De Ingenieur juni 2025

TECHNIEK MAAKT JE TOEKOMST

DE INGENIEUR NR. 6 JAARGANG 137 JUNI 2025

De trein van de toekomst rijdt zonder machinist

ROBORAIL W AT E R S T O F I N D U I T S L A N D

KIVI’s Visie 2028 Ingenieursvereniging kijkt vooruit

|

ANTIGELUID

|

MONDSTUKKEN

|

Z O N N E PA N E L E N B R A N D

Bart Verweijen: Mensen met beperking bloeien hier op

|

B E S T U R E N D E B È TA’ S

Topsport Sneller rennen met AI-exoskelet

Altijd De Ingenieur bij de hand Jouw favoriete blad als onmisbare app voor telefoon en tablet

deingenieur.nl/abonnement

Download De Ingenieur-app nu op tablet of telefoon en je profiteert voortaan van directe toegang tot een schat aan kennis en inspiratie.

Elke maand: De Ingenieur als e-magazine, zowel als pdf als in een prettig leesbare versie met voorleesmogelijkheid Onbeperkt toegang tot een groeiend archief van eerdere jaargangen van De Ingenieur, met handige zoekfunctie Het laatste nieuws: elke dag nieuwsberichten, achtergronden, opinies en meer uit de wereld van de techniek Alle afleveringen van Helder, de podcast van De Ingenieur Deel artikelen met je netwerk. Zo raken steeds meer techniekliefhebbers bekend met het beste wat KIVI en De Ingenieur te bieden hebben Eenvoudige vertaling naar bijvoorbeeld het Engels in de webversie van de app: digitaal.deingenieur De appversie is gratis te downloaden via de App Store van Apple en Google Play voor Android op alle mobiele telefoons en tablets.

Tot augustus is er geen inlog nodig om van alle functionaliteiten gebruik te maken. Daarna is het e-magazine alleen toegankelijk voor KIVI-leden en abonnees van De Ingenieur.

Android

iOS

Vooraf

Pancras Dijk is hoofdredacteur van De Ingenieur.

Apekop

Als je weet hoe hij werkt, dan is het goed te doen

Sinds vorige maand is een oude bekende terug op het spoor. Op het ‘Kippenlijntje’ tussen Amersfoort en Ede-Wageningen zet vervoerder Keolis tijdelijk een stoptrein van het type Mat ’64 in, ter vervanging van materieel dat wordt gemoderniseerd. De reizigers keken op de eerste dag hun ogen uit. De trein met de karakteristieke bolle neus heeft geen stoelen, maar bankjes. Nog gekker: de raampjes kunnen open. Het blijst van iedereen was machinist Michiel Dermois. ‘Als je weet hoe hij werkt, is het goed te doen’, zei hij tegen RTV Utrecht. Tegen de NOS: ‘Je bent wat meer machinist op deze trein.’

De trend gaat intussen juist de andere kant op, naar meer digitalisering en een steeds kleinere rol voor de machinist. In de nieuwste treinen drukt die hooguit nog een startknop in en doen digitale systemen de rest. Om de gewenste vergroting van de vervoerscapaciteit te halen, is nog verdere automatisering noodzakelijk – alle nostalgie om een bejaarde Apekop ten spijt. In het coververhaal gaan ingenieurs van een aantal grote bedrijven in op de vraag wanneer er helemaal geen machinist meer nodig is.

Vorige maand had ik het hier over de nieuwe De Ingenieur-app. De hoeveelheid downloads heeft al onze verwachtingen overtroffen. We waren op zeker moment zelfs de meest gedownloade media-app van de hele App Store, met bovendien de hoogste beoordeling. Velen namen de moeite mij te mailen met complimenten en suggesties. Veel dank voor die fantastische respons. Voor wie de app nog niet op telefoon op tablet heeft geïnstalleerd: op de vorige twee pagina’s ziet u hoe u dat kunt doen.

Op de cover

Wanneer breekt de zelfrijdende trein echt door? Deze Berlijnse meter is van de laatste veiligheidssystemen voorzien, maar heeft nog wel een bestuurder.

FOTO : SIEMENS

PORTRET : ROBERT LAGENDIJK

JUNI 2025 • DE INGENIEUR

3

Redactie Pancras Dijk (hoofdredacteur) Astrid van de Graaf (eindredacteur) Jim Heirbaut Marlies ter Voorde Redactieadres Prinsessegracht 23 2514 AP Den Haag Postbus 30424 2500 GK Den Haag TEL. 070 3919 885 E-MAIL redactie@ingenieur.nl WEBSITE deingenieur.nl

Vormgeving Eva Ooms Sales Pascal van der Molen E-MAIL sales@kivi.nl Druk Wilco, Amersfoort

De Ingenieur verschijnt in 2025 elf maal. © Copyright 2025 Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd en/of openbaar gemaakt door middel van druk, fotokopie, via internet of op welke andere wijze dan ook zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever. Niet in alle gevallen is na te gaan of er op de illustraties in dit nummer nog copyright rust. Waar er nog verplichtingen zijn tot het betalen van auteursrecht is de uitgever bereid daaraan alsnog te voldoen.

RUBRIEKEN 40 | Eureka Koekenpan met vinnen en andere productontwerpen van morgen

ISSN 0020-1146

6 | NIEUWS

Abonnementen 2025 Leden van het Koninklijk Instituut Van Ingenieurs (KIVI) ontvangen De Ingenieur uit hoofde van hun lidmaatschap.

Abonnement voor niet-leden (inclusief btw): printmagazine: € 165,75 per jaar digitaal: € 106,60 per jaar losse nummers: € 17,50 (inclusief verzending)

AI vreet stroom

Abonnementen worden tot wederopzegging aangegaan en ten minste voor de vermelde periode. Het abonnement kan na deze periode per maand worden opgezegd. U kunt uw opzegging het beste doorgeven via onze website: deingenieur.nl/lezersservice.

Abonneeservice Ga voor (cadeau)abonnementen, adreswijzigingen en het laten nazenden van niet ontvangen nummers naar het webformulier op de site, te vinden onder het kopje ‘Abonnement en service’.

WEBSITE deingenieur.nl ADRES Postbus 30424, 2500 GK Den Haag E-MAIL abonneeservice@ingenieur.nl TEL. 070 39 19 850 (bereikbaar op maandag, dinsdag en donderdag van 9 tot 15.30 uur)

Meterconventie 51 | Inbox Reacties van lezers 55 | Zien & Doen Architectuurmaand

Correspondentieadres Koninklijk Instituut Van Ingenieurs t.a.v. Ledenadministratie Postbus 30424 2500 GK Den Haag TEL. 070 391 98 80 E-MAIL ledenadministratie@kivi.nl Volg ons ook op

56 | M E D I A Tijdreizen De wereld klikt door

62 | Startup Innatera maakt AI energiezuiniger

Kerkarchitect Joseph Cuypers

COLUMNS 13 | Punt Maak vliegen écht schoner!

Lidmaatschap Koninklijk Instituut van Ingenieurs Het Koninklijk Instituut Van Ingenieurs (KIVI) is de beroepsvereniging voor hoger opgeleide technici in Nederland. Iedereen die hoger technisch onderwijs volgt, heeft gevolgd of een sterke affiniteit heeft met techniek, kan lid worden van KIVI. Leden ontvangen vanuit het lidmaatschap maandelijks het technologietijdschrift De Ingenieur. Kijk voor meer lidmaatschapsvoordeel op kivi.nl.

Opzeggen lidmaatschap Het lidmaatschap wordt jaarlijks automatisch verlengd. Beëindiging van het lidmaatschap kan per het einde van het kalenderjaar. Er geldt een opzegtermijn van ten minste één maand; een schriftelijke opzegging per brief of e-mail dient uiterlijk 1 december in ons bezit te zijn. Na ontvangst van de opzegging en eventueel verschuldigde contributie verstuurt de ledenadministratie een bevestiging.

Microsoft

Nederland 2040 60 | KIVI-nieuws Twintig jaar jong

De Ingenieur als pdf Abonnees en leden die De Ingenieur willen downloaden als pdf-bestand, kunnen daarvoor terecht op de website: deingenieur.nl/abonnement-en-service

Contributie 2025 Regulier lidmaatschap: € 176,50 30 jaar of jonger: € 48,50,-* Studentlidmaatschap: € 24,-* De contributie voor leden in het buitenland is gelijk aan die voor leden woonachtig in Nederland. Een lidmaatschapsjaar loopt van 1 januari tot en met 31 december. Bij lidmaatschappen die in de loop van het jaar ingaan, wordt de contributie naar rato berekend. Aanmelden voor het lidmaatschap kan via kivi.nl/lidworden. * De Ingenieur digitaal

Nieuwe lidar

25 | Marcel Möring Verstoptalent

PERSOONLIJK 46 | DRIVE Bart Verheijen van PK Waterbouw en Amsterdams Grachtenhout

29 | Podium Thijs van den Brinck 37 | Enith Vooruitgangsdenken

59 | Q&A Simon van Teutem over De bermudadriehoek van talent 64 | Vragenvuur Floor Milikowski 45 | Rolf zag een ding A je to!

51 | Jims verwondering Alles een spelletje 61 | Jacolien Eijer Grote last op jonge schouders

NR. 6 JAARGANG 137

JUNI 2025

foto : siemens

14

Autonoom op het spoor De stroom aan reizigers en goederen op het spoor groeit naar verwachting de komende jaren alleen maar sneller. Door de mens beetje bij beetje uit te schakelen, moeten capaciteit, betrouwbaarheid en veiligheid toenemen.

20 | Beter blazen Werktuigbouwkundige Henk Rensink helpt muzikanten met mondstukken op recept.

22 | Wel scherp, niet giftig Grote branden kunnen scherven van zonnepanelen kilometers ver verspreiden. Wat is daar tegen te doen?

26 | Stabiel netwerk

34 | Stilte onder de startbaan

Spanje en Portugal kwamen onlangs ineens zonder stroom te zitten. Wat kunnen wij daarvan leren?

Vliegtuiglawaai kan omwonenden van luchthavens hoorndol maken. Met ‘tegentrillend’ vensterglas lijkt er nu een oplossing in zicht.

30 | Hoge ambities,

weerbarstige praktijk

Duitsland is verder met waterstof dan wij.

Maar ook in ons buurland verloopt de transitie met horten en stoten.

38 | Ingenieur als eretitel Historicus Henri Beunders schreef een boek over de ‘fanatieke fantasten’ die de wereld verder helpen, zoals ingenieur Cornelis Lely.

48 | Meer techniek in de politiek Besturende bèta’s zijn schaars. Daar moet iets aan veranderen, stelt het initiatief BiBB. JUNI 2025 • DE INGENIEUR

5

xxxx p.22

xxxx p.23

xxxx p. 26

ONDER REDACTIE VAN JIM HEIRBAUT

xxxxx p.18

REDACTIE@INGENIEUR.NL

AI slurpt steeds meer stroom Het wereldwijde energieverbruik van AI is al bijna vergelijkbaar met dat van heel Nederland, blijkt uit onderzoek van de Vrije Universiteit.

Tekst: Marlies ter Voorde

Terwijl steeds meer mensen en bedrijven AI-toepassingen zoals ChatGPT gebruiken, slurpen de datacenters waar de zelflerende algoritmen hun werk doen energie. Om hoeveel energie dit gaat, maken de grote technologiebedrijven niet bekend. Alex de Vries-Gao, data- en milieuwetenschapper aan de Vrije Universiteit Amsterdam, sloeg daarom zelf aan het rekenen. Hij richtte zich niet op de trainingsfase van de AImodellen, waarover bedrijven volgens de Europese AI Act zelf moeten rapporteren, maar op het gebruik in de praktijk.

Als het huidige energieverbruik de rest van het jaar constant blijft, verbruikt AI in 2025 wereldwijd tussen de 64 en 102 terawattuur, schreef De Vries-Gao op 22 mei in Joule. Met de verwachte verdubbeling van

het AI-gebruik kan dit getal zelfs oplopen tot tweehonderd terawattuur. ‘Dat is bijna twee keer het energieverbruik van Nederland’, zegt De Vries-Gao. Dit maakt AI één van de grootste energieverbruikers in de digitale infrastructuur wereldwijd. Een algoritme vergt dan ook veel rekenkracht: één zoekvraag aan ChatGPT kost evenveel stroom als tien zoekopdrachten aan de ‘klassieke’ zoekmachine Google.

De Vries-Gao deed zijn schattingen indirect, aan de hand van de wereldwijde productiecapaciteit van de chips die nodig zijn voor AI-hardware. Omdat het aanbod daarvan de vraag nauwelijks kan bijbenen, lijkt dit een goede maat te zijn voor het gebruik van AI. Het totale energieverbruik van datacenters in 2024 was 415 terawattuur, grofweg 1,5 procent van het wereldwijde energieverbruik. De helft hiervan gaat op aan crypto. Over vijf jaar gebruiken datacenters naar verwachting bijna duizend terawattuur, terwijl het verwachte energieverbruik van AI in die tijd verviervoudigt.

Reuzenmagneet ITER is af Een cruciaal systeem voor de grote kernfusiereactor van ITER is sinds mei klaar voor installatie. De Central Solenoid, het hart van het magneet­ systeem van de reactor, is afgebouwd en met succes getest in de Verenigde Staten.

Dit supergeleidende magneet­ systeem moet het plasma bij de binnenwand van de reactor weghouden. ITER is het mega­ project waarin meer dan dertig landen samenwerken aan de ontwikkeling en de bouw van de eerste kernfusiereactor die meer energie oplevert dan erin gaat. (JH)

Gevleugeld onderwaterrobotje helpt onderzoekers Ingenieurs van Zhejiang Univer­ sity in het Chinese Hangzhou hebben een microrobot voor onder water gemaakt naar het voorbeeld van pteropoda, on­ derwaterdieren die zich voort­ bewegen met vleugels die in verschillende richtingen kunnen draaien. De wendbare Robo­ Pteropod is zeven bij vier bij 4,5 centimeter. Hij kan bijvoorbeeld worden gebruikt voor onder­ waterarcheologie, het bestude­ ren van koraalriffen of voor het inspecteren van pijpleidingen en kleine ruimten in gezonken schepen, die moeilijk toeganke­ lijk zijn voor mensen. (JH)

Lees het laatste technieknieuws op deingenieur.nl

6

DE INGENIEUR • JUNI 2025

beeld : depositphotos

De rioolwater­ zuivering van Waternet in Amsterdam­West.

Minder lachgasuitstoot bij rioolwaterzuivering Onderzoekers van de TU Delft, Waternet en STOWA ontdekten wat de uitstoot van lachgas bij rioolwaterzuiveringsinstallaties veroorzaakt. Dat levert eenvoudige en goedkope reductiemaatregelen op.

Tekst: Marlies ter Voorde

Bij het zuiveren van rioolwater komt lachgas (N2O) vrij, een langlevend broeikasgas met een 250 tot 300 keer sterker effect dan CO2. Onderzoekers zijn al lang op zoek naar manieren om deze uitstoot bij waterzuiveringsinstallaties omlaag te krijgen, maar nog altijd is niet precies duidelijk op welke manier lachgas ontstaat. Bekend is dat het vrijkomt bij de activiteit van de micro-organismen die het water zuiveren en dat de uitstoot zowel gedurende de dag als met de seizoenen fluctueert. Het proces dat dit veroorzaakt, is nog grotendeels onbegrepen.

Daarom onderzocht een team wetenschappers van de TU Delft, het waterbedrijf Waternet in Amsterdam en kenniscentrum STOWA hoe verschillende micro-organismen in afvalwaterzuiveringsinstallaties elkaar beïnvloeden, en op welke momenfoto : waternet

ten daarbij lachgas vrijkomt. Dit deden ze onder meer door eiwitten en DNA van deze bacteriën in het water te analyseren.

Onlangs publiceerden zij hun resultaten in het wetenschappelijke blad Nature Water.

De wetenschappers gebruikten de afvalwaterzuivering van Amsterdam-West van Waterschap Amstel, Gooi en Vecht, beheerd door Waternet, als modelsysteem.

Hier onderzochten ze gedurende twee jaar hoe verschillende omgevings- en milieufactoren, zoals temperatuur en zuurstof, de uitstoot van lachgas beïnvloeden.

Volgens de onderzoekers is een verstoord evenwicht tussen twee soorten bacteriën het belangrijkste mechanisme voor het ontstaan van lachgas in de zuiveringsinstallaties. Er zijn bacteriën die ammonium omzetten in nitriet en bacteriën die nitriet omzetten in nitraat. Zuurstof heeft op de omzettingssnelheden van beide bacteriën een ander effect. ‘De ophoping van nitriet is in dit proces het belangrijkst’, zegt Mark van Loosdrecht, milieubiotechnoloog aan de TU Delft en een van de auteurs van het onderzoeksartikel. ‘Die is direct gecorreleerd aan de emissie van N2O.’ Het is daarom belangrijk dat de aantallen van deze bacteriën in balans zijn en de

hoeveelheid zuurstof goed staat afgesteld.

Omdat dit geen grote aanpassingen vergt in de installatie zelf, kan het al op korte termijn verbetering geven. ‘Het idee is dat het geleidelijk verhogen van het zuurstofniveau in de winter, in plaats van abrupt, al kan leiden tot een aanzienlijke vermindering van uitstoot’, zegt Michele Laureni, bioprocestechnoloog aan de TU Delft, ook een van de auteurs. Deze maatregel is relatief simpel en daardoor snel en goedkoop.

Onderzoekers van TU Delft, de waterschappen en bureau Haskoning werken

‘Het geleidelijk verhogen van het zuurstofniveau in de winter helpt al’ verder aan de ontwikkeling en validatie van de methode. Behalve voor de rioolwaterzuivering kunnen de resultaten ook van belang zijn voor de natuur- en de landbouwsector, want daar is de microbiële vorming van lachgas een nog groter probleem. • JUNI 2025 • DE INGENIEUR

7

NIEUWS

150 jaar Meterconventie

Op 20 mei, Wereld Metrologiedag, was het precies 150 jaar geleden dat de Meterconventie werd ondertekend: een verdrag voor de internationale standaardisering van gewichten en maten. Maar meeteenheden bestaan al sinds 2000 voor Christus.

2000 VOOR CHRISTUS Het oudste voorbeeld van een standaardmaat is de Egyptische cubit: de lengte van de onderarm, van de elleboog tot de top van de middelvinger. cubit

Noordpool

evenaar

1791: DEFINITIE VAN DE METER De meter wordt gedefinieerd als één tienmiljoenste van de afstand van de Noordpool tot de evenaar, via de meridiaan die door Parijs loopt.

1799: FYSIEKE STANDAARDMETER De standaardmeter is vanaf nu de lengte van een platina staaf die is opgeslagen in Parijs.

1789: FRANSE REVOLUTIE Tot nu toe waren standaardmaten lokaal gedefinieerd en weinig consistent. Met het rationele Verlichtingsdenken komt er een systematischer en universele benadering.

1795: MEER STANDAARDMATEN In Frankrijk worden meer standaardmaten vastgelegd, zoals de liter, de gram, de franc (valuta), de are (voor landoppervlak) en de stère (voor het volume van brandhout).

Gedurende de eeuw hierna wordt de standaardisatie van maten geïnternationaliseerd.

1816: IJKWET IN NEDERLAND Met deze wettelijke invoering van het metrieke stelsel wordt afscheid genomen van maten als vadem, voet, mud en el, die lokaal nogal eens variëren.

meter

1875: METERCONVENTIE Zeventien landen ondertekenen de Meterconventie, voor standaardisatie van maten voor lengte en gewicht.

vadem

voet 1921: UITBREIDING METERCONVENTIE Onder meer met maten uit de elektriciteitsleer, zoals ampère, volt en ohm.

1960: INVOERING SI-STELSEL Het metrieke stelsel van uniforme internationale standaardeenheden wordt ingevoerd.

METROLOGIE is de kunst en wetenschap van het meten. Betrouwbare metingen en eenduidige maatstaven zijn onder meer cruciaal voor de wetenschap, handel en gezondheidszorg.

Ymke Pas/De Ingenieur/Bron: VSL | Nationaal Metrologisch Instituut

8

DE INGENIEUR • JUNI 2025

2019: SI-STELSEL 2.0 Een tweede versie, omdat meten steeds nauwkeuriger kan en standaardmaten dus soms worden aangepast.

Zo wordt de kilogram nu gedefinieerd met behulp van quantummechanica.

Zorgen over afhankelijkheid van Microsoft In mei sloot Microsoft het e-mailaccount af van Karim Khan, hoofdaanklager van het Internationaal Strafhof. Overheden en bedrijven zijn bezorgd.

Tekst: Marlies ter Voorde

Het moet een rare gewaarwording zijn geweest voor Karim Khan, hoofdaanklager bij het Internationaal Strafhof (ICC) in Den Haag. Nadat softwarereus Microsoft hem de toegang tot alle diensten had geweigerd, kon hij zijn mail niet meer in.

Over de vraag of het Microsoft was dat het mailaccount van Khan afsloot of dat de ICC-hoofdaanklager zelf voor een andere mailprovider koos, wordt geredetwist. Wel is zeker dat de oorzaak ligt bij sancties die de Amerikaanse president Trump tegen het ICC heeft afgekondigd. Het Witte Huis is boos op het ICC omdat dat arrestatiebevelen heeft uitgevaardigd tegen de Israelische premier Netanyahu en ex-minister Gallant, op beschuldiging van het plegen van oorlogsmisdaden in Gaza.

Microsoft-topman Brad Smith had eind april, op bezoek in Europa, nog verkondigd dat het bedrijf zich niet zou lenen voor politieke doeleinden. ‘Mocht ons ooit worden bevolen om cloudactiviteiten in Europa op foto : depositphotos

te schorten of te staken, dan zal Microsoft die maatregel snel en krachtig aanvechten’, bezwoer hij. Dat klonk geruststellend, al ging het over het platleggen van de cloud en niet over het loskoppelen van bij politici in onmin geraakte personen.

Zorgen over de afhankelijkheid van de softwaregigant bij overheden nemen intussen toe. Die afhankelijkheid is in Nederland groot, bleek in februari uit onderzoek van het tijdschrift Binnenlands Bestuur.

Alle ondervraagde overheidsorganisaties gebruiken producten van Microsoft, varierend van Office 365 en Teams tot cloudplatform Azure en Windows. Sommige gemeenten, zoals Den Haag, beschouwen de software zelfs als ‘integraal onderdeel van de bedrijfsvoering’. Slechts vijf van de 54 gemeenten achten een overstap naar een andere leverancier haalbaar.

De Algemene Rekenkamer concludeerde begin dit jaar dat het Rijk er maar zeer beperkt zicht op heeft welke clouddiensten worden gebruikt en dat voor tweederde van de belangrijkste clouddiensten de vereiste risicoafwegingen niet zijn gemaakt.

Overheden en andere onderdelen van onze vitale infrastructuur moeten op z’n minst een Big Tech-exitstrategie ontwikkelen, schreef Reijer Passchier, expert digitalisering en de democratische rechtsstaat aan

de Open Universiteit en de Universiteit Leiden, eind mei in een position paper aan de Eerste Kamer. Niet met een vergelijkbaar Europees Big Tech-model, maar met een variatie aan kleinere ondernemingen: bedrijven die niet gebaseerd zijn op streven naar winst, groei en macht, maar bijvoorbeeld op open source, steward ownership (waarbij de controle en het financiële belang van elkaar gescheiden zijn) of non-profit. Voorbeelden zijn diensten als Nextcloud voor dataopslag en Signal voor het sturen van korte berichtjes. De afhankelijkheid van Big Tech is een gevaar voor de democratische rechtsstaat, stelt Passchier.

Ook de Tweede Kamer wil meer digitale onafhankelijkheid. Die nam op 18 maart een motie aan voor het oprichten van een ‘Rijkscloud’ voor documenten en mailarchieven van ministeries. Dit in plaats van de Amerikaanse servers waar de overheid de bestanden de laatste twee jaar juist naartoe verhuisde, zoals van Amazon, Google en Microsoft. Staatssecretaris Digitalisering en Koninkrijksrelaties Zsolt Szabó gaat proberen zo’n cloud nog deze kabinetsperiode voor elkaar te krijgen.

Khan is inmiddels overgestapt op de diensten van Proton Mail, een non-profitbedrijf uit het altijd neutrale Zwitserland. • JUNI 2025 • DE INGENIEUR

9

NIEUWS

Nieuwe lidar reikt verder Tekst: Jim Heirbaut

We zijn getuige van een experiment in het gloednieuwe Holst Centre Photonics Lab, dat begin mei open­ ging. Vanwege het laserlicht draagt Xuebing Zhang een beschermende bril. Zhang is één van de ingenieurs die werken aan een nieuwe, ver­ beterde vorm van lidar (laser imaging detection and ranging).

In het Holst Centre op de High Tech Campus in Eindhoven werken het Belgische imec en het Nederland­ se TNO samen. Het lab is speciaal op fotonica gericht, het onderzoeks­ gebied dat zich focust op het genere­ ren, transporteren en manipuleren van lichtsignalen voor allerlei toepas­ singen. Nederland heeft op het gebied van fotonica veel kennis opgebouwd bij universiteiten en instellingen, waaruit al een aantal bedrijven zijn ontstaan. De hoop is dat hieruit nog meer bedrijvigheid en commerciële producten voortkomen.

De behoefte aan verderreikende lidar komt vooral van autobouwers, zegt Ruud Oldenbeuving van imec Nederland, hoofdwetenschapper van het nieuwe lab. Autonome auto’s gaan lidar gebruiken om onderlinge afstanden te bepalen. ‘De lichtsigna­ len reiken nu maar tot dertig, veertig meter. Dan houdt het wel op, je kunt de laser dan niet krachtiger maken zonder kans op oogschade.’

Zhang en collega’s werken aan een vorm van lidar waarbij steeds de frequentie van het licht wordt gevari­ eerd. ‘Daarmee wordt de verhouding tussen signaal en ruis gunstiger, en komen afstanden van minimaal driehonderd meter in zicht’, zegt Oldenbeuving. ‘Daarvoor is alleen wel een geheel nieuwe laser nodig.

Die ontwikkelen we nu.’

Op het groene printplaatje naast het hoofd van Zhang zitten een foto­ nische chip en een lichtbron. De lens is nodig om zoveel mogelijk van het licht te focusseren op de detector. ‘In de uiteindelijke toepassing is de lens er niet meer’, zegt Oldenbeuving. De nieuwe lidar gaat trouwens niet alleen de afstand tussen voertuigen bepalen, maar het lichtsignaal moet ook data gaan doorgeven, zodat snelle commu­ nicatie tussen auto’s mogelijk wordt.

10

DE INGENIEUR • JUNI 2025

foto : holst centre

JUNI 2025 • DE INGENIEUR

11

NIEUWS

Philips laat klant onderdelen printen

GIESEN

Philips stelt voortaan digitale bouwtekeningen beschikbaar van opzetstukken voor baardtrimmers en tondeuses. Gebruikers die het onderdeel kwijt zijn of met een gebroken exemplaar zitten, kunnen daarmee voortaan zelf een vervangend stuk 3D-printen. Zo doen ze langer met hun apparaat, is het idee.

Het initiatief sluit aan bij de breedgedeelde wens apparaten beter repareerbaar te maken. Philips werkt voor dit project samen met de Tsjechische bouwer van 3D-printers Prusa Research. Samen hebben ze bouwtekeningen van de plastic opzetstukken omgezet in het juiste digitale formaat op basis waarvan een 3D-printer kan gaan printen.

De nieuwe onderdelen zijn op elk merk 3D-printer te printen. Als het gekozen materiaal maar het juiste is, schrijft Philips op zijn Tsjechische website.

Op dit moment is nog maar een beperkt aantal bouwtekeningen beschikbaar. Maar Philips en Prusa roepen consumenten op om hun wensen voor aanvullende onderdelen vast door te geven. (JH) •

GEKNIPT

‘Wij hebben 122.000 ingenieurs, het wordt niet makkelijk om ons in te halen. Klassieke automerken hebben technologisch de boot gemist.’

‘Af en toe zal het gebeuren dat er een dijk doorbreekt.

Dat hoeft niet rampzalig te zijn.’

‘Waterpaus’ Piet Dircke gaat na dertig jaar Arcadis met pensioen (de Telegraaf).

Aan zelfvertrouwen geen gebrek bij topvrouw Stella Li van de Chinese autobouwer BYD (Het Financieele Dagblad).

‘Je wilt de stad bevrijden van een litteken dat haar al meer dan vijftig jaar teistert en dan plaats je er eerst nog zo'n zelfde litteken naast.’

Het tijdelijk extra viaduct in de Antwerpse Ring is niet ideaal, vindt ook directeur Gert Osselaer van opdrachtgever Lantis (Cobouw).

12

DE INGENIEUR • JUNI 2025

‘We hebben betere regelalgoritmen nodig, betere materialen, betere aerodynamica en ga zo maar door. Het is een kwestie van alles tegelijk vernieuwen.’

Er is nog veel winst te boeken in de windturbinebouw, zegt universitair hoofddocent Sebastiaan Mulders van de TU Delft (tw.nl).

‘Nederland was altijd goed in ruimtelijke ordening, we hadden één visie op volkshuisvesting, ruimtelijke ordening en milieu.

Maar het ministerie van VROM is afgeschaft en je ziet nu op al die terreinen problemen.’

Volgens architect Francine Houben wordt zelfs het verkeer op straat al gevaarlijker (NRC).

‘Maak het mogelijk. Geef ruimte.

Hou niet zo krampachtig vast aan het verleden.’

Het alleenrecht van TenneT op hoogspanningsbeheer houdt een efficiëntere stroomvoorziening tegen, zegt Tjeerd Jongsma, directeur van het Institute for Sustainable Process Technology (Industrielinqs).

illustratie : matthias giesen

Punt

Een scherpe mening over een actueel onderwerp.

Deze maand: Karel Bockstael en Bram Peerlings (rechts).

Pleit niet langer tegen, maar vóór strengere milieuregels luchtvaart!

De luchtvaartsector heeft zichzelf in een hoek CO2-uitstoot te beprijzen, wordt de businesscase geschilderd. Door steeds verder toegenomen voor grootschalige innovatie steeds beter. efficiëntie van vliegtuigen, internationale conWees daarbij realistisch over technologische currentie en succesvol lobbywerk is vliegen de oplossingen om vliegen duurzamer te maken, afgelopen decennia veel goedkoper geworden. en vooral over de tijdlijn waarop die nieuwe Zó goedkoop, dat de marges voor luchtvaart- technologie een wezenlijk verschil gaat maken. maatschappijen nog maar flinterdun zijn en ze Hoewel wij de innovaties van talloze startups alleen kunnen overleven door te groeien. Echte rond vliegtuigen met batterijen of op waterstof grootschalige innovatie voor verduurzaming aanmoedigen, weten we dat het ontwikkelen en wordt steeds urgenter, maar daarvoor ontbreken op de markt brengen van een nieuw toestel een de middelen. De sterke, aanhoudende groei taai en langdurig proces is. Nieuwsberichten maakt de ultieme opgave over startups en technoloom de luchtvaart werkelijk Voor lange vluchten gische doorbraken wekken duurzamer te maken alleen het beeld op dat het wel goed is nog lang geen maar groter. komt met de verduurzaming Deze koers is niet houdduurzame oplossing van de sector, maar dat beeld baar. Samen met enkele eris niet terecht. Zeker voor in beeld varen mensen uit de luchtlangeafstandsvluchten zijn vaart doen wij daarom een helemaal nog geen duurzame dringende oproep aan de luchtvaartsector: start oplossingen in beeld. een fundamentele verandering. Vanuit zorg voor Erken ten slotte dat ook het actief beperken de planeet én passie voor de industrie. van groei een onderdeel van de oplossing is om Concreet pleiten we voor vier acties. Stel in binnen het internationale koolstofbudget te blijde eerste plaats absolute reductiedoelstellin- ven. Dit vraagt wel om een ‘eerlijke’ verdeling gen voor de CO2-uitstoot van de luchtvaart en met aandacht voor zich nog ontwikkelende lanspreek een internationaal koolstofbudget af dat den: zo’n 80 procent van de mensen wereldwijd in lijn is met de afspraken van Parijs. De schaar- heeft nog nooit een vliegtuig van binnen gezien.

Omvang en samenstelling van de groep menste die daarmee wordt gecreëerd, geeft ruimte voor hogere marges en daarmee voor het inves- sen die onze oproep al heeft ondersteund laat zien dat ook mensen bínnen de luchtvaart zich teren in échte verduurzaming.

Pleit bovendien voortaan voor in plaats van zorgen maken over klimaatverandering en onze tegen strengere regels. De historie wijst uit dat toenemende eigen bijdrage daaraan. Gezamenzelfregulering niet werkt. Voor de regelgeving lijk concluderen we: tijd voor actie. hebben we overheden daarom hard nodig. Inspirerend vinden wij bijvoorbeeld de recente Karel Bockstael is onafhankelijk adviseur afspraken binnen de Internationale Maritieme voor de luchtvaart en werkt al dertig jaar Organisatie van de Verenigde Naties om schepen in de sector; Bram Peerlings is onderzoeker die veel CO2 uitstoten flink te gaan belasten. Een luchtvaartverduurzaming. Zij zijn twee dergelijke maatregel zou ook in de luchtvaart van de initiatiefnemers van Call Aviation kunnen werken – mits streng genoeg. Door To Action.

JUNI 2025 • DE INGENIEUR

13

Voor een nieuw metrostelsel in de Saudische hoofdstad Riyad leverde Siemens zes volledig autonome metrolijnen met een totale lengte van 176 kilometer.

BEELD : SIEMENS 14

DE INGENIEUR • JUNI 2025

Sporen zonder machinist De trein van de toekomst rij dt zelf

JUNI 2025 • DE INGENIEUR

15

D I G I TA L I S E R I N G T E K S T: P A N C R A S D I J K

De stroom aan reizigers en goederen op het spoor groeit de komende jaren alleen maar sneller. Automatisering en digitalisering vormen de oplossing. ‘We schakelen de mens een stukje uit. Want iedere menselijke ingreep zorgt voor vertraging.’

Henri Beringer trekt een wenkbrauw op, denkt even na en zegt dan: ‘Ja, mooie klus, let’s make it happen! En dan gaan we samen met spoorbedrijven aan de slag.’

Beringer is directeur transportation & mobility consulting van Dassault Systèmes, groot op het gebied van software voor 3D-simulaties. ‘Met onze virtuele tweelingen op basis van wetenschappelijke data voegen we waarde toe aan de echte wereld’, zegt hij. Railvervoer is een van de sectoren waarin het bedrijf actief is, met modellen die helpen vaststellen waar de infrastructuur moet worden aangepast door bijvoorbeeld rails of wissels toe te voegen, of welke treinen wanneer veilig op welk spoor kunnen rijden. Maar de vraag die Beringer behoedzaam, maar positief beantwoordde, luidde: Als het Franse spoorwegbedrijf SNCF over tien jaar al z’n TGV’s zonder machinist wil laten rijden, kunnen jullie dat dan mogelijk maken?

Historisch moment Aan zelfrijdende treinen wordt al jaren gewerkt, maar vooralsnog is het in ons land bij testritten gebleven. Een locomotief van ProRail reed eind 2018 autonoom over de Betuweroute. ‘Dit is wel de toekomst’, zei toenmalig minister Cora van Nieuwenhuizen na afloop. ‘Het gaat nog niet echt zelfrijdend, maar we zetten zo wel een belangrijke stap naar meer ondersteuning van de machinist.’

De Parijse metrolijn 14 rijdt al jaren zonder machinist.

Vorig jaar werd de lijn doorgetrokken en gemoderniseerd, een klus voor zeshonderd Siemens-engineers.

Lijn 15, 16 en 17 zijn nu aan de beurt. foto : siemens 16

DE INGENIEUR • JUNI 2025

Niet lang erna liet NS een Sprinter van Swifterbant naar Kampen-Zuid rijden. De trein ‘vertrok en arriveerde op tijd’, meldden media na afloop en er werd onder meer ‘geoefend met remmen en stoppen op de juiste plek langs het perron’. De machinist, aanwezig om eventueel te kunnen ingrijpen, kon de armen over elkaar houden. Het beroep van machinist zal niet verdwijnen, benadrukte een NS-woordvoerder, maar krijgt wel een andere invulling.

Eind 2019 liet Arriva samen met ProRail een eerste passagierstrein zelfstandig rijden, tussen Groningen en Buitenpost. Arriva sprak van ‘een historisch moment in de spoorgeschiedenis’.

De echte doorbraak laat echter op zich wachten, terwijl de noodzaak steeds evidenter wordt. Dat het lastiger wordt machinisten te vinden, is niet eens de belangrijkste drijfveer voor innovatie. Wel de verwachte stijging van de vraag. Tot het jaar 2040 neemt het aantal treinreizigers toe met 30 tot 40 procent, laten ramingen zien. De goederengroei kan oplopen tot wel 80 procent. Omdat het spoor al overvol is en op veel plekken geen ruimte is voor uitbreiding, is versnelde digitalisering de enige oplossing.

Lijn 14 Maar hoe staat het met die digitalisering? Het antwoord op die vraag zoeken we bij enkele grote bedrijven die hebben aangetoond dat het mogelijk is (metro)treinen

• De eerste testrit van een zelfrijdende trein vond ruim vijf jaar geleden plaats

• Automatisering op het spoor kan de capaciteitsproblemen verhelpen, maar de ontwikkeling lijkt te stagneren • Intussen veranderen treinen in rijdende computers

Bij een zelfrijdende trein moet een slim detectiesysteem naadloos samenwerken met het automatic train operation-systeem, zodat de trein autonoom kan reageren op obstakels. foto : alstom

Computers op wielen De wereld van het spoor is behoorlijk conservatief.

Dissel wijst op zijn mobieltje. ‘Niet te vergelijken met een telefoon van 25 jaar geleden, toch? Ook de manier waarop we werken is in die tijd totaal getransformeerd: toen hadden we één computer op de afdeling, nu meerdere per persoon.’

Bij treinen is dat anders. Eenmaal aangeschaft moeten die tot wel veertig jaar meegaan. Ook de infrastructuur rond het spoor heeft een levensduur van zeker dertig jaar. Een systeemverandering duurt zo minimaal een generatie – maar intussen is die wel degelijk in gang gezet. Waar treinen voorheen analoge middelen van transport waren, daar zijn de nieuwere modellen computers

op wielen, waarbij oud en nieuw samen goeddeels van dezelfde infrastructuur gebruikmaken.

Op veel plaatsen lukt het niet zomaar nieuwe sporen bij te plaatsen. Dan kunnen langere treinen een beetje helpen, of dubbeldekstreinen, maar de echte capaciteitswinst is te behalen met het opvoeren van de frequentie.

Dat kan alleen veilig door de veiligheidssystemen rond het spoor te digitaliseren en de processen te automatiseren. ‘Uiteindelijk schakelen we de mens dan een stukje uit’, zegt Pol Caby, ceo van Siemens Mobility Benelux.

‘Want iedere menselijke ingreep leidt tot vertraging.

Hoe minder menselijke ingrepen, hoe minder vertraging.’

Beschermende envelop Het spoor is opgedeeld in baanvakken van zo’n anderhalve kilometer lang die met seinen zijn beveiligd. Laat je een trein ‘klassiek’ rijden, dan blijven er rond een trein twee baanvakken leeg – veiligheid altijd boven alles.

Maar als treinen niet per baanvak via seinen communiceren, maar direct met elkaar, dan kan die tussenliggende afstand een stuk korter. Op digitale wijze en met behulp van balises (elektronische transponders) op het spoor, vormt zich dan een virtuele, ‘beschermende envelop’ rond de rijdende trein.

Met dit nieuwste beveiligingsprincipe kunnen er veel meer treinen rijden op dezelfde rails. ‘Voorheen moesten metromachinisten twee- tot driehonderd meter afstand houden’, zegt Ronald Doeleman van spoorsectorgigant Alstom, die zowel treinen zelf als beveiligingssystemen en services biedt. ‘Hiermee hoeft dat nog maar

t

autonomer te laten rijden. ‘Het draait allemaal natuurlijk om technologie, en technologisch is het al perfect mogelijk om spoormaterieel zonder bestuurder te laten rijden’, zegt Fred Dissel, chief operating officer van Siemens Mobility Netherlands. ‘Maar als het terrein rond het spoor niet volledig is afgesloten, dan kan het misgaan. Komt er ineens een koe of een mens bij de rail, dan zou een autonome trein die zo omverrijden als er geen specifieke extra maatregelen zijn getroffen.’

Het is de reden dat zelfrijdende railsystemen tot nu toe met name op metrolijnen worden uitgevoerd. De Parijse lijn 14 was een van de eerste autonome metrotreinen: al ruim 25 jaar kunnen forensen daar zelf plaatsnemen op de plek waar anders de machinist zit. Een getekend dashboard geeft met name kinderen de illusie het voertuig ook echt te besturen.

JUNI 2025 • DE INGENIEUR

17

D I G I TA L I S E R I N G

dertig meter te zijn. Doodeng voor de machinisten. Die doen het in hun broek!’

De technologie wordt al toegepast in een aantal Parijse metrolijnen: de onlangs verlengde en gemoderniseerde lijn 14, maar ook in lijn 1, de slagader die dwars onder de Franse hoofdstad doorloopt. ‘De seininrichting is volledig van ons: alle computers, veiligheidssystemen en communicatieapparatuur’, zegt Caby van Siemens. Beide lijnen lopen volledig onder de grond en op alle stations staan schermen tussen perron en spoor. Alleen als er een metrotrein is gestopt, gaan automatische schuifduren open, zodat reizigers kunnen in- en uitstappen.

Bovengrondse metro Dat het in Parijs wel kan, maar in Nederland nog nergens is ingevoerd, vinden de specialisten niet zo gek. Er is een groot verschil tussen een regiolijn en het grote, landelijke net. Het automatiseren van een simpele verbinding van A naar B, zonder dat er andere lijnen doorheen lopen en waar niemand bij het spoor kan komen, is niet zo ingewikkeld. De Nederlandse metro’s (Amsterdam en Rotterdam) echter lopen voor 70 procent van de afstand bovengronds. Bovendien laten de strenge veiligheidseisen zich gelden. Het wegverkeer eist jaarlijks een paar honderd levens, wat nauwelijks een krantenkop oplevert.

Vallen er enkele slachtoffers bij een treinongeluk, dan spreken we al gauw van een ramp.

Spoorwegautomatisering is ook geen kwestie van het gebeurt of het gebeurt niet. Op veel plaatsen gebeurt het al een beetje of soms. Het hiervoor algemeen gehanteerde automatic train operation (ATO)-concept kent vier gradaties, oftewel grades of automation (GoA). Bij GoA 1 is de machinist volledig verantwoordelijk, met ondersteuning van beveiligingssystemen: overschrijdt de trein de maximumsnelheid, dan komt de trein automatisch tot stilstand. Bij GoA 2 laat de machinist de passagiers in- en uitstappen. Zodra hij of zij na het sluiten van de deuren op een startknop drukt, neemt het ATO-systeem de besturing over – tot aan het volgende station. De machinist

kan zo nodig wel ingrijpen. Nog een stap verder is GoA 3. De machinist krijgt dan andere taken en mag zelfs de cabine verlaten, bijvoorbeeld om passagiers te helpen.

Verstoringen kan de machinist verhelpen. Bij GoA 4 is er geen machinist meer in de trein aanwezig. Een cabine is overbodig: een getekend bedieningspaneel om de jeugd te winnen voor de techniek volstaat.

‘Technisch is er weinig verschil tussen GoA 2 en 4’, zegt Doeleman van Alstom. ‘Maar vanuit operationeel oogpunt is het verschil enorm. Want in GoA 2 is er een machinist die objecten kan zien en kan ingrijpen. In GoA 4 is er geen machinist. Dan moeten geautomatiseerde systemen die obstakels detecteren of voorkomen dat ze op de rails kunnen belanden.’

In perfecte staat De Amsterdamse Noord/Zuidlijn, met Alstom-treinen en -technologie, is technisch in staat volledig automatisch te rijden. ‘Zou het Amsterdamse GVB het willen, dan kunnen we dat binnen een paar maanden regelen.’

Omdat de perrons en de sporen niet volledig zijn afgeschermd, wordt die functionaliteit niet benut – behalve vorig voorjaar, voor een nachtelijke demonstratierit waarvoor extra veiligheidsmaatregelen waren genomen.

Maar om alleen techniek draait het niet. ‘Als er geen machinist meer is, dan moeten er voor de passagiers andere communicatiekanalen worden aangelegd’, zegt Doeleman. ‘Daar moet de organisatie op worden ingericht.’

Volledig zelfrijdende treinen moeten bovendien altijd in perfecte staat zijn, legt Doeleman uit. Is er een storing, dan kan een machinist die meteen oplossen of naar eigen inzicht negeren. Bij een autonome trein moet er een technisch team ter plekke komen, om de oorzaak van de storing op te heffen.

Rangeren kan intussen al wél autonoom. ‘De opstelplaatsen in Amsterdam-Noord, Gein en Gaasperplas zijn volledig afgeschermd’, zegt Doeleman. Op het eindpunt aangekomen kan de bestuurder op een knop drukken, uitstappen, en de trein rijdt naar het juiste opstelspoor.

Visie op 2040 Onder de titel ‘Spoor naar morgen’ presenteerde ProRail eind 2023 een visie op de eigen digitalisering. Niemand kan voorspellen hoe de wereld er in 2040 precies voorstaat, maar zeker is dat ProRail digitale middelen nodig heeft om de doelen te bereiken, aldus de opstellers.

Of het nu gaat om processen, systemen of producten: ProRail voegt de komende jaren ‘een nieuwe dimensie toe 18

DE INGENIEUR • JUNI 2025

aan de fysieke infrastructuur: de digitale infrastructuur’, aldus het stuk. Treinen autonoom laten rijden wordt niet als een van de doelstellingen genoemd, maar met een aantal van de stappen die de komende jaren worden genomen, zoals het creëren van een digital twin van het volledige spoornetwerk en het vernieuwen van de digitale treinbeveiliging, schept de spoorwegbeheerder er wel de voorwaarden voor.

Autonoom rijden leidt ook tot een energiebesparing. Wordt er aangestuurd op snel optrekken en afremmen, dan is die winst echter minder groot dan wanneer juist zuinig rijden is ingeprogrammeerd. Een position paper van TNO uit eind 2020 bevatte de ‘globale en voorzichtige inschatting’ dat ‘het energiebesparingspotentieel van ATO in de Nederlandse situatie’ tussen de 5 en 15 procent zal uitvallen.

Op basis van de dienstregeling weet de trein zelf wanneer die weer langs het perron wordt verwacht. Valet parking-service op het spoor.

De digitalisering verloopt dan wel traag, maar is onstuitbaar. Het huidige systeem van automatische treinbeïnvloeding (ATB), dat de positie van een trein per baanvak bijhoudt, dateert uit de jaren zeventig en is inmiddels in principe op: er wordt niets nieuws meer voor ontwikkeld en componenten zijn niet meer te krijgen.

Het heeft op een aantal trajecten al plaatsgemaakt voor het digitale European Rail Traffic Management System (ERTMS), waarvoor Siemens en Alstom aan NS de apparatuur leveren. Dat moet hogere snelheden mogelijk maken, geldt als veiliger en bovendien leidt het tot de gewenste capaciteitsverhoging. Ander groot voordeel: heel Europa moet rond 2050 aan deze zelfde, hoge standaard voldoen, wat internationaal spoorwegverkeer een impuls moet geven.

Toekomstbestendig Dat Nederland achterloopt op ander landen, wil er bij de experts niet in. Wel dat bijvoorbeeld Rotterdam en Amsterdam op het gebied van metro-digitalisering bepaald niet gelijk lopen. In de hoofdstad had men relatief recent het geluk een compleet nieuwe lijn aan te kunnen leggen, tussen de stations Noord en Zuid. Dat men daar toen voor het modernste systeem heeft gekozen had zijn uitwerking op de andere lijnen, die vervolgens ook werden gemoderniseerd.

In Rotterdam is het spoorbeveiligingssysteem veel ouder. Uiterlijk in 2035 moet dat worden vervangen; nu al verkent de gemeente de mogelijkheden voor een toekomstbestendiger metrosysteem, dat hogere frequenties aankan.

Dankzij de innovaties worden systemen goedkoper.

Niet alleen komen componenten steeds vaker zo uit het schap, maar er zijn ook simpelweg steeds minder onderdelen nodig. Zo zijn kabels vervangen door draadloze technologie – wat ook een hoop graafwerk scheelt. De eerste investering blijft hoog, maar uitgesmeerd over de totale levensduur – die ook voor de nieuwste beveiligingssystemen op minimaal dertig jaar wordt geschat – gaan de kosten dankzij de modernisering juist naar beneden.

Die innovatie vindt intussen grotendeels plaats op het domein van de software engineering. Dassault Systèmes levert treinbouwers en spoorwegbedrijven virtual twins van zowel rijdend materieel als infrastructuur: spoor, wissels, perrons, alle elektronica, veiligheids- en stroomsystemen. ‘Hierdoor kunnen ze het systeemgedrag in vele mogelijke scenario's voorspellen’, zegt Beringer. Het volledig overbodig maken van de machinist is daarbij geen doel op zich, wel het optimaliseren van het spoorgebruik.

Op het kantoor van Alstom in Utrecht staan twee grote serverruimten met daarin volledige kopieën van het besturingsmodel van de metro’s in Amsterdam en Rotterdam. Nieuwe software wordt altijd eerst op deze digital twins getest. ‘Hier mag het mis gaan, dat is helemaal geen probleem’, zegt Doeleman. ‘Willen we het toch anders, dan is hier iets wijzigen veel makkelijker en minder tijdrovend dan “in het veld”.’

Vragen we de specialisten om een vooruitblik, dan is 2030 nog veel te dichtbij om verschil van betekenis te zien. 2050 dan? Ja: dan zullen er veel meer mensen en goederen veilig worden vervoerd over grotendeels hetzelfde spoor als nu. Met dank aan nu al bewezen digitale technologie. Laat de trein maar voorrijden. •

Samen met spoorwegbeheerder ProRail en de Belgische operator Lineas liet Alstom eind 2022 nabij Breda een rangeerlocomotief volledig autonoom starten, rijden, stoppen en omgaan met obstakels. foto : alstom

JUNI 2025 • DE INGENIEUR

19

WERKTUIGBOUWKUNDE T E K S T: M A R L I E S T E R V O O R D E

Henk Rensink vond voor elke hout- of koperblazer het geschikte mondstuk

Beter blazen Mondstukspecialist Henk Rensink is met pensioen. Een opvolger is er niet, daarom werkt hij aan een boek om zijn kennis en ervaring over te dragen. ‘Het mondstuk brengt de lucht in de juiste golfbeweging. Maar dan moeten mond en mondstuk wél goed samenwerken.’ En dat begint bij goed materiaal.

In september 2007 zat de beroemde Russische hoornist Stanivlav Tses uit Sint-Petersburg in de trein van Schiphol naar Rotterdam. Daar zou hij optreden met het World Orchestra for Peace, onder leiding van chefdirigent Valeri Gergiev van het Rotterdams Philharmonisch Orkest. Een belangrijke gebeurtenis, waarbij ook koningin Beatrix aanwezig zou zijn. De reis was vermoeiend geweest, Tses’ ogen vielen dicht. Toen hij wakker werd, was zijn hoorn uit het bagagerek verdwenen.

Het is de favoriete anekdote van Henk Rensink, die dankzij het incident de dag erna de krant haalde.

‘Apeldoornse mondstukspecialist redt Russische hoornist’, kopte het Algemeen Dagblad.

‘Een nieuwe hoorn was snel geregeld’, vertelt de inmiddels 79-jarige Rensink, ‘maar een zoektocht langs Randstedelijke muziekwinkels leverde geen geschikt mondstuk op.’ En dus kwam Tses bij Rensink terecht, de man uit Apeldoorn met de mondstukkenpraktijk. ‘Stonden er opeens twee Russen voor de deur, ik kon ze niet eens verstaan. Maar ik deed de gebruikelijke analyses en metingen, pakte een mondstuk uit mijn verzameling – en daarna viel hij me eerst om de hals en vertrok vervolgens onmiddellijk naar de generale repetitie.’ Het optreden, met Rensinks mondstuk, ging goed.

Enkele mondstukken voor een trompet. foto : depositphotos

Mondstuk op recept Het was niet de gebruikelijke methode van Rensink.

Normaal gesproken kregen klanten die hun perfecte mondstuk hadden gevonden een briefje mee, een soort recept waarmee ze het bij een speciaalzaak of fabrikant konden bestellen. De grote collectie mondstukken in de praktijk van Rensink, van zowel bekende als onbekende merken, waren alleen bedoeld om uit te proberen.

‘Ik wilde onafhankelijk blijven’, zegt Rensink. ‘Er is me regelmatig aangeboden om exclusief voor een bepaald merk te gaan werken, maar daarvoor heb ik altijd bedankt.’

Rensink was – voor zover ons bekend – de eerste en enige mondstukspecialist van Nederland, en zijn werkveld strekte zich uit tot ver daarbuiten. ‘Mijn muziekleraar, een trombonist, gaf prima les maar had nooit een antwoord op mijn nieuwsgierige vragen’, vertelt hij.

Rensink las daarom veel boeken, maar over mondstukken was eigenlijk nergens iets te vinden. ‘Dus ben ik de geschiedenis, ontwikkeling en werking van het mondstuk zelf maar gaan uitzoeken.’

Daarmee begon zijn carrière. Samen met Hans Boschma, trompettist en fysiotherapeut, bracht Rensink in 1982 het boek Toonvorming bij koperblazers uit. ‘En vervolgens heb ik een methode ontwikkeld om op basis van meetbare criteria te bepalen wat het juiste mondstuk is voor iemand. Zodat ik een mondstuk bij een individuele muzikant kan zoeken, in plaats van dat die muzikant maar gewoon wat moet uitproberen, zoals gebruikelijk was.’

Overbeet Om te beoordelen welk mondstuk bij iemand past, kijkt Rensink naar de lippen, de vorm van het gebit, de symmetrie van de mond en de longinhoud. ‘Het mondstuk brengt de lucht in de juiste golfbeweging. Maar dan moeten mond en mondstuk wél goed samenwerken.’

Wie zachte lippen heeft, moet geen mondstuk met een dunne rand nemen, legt Rensink uit. ‘Dat drukt zo hard op de lippen dat het de doorbloeding verhindert, waardoor de lipspieren uiteindelijk verzuren’. De diameter van de cup moet passen bij de gebitscurve: een breed mondstuk is niet geschikt voor een smal, bol gebit omdat de lucht dan zijdelings ontsnapt. De vorm van het

20

DE INGENIEUR • JUNI 2025

Henk Rensink naast een schaalmodel van een mondstuk. foto : rob voss

mondstuk moet worden afgestemd op karakteristieken als overbeet, onderbeet en of de mond wellicht scheef is. ‘Een deel van de meetapparatuur die ik daarvoor gebruik, heb ik zelf ontwikkeld’, zegt Rensink. ‘Daarbij was het handig dat ik een achtergrond als werktuigbouwkundige heb.’

Hercules-transportvliegtuig in Eindhoven overleefden.

‘In dat vliegtuig zat een heel fanfarekorps van defensie.

Defensie wilde de mensen die nog konden spelen tot hun pensioen in dienst houden. Wegens de beschadigingen in hun gezicht waren goed aangemeten mondstukken extra belangrijk.’

Bijzondere plekken Het duurde even voor Rensink voet aan de grond kreeg, maar uiteindelijk had hij een bloeiende praktijk aan huis, die hij runde samen met zijn vrouw Tine. Tevens reisden ze met hun collectie mondstukken naar het buitenland, waar ze tijdelijke praktijken hadden bij conservatoria, muziekscholen en -winkels. ‘We kwamen op bijzondere plekken, het was een geweldige tijd.’

Rensinks klanten kwamen uit alle hoeken van de wereld: van Zweden tot Namibië, en van Sint-Petersburg tot New York. Het mooiste aan zijn werk vond hij de blijdschap van mensen die dankzij een aangemeten mondstuk langer konden doorgaan met muziek maken.

Zoals hoboïst Pieter Goudriaan, die hem schreef: ‘Als jij er niet was geweest, had ik op deze leeftijd niet nog een cd kunnen maken.’ Of de mensen die de ramp met het

Opvolger Momenteel werkt Rensink aan een boek om al zijn opgedane kennis en ervaringen vast te leggen. ‘Mijn ogen laten me langzaam maar zeker in de steek, ik hoop dat ik het op tijd af krijg.’ Nog harder hoopt hij op een opvolger. ‘In de muziekwereld heerst de overtuiging dat goed spelen alleen afhangt van talent en veel studeren’, zegt Rensink. ‘In de sportwereld is er veel meer aandacht voor materiaal.’

Zelfs een echt goed blaasinstrument heeft meestal een standaardmondstuk, zegt Rensink. ‘Vaak gaan mensen pas op zoek naar iets anders als ze spaaklopen – omdat ze last van hun mond krijgen, of de juiste toon niet meer kunnen treffen. Mijn boodschap is: begín nou eens bij dat materiaal. Anders speel je met een handicap, dan doe je jezelf tekort.’ • JUNI 2025 • DE INGENIEUR

21

BRANDVEILIGHEID T E K S T: M A R L I E S T E R V O O R D E

Grote branden kunnen scherven van zonnepanelen kilometers verspreiden

Wel scherp, niet giftig Na een grote brand in Dongen vond men tot kilometers in de omtrek resten van zonnepanelen. Gebeurt dit vaker, hoe schadelijk zijn die scherven en is het te voorkomen?

Begin mei brak er brand uit in de productiehal van leerfabriek Ecco Leather in de Noord-Brabantse gemeente Dongen. Het hele gebouw ging in vlammen op. Ondanks de grote rookontwikkeling werd er in de lucht geen verhoogde concentratie schadelijke stoffen gemeten, zo meldde de Veiligheidsregio Midden- en West-Brabant.

Toch haalde de brand landelijk het nieuws.

Op het dak van het bedrijf hadden duizenden zonnepanelen gelegen. Resten daarvan werden in de dagen na de brand in de wijde omgeving aangetroffen, tot in weilanden achttien kilometer verderop. Als grazende dieren de vlijmscherpe scherven en splinters binnenkrijgen, kan dat schade veroorzaken aan het maag- en darmstelsel en ook mensen kunnen zich eraan verwonden. Aan boeren werd dan ook geadviseerd hun vee tijdelijk op stal te zetten en drinkbakken goed te inspecteren op de aanwezigheid van scherven. Voor de camera’s van het NOS-journaal kropen mensen op hun knieën door de wei om zoveel mogelijk van het afval op te ruimen.

Martina Duyvis, senior onderzoeker-adviseur bij het Nederlands Instituut Publieke Veiligheid (NIPV), was niet verbaasd over de berichten. ‘Het is een fenomeen dat we vaker zien bij brand in een gebouw met zonnepanelen, als dat veel brandbaar materiaal bevat’, vertelt ze. Bij een hoge vuurlast – dat is de totale hoeveelheid energie die vrijkomt bij de verbranding van een gebouw – stuwt de hitte de afvaldeeltjes omhoog, waarna de wind deze over grote afstanden kan meevoeren, al is achttien kilometer wel uitzonderlijk ver.

De deeltjes die bij dit soort branden op daken, straten, tuinen, speelplaatsen en weilanden terechtkomen, zijn niet giftig. Ze zijn voornamelijk afkomstig van de silicium zonnecellen, die zich in de binnenste laag van de zonnepanelen bevinden (zie kader Opbouw zonnepanelen). De scherven zijn dun en licht: ze hebben een dikte van ongeveer 0,2 millimeter en wegen slechts een 0,04 tot 0,05 gram per vierkante centimeter, meldt het RIVM in een onderzoeksrapport. Daardoor kunnen ze ver van de plek waar de brand woedt terechtkomen.

Schadelijke stoffen Voor zover bij het NIPV bekend waren er in 2023 zestien, in 2024 negentien en in 2025 tot nu toe vijf branden waarbij resten van zonnepanelen over de omgeving verspreid raakten. In sommige gevallen was de nasleep groot genoeg om het nieuws te halen. Zo brandde eind oktober 2024 een schuur vol zonnepanelen af in Steenwijkerwold in Overijssel, waarna de gemeente waarschuwde voor het eten van eigen groente en maande het vee tijdelijk binnen te houden. Begin augustus 2023 daalden vlijmscherpe deeltjes neer in de omgeving van Alblasserdam in Zuid-Holland, na een brand bij een cateringbedrijf met vijfhonderd zonnepanelen op het dak. In 2021 ontploften de zonnepanelen op het dak van een houtopslag in het Friese Noordbergum (zie foto op blz. 23). En in augustus 2020 waren werknemers van een bollenbedrijf in het Noord-Hollandse Moerbeek samen met een saneerbedrijf dagenlang bezig om ruim

Opbouw zonnepaneel Een zonnepaneel bestaat meestal uit vijf lagen. Bij het meest voorkomende kristallijne siliciumpaneel zitten de silicium zonnecellen in de middelste laag. Deze cellen zetten het zonlicht om in elektriciteit. De zonnecellenlaag is ingekapseld tussen een soort lijmlagen, de 22

DE INGENIEUR • JUNI 2025

inbeddingslagen of ‘encapsulanten’.

Aan de bovenkant van het paneel zit meestal glas, maar tegenwoordig ook wel kunststof of soms een folie. De achterkant kan een glasplaat, en plaat van kunststof of een aluminiumplaat zijn.

frame glas encapsulant zonnecellen encapsulant achterkant aansluitingskast beeld : depositphotos

Vooral kristallijne zonnepanelen geven scherven bij brand

ven: polycyclische aromatische koolwaterstoffen, die vrijkomen bij het verbranden van kunststoffen. Deze vindt men ook regelmatig bij andere gebouwbranden, bijvoorbeeld in resten van isolatiemateriaal. Het RIVM concludeerde dat blootstelling aan deze stoffen via de zonnecelscherven klein is en de kans op gezondheidsschade dus zeer gering. Ook werden er geen milieunormen voor schadelijke stoffen overschreden.

Type paneel Het probleem met de scherven treedt vooral op bij kristallijne zonnepanelen, de stevige platen die de meeste zonnepanelenbezitters op hun dak hebben liggen. Hiertoe behoort 90 tot 95 procent van de zonnepanelen in Nederland. Bij dunne filmpanelen treedt het probleem minder op, verwacht programma-coördinator Lenneke Slooff-Hoek van onderzoeksinstituut TNO, omdat daarbij de cellen bestaan uit een soort coating in plaats van uit breekbare vierkante plaatjes. ‘Al moet die coating ook weer ergens op worden aangebracht.’

Op dit moment wordt op verschillende plekken gewerkt aan de ontwikkeling van nieuwe, efficiëntere

t

een miljoen vierkante meter bollenvelden vrij te maken van zonnepaneelscherven, nadat er twee loodsen waren afgebrand.

In 2021 concludeerde het NIPV dat bij elke brand waarbij zonnepanelen zijn betrokken stoffen vrijkomen die schadelijk kunnen zijn voor de gezondheid van mensen, dieren of het milieu.

‘Vlak daarna is het RIVM brandproeven gaan doen’, zegt Duyvis. ‘Daarbij zijn verschillende panelen in brand gestoken, om te kijken wat voor stoffen daarbij vrijkomen en neerslaan.’ De rook van een brandend gebouw met zonnepanelen is niet gevaarlijker dan van een gebouw zonder zonnepanelen, concludeerde het RIVM daaruit. Wat schadelijke stoffen betreft, is een brand met zonnepanelen vergelijkbaar met een brand waarbij andere elektronica of kunststof in vlammen opgaat – al maakt het daarbij natuurlijk wel uit om hoeveel zonnepanelen of andere elektronica het gaat.

In de scherven van de zonnecellen troffen de RIVMonderzoekers verschillende metalen aan, waaronder lood. Dat is verklaarbaar, want op de silicium plaat (wafer) van een zonnecel zit altijd een dunne laag metalen. Ook troffen de onderzoekers PAK aan op de scher-

Bij een hoge vuurlast, zoals bij deze brand in een houtopslag in Noordbergum, stuwt de hitte de rook met de deeltjes ver weg. foto : jaring rispens

JUNI 2025 • DE INGENIEUR

23

BRANDVEILIGHEID

typen zonnepanelen op basis van perovskiet. Het zal nog even duren voordat die daadwerkelijk op de grote schaal worden toegepast. ‘Dat moeten uiteindelijk dunne filmpanelen worden, waarbij dus geen sprake is van verspreiding van scherven’, zegt Harald Kerp, die bij TNO aan de ontwikkeling van deze panelen werkt. ‘Maar de eerste panelen met perovskiet die op de markt komen, zijn silicium-perovskiet tandempanelen. Daarbij kan het probleem wel optreden.’

Dunne film zonnepanelen met uitsluitend perovskiet als actief materiaal bevatten minder lood dan de meeste siliciumpanelen, zegt Kerp. ‘Bij de silicium-perovskiet tandempanelen moet je ermee rekening houden dat zowel het silicium- als het perovskietdeel fracties lood kan bevatten.’ In beide gevallen gaat het om zulke kleine hoeveelheden dat het schadelijke effect verwaarloosbaar is, vooral vergeleken met andere giftige gassen die vrijkomen bij rookvorming door brand.

Het schadelijkst aan de scherven van zonnepanelen zijn de vlijmscherpe randen.

FOTO : JARING RISPENS

Brandbestrijding Voor de brandweer verschilt een brand met zonnepanelen niet van een brand zonder zonnepanelen. Voor beide typen brand gelden dezelfde procedures en afspraken. Voor het opruimen van de verbrande en onverbrande resten die bij een brand in de omgeving zijn terechtgekomen, bestaan nog geen procedures. Dat geldt zowel voor resten van zonnepanelen als voor andere resten, bijvoorbeeld van isolatiemateriaal of dakbedekking. Alleen

24

voor incidenten met asbest bestaat een speciale aanpak.

Het Nederlands Instituut Publieke Veiligheid (NIPV) werkt momenteel samen met betrokken partijen aan een ‘Handreiking voor de nafase van branden waarbij resten van zonnepanelen verspreid zijn’. Deze handreiking moet onder andere ingaan op de taken en verantwoordelijkheden van alle betrokken partijen, en wordt naar verwachting nog deze maand gepubliceerd op de website van het NIPV.

DE INGENIEUR • JUNI 2025

Oplossing Er vindt op dit moment geen onderzoek plaats over hoe de huidige zonnepanelen kunnen worden aangepast zodat het probleem met de scherven niet meer optreedt, vertelt Slooff-Hoek. ‘We hebben het er wel eens over gehad, maar de urgentie bleek niet heel groot. Ten opzichte van het totale aantal branden in Nederland is het aantal branden waarbij zich scherpe zonneceldeeltjes verspreiden zeer beperkt. Daarvoor is echt een enorme brandmassa vereist in het gebouw.’

Wat daarbij meespeelt, is de vraag wie een dergelijk onderzoek wil betalen. De fabrikant? Een overheid of semioverheid? Slooff-Hoek: ‘Het is niet geheel duidelijk wie hier de verantwoordelijkheid heeft. Zelf zou ik het liefst voorkomen dat dit soort materiaal in de omgeving terechtkomt. Maar zolang er vanuit de markt geen noodzaak wordt gezien om dit op te pakken, zal het niet zo snel gebeuren.’

Mocht de opdracht toch komen, dan zou Slooff-Hoek in eerste instantie denken aan een oplossing waarbij de laag silicium zonnecellen wordt opgesloten tussen lagen die robuuster zijn dan de huidige ‘encapsulanten’ (zie kader Opbouw zonnepaneel) – dus die bijvoorbeeld minder snel smelten of sterker verbonden zijn met de hardere laag zoals het glas.

‘Momenteel zijn de meeste scherven afkomstig uit die siliciumlaag, want silicium is licht en komt dus ver’, zegt Slooff-Hoek. Het glas (siliciumdioxide) blijft grotendeels op zijn plek. ‘En de encapsulanten zullen door de hoge temperatuur smelten en grotendeels verbranden. Ik verwacht niet dat daar in de wijdere omgeving iets van terug te vinden is.’

Voor een betere bescherming van de siliciumlaag moeten onderzoekers dan nog wel op zoek naar materialen die daarvoor geschikt zijn, en die intussen het gewicht van de panelen niet enorm doen toenemen. Vooral als het gaat om dak- of gevelopstellingen, mogen de panelen niet te zwaar worden. ‘Daarnaast willen we niet dat het recyclen moeilijker wordt, en moet het betaalbaar blijven’, zegt Slooff-Hoek. ‘Het heeft dus zijn uitdagingen, het is niet zo dat de oplossing al klaarligt. Maar er zijn zeker ideeën om te verkennen.’ • FOTO : DEPOSITPHOTOS

Möring

Begin dit jaar verscheen Mordechai, Marcel Mörings jongste roman over een schrijver met onstilbare honger naar vrijheid.

Verstoptalent ‘Ja, schat’, zei ze.

‘Opgeruimd staat netjes, dat is ons ideaal’, zongen we Dat klonk alsof ik had gezegd dat ik een dolfijn in op de kleuterschool als aan het einde van de ochtend de auto’s weer in een bak moesten, de poppen in de het bad wilde houden.

‘Ik kan niets vinden, er is veel te weinig ruimte voor kast en het speelkeukentje moest afgesopt. Het was een liedje dat zeer aan mij was besteed. Orde en organi- onze spullen en...’

‘Terwijl jij toch de meeste kastruimte in beslag satie... Ik word helemaal warm van binnen als ik die woorden hoor. Het is niet voor niets dat dit het enige neemt.’

‘Ik?’ liedje is dat ik mij uit die tijd herinner.

Als iets duidelijk was, dan was het dat ik zo ongeveer De kleuterschool zelf heeft trouwens nog een ander plekje in mijn hoofd. Bij een of andere bijzondere gele- het bestaan van een kluizenaar leefde, slechts gekleed genheid speelden we verstoppertje door het hele lokaal in een haren mantel, eventueel in het bezit van een en mij had het een goed idee geleken om het toneel op ruwe paardendeken voor koude dagen.

‘Jij’, zei ze. te klimmen en me achter de grote, afhangende zwarte Ze ging me voor naar de slaapkamer, waar ze kastgordijnen te verschuilen. Daar, in het donker, raakte ik de weg kwijt en kon ik de plek niet vinden waar de gor- deuren begon te openen.

‘In deze kast is de helft voor dijnen elkaar ontmoetten. Het gevolg was jou en de andere helft voor dat ik na een half uur zoeken werd gevonmij. In deze ernaast hangen den als een terneergeslagen hoopje mens jouw pakken. Alléén jouw dat elke hoop op redding had opgegeven.

Orde, overzicht en pakken.’

Mijn talent om me te verstoppen was structuur, dat wil ik We liepen naar de twee geen toevalstreffer. Jaren later, toen we op kasten aan de andere kant van de padvinderij iets dergelijks deden in de de kamer. bossen rond het clubhuis, begroeven Peter ‘Hier’, zei ze, ‘hangen mijn en ik ons in een kuil onder de afhangende takken van een struik. Ten overvloede hadden we jurken en de legplanken zijn voor jou...’

‘Jaja, ik weet het al. Maar daar gaat het niet om. Er ons ook nog eens toegedekt met een enorme hoop dor blad. Pas toen het donker begon te worden, kwamen is geen overzicht.’

‘Gek’, zei ze, ‘ik heb alle plankjes voor jou gelabeld we uit onze schuilplaats tevoorschijn. Eenmaal aangekomen bij het clubhuis bleek daar alleen nog een met een stickertje zodat je kunt zien wat waar ligt.’

Ik moest ineens aan de kleuterschool denken, waar hypernerveuze vaandrig te zijn die net op het punt stond onze ouders en de politie te bellen. Als ik ooit volgens mij ook alles van labels was voorzien: Auto’s. nog eens in therapie ga, zal ik mijn verstopvaardigheid Poppen. Kookgerei. Of was dat een valse herinnering? met mijn therapeut bespreken. Het kan niet anders of Ik kon op de kleuterschool al lezen, dus ik zou die labels gezien kunnen hebben. Ik deed daar eigenlijk dit talent zegt iets wezenlijks over mij.

Opgeruimd staat netjes, dat liedje schoot mij te bin- niets anders dan lezen, lekker met een boekje aan mijn nen toen ik bij wijze van noodkreet op een ochtend tafeltje terwijl de rest zich uitleefde in de zandbak. Ik riep dat ik nu, onmiddellijk, een nieuwe kledingkast wilde niet buitenspelen, ik wilde niet vechten om de wilde. Niet omdat mijn garderobe ineens was aan- auto’s, ik wilde met rust gelaten worden.

‘Als jij een kast erbij wilt, gaan we een kast kopen’, gegroeid, maar omdat ik in de bestaande kasten niets kon vinden. Stapels truien achter een hoop polo’s. zei mijn vrouw.

Ik knikte en dacht aan die keer toen we de huidige Zomerbroeken die het zicht ontnamen op winterbroeken. T-shirts met verschillende eigenschappen in kasten drie verdiepingen omhoog hadden gezeuld. Het een la die zo overvol was dat-ie bijna vanzelf open- had ons een hele middag gekost.

‘Misschien is het een kwestie van reorganiseren’, zei sprong.

‘Orde’, zei ik tegen mijn geliefde. ‘Orde, overzicht en ik, terwijl ik mij afvroeg of de kast met mijn pakken groot genoeg zou zijn om me in te verstoppen. structuur, dat wil ik.’

FOTO : HARRY COCK

JUNI 2025 • DE INGENIEUR

25

ENERGIEVOORZIENING T E K S T: J I M H E I R B A U T

Afname ronddraaiende stoomturbines en generatoren vraagt om andere maatregelen

Stabiel stroomnet De recente black-out in Spanje en Portugal heeft velen wakker geschud. Hoe houden we het net stabiel, terwijl we steeds meer duurzaam opgewekte stroom aan de mix toevoegen? Zes vragen en antwoorden.

Er is veel over gespeculeerd, maar de oorzaak van de grote stroomstoring in Spanje en Portugal van 28 april is op het moment dat dit blad naar de drukker gaat nog onzeker.

De storing roept intussen vooral de vraag hoe beheer­ ders het net draaiend kunnen houden nu er aan de op­ wekkingskant steeds meer windparken en zonneweiden verschijnen, bronnen met snel wisselende vermogens.

Typisch Nederlands beeld van het hoogspanningsnet. foto : tennet

Waarom is de energietransitie van belang voor netbeheerders?

Vroeger, voordat windparken en zonnepanelen op daken hun intrede deden, werd in Nederland de stroom opge­ wekt in kolencentrales, gascentrales en één kerncentrale.

Alle drie zijn dit elektriciteitscentrales waar stoomturbi­ nes aan generatoren vastzitten. De energie van loeiheet water – stoom – wordt omgezet in beweging. Net als bij de dynamo van een (ouderwetse) fietsverlichting wordt een magneet aan het draaien gebracht die een verande­ rend magneetveld opwekt in een grote koperen spoel.

Zo wordt wisselstroom opgewekt met een frequentie van vijftig hertz. In Nederland althans, in bijvoorbeeld

de Verenigde Staten is gekozen voor zestig hertz. Het is belangrijk dat de frequentie op het stroomnet – binnen een kleine bandbreedte – op de gekozen waarde wordt gehouden, want daarop zijn alle apparaten ontworpen.

Elektriciteitsbedrijven bewaken die balans door vraag en aanbod zo goed mogelijk op elkaar af te stemmen.

Een speciale rol is weggelegd voor draaiende stoomturbines. Hoe zit dat?

Die draaiende turbines en generatoren dienen niet al­ leen om elektriciteit op te wekken, ze hebben ook nog een tweede, bijkomende taak. Vanwege hun massatraag­ heid – inertia in het Engels – blijven ze nog een tijdje doordraaien wanneer de bron van hun aandrijving weg­ valt. Het is een van de belangrijkste basiswetten van de natuurkunde: een voorwerp volhardt in zijn beweging tenzij een kracht van buiten er invloed op uitoefent.

Het Nederlandse stroomnet heeft een bepaalde hoe­ veelheid massatraagheid. Die bestaat uit alle draaiende onderdelen bij de verschillende gascentrales, de paar overgebleven kolencentrales en de kerncentrale van Borssele, bij elkaar opgeteld. Die totale massa aan zware roterende onderdelen draagt bij aan de stabiliteit van het stroomnet. ‘Vergelijk het met een loodzware olietanker.

Die blijft op koers en heeft geen last van een beetje zij­ wind’, zegt Guus Pemen, hoogleraar in de groep electrical energy systems van de TU Eindhoven.

Wat gebeurt er bij een lokale stroomstoring?

Valt een grote elektriciteitscentrale uit, dan is ineens de vraag naar stroom groter dan het aanbod. Daardoor daalt de frequentie van de wisselstroom op het net. Wan­ neer dat een klein beetje is, is er nog geen probleem, maar bij een te grote frequentiedaling kunnen er dingen stuk gaan. ‘Om die reden wordt er vanaf 49 tot 48 hertz stapsgewijs bijna de helft van de gebruikers afgeschakeld’, zegt senior adviseur Jan Vorrink van TenneT, de beheer­ der van de Nederlandse hoogspanningsnetten. Hij was jarenlang manager van de controlekamer van het Neder­ landse hoogspanningsnet. ‘Bij 47,5 hertz mag een cen­ trale van het net af gaan om zichzelf te beschermen.’ Hoe snel de frequentie in zo’n noodgeval daalt, hangt af van de massatraagheid in het systeem. Dankzij de aanwezige inertia koopt de netbeheerder als het ware tijd. Tijd om razendsnel in te grijpen. ‘Als de frequentie sneller daalt dan een hertz per seconde, dat is wel een uitzonderlijke

26

DE INGENIEUR • JUNI 2025

Opengewerkte stoomturbine van een elektriciteitscentrale. Het zijn dit soort zware machines die de massatraagheid leveren die het net stabieler maken. foto : shutterstock

Als die massatraagheid deels verdwijnt, hoe is dat op te vangen?

Door de energietransitie wordt een deel van het opwekkingsvermogen vervangen door windparken en zonnepanelen, maar die heb­ ben geen zware draaiende onderdelen met massatraagheid. ‘Het stabiel houden komt nu neer op regeltechniek: meten met sensoren, data verwer­ ken met software en steeds een beetje bijregelen’, zegt Pemen. ‘Een energiesysteem met duurzame opwekking is steeds afhankelijker van die regeltechniek in vermogens­ elektronica. Dat werkt in principe, maar is wel een nieuw concept en nog weinig in de praktijk beproefd.’

Daarnaast zijn er manieren om weer massatraagheid aan het systeem toe te voegen, bijvoorbeeld door cen­ trales met vliegwielen te bouwen. Dat zijn systemen die puur zijn bedoeld om tijdelijk kinetische energie op te slaan in draaiende wielen. Behalve dat ze energie opslaan, voegen deze ook massatraagheid toe aan het totale systeem. De operatoren van windturbines kun­ nen van afstand de bladen om hun as laten draaien om zo de opbrengst van de molen aan te passen. Ook dit draagt bij aan het afstemmen van vraag en aanbod in het stroomnet. Verder lopen er proeven met grote batterijen die bijdragen aan het stabiel houden van het stroomnet.

Zo’n batterij kan razendsnel stroom in het net pompen of juist afnemen.

Helemaal nieuw is het verdwijnen van in­ ertia uit het stroomnet niet. De totale massa­ traagheid in het Nederlandse stroomnet was door de jaren heen al veranderd. ‘Een gascen­ trale heeft een stuk minder massatraagheid dan zo’n grote kolenbak’, zegt Vorrink. Een flink deel van de kolencentrales van ons land is in de afgelopen jaren uitgeschakeld.

Hoeveel massatraagheid er minimaal nodig is om het stroomnet stabiel te houden, is niet bekend. ‘We weten dat het net zonder inertia onstabiel is, maar waar de ondergrens ligt, weten we niet’, zegt Vorrink. Er loopt nu Europees onderzoek dat zich op die vraag richt: hoeveel massatraagheid is er nodig voor een stabiel stroomnet?

’’

Welke rol speelt de weersverwachting bij netbeheerders?

Iets wat zeker anders gaat dan voor de energietransitie: elke netbeheerder in Europa houdt minutieus de weer­ berichten bij. Men wil van tevoren weten hoeveel zonne­ schijn er wordt verwacht en hoe hard de wind zal waaien.

Het weer precies voorspellen blijft lastig, maar de voor­ spellingen geven in grote lijnen een aardige indicatie van de hoeveelheid duurzaam opgewekte stroom die netbe­ heerder kan verwachten. Vraag en aanbod van elektrici­ teit moeten steeds met elkaar in evenwicht worden

t

situatie, dan bevinden we ons echt in de geva­ renzone’, zegt Vorrink.

“

Hoeveel inertia is er nodig voor een stabiel stroomnet?

JUNI 2025 • DE INGENIEUR

27

ENERGIEVOORZIENING

De Amercentrale in Geertruidenberg wekte jarenlang elektriciteit op door olie en gas te verbranden, maar draait sinds begin 2025 geheel op biomassa. foto : tennet

gehouden. Maar wat als ineens een grote wolkenpartij wegschuift voor de zon? Dan moet de extra opgewekte zonne-stroom snel door het net worden weggewerkt. ‘De netbeheerders plannen weliswaar dagen vooruit met het weerbericht in de hand de opwek en afname van elektriciteit’, vertelt Vorrink, maar op de dag zelf is ook nog handel mogelijk. ‘Zo komen ze van een plots stroomoverschot af. Andersom kan er ook even een zonnepark worden uitgezet. In principe werkt dat, maar een teveel aan opgewekte stroom kan soms regionaal tot problemen leiden. De frequentie kan dan boven de vijftig hertz uitstijgen, wat tot uitval van transformatoren kan leiden.

Dit is wel een uitzonderlijk geval, waarbij een stroomoverschot ook niet door te sluizen is naar een buurland.’

De nationale stroomnetten van Europese landen zijn goed met elkaar verbonden.

Is dat bij een lokale stroomstoring geen nadeel?

Ja en nee. Het is zeker zo dat Portugal de dupe was van de stroomstoring die begon in Spanje. Die plantte zich zo snel voort, dat er voor het kleinere Iberische buurland geen ontkomen meer aan was. Vorrink: ‘Op dat moment nam Portugal veel stroom van Spanje af. Het gebeurt vaker dat een black-out de grens oversteekt. Dus ja, dat is

28

DE INGENIEUR • JUNI 2025

een risico.’ Maar verbindingen tussen landen helpen een storing ook sneller oplossen. Het Iberisch schiereiland is ook in elektrisch opzicht een schiereiland: het heeft relatief weinig hoogspanningsverbindingen met de rest van Europa. Daardoor kan het schiereiland lastiger worden geholpen door andere landen dan bijvoorbeeld Nederland of Duitsland, die goed verbonden zijn met meerdere buren. Valt er bij ons een deel van het stroomnet uit, dan kan dat relatief snel worden opgevangen met hulp van buurlanden.

Spanje en Portugal zijn zich al jaren bewust van dit probleem. Spanje werkt aan nieuwe hoogspanningslijnen naar Frankrijk. Daarbij zijn de Pyreneeën een fikse barrière gebleken. ‘Vanwege milieuregels mogen er niet zomaar hoogspanningsmasten in de bergen worden gebouwd. Daarom ligt er nu een lijn door een tunnel bij Perpignan. En er wordt inmiddels gewerkt aan een nieuwe hoogspanningsverbinding onder het water van de Golf van Biskaje.’

Landen kunnen dankzij die verknoping trouwens ook inertia aan elkaar lenen, zegt Vorrink. ‘Als het erop aan komt, zal bijvoorbeeld West-Brabant meer hebben aan massatraagheid van de kerncentrale van Doel, net over de grens in België, dan van de kerncentrale in Borssele.’ •

Podium

Vier experts delen hun inzichten in de technisch-maatschappelijke actualiteit.

Deze maand: Thijs ten Brinck.

De bestemming is belangrijker dan de reis ‘Hoe kom ik met de trein op mijn surfspot week Aruba je bijvoorbeeld werkelijk vijf in Portugal?’ Die vraag was aanleiding voor keer zoveel uitstoot waard als een weekje een levendige discussie op LinkedIn. Tien- Ibiza? Zo kun je juist ook vliegend nog tontallen hulpvaardige 1ste, 2de en 3de-graads nen CO2 besparen. Dit zelfs ten opzichte van connecties dachten enthousiast mee in uit- dezelfde reis per trein, mits deze vliegreis om gebreide reacties vol ervaringen met reis- bestwil jouw vrienden overtuigt om niet in planners, aandachtspunten per overstap en Brazilië, maar met jou in Portugal te surfen. deeltrajecten die je liever met de bus of taxi Wil je de trein wel een kans geven? Ook aflegt. dan is een goede bestemming het halve Dat het algoritme mij deze discussie voor- werk. De website chronotrains.com toont schotelde, was niet gek. Enerop de kaart heel mooi hoe gie en klimaat zijn mijn favover je komt binnen vier, riete onderwerpen. Richting zes of acht uur, vanaf een vakantie pak ik bij voorkeur station naar keuze. VanOok vliegend ook de trein. Hoe meer van uit Utrecht ben je binnen de goedbedoelde adviezen ik acht uur in München, kun je nog echter las, hoe meer het geNewcastle of Bordeaux. tonnen CO2 heel overkwam als een verZonnig surfen met de kapte reclame van een luchttrein hoeft dus geen groot besparen vaartmaatschappij. avontuur te zijn. Biarritz Duurzaam reizen gaat al of San Sebastian haal je snel over hoe je reist. Keromet gemak binnen een sine en benzine zijn fout, de trein is goed. dag. Alleen vanaf de Portugese kust kom je Maar de trein is voor veel vakantiegangers binnen acht uur gewoon niet veel verder dan een heel gedoe. Lastig plannen. Vaak over- Madrid. stappen. Stress of je de volgende aansluiting Met een nachttrein en een overstap op een wel haalt. Weg vakantiegevoel. En dat is lokale boemel kom je ook in grote delen van zonde.

Zwitserland, Oostenrijk en Tsjechië. En die Wie klimaatbewuster wil leven, kan juist ene overstap kun je missen. Dezelfde lokale bij het boeken van een vakantie echt een trein rijdt vaak al binnen een uur opnieuw. verschil maken. Hoe je reist maakt niet Als je twijfelt over vakantie met de trein eens zo gek veel uit. Veel belangrijker is of de auto, laat je dan zeker niet ontmoewaar naar toe je reist. Naar een vakantie- digen door avonturiers die het zichzelf wel huisje op de Veluwe kun je fietsen, maar het heel moeilijk maken. Maar voel je ook niet hoeft niet. Op benzine is deze vakantie nog schuldig als je toch de vertrouwde auto kiest. steeds onverslaanbaar duurzaam. Ook rich- In de werkweken na de vakantie zijn er weer ting Zuid-Frankrijk is het verschil in CO2- volop kansen om te oefenen met de fiets en uitstoot tussen de trein en een auto met volle de trein.

Veel plezier deze zomer! achterbank te klein om het fijne vakantiegevoel van jou of je reisgenoten te riskeren.

Begint jouw vakantie pas echt als je een Thijs ten Brinck is duurzaamheidsadviseur vliegtuig uitstapt? Dan is waar je naar toe bij We-Boost Transitions en publicist op gaat nog het meest relevant. Want is een WattisDuurzaam.nl.

JUNI 2025 • DE INGENIEUR

29

VERDUURZAMING T E K S T: H E N K T O L S M A

Analyse: groene waterstof in Duitsland

Hoge ambities, weerbarstige praktijk Meer geld, meer onderzoek, meer bedrijven. Gaat het om waterstof, dan zijn onze oosterburen verder dan wij. Maar ook daar verloopt de energietransitie met horten en stoten. Eerste deel in een Duitsland-drieluik.

In 2020 presenteerde de toenmalige Duitse regering een behoorlijk ambitieuze waterstofstrategie. Over tien jaar moest het land een elektrolysecapaciteit hebben van tien gigawatt, oftewel tienduizend megawatt – nu staat er nog slechts tweehonderd megawatt.

Vorig jaar produceerden onze oosterburen 42 terawatt­ uur waterstof, waarvan 94 procent ‘grijs’, dus geprodu­ ceerd met fossiele energie, en 0,4 procent ‘groen’. Groene waterstof is een factor vier à vijf duurder dan aardgas.

Waterstof - Kernnetz

Omgebouwde leiding Nieuwe leiding

30

DE INGENIEUR • JUNI 2025

De Verein Deutscher Ingenieure (VDI) hield in dat kader op de onlangs gehouden Hannover Messe een debat over de vraag: ‘Waterstof in Duitsland: fragiel kaartenhuis of stevig fundament voor de toekomst?’

De conclusie zat al in de vraag verborgen: ook al praten we al decennialang over waterstof, de huidige situatie is nog steeds fragiel. Van een degelijk fundament onder de toekomstige energievoorziening is nog allerminst sprake. Veelzeggend detail: elk van de vier sprekers in het debat van de Duitse ingenieursvereniging rijdt elek­ trisch, maar geen van hen kent ook maar iemand met een waterstofauto.

Toch is Duitsland duidelijk verder dan Nederland. Er is meer geld beschikbaar voor de energietransitie inclu­ sief de inzet van waterstof – honderd miljard euro tot 2045. Er wordt meer onderzoek gedaan, met name bij Fraunhofer, en er is meer industriële activiteit.

Groene waterstof is een veelbelovende, maar ook lastige energiedrager. Bij verbranding ontstaat er al­ leen water en bij beschikbaarheid van voldoende zelf opgewekte groene stroom geeft het enige zelfstandig­ heid in de energievoorziening. Maar bij productie van waterstof gaat ongeveer een derde aan energie verloren, en – na opslag – bij de omzetting van waterstof terug naar stroom nog eens een derde. Bovendien is waterstof explosief en, zoals gezegd, hoe groener. hoe duurder.

Waterstofstrategie Duitsland wil in 2045 energieneutraal zijn en zonder wa­ terstof gaat dat niet lukken. Onder Olaf Scholz, die van 2021 tot begin vorige maand bondskanselier was, werkte de regering verder aan de nationale waterstofstrategie.

De nieuw aangetreden regering van bondskanselier Friedrich Merz zet het ingezette beleid waarschijnlijk grotendeels voort, met slechts enkele nieuwe accenten.

Zo krijgt het opzetten van kleine, regionaal gespreide productie­installaties meer nadruk, omdat deze gemak­ kelijker te financieren zijn dan hele grote projecten.

Ook wil dit kabinet meer werk maken van blauwe waterstof: aardgas omzetten in waterstof met opslag van daarbij vrijkomende koolstofdioxide (CCS). Verder valt op dat de nieuwe minister voor Economische Zaken, Katherina Reiche, tevens voorzitter is van de Nationale Wasserstoffrat. kaart : fnb gas

Drieluik Duitsland Onze oosterburen kampen grotendeels met dezelfde maatschappelijke opgaven als wij.

Hoe pakken zij die aan? In deze eerste van drie afleveringen: de verduurzaming van de energiemix.

1 Productie

Windpark 50 megawatt

2 Opslag

4 Marketing

Ondergrondse opslag/caverne 50 miljoen m3

3 Transport

Schematische opbouw van het energiepark Bad Lauchstädt. Met power-to-gas-technologie combineert dit grootschalige praktijklaboratorium de productie van groene waterstof uit windenergie met daaropvolgende opslag, transport, marketing en gebruik. grafiek : energiepark

Ontwikkeling, analyse, optimalisering businessmodellen

5 Gebruik

Mobiliteit Grootschalige elektrolyse 30 megawatt

H2-transport via gasleidingen 100.000 m3 per uur

Chemische industrie

bad lauchstädt

schat op negentien miljard euro, waarvan een deel door bedrijven wordt gefinancierd. Het complete kernnetwerk moet in 2032 gereed zijn.

Weinig productie Er wordt in Duitsland nog maar weinig groene waterstof geproduceerd, vorig jaar bijna 1,7 terawattuur (ongeveer dertigduizend ton waterstof). Shell produceert al enkele jaren op het Energy and Chemicals Park Rheinland jaarlijks dertienhonderd ton. Grootste producent in Duitsland is het Nederlandse chemiebedrijf Nobian, dat op de locatie Bitterfeld-Wolfen (ten noorden van Leipzig) per jaar 2700 ton van dit groene gas produceert. Opmerkelijk is dat het dit doet met het chloor-alkaliproces, dat voornamelijk chloor en natronloog oplevert en daarnaast waterstof van de juiste kleur. Het is goedkoper, maar ook minder efficiënt dan het gebruikelijker PEM-proces (proton exchange membrane) dat met groene stroom water in waterstof en zuurstof splitst.

Er lopen vele pilotprojecten en er zijn diverse plannen voor productie. Bij Bad Lauchstädt, ten oosten van Leipzig, is het tot nu toe grootste demonstratieproject – Lighthouse Project, heet dat in goed Duits – voor

t

Waar Duitsland nu dus 1,68 terawattuur aan groene water produceert, daar wordt over vijf jaar een behoefte verwacht van 95 tot 130 terawattuur. Ruim de helft daarvan moet uit import komen, voor het andere deel wordt tien gigawatt elektrolysecapaciteit neergezet.

Voor transport van al dat waterstof is een netwerk met pijpleidingen en importterminals nodig. De regering stimuleert verder de binnenlandse vraag naar groene waterstof en steunt ook de internationale ontwikkeling van waterstofprojecten. En tenslotte moet er een certificeringssysteem komen voor wat duurzame waterstof precies is. De EU hanteert nu als grenswaarde maximaal 3,4 kilogram CO2 per kilogram geproduceerde H2: waterstof met een lager koolstofdioxidegehalte geldt als ‘groen’.

De Duitse waterstofstrategie beoogt ook de aanleg van een hogedruk-pijpleidingnetwerk. Dit Kernnetz (zie kaart op blz. 30) met een lengte van ruim negenduizend kilometer loopt kriskras door het land. Deze waterstof-backbone moet voor 60 procent bestaan uit aangepaste aardgasleidingen. Dit jaar begint de aanleg van nieuwe delen van het kernnetwerk. Grote producenten, importterminals, opslagen en grote verbruikers zullen er op worden aangesloten. De kosten worden ge-

JUNI 2025 • DE INGENIEUR

31

VERDUURZAMING

groene waterstof bijna voltooid (zie schema op p. 32).

Hier wordt het hele traject van productie-opslag-transport-verbruik gerealiseerd. Een windpark levert stroom aan een dertig megawatt-elektrolyser, die jaarlijks drieduizend ton waterstof kan produceren. De waterstof kan worden opgeslagen in een zoutcaverne, om zodra er vraag is via een aangepaste aardgasleiding naar een chemiepark te worden getransporteerd. Het project, waarbij onder andere energiebedrijf Uniper is betrokken, kost 280 miljoen euro en moet al eind dit jaar in bedrijf gaan.

Daarnaast zijn er enkele kleinere projecten in uitvoering. In Hohenwart in de deelstaat Beieren loopt sinds september 2023 een pilot waarbij waterstof per aangepaste aardgasleiding naar tien woningen en een bedrijf wordt geleid. De cv-ketels in de huizen heeft Vaillant omgebouwd voor waterstof. Die wordt per tankwagen aangevoerd, in de gasleiding geïnjecteerd en van een geurstof voorzien. De ervaringen zijn tot nu toe goed.

Onderzoek en ontwikkeling Diverse universiteiten en onderzoeksinstituten toonden in Hannover hun waterstofonderzoek. Het befaamde Fraunhofer Institut heeft veel expertise in huis en bouwt die verder uit. Het gaat dan onder andere om: digitaliseren van waterstoftechnieken (onder andere digitale tweelingen van waterstofprojecten), opschalen van brandstofcel- en elektrolysesystemen, realiseren van een klimaatneutrale chemische industrie en bevorderen van innovatieve power-to-X-processen, waarbij duurzaam opgewekte stroom wordt opgeslagen in diverse energiedragers. Ook is er aandacht voor veiligheid van waterstoftoepassingen.

Fraunhofer doet onderzoek naar hogetemperatuurelektrolyse (700 graden Celsius). Er zijn dan geen edelmetalen meer nodig en er is een hoge elektrische efficientie mogelijk. Het proces levert het hoogste rendement als er afvalwarmte van hoge temperatuur beschikbaar is.

Fundamenteler is het onderzoek naar waterstofproductie met zonlicht. Lichtgevoelige halfgeleiders splitsen er overheen stromend water in zijn bestanddelen.

Deze techniek moet leiden tot eenvoudigere systemen.

Industriële activiteit Ook is er de nodige industriële activiteit, daadwerkelijk al gaande of nog in voorbereiding. Siemens levert voor Salzgitter Stahl twee elektrolyse-installaties van elk 17,3 megawatt. Dezelfde staalproducent heeft daarnaast in Oostenrijk een honderd megawatt-elektrolyser besteld die vanaf 2026 jaarlijks negenduizend ton waterstof moet produceren. Op Industriepark Höchst bij Frankfurt gaat dit jaar een installatie in bedrijf die met Lufthansa als klant uit CO2 en groene waterstof kerosine gaat maken.

Robert Bosch wil grote elektrolysers bouwen. Dit bedrijf heeft in de fabriek in Mainz al tweeduizend vrachtwagens omgebouwd voor aandrijving met brandstofcellen. Duitsland telt zo’n zeventig waterstoftankstations voor met name vrachtverkeer.

Henkel, fabrikant van kleefstoffen en coatings, produceert anaerobe afdichtingsstoffen voor waterstofapparatuur en -leidingen. Dat is van belang omdat het waterstofmolecuul het kleinste van allemaal is.

32

DE INGENIEUR • JUNI 2025

Edelmetaalbedrijf Heraeus maakt katalysatoren voor elektrolysers. In de nieuwste generatie is het aandeel van het schaarse en dus dure metaal iridium sterk beperkt.

Ook recyclet Heraeus stacks uit elektrolysers om er edelmetalen uit terug te winnen.

Maximator fabriceert kleppen en afsluiters voor een druk tot 1050 bar. De nieuwste zijn de helft kleiner en wegen driekwart minder dan hun voorgangers.

Waterstofopslag vereist een zeer hoge druk, bijvoorbeeld zevenhonderd bar in de tank van een waterstofauto. Bij die druk heeft een kilogram H₂ een volume van zestien liter, waarmee een auto honderd kilometer kan rijden.

De malaise in de Duitse industrie gaat echter niet voorbij aan deze sector. Volgens HZwei, het kwartaalblad voor deze branche, heeft brandstofcellenfabrikant Proton Motor faillissement aangevraagd. Datzelfde geldt voor bouwer van waterstofprojecten HH2E, maar hier is er kans op doorstart. Energiebedrijf Enertrag heeft de bouw van een 130 megawatt-fabriek vanwege de onzekere markt gepauzeerd.

De prijs moet omlaag De prijs van waterstof met de gewenste kleur vormt een belangrijke hinderpaal voor het realiseren van toepassingen. Deskundigen schatten dat groene waterstof vier à vijf keer duurder is dan aardgas en twee keer duurder dan stroom. Waarbij aangetekend dat er nog geen officiële prijs is: de meeste geproduceerde groene waterstof wordt lokaal opgewekt en ook daar verbruikt, bijvoorbeeld op chemieparken, en komt dus niet op de markt.

Verdere onderzoeken en doorontwikkeling zullen er op termijn toe leiden dat duurzame waterstof in prijs daalt, bijvoorbeeld dankzij hogetemperatuurelektrolyse.

Maar Martin Wietschel, hoofd van de afdeling energietechnologie en energiesystemen van Fraunhofer ISI, waarschuwde in een interview met MDR Aktuell voor te hoge verwachtingen. ‘We zullen nooit het prijsniveau van de huidige fossiele energiedragers bereiken. Dat is onrealistisch. We moeten met groene waterstof heel simpel rekening houden met hogere prijzen.’

In de kinderschoenen Er lopen momenteel in Duitsland zo’n honderd projecten voor groene waterstof, met alles bij elkaar tweehonderd megawatt elektrolysecapaciteit. Er zit voor duizend megawatt in de investeringspijplijn. Maar volgens de nationale waterstofstrategie zou dat zoals gezegd in 2030 al tienduizend megawatt moeten zijn. Wietschel: ‘Als in 2030 de helft daarvan is gerealiseerd, zou dat al een groot succes zijn.’

Duitsland mag dan op het gebied van groene waterstof verder zijn dan Nederland, het stadium van de kinderschoenen zijn ook onze oosterburen nog niet ontgroeid.

Om er een fundament onder de energietransitie van te maken, moet er nog veel gebeuren. De elektrolysecapaciteit moet vergroot, er moet een geschikt leidingnetwerk komen, er moeten importterminals worden gebouwd de R&D moet worden opgeschaald en de omschakeling van de industrie naar productie van installaties en apparaten voor groene waterstof is nog maar net begonnen. En de prijs moet omlaag. •

Neem nu een kennismakingsabonnement

EN ONTVANG DRIE NUMMERS VOOR SLECHTS € 25,deingenieur.nl/abonnement

GELUIDSREDUCTIE T E K S T: J I M H E I R B A U T

Delftse startup test geluiddempende technologie rond Schiphol

Stiller rond de startbaan Omwonenden van de luchthaven Schiphol kampen met hinderlijk vliegtuiglawaai. De innovatieve, ‘tegentrillende’ ramen van het Delftse DeNoize zouden het binnenshuis een stuk stiller maken. Op bezoek in een proefwoning.

Je zou zweren dat er een straalvliegtuig aan het opstijgen is, maar het geraas komt uit een grote luidspreker buiten voor het raam. We zijn te gast bij DeNoize, een jong bedrijf met meer dan tien medewerkers verdeeld over Delft en het Zuid-Franse Meyreuil, net boven Marseille. Het ontwikkelt technologie die in binnenruimten hinderlijk geluid van buiten deels kan opheffen, op een manier die lijkt op hoe koptelefoons met noise cancelling dat doen.

Eind vorig jaar trad het bedrijf met zijn technologie naar buiten, daarna volgden tests uit in een proefwoning op een klein industrieterrein in het verlengde van de Kaagbaan.

Business developer Dirk Peters van Denoize leidt De Ingenieur rond. Collega Di Cao is net in de weer met kabels, microfoons en een laptop. ‘Iedereen noemt me Dee.’ Hij is embedded hardware engineer, en inmiddels ook gespecialiseerd in het doen van geluidsmetingen.

Het bedrijf werkt aan een mooie belofte: een technologie die op termijn in ramen kan worden geïntegreerd om het lawaai van laagvliegende vliegtuigen voor een groot deel weg te nemen. De innovatie zou verlichting kunnen bieden voor de naar schatting tweehonderdduizend omwonenden van de nationale luchthaven Schiphol die voordurend last hebben van vliegtuiggeraas. De geluidshinder door opstijgende en landende vliegtuigen is door de jaren heen steeds erger geworden, vooral doordat de aantallen vluchten sterk zijn toegenomen (zie kader Wonen rond Schiphol op pag. 36).

Een deel van de omwonenden heeft al extra dikke ramen en kozijnen in het huis laten plaatsen om het vliegtuiggeluid te dempen. DeNoize werkt nu aan actieve technologie die het pad manipuleert dat geluid uit de straalmotor naar het oor van de bewoner aflegt.

Dat pad ziet er als volgt uit. Het geluid van een straalmotor die op volle toeren draait om het vliegtuig snel hoogte te laten winnen, plant zich voort door de lucht en brengt het raam van een nabijgelegen huis in trilling.

Die fysieke trilling van het glas zet de lucht in het huis in beweging, waarna het motorgeluid het oor bereikt.

Het systeem van DeNoize grijpt in op het niveau van

Laag overkomend vliegtuig bij Schiphol. foto : shutterstock 34

DE INGENIEUR • JUNI 2025

“

De belofte

De juiste vibraties van de actuatoren worhet raam. Door heel snel de vibraties daarvan te meten, kan vervolgens een ‘tegentrilling’ is een raam den berekend met geavanceerde wiskundige technieken. Die gebruiken de medewerkers op worden berekend. Het trillen van het raam dat er de vestiging in Frankrijk, onder leiding van wordt zo deels stilgezet, waardoor de geluidvolkomen medeoprichter Olivier Schevin, om het geuitstraling binnenin huis ook minder wordt. normaal luid zo goed mogelijk weg te filteren. ‘Dit heet ‘Een geluidsgolf gaat in tachtig à negentig adaptive filtering. Het systeem luistert naar het microseconden door de ruit heen, dat is onuitziet geluid en zoekt op basis van wiskundige regels geveer de tijd die we hebben. Het moet bijna naar het optimum. En dat optimum is nul trilin realtime’, zei ceo Aman Jindal eerder tegen lingen overhouden’, zegt Dee. Dat wordt naDe Ingenieur. tuurlijk nooit helemaal gehaald, maar wel zo Het zijn overigens vooral de lagere frequenties van vliegtuigen die hinderlijk zijn, de hogere goed mogelijk benaderd. Op dit moment moeten ramen frequenties worden grotendeels al tegengehouden door en deuren nog gesloten zijn voor goed functioneren.

Het filter wordt gaandeweg bijgesteld en dat is precies dubbele beglazing. In de proeven komt uit de luidspreker zogeheten white noise met frequenties tussen 0 en 500 wat we konden horen tijdens de demonstratie. ‘Op dit moment laat de adaptive filtering het geluidsniveau binhertz.

In de proefwoning wordt duidelijk hoe dit principe nen met 10 à 11 decibel dalen’, zegt Dee. Dat ervaart een werkt. Dee van DeNoize zet het geluid van de luidspreker mens als half zo luid, zegt een woordvoerder. Maar daar buiten vol open. Uit de speaker klinkt het laagfrequente zit nog rek in. De R&D-afdeling in Frankrijk is voortgerommel dat omwonenden van Schiphol zo goed ken- durend bezig om de algoritmen voor adaptive filtering te nen. Een tijdlang klinkt in de proefwoning het gerommel verbeteren, onder meer door het academische onderzoek op dit onderwerp nauw te volgen. uit de speaker op zijn hardst.

‘We willen eigenlijk meer sensoren hebben om de trilMaar geleidelijk aan begint het zachter te worden. Na een minuut of vijf is het geraas binnen draaglijk gewor- lingen van de ruit te meten. Want hoe meer sensoren, den en is duidelijk verschil te horen met het ongedempte hoe preciezer we het geluid “kennen” en hoe beter we het kunnen dempen. Maar dat kost ook meer rekenkracht’, geluid van de beginsituatie.

Hoe dat mogelijk is: vijftien sensoren op de ruit meten legt Dee uit.

Dat DeNoize nog in de fase van techniekontwikkeling de vibraties van het glas en geven de data door aan een centrale processor. Razendsnel berekent die hoe zes ac- zit, is te zien in de proefwoning waar de meetopstelling tuatoren de ruit moeten laten ‘tegentrillen’. Wie even zijn aan elkaar hangt van stroomkabels, ducttape en tiewraps. hand op een actuator legt, voelt duidelijk dat die vibreert, ‘We zijn nu aan het verkennen hoe dit werkt’, zegt Dee. ‘In het uiteindelijke product zijn al die stroommet een steeds wisselende frequentie.

De proefwoning waarin DeNoize test hoe zijn actieve technologie vliegtuig­ geluid afzwakt. foto : denoize

t

’’

JUNI 2025 • DE INGENIEUR

35

GELUIDSREDUCTIE

Een luidspreker voor het raam bootst vliegtuiggeluid na (foto links).

Het beeldscherm toont het gemeten geluidsniveau in de proefwoning voor- en nadat het systeem van DeNoize in werking is gesteld.

FOTO ' S : DE INGENIEUR

draden weggewerkt. De actuatoren die nu nog verspreid over de ruit zitten, zijn dan kleiner en komen op een rij in het kozijn. Ze zijn dan helemaal onzichtbaar.’ Daarmee belooft het bedrijf een raam dat er volkomen normaal uitziet, maar dat ongemerkt het buitengeluid meet en direct afzwakt door actief in te grijpen.

Waarom gebruikt het team van DeNoize eigenlijk een luidspreker met kunstmatig geluid in plaats van het geluid van de echte opstijgende vliegtuigen? ‘Alle vliegtuigen zijn verschillend, daar hebben we niet zo veel aan voor onze metingen’, zegt Dee. De vliegtuigen die opstijgen van lucthhaven Schiphol hebben straalmotoren van verschillende fabrikanten en leeftijden.

Ook buigen ze allemaal net even anders af, waardoor de afstand tot de geluidsbron varieert. ‘Voor het ontwikkelen van onze meettechnieken hebben we voorspelbaar geluid nodig.’

Vanaf half juli gaat het bedrijf de technologie testen bij omwonenden thuis. Uiteindelijk hoopt DeNoize zijn sensoren, actuatoren en de rekenprocessor zodanig te kunnen verkleinen, dat al die technologie in een raam kan worden geïntegreerd. DeNoize is daarvoor al in

contact met verschillende grote producenten van ramen, waaronder Pilkington. Die zien wel brood in een nieuw product dat ze in hun ramen kunnen ver werken. ‘Het product moet niet te duur worden’, zegt Peters. ‘Geen luxeproduct dus. We willen het toegankelijk houden voor grote groepen. Het gaat hier ten slotte om de gezondheid.’

Een precies prijskaartje is er nog niet aan te hangen, maar het bedrijf denkt grofweg aan duizend euro per raam als indicatie. Het uiteindelijke commerciele product zal het resultaat zijn van een nauwe samenwerking tussen DeNoize en een ramenproducent. DeNoize brengt de geluidfiltertechnologie in; hoe al die elektronica op een aantrekkelijke manier kan worden weggewerkt, is kennis die van de grote fabrikant zal moeten komen.

Veel concurrentie ziet DeNoize op dit moment nog niet. ‘Er zijn geen andere bedrijven die vergelijkbare technologie op de markt willen brengen, voor zover wij weten’, zegt Peters. ‘Ook hebben we patenten om onze uitvindingen te beschermen. Die liggen vooral op het gebied van adaptive filtering, dat is ons intellectuele eigendom.’ •

Wonen rond Schiphol Omwonenden van Schiphol zouden de ramen die Denoize ontwikkelt, goed kunnen gebruiken.

De geluidshinder van opstijgende en landende vliegtuigen rond de luchthaven is in de afgelopen decennia sterk 36

toegenomen. Dat komt vooral doordat het aantal vluchten van en naar de luchthaven tussen 1992 en 2019, het piekjaar vóór corona, is verdubbeld naar bijna een half miljoen.

Tegelijk blijkt de overheid de eigen regels op het gebied

DE INGENIEUR • JUNI 2025

van geluidsoverlast al vijftien jaar lang niet te handhaven, schreef NRC onlangs.

Nieuwere vliegtuigen zijn door technologische ontwikkeling wel steeds stiller dan oudere generaties, maar die stappen zijn maar klein. En

Schiphol vult die ‘geluidsruimte’ in door het aantal vluchten te laten toenemen.

Omwonenden krijgen dan vliegtuigen over hun huis die een fractie minder lawaai maken, maar het zijn er wel veel meer.

Enith

Een maandelijkse column in stripvorm door wetenschapsjournalist Enith Vlooswijk.

JUNI 2025 • DE INGENIEUR

37

TECHNIEKGESCHIEDENIS T E K S T: H E N R I B E U N D E R S

Historicus en emeritus-hoogleraar schrijft over ‘fanatieke fantasten’

Ingenieur als eretitel Deze maand verschijnt Fanatieke fantasten. Dromen

over het redden van de wereld. Auteur Henri Beunders beschrijft erin de ‘mannen en vrouwen die onvoorwaardelijk geloven in hun plannen om de wereld te verbeteren’. Behalve kunstenaars, wetenschappers, schrijvers en ondernemers passeren ook ingenieurs de revue, onder wie Cornelis Lely. De beschrijving van diens begrafenis biedt aanleiding voor bespiegelingen over het ingenieurschap. Met dank aan Uitgeverij Walburg Pers leest u hier een exclusief fragment.

Bij de groeve aan de Kerkhoflaan in Den Haag voert de ene na de andere hoogwaardigheidsbekleder het woord. Cornelis Lely’s oudste zoon Jan, ook waterstaatsingenieur, mag het tiental sprekers namens hem bedanken voor hun mooie woorden, en alle aanwezigen voor hun komst. Enkele Scheveningse vissersvrouwen leggen een bloemenhulde op het graf. Als dank dat ze niet langer hun platbodems het strand op hoeven te trekken – zoals te zien is op het Panorama Mesdag – maar dankzij Lely, als wethouder van Den Haag, een binnenhaven hebben.

Lely, de ingenieur van Waterstaat, is een halve eeuw eerder met watermetingen begonnen in de IJsselstreek. Hij heeft de stroomsnelheden in het Panamakanaal bestudeerd en dat heeft hij ook gedaan in het Suezkanaal, als hij al bijna zeventig is. Hij is in het harnas gestorven, gevonden op de vloer voor zijn bureau, met op dat bureau tekeningen en tabellen over een tracé voor een Amsterdam-Rijnkanaal waaraan hij in 1881 is begonnen. Het zal een andere ingenieur worden die enkele jaren later zijn trajectvoorstel gehonoreerd zal zien, ir. Anton Mussert.

Lely wordt betiteld als de belichaming van ‘de ingenieur’. Als de verheffer van het vak van ingenieur tot een van de meest gewaardeerde functies in de maatschappij. Ingenieur komt van Ingenium: uitvinding, kunstgreep, apparaat, belegeringswerktuig. Een ingenieur is oorspronkelijk een militaire bouwmeester, zoals Simon Stevin, zeer nuttig voor de vorst die land wil veroveren of verdedigen.

Deze mannen bedienen kanonnen, leggen loopgraven aan, slaan bruggen. En worden soms beloond met een adellijke titel. In Lely’s jeugd kijken deze edellieden diep neer op dat nieuw opkomende ras van ‘waterstaatingenieurs’: dat zijn uit de klei getrokken timmerlieden, landmeters en molenbouwers, meer niet.

De vorsten vanaf koning Willem I hebben hen echter meer nodig dan die militaire types. Voor het droogmalen van de Haarlemmermeer rond 1850 moeten nog Engelse ingenieurs overkomen. Daarna stijgt het aanzien van de civiele ingenieur met elk kanaal, elke brug, elke sluis, elke spoorlijn, elk station, elke spoorbrug. Zeker met de Moerdijkbrug, dan de langste vrije overspanning in Europa.

Als Lely als afgestudeerde van de Polytechnische School te Delft wordt gevraagd ambtenaar te worden bij het ministerie van Waterstaat, staat hij er op dat dit per koninklijk besluit wordt bevestigd. En dat zijn titel voor zijn naam wordt gezet: ‘ir.’, Ingeniéúr Lely is het. Het tijdperk dat je techniek aan een ambachtsman kunt overlaten is voorbij.

Het Koninklijk Nederlands Instituut van Ingenieurs doet tegen 1890 de nota’s van die jonge Lely voor het droogmalen van die Zuiderzee smalend af als ‘het najagen van een hersenschim’. Nu, bij zijn dood, roemt men hem omdat Lely de Nederlandse ingenieursstand vertegenwoordigde op een wijze als weinigen dat 38

DE INGENIEUR • JUNI 2025

Cornelis Lely achter zijn bureau in Den Haag, 1913. foto : nationaal archief

hebben gedaan en niemand het op dit ogenblik doet. Dat er na zijn dood alle mogelijke plekken op de landkaart naar hem zullen worden vernoemd – een dorp in Suriname, een stad en een beoogde spoorlijn in die Twaalfde Provincie, een metrohalte en een laan in zijn Amsterdam en andere steden, ook dat hebben weinigen Lely nagedaan. De redenen zijn tweeërlei: zijn karakter en zijn werk. En dat werk is niet zozeer zijn vak van ingenieur, als wel van bestuurder: drie keer minister, één keer gouverneur-generaal, één keer wethouder, en voorzitter van zo’n beetje elke raad of commissie die direct of indirect iets met ‘de ontsluiting van Nederland’ van doen heeft.

Nederlander in merg en been, geeft hij zich aan internationale utopieën niet gaarne over. Hij was met hart en ziel ingenieur, dat wil zeggen ontwerper en doorvoerder van plannen. De uitvoering liet hij, als het plan eenmaal vaststond, met genoegen aan anderen over. De fout van ingenieurs is, zo schrijft hij in 1905 na zijn tweede ministerschap, aan zijn zoon Jan, dat ze ‘te geheel technicus blijven en zich niet altijd op de hoogte stellen van de economische en financiële zijde der vraagstukken, waarvan de technische oplossing hun toevertrouwd is’. Als je de discussie over nut en noodzaak van projecten aan anderen overlaat, ‘zoals aan wethouders, raadsleden, Minister enz., dan zal de ingenieur slechts de technische dienstknecht blijven van anderen [...] die het bestuur in handen hebben.’

Na de dood van Cornelis Lely wordt er iets harder dan in de crisisjaren voor 1925 gewerkt aan zijn Zuiderzeewerken. Er zijn weinigen die het merken. Wie komt daar nou, in het noorden van Noord-Holland? Wieringen geldt als een soort Nova Zembla. Het idee van inpolderingen en droogleggingen leeft niet onder de gewone mensen – blubber en modder blijven blubber en modder –, wel onder experts. Nieuwe grond is nodig wegens de bevolkingsgroei. De Nederlandse bevolking is tijdens Lely’s leven gegroeid van 3,2 naar ruim 7,7 miljoen. De oplossing is vooral geweest het in cultuur brengen van de ‘woeste gronden’. Als Lely een kind is, zo rond 1860, is daar nog 700.000 hectare van, nu is dat gedaald tot onder de 400.000 hectare. •

Fanatieke fantasten. Dromen over het redden van de wereld Henri Beunders 322 blz. | € 27,50

JUNI 2025 • DE INGENIEUR

39

Productontwerpen van morgen

Pan met vinnen Bij het koken op gas verdwijnt ruim twee derde van de hitte langs de bodem en zijkant van de pan. Bij een bijzondere koekenpan met vinnen zou dat verleden tijd zijn: die verbruikt daardoor tot de helft minder gas dan een gewone pan.

De Effium-pan is het idee van ingenieur Surya Prakash, ceo en medeoprichter van Effium.

Als masterstudent werktuigbouwkunde aan de TU Delft zag hij hoeveel energie het kost om eten in de pan te verwarmen. Samen met een team afgestudeerden van de TU Delft ontwikkelde hij een koekenpan van 28 centimeter doorsnede die de warmteopname bij koken op gas verdubbelt door gepatenteerde hitte-vintechnologie, geïnspireerd op het ontwerp van raketmotoren.

De koekenpan heeft onderop vloeiend krommende vinnen die tot halverwege de zijkant uit40

DE INGENIEUR • JUNI 2025

lopen. Deze vinnen vergroten de uitwendige oppervlakte van de pan en zorgen ervoor dat de hitte van de langsstromende gassen optimaal wordt opgenomen en gelijkmatig verdeeld. Uit een test van TNO blijkt dat de pan tijdens het bakken van vlees 49 procent minder gas verbruikt en dat het kookproces 35 procent sneller verloopt dan met een gewone pan. De bakkwaliteit zou hoger zijn, het eindresultaat smaakvoller.

In 2014 ontwikkelde het team van Thomas Povey van de University of Oxford, dat normaal technische onderdelen voor straalmotoren en raketten

ontwerpt, al eens een soortgelijke pan met vinnen. Hun beste ontwerp verdubbelde eveneens de efficiëntie, maar viel kostentechnisch niet te produceren.

De Britse pan was wel even commercieel verkrijgbaar als steelpannetje (14 centimeter; 44 procent zuiniger) en als koekenpan (26 centimeter; 33 procent zuiniger), maar een succes was die bepaald niet. Met name de snel slijtende antiaanbaklaag vormde een bron van ellende.

De Effium-pan heeft een keramieken antiaanbaklaag die de gebruiker voor vijftig euro kan laten vervangen. De pan zelf kost 120 euro. (PS)

•

foto : effium

T E K S T: P A U L S C H I L P E R O O R D E N N I E L S O L F E R T

Vrachtrobot De eerste cargorobots rijden inmiddels in een aantal Amerikaanse steden, maar voor het laden en lossen zijn nog altijd mensen nodig. Een nieuw model kan autonoom kratten optillen, vervoeren en afleveren.

Olieabsorberende spons Voor het opruimen van olielekken op zee wordt onder andere plastic gebruikt.

Chinese wetenschappers hebben nu een methode ontwikkeld om veenmos om te toveren tot effectieve olieverwijderaar.

Olielekkages in zee- en kustwateren, als gevolg van bijvoorbeeld beschadigde booreilanden, olietankers of pijpleidingen, schaden het zeeleven en stellen mensen bloot aan gevaarlijke stoffen. Opruimen duurt soms jaren en gebeurt onder andere met dure polymeren die niet biologisch afbreekbaar zijn.

Milieuvriendelijke en goedkopere bio-based alternatieven, zoals katoen en fruitschillen, schieten tekort als effectieve olieruimer.

Een goede oliereiniger stoot water af, adsorbeert olie en kan keer op keer worden gebruikt.

Wetenschappers van de Guizhou Education University

foto ’ s : istock / epa - efe / ren et al ; leva

ontwikkelden zo’n reiniger op basis van poreus veenmos. De Chinezen bewerkten het veenmos met waterstofperoxide, loog en de siliciumverbinding silaan, een kleurloos gas. Daardoor stoot het mos water beter af en neemt het meer olie op.

Bij experimenten in het lab adsorbeerde het voorbehandelde veenmos per gram bijna 23 gram motorolie. Een gangbare biologische olie-opruimer zoals biochar, een soort houtskool dat ontstaat bij pyrolyse van biomassa, scoorde met gemiddeld 13 gram motorolie een stuk minder. Daarnaast bleek de gemodificeerde mos goed herbruikbaar.

Na tien keer reinigen bleef nog 90 procent van het oorspronkelijke adsorptievermogen over.

De volgende stap is om het materiaal te testen op een werkelijk olielek in zee. Nog beter is het natuurlijk dat die testcase zich helemaal niet voordoet.

(NO)

De LEVA-robot van de gelijknamige startup komt voort uit een langer lopende robotontwikkeling door ETH Zürich in Zwitserland.

Voor de cargorobot ging het team van de technische universiteit een samenwerking aan met ingenieurs en ontwerpers van nog twee andere universiteiten in Zürich. Wat LEVA uniek maakt, is dat de robot autonoom standaard eurokratten kan detecteren, oppakken, transporteren en op locatie afleveren. Hiervoor zitten er camera’s op de onder-, voor-, achter- en zijkanten van de robot.

De robot is 1,2 meter lang en 0,75 meter breed en kan het grootste formaat eurokrat van zestig bij veertig centimeter optillen met een maximaalgewicht van 85 kilogram. De robot heeft vier benen met aan het uiteinde een elektrisch aangedreven wiel. Ieder wiel is afzonderlijk stuurbaar zodat de robot in een rechte lijn zijwaarts kan rijden. Om een krat op te tillen positioneert de robot zich boven de doos, buigt door z’n poten en pakt de bovenkant van het krat met haken vast.

Door de combinatie van poten met wielen kan LEVA over verschillende soorten terrein rijden en ook trappen op en af gaan. Op de weg wordt de robot door de vier wielen aangedreven. Om een trap op te gaan, maakt de robot een loopbeweging en blokkeren de wielen. Door een combinatie van gps, lidar, sensoren en camera’s navigeert LEVA autonoom door de straten en om obstakels heen.

Wanneer de robot werkelijk door de straten zal rijden, valt nog te bezien. Het ontwerpteam is LEVA voorlopig nog aan het perfectioneren voor gebruik onder praktijkomstandigheden. (PS)

•

•

JUNI 2025 • DE INGENIEUR

41

EUREKA

Spettervrije pisbak Het urinoir is de afgelopen eeuw nauwelijks van vorm veranderd.

Volgens Canadese onderzoekers is het nu echter hoog tijd voor een nieuw ontwerp, met verbeterde hygiëne en een superieure gebruikservaring.

Volgens de onderzoekers van de University of Waterloo bevat ieder urinoir dezelfde ontwerp­ fout: door de invalshoek van de urinestraal op de binnenkant van het urinoir van tussen de 60 en de 90 graden ontstaan kleine spetters die op de gebruiker en op de vloer terechtkomen. Uit onderzoek blijkt dat de vloer rondom een urinoir honderd keer meer ammonia bevat dan rondom een gewone toiletpot.

Hoewel urine steriel is, is het wel een goede voedingsbodem voor bacteriëngroei en het ontstaan van vieze luchtjes.

Dit is onhygiënisch, geeft extra

42

DE INGENIEUR • JUNI 2025

schoonmaakkosten en is ook onplezierig voor degenen die dat klusje moeten doen.

De bestaande oplossingen lopen uiteen van matjes in het urinoir tot stickers om op te richten. Zo leidden vliegstickers in de urinoirs op Schiphol tot 50 tot 80 procent minder urine­ spetters en 8 procent lagere schoonmaakkosten.

Dit valt als het aan de onder­ zoekers ligt nog verder terug te brengen met een invalshoek van de urinestraal op het urinoir van 30 graden. Volgens een test­ opstelling levert dit de minste spetters op.

De testen resulteerden in twee ontwerpvoorstellen: de Cornucopia (tweede van rechts op de foto) en de Nautilus (he­ lemaal rechts). Beide modellen kennen door de licht gekromde achterwand een vrij constante invalshoek van de urinestraal van 30 graden, waardoor de hoeveelheid spetters slechts 1,4 procent is vergeleken met gangbare urinoirs. De Nautilus is daarbij geschikt voor verschil­ lende plashoogten, waardoor die zowel door volwassenen als kinderen en mannen in een rolstoel kan worden gebruikt.

(PS)

•

foto : thurairajah

Rijplankje De eerste goedgekeurde e-steps mogen vanaf dit jaar met kenteken de weg op.

Dat geldt niet voor de compactste modellen. Juist de kleinste e-steps, zoals de WalkCar, zijn makkelijk mee te nemen voor forenzen.

Sportief exoskelet Voor nog betere sportprestaties brengt Hypershell nu een door AI aangedreven exoskelet uit. Dit verhoogt de beenkracht met 40 procent tegen een geringere fysieke inspanning.

Bergwandelen, rennen, klimmen, fietsen: het kost allemaal kracht en energie. Om actievelingen beter te laten presteren, brengt het Chinese Hypershell nu een AI-gestuurd exoskelet op de markt: de Hypershell X. Dit exoskelet verbetert mobiliteit, kracht en uithoudingsvermogen.

De gebruiker bindt de Hypershell X vast om middel en benen. In de broekband zit een accu die twee motoren aandrijft – op elke heup één.

Deze motoren compenseren tot bijna dertig kilogram aan gewicht waardoor de gebruiker minder inspanning hoeft te leveren. Met onder andere gyroscopen, bewegingstrackers en luchtdrukdetectoren monitort het exoskelet in real-time de beweging van de benen, waarop het binnen drie honderdste van een seconde reageert. Daarnaast is het exoskelet water- en stofbestendig.

De Hypershell X komt in drie varianten met oplopend prijskaartje. De lichtste – en duurste – weegt 1,7 kilogram en reduceert de fysieke inspanning met 30 procent, aldus de makers.

Met achthonderd watt produceert deze variant twee keer zoveel vermogen als het goedkoopste broertje, dat met circa zevenhonderd euro weliswaar bijna de helft zo goedkoop is, maar ook een kilootje zwaarder.

Ten opzichte van de voorganger, Hypershell Omega, levert de X meer comfort en betere prestaties voor een breder scala aan activiteiten. Het exoskelet won dit jaar een prijs als een van de beste robotica-innovaties op de CES (Consumer Electronics Show) in Las Vegas. (NO)

Het Japanse bedrijf Cocoa Motors ontwikkelde het eerste prototype van de WalkCar al een aantal jaar geleden voor forenzen om zich snel te kunnen verplaatsen van en naar trein-, metro- en busstation. Dit elektrisch aangedreven platform ter grootte van een laptop wordt al staande bestuurd met lichaamsbewegingen. Omdat de WalkCar nog niet optimaal functioneerde, lanceert Cocoa Motors nu een sneller, comfortabeler en veiliger productiemodel.

De WalkCar 2 Pro rijdt stabieler en prettiger over hobbels en bobbels in de weg dankzij de onafhankelijke wielophanging. Ook is de besturing van de twee elektrisch aangedreven voorwielen verbeterd. Achteraan zitten twee zwenkwieltjes. Accelereren gaat door met een voet naar voren te drukken, afremmen door de voorvoet op te tillen. Sturen werkt nog altijd door naar links of rechts over te hangen.

Door toepassing van met koolstofvezel versterkte kunststof ligt het totaalgewicht op 2,9 kilogram. De WalkCar 2 Pro is 7,4 centimeter dik en past makkelijk in een tas of rugzak. De maximumsnelheid van de WalkCar 2 Pro is instelbaar op zes, tien of vijftien kilometer per uur. De e-step kan hellingen oprijden van maximaal 12 graden.

De batterij geeft een bereik van acht kilometer en is in een uur op te laden. Deze specificaties zijn uiteraard afhankelijk van de gebruiker, voor wie het lichaamsgewicht tussen de twintig en de tachtig kilogram mag liggen. In Japan zijn de verschillende WalkCar-modellen inmiddels toegestaan voor gebruik op de stoep zolang ze niet harder gaan dan tien kilometer per uur. (PS)

•

•

foto ’ s : hypershell x ; cocoa motors

JUNI 2025 • DE INGENIEUR

43

EUREKA

Mens naar de maan Na 55 jaar wil NASA in 2027 weer mensen op de maan zetten.

Het Amerikaanse ruimtebedrijf Lunar Outpost hoopt voor die missie een maanrover te mogen leveren.

Het Artemisprogramma van de Amerikaanse ruimtevaartorganisatie NASA moet halverwege 2027 culmineren in de terugkeer van astronauten op de maan. Dit keer niet als einddoel, maar als voorbereiding op een bemande missie naar Mars. Fabrikanten staan in de rij om voor de maanexpeditie een betrouwbare maanwagen te leveren. Een daarvan is het Amerikaanse ruimtebedrijf Lunar Outpost, dat zijn prototype Eagle, een maanrover waar mensen in kunnen, tentoonstelde op het jaarlijkse ruimtesymposium in Colorado.

De zelfrijdende Eagle is uitgerust met geavanceerde communicatie- en navigatiesys-

44

DE INGENIEUR • JUNI 2025

temen. De maanrover is bestand tegen de temperaturen van circa -180 graden Celsius die het karretje gedurende de twee weken durende maannachten zal moeten doorstaan.

Met maanrovers moeten astronauten vanaf hun landingsplek aanzienlijke afstanden kunnen afleggen op het oneffen maanterrein. Autofabrikant General Motors is daarom gevraagd het onderstel en de wielophanging te bouwen.

Daarbovenop ontwikkelt bandenbedrijf Goodyear metalen banden die zelfs op de ruwe maanbodem niet lek kunnen. Beide bedrijven hielpen overigens ook al om rovers te

fabriceren die werden gebruikt in de eerdere Apollomissies.

Verder rust het ruimtetechnologiebedrijf MDA de rover uit met een robotarm die kan laden en lossen en wetenschappelijke taken kan uitvoeren.

Ook kan NASA de rover na het Artemisprogramma blijven gebruiken voor wetenschappelijk onderzoek.

Om te zorgen dat de maanrover aan alle eisen van NASA voldoet, verricht Lunar Outpost nu nog de laatste aanpassingen aan de Eagle. Later dit jaar hakt de Amerikaanse ruimtevaartorganisatie de knoop door over welke maanrover meegaat met de Artemisexpeditie. (NO)

•

foto : lunar outpost

Rolf zag een ding

Sommige dingen stralen misschien geen hoogwaardig ingenieurswerk uit, maar getuigen wel van denken als een ingenieur.

Zuurstofzuigende onderwaterrobot Duitse wetenschappers ontwikkelden een kunstmatige kieuw voor onderwaterrobots om zuurstof uit water te zuigen. Een brandstofcel aan boord kan daarmee eigen stroom opwekken. Dat is goedkoper, veiliger en duurzamer dan met lithiumbatterijen.

Onderwaterrobots meten parameters zoals druk, temperatuur en het zoutgehalte van zeewater tot zo’n duizend meter waterdiepte. Deze onderwater-gliders zijn voor mariene onderzoek een onmisbare aanvulling op onderzoeksschepen. Het probleem van deze robots is echter dat ze worden aangedreven door lithiumbatterijen. Die zijn vanwege hun hoge energiedichtheid gevaarlijk en mogen daarom alleen onder strenge veiligheidseisen worden vervoerd, tegen hoge kosten.

Wetenschappers van het Duitse Helmholtz-Zentrum Hereon bedachten een alternatief voor deze lithiumbatterij.

Ze rustten onderwaterrobots uit met een kunstmatige kieuw bestaande uit siliconenmembranen die zuurstof uit zeewater kan halen. Samen met een brandstofcel en een hoeveelheid opgeslagen waterstof, kan de onderwaterrobot dan zelf elektriciteit maken tijdens een onderzoeksmissie.

In de brandstofcel reageren zuurstof en waterstof tot water.

De elektriciteit die daarbij ontstaat, is voldoende om de robot aan te drijven. Omdat de brandstofcel zuurstof verbruikt, ontstaat er een drukgradiënt in de kieuw, waardoor automatisch nieuwe zuurstofmoleculen worden ‘aangezogen’ die de reactie blijven voeden. De waterstof zit opgeslagen in een aparte tank, waar het aan een aluminiumbronslegering is gebonden om ontploffingen te voorkomen.

Een brandstofcel en een veilige waterstoftank zijn niet nieuw. De innovatie zit vooral in de kunstmatige kieuw, die zuurstof aanvoert. Hierdoor heeft de onderwaterrobot meer capaciteit om waterstof mee te nemen en kan deze langere missies uitvoeren.

De uitvinders gaan hun prototype de komende jaren verbeteren onder de vlag van het MUSE-project, dat mariene technologie en infrastructuur vooruit moet brengen. (NO)

•

A je to!

Op 12 juni wordt De Vernufteling uitgereikt, de prijs voor het beste ingenieursproject van het afgelopen jaar. Vorige maand stonden de genomineerde projecten in De Ingenieur, stuk voor stuk bedacht door mannen en vrouwen die rolmodellen zouden moeten zijn voor toekomstige ingenieurs: mijn studenten in Delft. Maar kennen de studenten deze genomineerden wel?

Wie zijn eigenlijk de ingenieurs-rolmodellen voor mijn studenten? Of voor mijn nu 12-jarige kind? Wie was ooit mijn eigen rolmodel? Een prangende vraag, maar ik heb het antwoord gevonden. Het zijn die gele en die rode: Buurman en Buurman.

Het verhaal achter Buurman en Buurman is geweldig. Ik leerde recent pas dat ze van oorsprong Tsjechisch zijn. Een Tsjechische vriendin van me legde uit: mensen in Tsjechië hebben een huisje buiten de stad waar ze in het weekend en de vakantie hun tijd doorbrengen. In de sovjettijd waarin de serie ontstond, was er weinig beschikbaar en moest je creatief zijn voor een leuke vakantie: van je satellietschotel een barbecue maken! Die klusprojecten werden niet altijd volledig nuchter uitgevoerd: het was immers weekend of vakantie...

Voor kinderen zijn de twee buurmannen vooral klunzig, voor volwassenen juist herkenbaar (toch?). Hoewel ze klunzig zijn, volgen Buurman en Buurman wel de ontwerpcyclus: probleem identificeren, oplossingen verzinnen, bouwen, testen, aanpassen of nieuwe oplossing verzinnen. Heb je een idee in je hoofd, zo bewijzen ze telkens weer, dan lukt het vaak ook wel om dat in de echte wereld te realiseren. Prima rolmodellen voor ingenieurs!

Mijn Tsjechische vriendin was stomverbaasd toen ik vroeg hoe de buurmannen in het Tsjechisch klonken. Nederland blijkt het enige land te zijn waarin ze al babbelend kun klusjes klaren. De VPRO besloot, toen ze de serie inkochten, dat dat duidelijker was. Stemacteurs Kees Prins en Siem van Leeuwen kijken één keer de uitzending zonder tekst en spreken daarna al improviserend de stemmen in. Ze kunnen maximaal drie uitzendingen per dag doen, daarna worden ze te melig.

In alle andere landen hebben de buurmannen dan wel weer een naam: Pat en Mat, van patlal en matlal, wat ‘onhandig’ en ‘gênant’ betekent. Ik vraag me af of mijn studenten, die vroeger natuurlijk ook Buurman en Buurman hebben gekeken, dat weten. Ik kon het niet laten. Ik heb zojuist het tentamen van mijn vak design engineering voor fysici uitgedeeld. De studenten winnen misschien over een paar jaar De Vernufteling, maar nu lezen ze een vraag over de ingenieurs Pat en Mat die samen uitzoeken hoe ze de handdoeken aan de waslijn sneller kunnen laten drogen. A je to!

PS: Tevens ben ik van mening dat elektrische fietsen als brommers moeten worden gezien.

Rolf Hut is universitair hoofddocent aan de TU Delft, maker, spreker en schrijver.

FOTO : LUCAS MERCKELBACH , HELMHOLTZ - ZENTRUM HEREON ; PORTRET : ROBERT LAGENDIJK

JUNI 2025 • DE INGENIEUR

45

Wat drijft de hedendaagse ingenieur?

Bart Verweijen is technisch bedrijfskundige, directeur bij PK Waterbouw en drijvende kracht achter Amsterdams Grachtenhout, waar mensen met een afstand tot de arbeidsmarkt aan de slag kunnen.

‘Ze bloeien hier helemaal op’ Tekst: Astrid van de Graaf • Foto: Bianca Sistermans

‘Ik ben opgegroeid in Amsterdam-Noord. We woonden op een oude tjalk, later werd dat een luxere betonnen bak.

Ik was altijd te vinden in het Vliegenbos of aan het klussen op mijn bootje. Nu ben ik heus geen kluskoning, maar wel koning plannen maken. Daar krijg ik energie van. Het gebeurt spontaan. Ben ik in gesprek, dan gaat het kriebelen: ik zie ineens allemaal verbanden en er ontstaat een plan.

Dat het bij mij zo werkt, weet ik pas de laatste jaren.

Mijn eerste bijbaan had ik bij wat nu PK Waterbouw heet. Als varende glazenwasser ging ik woonboten langs. Zo zag ik IJburg ontstaan. Tegen het einde van de middelbare school had ik mijn eigen klusbedrijf. Ik verhuurde mezelf als timmerman en had vrienden die ik kon inzetten voor allerhande klussen. Mijn droom was rond mijn veertigste een goed lopende onderneming te hebben.

Na een studie technische bedrijfskunde aan de Hogeschool van Amsterdam werd ik bedrijfsadviseur bij KPMG. Ik zag al snel hoe het beter kon en begon me met de interne bedrijfsvoering te bemoeien. Daarvan was niemand gediend, dus ik vertrok. Bij ingenieursbureau DHV werd ik projectleider. Maar ook daar zag ik snel hoe dingen anders en beter konden. Het is een beetje the story of my life. Dat is soms ingewikkeld.

Daarna werkte ik een paar jaar als interim-manager bij Dopper, dat herbruikbare waterflessen maakt. Het bedrijf bestond net, groeide snel en ging bijna onder aan het eigen succes. Ik kreeg de organisatie weer op de rails.

Met een omweg kwam ik opnieuw bij PK Waterbouw terecht. Het was op dat moment een klein bedrijf met circa vijf man. De eigenaar wilde stoppen, misschien

wilde ik het overnemen? Dat was negen jaar geleden.

Inmiddels is de omzet verachtvoudigd. De bruggen en kademuren in Amsterdam zijn heel slecht en wij helpen ze te vervangen met ons materieel van inmiddels zo’n 150 vaartuigen. We zijn explosief gegroeid en doen specialistische transporten. Zo staat er plotseling in hartje Amsterdam een kraan over de kade waardoor de kaden worden ontlast en al het verkeer doorgang blijft houden tijdens een langdurig bouwproject.

Een jaar geleden zijn we Amsterdams Grachtenhout begonnen. Het kwam een beetje op ons pad. Behalve kranen en bouwmateriaal vervoeren we ook sloopafval.

Veel steen en ook veel hout, afkomstig van de oude palen onder de kaden. Dat hout werd altijd versnipperd en verbrand. Kon dat niet anders? In samenspraak met de gemeente maken we er nu drijvende tuinen van. Vorig jaar organiseerden we zelfs een kunstroute met sculpturen van afvalhout of omgewaaide bomen. Deze projecten doen we met mensen met een beperking, onder begeleiding. We hebben verschillende klussen voor hen, ook in de haven, zodat ze zo veel mogelijk leren en bijvoorbeeld hun heftruckcertificaat kunnen halen. Ook leerlingen van de praktijkschool bloeien hier helemaal op.

Het contact met die jongens en dames vind ik het allerleukst. Het liefst zou ik zelf hun begeleider zijn. Er is altijd reuring. Het geeft zo’n goed gevoel dat je een verschil kunt maken voor mensen die het niet zo makkelijk hebben. In de toekomst wil ik meer plekken creëren, zodat er een groep van dertig per dag kan werken en leren.

Andere bedrijven in de haven kunnen hierop meeliften.

In de haven is altijd genoeg werk.’ • JUNI 2025 • DE INGENIEUR

47

TECHNIEK & BESTUUR T E K S T: R U B E N B O O T

Initiatief helpt bèta’s en technici op weg naar een baan in bestuur en beleid

Meer techniek in de politiek Veel te weinig mensen met een exacte of technische opleiding kiezen voor een carrière in de publieke sector. De leden van Bèta in Bestuur en Beleid willen daar verandering in brengen.

Leden van Bèta in Bestuur en Beleid bij oud-lid en medegrondlegger Eppo Bruins.

BEELD : BIBB

48

Al jaren is het een vast punt van kritiek, zeker vanuit de hoek van de ingenieurs: de politiek telt zo weinig bèta’s.

Dat al die mensen zonder exacte of technische opleiding zich met vraagstukken als stikstofdepositie en CO2-uitstoot bemoeien, vormt een serieus risico, waarschuwde toenmalig Tweede Kamerlid (en afgestudeerd wiskundige) Paul van Meenen van D66 een paar jaar geleden in NRC. Het totale aantal bèta’s in de ambtenarij en het openbaar bestuur wordt niet bijgehouden. Maar het geluid klinkt steeds vaker: het aantal betà-wetenschappers en technici in politiek en ambtenarij is wel heel erg laag.

Om de maatschappelijke uitdagingen aan te pakken, zoals energietransitie, stikstofproblematiek en vergrijzing, heeft Nederland inhoudelijke technische kennis immers hard nodig. Volgens het CBS volgt sinds 2016 ongeveer 15 procent (hbo-bachelor) tot 25 procent (wo-bachelor en -master) van de studenten een bèta- of technische studie, maar van dit talent kiezen er maar weinig voor een baan in de landelijke politiek of bij beleidsafdelingen van de overheid.

Bij uitvoeringsorganisaties als Rijkswaterstaat piept en kraakt het sinds begin deze eeuw door wegbezuinigde ingenieurs, meldde De Groene Amsterdammer in 2023.

Steeds meer managers en bestuurskundigen komen aan het roer te staan. Maar begrijpen zij voldoende van de achterliggende techniek? Hoog tijd de aanwezigheid van aanstormend bèta- en techniektalent in openbaar

DE INGENIEUR • JUNI 2025

bestuur en beleid te vergroten, vindt natuurkundige Liedewij Laan van de TU Delft. In 2022 richtte ze samen met enkele gelijkgestemden het initiatief Bèta in Bestuur en Beleid (BiBB) op. Inmiddels is dit een groep van tientallen academici, NWO’ers en mensen uit de overheid.

BiBB organiseert activiteiten voor (jonge) bèta- en techniekwetenschappers, zoals jaarlijkse carrièredagen en een zomerschool. Het programma dat de deelnemers daar aangeboden krijgen, moet ze inspireren voor een baan in het bestuur of de politiek te kiezen. En dat vuurtje begint te branden, zegt BiBB. Van idee naar beweging Het idee voor het initiatief ontstond bij Laan tijdens een lunchgesprek met een van haar promovendi. ‘Zij vertelde mij dat ze na haar promotie aan de slag wilde in het bestuur of de politiek’, legt Laan uit. ‘Maar hoewel ze steeds uitnodigingen kreeg voor dagen waar bedrijven nieuw personeel probeerden te werven, kon ze nergens vinden waar ze bij de overheid terecht kon. Dat verbaasde mij.’

Toen het Kavli Institute of Nanoscience Delft in 2019 nog een jaaractiviteit zocht, stelde Laan daarom voor om in Den Haag te gaan kijken hoe wetenschappers zich kunnen inzetten bij de overheid. Daar gingen ze op bezoek bij Eppo Bruins, destijds Tweede Kamerlid en nu minister van Onderwijs, Cultuur en Wetenschappen, en bij de voormalige president van de Koninklijke Nederlandse Akademie van Wetenschappen (KNAW), Wim van Saarloos, beiden natuurkundigen.

‘Die middag was voor mij een totale eyeopener’, zegt Laan. ‘Beide heren vertelden dat er in overheid en politiek zeer weinig bèta-wetenschappers zijn en dat je niet meebeslist als je niet aan tafel zit. De verbinding tussen de ministeries en de wetenschap bleek veel zwakker dan ik had verwacht.’

Om deze verbinding te versterken organiseerde Laan in 2022 samen met Arlette Werner, teamleider Chemie en Natuurkunde bij de Nederlandse Organisatie voor Wetenschappelijk Onderzoek (NWO), een carrièredag voor bèta- en technisch opgeleiden, gericht op bestuur en beleid. Diverse sprekers met een bèta-achtergrond, werkzaam in de politiek, bestuur of beleid, onder wie bijvoorbeeld Bruins, trokken naar Amsterdam om hun persoonlijke verhalen te delen. ‘Die eerste carrièredag was direct volle bak’, vertelt Laan. ‘Dat vormde het officiële begin van BiBB.’

“

ke domeinkennis binnen te halen.’ Mogelijke Vraag bij politiek en overheid De overoplossingen voor de grote maatschappelijke Hoewel we de afgelopen jaren ongeveer een heid zit te problemen, zoals klimaatverandering, digiverdubbeling van Tweede Kamerleden met een bèta- of technische achtergrond zien, kun- springen om talisering en de woningbouwopgave vereisen namelijk stevige technische kennis. nen we er zeker nog wat gebruiken, zegt Wertechnisch ner. ‘Slechts 14 procent van de Tweede Kamertalent leden heeft een bèta-achtergrond’, vertelt ze.

Onbekend ‘Onze politieke wereld wordt gedomineerd Zelf richt De Wolf zich met haar werk voordoor gammawetenschappers, zoals econoal op IT en informatievoorziening (IV). ‘Als men, bedrijfskundigen en bestuurskundigen. grootste werkgever van Nederland die geDat is niet per definitie fout, maar voor goede bruikmaakt van digitale diensten staat de afwegingen over technische vraagstukken lijkt het me overheid voor complexe uitdagingen. Er is een enorbeter om ook technische kennis paraat te hebben.’ me vraag naar mensen met expertise op het gebied van Ook bij de ministeries en publieke diensten is behoefte digitale veiligheid, informatiehuishouding, software aan bèta’s en technici. ‘De overheid zit te springen om development, AI en data. En die vraag beperkt zich niet technisch talent’, zegt Cocky de Wolf, die werkt als pro- alleen tot de technische functies, er is ook behoefte aan grammamanager bij de Rijksorganisatie voor Ontwik- managers en beleidsmedewerkers met een achtergrond keling, Digitalisering en Innovatie en daarnaast ambas- in IT en IV.’ sadeur van BiBB is. Toch vinden startende professionals Het zou hierbij helpen als de academische wereld zich hun weg niet goed naar een passende functie. Ook al meer bewust zou worden van de beroepsmogelijkheden zijn ze ervoor geschikt, vaak solliciteren ze niet eens. In bij de overheid, vindt Werner. ‘Veel hoogleraren weten interviews geven starters aan dat dit bijvoorbeeld komt zelf te weinig van de plekken waar hun promovendi na doordat ze zich niet herkennen in de vacatureteksten. afronding van hun project zoal heen kunnen. Zij denken ‘En ik geef ze geen ongelijk’, zegt De Wolf. ‘Vaak wordt vaak alleen aan opties als de academische wereld, het gezocht naar “het schaap met de vijf poten”, er wordt bedrijfsleven of het leraarschap. Ikzelf heb in gesprekken naar ervaring gevraagd, of competenties zoals politieke over mijn toekomst met mijn hoogleraar bijvoorbeeld sensitiviteit lijken belangrijker dan inhoudelijke kennis.’ nooit de suggestie gekregen dat ik ook zou kunnen denDoordat startende bèta-professionals hun weg ken aan een baan bij de overheid of NWO.’ moeilijk vinden naar een baan bij de overheid, worden beleidsfuncties, bijvoorbeeld op het gebied van Doorsijpelend gedachtegoed klimaatverandering, digitalisering, of woningbouw en Om de instroom aan bèta’s te vergroten, hoopt Laan infrastructuur veelal ingevuld door mensen met een van BiBB mensen met een bèta- of technische achtergamma-achtergrond, zegt ook De Wolf. ‘Voor deze grond die werken op zichtbare plekken bij de overheid functies zou het goed zijn om ook bèta’s met inhoudelij- als ambassadeur aan het initiatief te binden. Op de

Terwijl voor beleid veel bètakennis nodig is, zijn maar weinig politici bèta.

▼

’’

JUNI 2025 • DE INGENIEUR

49

TECHNIEK & BESTUUR

ging ver over de beschikbare plekken heen. Ook De Wolf is erbij. ‘In mijn sessie wil ik deelnemers de verschillende kanten van de overheid laten zien’, vertelt ze. ‘Daarnaast wil ik ze meegeven dat zij met hun vakinhoudelijke kennis en onderzoekvaardigheden écht een waardevolle bijdrage kunnen leveren aan het functioneren van die overheid.’

Verder werkt BiBB momenteel hard om een fellowship in het leven te roepen. Met deze geldbeurs wil BiBB mensen die net uit de wetenschap komen direct laten instromen in de overheid. Om hierop kans te maken, moeten de kandidaten wel al enige bestuurlijke ervaring hebben, bijvoorbeeld door actief deel te nemen als gemeenteraadslid in een politieke partij.

‘We groeien sterk en krijgen allerlei uitnodigingen of verzoeken van mensen die willen meehelpen’, zegt Laan.

Inmiddels heeft BiBB drie geslaagde carrièredagen achter de rug. Deelnemers geven aan waardevolle inzichten te hebben gekregen over de carrièremogelijkheden bij de overheid, zegt Werner. Het meest concrete en dankbare resultaat zijn wellicht de e-mails die Laan en haar BiBB-collega’s ontvingen van mensen die zo’n carrièredag bezochten. Deze lieten enthousiast weten dat ze een baan bij de overheid hebben gevonden, vaak bij één van de verschillende instanties die bij de carrièredagen aanwezig waren. •

carrièredagen van BiBB kunnen de ambassadeurs aan bèta’s en technici vertellen wat werken voor de overheid voor hen persoonlijk de moeite waard maakt en ze gelijk voorbereiden op de grootste valkuilen die ze daar kunnen tegenkomen. ‘Van bèta’s bij de overheid horen we vaak dat ze dezelfde les moesten leren: gelijk hebben is nog geen gelijk krijgen’, legt Laan uit. ‘Wie komt om even te vertellen hoe het zit, komt bedrogen uit. Je moet leren om er met mensen met verschillende perspectieven uit te komen. Daarnaast zijn er veel meetings en overleggen.

Er wordt veel gepraat en er is relatief weinig actie. Dat is ook iets waaraan mensen moeten wennen.’

Binnen de overheid is het gebrek aan bèta-opgeleiden ook niet breed bekend en wordt het niet overal als probleem ervaren. Om de missie verder uit te dragen, gaat BiBB onder andere langs bij adviesorganen binnen NWO. Die bestaan voornamelijk uit wetenschappers die NWO adviseren over hun eigen werkzaamheden.

Werner: ‘Daardoor horen ook bestuursleden binnen NWO weer van ons, en die praten vervolgens met ministeries. Op die manier sijpelt het gedachtegoed door.’

Zomerschool en carrièredagen Als volgende stap komt BiBB dit jaar met een zomerschool, gevuld met workshops en presentaties van mensen uit hoge bestuursposten. Het aantal inschrijvingen

Tekort aan ICT’ers In 2023 was volgens cijfers van het UWV op landelijk niveau 54 procent van de vacatures binnen de ICT-sector moeilijk vervulbaar, met aan het eind van dat jaar 26.200 openstaande vacatures. Terwijl de vraag naar talent groot blijft, neemt het aanbod van ICT-

gediplomeerden alleen maar verder af. Hoge werkdruk en verhoogde uitstroom zetten extra druk op de ketel.

Ook de overheid heeft het moeilijk voldoende ICT’ers aan te trekken, terwijl ICT volgens Cocky de Wolf van BiBB inmiddels is opgescho-

ven naar het hart van beleid.

In 2022 wees intern onderzoek binnen de Rijksoverheid uit dat op een derde van de ICTvacatures geen sollicitanten afkwamen, terwijl 79 procent van de overheidsorganisaties kampte met een tekort aan ICT-expertise.

Dat de gemiddelde leeftijd onder de ICT’ers bij de overheid hoog ligt, zo rond de 48,5 jaar, compliceert de zaak nog verder. Het aandeel jongeren is slechts 8 procent, waar het gemiddelde aan werkende jongeren in de ICT voor Nederland op 33 procent ligt.

SCHATTING AANTAL OPENSTAANDE VACATURES ICT BEROEPEN NAAR BEROEPSNIVEAU Regio Verloop van het aantal vacatures in de ICT in Nederland Nederland Beroepsniveau beroepsniveau 3

30K

beroepsniveau 4

SCHATTING AANTAL AANTAL OPENSTAANDE OPENSTAANDE VACATURES VACATURES ICT ICT BEROEPEN BEROEPEN NAAR NAAR BEROEPSNIVEAU BEROEPSNIVEAU SCHATTING Regio Regio Nederland Nederland

20K

10K

2024 Q3

2024 Q1

2023 Q3

2023 Q1

2022 Q1

2022 Q3

2021 Q1

2021 Q3

2020 Q3

2020 Q1

2019 Q3

2019 Q1

2018 Q3

2018 Q1

10K 10K

2017 Q3

2016 Q1

2016 Q3

2017 Q1

20K 20K

0K

BRON : UWV / PTVT

DE INGENIEUR • JUNI 2025 024 24 Q3 Q3

024 24 Q1 Q1

023 23 Q3 Q3

023 23 Q1 Q1

022 22 Q3 Q3

022 22 Q1 Q1

021 21 Q3 Q3

020 20 Q3 Q3

021 21 Q1 Q1

020 20 Q1 Q1

019 19 Q3 Q3

019 19 Q1 Q1

018 18 Q3 Q3

017 17 Q3 Q3

018 18 Q1 Q1

017 17 Q1 Q1

016 16 Q3 Q3

0K 0K

016 16 Q1 Q1

50

Beroepsniveau Beroepsniveau Beroepsniveau beroepsniveau 3 middelbaar of beroepsniveau 3 hoger onderwijsniveau beroepsniveau 4 beroepsniveau 4 hoger of wetenschappelij k onderwijsniveau

30K 30K

Jims verwondering ‘Voorsprong door techniek.’

Echt waar?, vraagt redacteur Jim Heirbaut zich af.

Alles een spelletje ‘Kom op luilak, je kan het!’ Zo verschijnt het niet letterlijk op mijn nieuwe sporthorloge, maar zo komt het wel op me over.

Ik heb na lang wikken en wegen eindelijk een smartwatch aangeschaft om mijn trainingsarbeid voor de aankomende halve en hele marathon bij te houden. Het is een Huawei Fit 3 geworden, een bijna perfecte kloon van de bekende Apple Watch, die voor een vier keer hogere prijs over de toonbank gaat.

Ik ben hartstikke blij met mijn hardloophorloge. Het voldoet uitstekend voor de dingen die ik doe. Het houdt mijn route bij, mijn snelheid en hoeveel passen ik per minuut zet. Op het kleine kleurenschermpje verschijnt zelfs mijn hartslag. Die wordt – razend knap – bepaald met een lichtbundel op mijn huid die terugkaatst, waarna software uit de kleurverandering mijn hartslag berekent.

Hoe goed mijn gloednieuwe gadget ook bevalt, op sommige momenten is het wel een beetje een drammer. Met het ontwerpen van de software voor mijn digitale horloge hebben de ingenieurs in China de gamification tot het uiterste doorgevoerd.

Gamification is de ontwerptrend om van zo’n beetje alles een spelletje te maken, met prijzen, medailles en badges die kunnen worden verdiend. De marketeers van bedrijven hebben blijkbaar allemaal dezelfde cursus gehad, want de laatste jaren zie je het overal terug. Van apps om je wijn- of speciale bierconsump-

Radiofrequenties In het verlengde van het artikel over ‘Energie oogsten uit vibraties’ in het februarinummer is er wellicht nog een andere mogelijkheid om energie (kleinschalig) te oogsten. De atmosfeer, zeker die in Nederland, is vergeven van elektromagnetische straling, in alle mogelijke frequenties. Zou het niet mooi zijn als er een antenne bestond die alle hiertoe nuttige frequenties vangt? Bij mijn weten is die er niet. Dan ben je niet langer afhankelijk van trillingen, want radiofrequenties komen vrijwel PORTRET : ROBERT LAGENDIJK

overal. Slechts 50 procent van de ICNIRP-norm (blootstellingslimiet voor elektromagnetische straling, red.) maal het aantal kanalen zou bij een groot oppervlak van zo’n antenne een oogst opleveren van enkele kilowatt. Wie zou hier meer over weten?

Rob Mesman, Klazienaveen Nee, bedankt!

In het aprilnummer van ons onvolprezen lijfblad las ik het artikel van promovenda Rachel Los (‘We verliezen goede wetenschappers aan een

tie in bij te houden tot aan het onderwijs en de zorg aan toe.

Ook de makers van mijn horloge zijn helemaal losgegaan met kleurrijke en jolige schermpjes vol complimenten, stimulansen, tussendoelen en aansporingen. Ik krijg het te zien wanneer ik tienduizend stappen heb gezet op een dag, wanneer ik genoeg heb bewogen en gestaan.

Allemaal goed bedoeld, maar het komt zo kinderachtig over.

Zit ik op de redactie net lekker te typen aan een artikel, haalt mijn horloge me al trillend uit mijn concentratie: ‘Sta op en beweeg!’ Even later: ‘U deed het perfect gisteren! Vandaag is weer een nieuwe start.’

Soms komt echt de drammer in mijn smartwatch bovendrijven. Vandaag begon ik me net lekker voldaan te voelen – even een dagje niet hardlopen – kreeg ik meteen weer een passiefagressieve aansporing om de oren: ‘Kom op, Jim! Nog maar 266 kcal verwijderd van uw bewegingsdoel.’ Waar bemoei je je mee, horloge, ik hang gewoon even op de bank, kijkend naar sport op tv.

Gelukkig krijg ik ook complimentjes. Na een stevige hardloopsessie in het Amsterdamse Bos kreeg ik thuis te zien ‘Nieuwe medaille verdiend: 300 % exercise goal.’ Geen idee wat dit precies betekent, maar ik voelde me toch weer heel even dat kind op de basisschool dat een stempel kreeg van de juf.

pestcultuur’). Wat zij daarin beschrijft, verbaast mij niets, maar heeft mij niettemin geschokt.

Dat vrouwen niet met eerbied worden bejegend is schering en inslag in elke masculiene cultuur (van ontgroeningen bij studentencorps tot gedoe in The Voice), en STEM (science, technology, engineering, mathematics) wordt nu eenmaal nog altijd sterk door mannen gedomineerd.

Als oudste in een katholiek boerengezin van zes kinderen, met vier zussen, ben ik gewend aan het tegendeel: een feminie-

ne cultuur. Van huis uit kreeg ik mee om kies te zijn op mijn taalgebruik en respect te hebben voor de ander. Hoe masculiener een cultuur, des te meer hanengedrag en vuilbekkerij.

Het rare is dat al die hanen met hun vuilbekkerij het tegendeel bereiken van wat ze denken.

Edy Elsinghorst, Winterswijk Erratum De juiste benaming van het kunstwerk van André Volten (Zien & Doen, april) in Amsterdam is Constructie I-BEAMS DIN 30, dus niet I-BEANS.

JUNI 2025 • DE INGENIEUR

51

De Ingenieur in gesprek

Visie 2028 geeft vereniging richting

KIVI naar de toekomst Waar willen we heen? Jacolien Eijer-de Jong en Pascal van der Molen, respectievelijk president en directeur van het Koninklijk Instituut Van Ingenieurs (KIVI), schetsen de contouren van een toekomstbestendige vereniging. ‘Beste samenleving: zoek je een oplossing voor een complexe opgave, kom dan naar KIVI.’ Tekst: Pancras Dijk

Het KIVI-hoofdbestuur heeft onlangs een doorkijkje naar de mogelijke toekomst van de vereniging gepresenteerd. ‘Visie 28’ kwam tot stand in samenspraak met leden, afdelingen en medewerkers van het KIVI-bureau.

De afgelopen jaren liep het ledental terug, mede doordat het lastig blijkt jongere ingenieurs aan te spreken. Op welk punt aan de horizon willen we koersen en welke strategische keuzen vloeien daar vervolgens uit voort?

– in het kort zijn dat de vragen waarop onder meer het KIVI-hoofdbestuur een antwoord heeft gezocht. In een nieuwe aflevering van Helder, de eigen podcastreeks van De Ingenieur, gaan KIVI-president Jacolien Eijerde Jong en KIVI-bureaudirecteur Pascal van der Molen uitgebreid in op de plannen. Een korte passage uit dat gesprek leest u op deze pagina’s, de Visie 2028 zelf is te lezen op pagina 54.

Waar staat KIVI voor?

Jacolien Eijer-de Jong: ‘Ik zie KIVI echt als dé plek voor ingenieurs en van ingenieurs. Er wordt steeds vaker be-

discussieerd of ‘ingenieur’ nog wel een term van deze tijd is. Tegenwoordig studeer je immers niet meer af als ingenieur. Wat de ingenieur, typeert is dat die altijd bezig is met toepassen van kennis en oplossen van problemen.

Ze zien een probleem en vragen zich af: wat betekent dit? Wat kunnen we ermee? Juist nu de ingenieurstitel verdwijnt, is het heel belangrijk een plek te hebben waar mensen die deze houding hebben elkaar kunnen vinden en zich ook bewust zijn van het belang ervan. ’ Voor wie is dat belangrijk? Voor de samenleving of voor de ingenieurs zelf?

Eijer: ‘Voor mij is de samenleving het belangrijkst. Niet iedereen beseft dat er verschillende typen mensen zijn – zoals de ingenieurs, voor wie het vanzelfsprekend is om in oplossingen te denken. Het is belangrijk voor ingenieurs zelf om ons te realiseren dat niet iedereen op dezelfde wijze denkt als wij. Tegelijkertijd is het ook cruciaal om aan de samenleving te laten zien: “Beste mensen, zoeken jullie een oplossing, kom dan bij ons.”

KIVI kan in het debat alle kanten van mogelijke technologische oplossingen laten zien en zo het debat verrijken met realisme en verbindende kennis.’

Spreekt die boodschap ook jongeren aan?

Podcast Dit is een fragment uit een uitgebreid gesprek met Jacolien Eijer-De Jong en Pascal van der Molen.

Het hele gesprek is als podcast te beluisteren in de gratis De Ingenieur-app, op deingenieur.nl/podcasts en via de bekende podcastplatforms.

52

DE INGENIEUR • JUNI 2025

Pascal van der Molen: ‘Zeker, ik weet van een aantal jonge mensen dat ze juist lid zijn geworden vanwege de kracht van de vereniging. Of je nu in Wageningen hebt gestudeerd, in Delft of alles ertussenin: wie zich wil bezighouden met technisch-maatschappelijke vraagstukken, zit bij KIVI goed. Dat best veel leden inmiddels op leeftijd zijn, is waar. Maar dat kan ook juist meerwaarde hebben. Die oudere leden hebben veel ervaring en ze

Nieuwe KIVI-president

Visie 2028: hoe zien jullie de vereniging dan voor je?

Eijer: ‘Het belangrijkste is dat we dan als vereniging hebben uitgevonden hoe we beter kunnen samenwerken.

Als ik naar KIVI kijk, dan zie ik dat er fantastische dingen gebeuren, maar het zijn vooral veel losse acties.

Hoofdbestuur, ledenraad, afdelingen, bureau: we moeten allemaal daar gezamenlijk de schouders onder zetten in plaats van het steeds maar weer zelf te proberen, ieder voor zich.’

Hoeveel leden telt KIVI tegen die tijd?

Eijer: ‘We hebben er nu net meer dan twaalfduizend.

Moeten we alles op alles zetten om weer naar de vijftigduizend leden te gaan die we ooit hadden? Daar is intern veel discussie over geweest, maar ons standpunt is daarover duidelijk: nee, dat gaan we niet doen. Dat hoeft ook

Jacolien Eijer maakt in de podcast bekend geen tweede termijn als president te ambiëren.

Geen eenvoudig besluit, zegt ze. ‘Uiteindelijk gaf de doorslag dat het presidentschap een hoop tijd kost als je het goed wil doen. Ik doe dit naast een ‘gewone’ baan. Juist met deze visie en ook gelet op de flow waarin we volgens mij nu zitten, hebben we een president nodig

die er vol mee verdergaat.’ De opvolger moet volgens Pascal van der Molen (links op de foto) vooral ook verbindende kwaliteiten hebben en de nieuwe visie onderschrijven – al dan niet met eigen accenten.

Een voordracht zou aanstaande zijn, maar om wie het gaat wilde hij nog niet zeggen. De termijn van Eijer loopt aan het eind van deze maand af.

helemaal niet voor een beroepsvereniging. Ons doel is niet een heel grote vereniging te zijn. Ons doel is om een relevante stem te zijn voor techniek en voor technisch geschoolde mensen in de maatschappij en een relevant netwerk voor werkende technici.’

▼

zijn vaak nog vrij actief in hun vakgebied. Daar kun je als beginnend ingenieur een hoop van leren.’

JUNI 2025 • DE INGENIEUR

53

QUOTE

Visie 2028

Hoe staat KIVI ervoor in 2028?

Hoe wil de vereniging vooruit? Allereerst is het nodig om te bepalen waar we met z’n allen heen willen. In dit document kijkt de KIVI-leiding drie jaar vooruit, waarbij ze vervolgens puntsgewijs ook nog eens enkele aandachtspunten voor onderweg heeft genoteerd.

In 2028 is KIVI de beroepsvereniging voor mensen met een technische opleiding – wetenschappelijk of hogeschool. KIVI heeft dan circa twaalf- tot vijftienduizend leden van wie de gemiddelde leeftijd 50 tot 55 jaar is.

KIVI is de stem van de techniek in de maatschappij en de stem van de ingenieur in het politiek bestuur

KIVI is het gerenommeerde instituut van ingenieurs en wordt gewaardeerd om zijn inbreng in het maatschappelijke debat omdat het alle facetten van mogelijke technologische oplossingen voor maatschappelijke vraagstukken laat zien (360°-benadering) en zo het debat verrijkt met realisme en verbindende kennis. Op deze wijze laat KIVI zien wat de waarde is van technologie en techniek. Het laat jongeren en ouderen zien hoe mooi het vak van ingenieur is. KIVI is zichtbaar in de media met een realistische, hoopvolle en verbindende toon.

Bestuurders, politici en media gaan graag in gesprek met KIVI. KIVI is een vitaal en interessant netwerk voor ingenieurs

Het netwerk biedt toegang tot waardevolle contacten.

Dat komt door de breedte van het netwerk, zowel in termen van vakgebieden als in termen van posities van de leden in het werkveld (wetenschap, bedrijfsleven, overheid, politiek). Wat leden bindt is de liefde voor techniek en de ontwerpende, oplossingsgerichte manier van denken. De evenementen en het (digitale) platform van KIVI dragen bij aan het verbinden van het netwerk en het benutten van de kwaliteiten van het netwerk. Bij KIVI zijn toonaangevende ingenieurs zichtbaar, bereikbaar en aanspreekbaar.

KIVI helpt leden in hun beroepsontwikkeling

KIVI-koers Meedenken over de vereniging? Mail uw reactie naar redactie@ingenieur.nl

54

De trainingen, evenementen en onze Chartered Engeering-systematiek sluiten goed aan bij de behoeften van de verschillende leeftijdsgroepen. Het concept van een leven lang leren hanteren we als uitgangspunt voor ons aanbod. Voor beginners (leerling) ligt de nadruk op verdieping, voor medioren (gezel) op verbreding en het vergroten van de eigen zichtbaarheid, voor senioren (meester) op de mogelijkheid om hun meesterschap over te dragen. Voor alle ingenieurs een manier om zich goed

DE INGENIEUR • JUNI 2025

te laten informeren en een ingang tot maatschappelijke impact.

Omdat we ingenieurs structuur bieden bij een leven lang leren, zijn we een interessante partner bij ontwikkeling van medewerkers voor technische organisaties. Met onze CE-systematiek zorgt KIVI voor erkenning van het vak van ingenieur binnen en buiten Nederland.

KIVI behartigt de belangen van alle ingenieurs in Nederland

KIVI komt op voor de belangen van ingenieurs waar deze voor leden samenvallen. Dus als het gaat om de waardering en liefde voor het vak, de kwaliteit van het onderwijs en onderzoek en de aandacht voor technologie in het maatschappelijk debat. Daarbij werkt het samen met gelijkgezinde organisaties binnen en buiten Nederland.

Hoe organiseert KIVI dat?

• Samenwerking tussen de afdelingen, krachten bundelen, leren van elkaar • Meer vergelijkbaarheid, herkenbaarheid en voorspelbaarheid van de kwaliteit • Vertrouwen en verbinding binnen de vereniging versterken • Betere inzet van onze middelen door het aanbrengen van focus • Meer financiële waarde halen uit de waarde die we hebben (netwerk, gebouw via zaalverhuur, De Ingenieur, evenementen) • Resultaatgerichte aansturing op het bureau en teamgericht werken • Bureau zorgt voor professionalisering van de output van de afdelingen (uitingen in maatschappelijk debat, marketing en communicatie, eventmanagement, educatie) • Gebruikmaken van middelen en vormen die aansluiten bij een jongere doelgroep • Het professionaliseren van de governance • Verjongen van besturen en ledenraad, op termijn met passender governance • Gerichte samenwerking met andere organisaties, zoals beroepsorganisaties, brancheorganisaties, Netherlands Academy of Engineering en buitenlandse zusterorganisaties

WAAR

KUN N EN

W E

N A A RT O E?

DE

IN GEN IEU R

T IP T

T E K S T: J I M H E I R B A U T

t/m 4/1/’26 Alles over tattoos in Forum Groningen Ooit was de tatoeage een lichaamsversiering waaraan alleen zeelui en criminelen zich waagden, inmiddels is de tattoo mainstream geworden. Vanaf eind deze maand wijdt Forum Groningen er een expositie aan.

Met een indrukwekkende verzameling kunstwerken, foto’s, filmmateriaal en bijzondere objecten probeert de tentoonstelling de vraag te beantwoorden: waar komt onze fascinatie voor tatoeage vandaan? En wat vertellen de inkttekeningen over ons?

Meer info: forum.nl/nl/agenda/ tattoo

t/m 31/8 Meiro Koizumi in Tilburg Het Tilburgse museum De Pont presenteert Theaters of Life, de eerste grote solotentoonstelling in ons land van de internationaal geprezen Japanse kunstenaar Meiro Koizumi (1976).

Koizumi onderzoekt in zijn werk thema’s als nationalisme, machtsverhoudingen en de rol van collectief geheugen. Ook stelt hij vragen over de plaats van het menselijk lichaam in een wereld die steeds virtueler en meer technologisch gedreven wordt. Hoe beïnvloeden innovaties zoals kunstmatige intelligentie en biotechnologie ons begrip van leven, individualiteit en identiteit?

De Pont biedt met de tentoonstelling een volledig overzicht van Koizumi’s veelzijdige artistieke praktijk: van grootschalige video-installaties en tekeningen tot virtual reality en projecten over kunstmatige intelligentie.

Meer info: depont.nl/tentoonstellingen/nu-en-later/meiro-koizumi

t/m 30/6 Bouwen met wat er al is Rotterdam viert nog de hele maand juni Rotterdam Architectuur Maand. De in architectonisch opzicht interessantste stad van het land biedt een waaier aan activiteiten rond het thema ‘Stadmaken met wat er al is’. In het programma staat de vraag centraal: wat gebeurt er als we de stad niet blijven vernieuwen door nieuwe grondstoffen aan te spreken, maar juist door te werken met wat er al ligt, leeft en bruikbaar is?

Bezoekers kunnen zich uitleven met lezingen, tours, installaties en ontmoetingen. Centraal staat een lang verborgen gebleven stuk oude kade in Schiemond, die ontwerpers, bewoners en lokale makers weer hebben omgevormd tot een plek van betekenis. Op de foto de opbouw van een klein podium uit hergebruikt hout.

Meer info: www.rotterdamarchitectuurmaand.nl foto ’ s : antoine van kaam ; reineke otten ; depositphotos

Groen dak voor groen gebouw Wetenschapsmuseum NEMO in Amsterdam heeft een vernieuwd groen dakplein dat in het teken staat van wetenschap en technologie. Bezoekers kunnen er zelf de windkracht meten en met speciale kijkers zon, maan en sterren bestuderen. Het dakplein is elke dag open en ook zonder kaartje gratis toegankelijk. Van 12 tot en met 21 juni is er een speciaal ‘dakfestival’ als onderdeel van de ToekomstTiendaagse in Amsterdam met elke dag workshops, een proeverij, lezingen en livemuziek.

Meer info: nemosciencemuseum.nl/nl/wat-is-er-te-doen/ het-dakplein/ JUNI 2025 • DE INGENIEUR

55

Wensdenken als leidraad Denktank Nederland 2040 ontwikkelde een voorlopig toekomstbeeld en nodigt iedereen uit om mee te praten.

Tekst: Marlies ter Voorde

Nederland 2040.

Een toekomstbeeld.

Keuzes voor de lange termijn Kees Kraaijeveld, Dries Bartelink & Sanne Roessingh 256 blz. | € 35,00

56

DE INGENIEUR • JUNI 2025

‘Wensdenken’. Zo betitelden sommige critici een jaar geleden de eerste concept­ versie van Nederland 2040. Een toekomstbeeld, samengesteld door Denktank Nederland 2040. Logisch, reageren auteurs Kees Kraaijeveld, Dries Bartelink en Sanne Roessingh in het daaruit voortvloeiende boek, dat onlangs verscheen. Wensdenken is immers wat je doet als je met een groep mensen gaat nadenken over hoe je zou willen dat ons land er uitziet in 2040. Na­ tuurlijk begrepen ze dat werd bedoeld dat het concreter moest, met meer aandacht voor de uitvoerbaarheid van de geopperde plannen. Dat advies namen ze mee in deze verbeterde versie van het verhaal.

Nederland 2040 is de uitkomst van een lang proces waarbij honderden mensen waren betrokken en dat, als het aan de samenstellers ligt, na de publicatie ervan gewoon doorgaat. Het is het verhaal over hoe het ideale Nederland er in 2040 zou kunnen uitzien, op basis van de input van alle betrokkenen en van vele onderzoeks­ rapporten over de zorgen en wensen van de Nederlandse bevolking. Tevens beschrijft het wat er moet gebeuren om bij die ideale situatie terecht te komen, onder meer op basis van expertsessies. Welke keuzen er moeten worden gemaakt, voor een fijn land op de langere termijn. Visie, zou je het kunnen noemen – iets waar­ aan het in Nederland de laatste tijd nogal ontbreekt.

Het boek begint met een tamelijk somber stemmend overzicht van hoe Nederland er in 2040 kan uitzien als we niet gaan wensdenken en in plaats daarvan de boel maar op zijn beloop laten. Problemen als geopolitieke dreiging, sociale versplintering, vergrijzing, een veranderend klimaat, achteruitgang van de leefomgeving en gebrek aan menskracht, ruimte, geld, grondstoffen en energie, passeren de revue. ‘Wie geen trek heeft in deze zorgwekkende probleemanalyse, kan ervoor kiezen direct te beginnen met deel 2’, zeggen de schrijvers er zelf over in het voorwoord. Daar wordt het inderdaad een stuk optimistischer en ontvouwt zich een groener, krachtiger en menslievender

Nederland. De CO2­uitstoot is drastisch verminderd, de biodiversiteit versterkt, de energievoorziening verduurzaamd, de zorg toegankelijk en betaalbaar en het onderwijs floreert. Dan moeten we alleen wél aan de bak.

Het verschil met andere scenariostudies die in omloop zijn, is dat de meeste daar­ van slechts één of enkele aspecten van de toekomst in ogenschouw nemen. Met dit nieuwe toekomstbeeld willen de auteurs juist een ‘realistisch, hoopvol en samen­ hangend’ totaalbeeld schetsen.

Nederland 2040 is niet bedoeld als blauwdruk, maar als werkdocument.

Een aantrekkelijk toekomstbeeld kan de samenleving richting geven, is de gedach­ te. Iedereen wordt dan ook uitgenodigd mee te denken, met het idee dat er na deze eerste editie nog vele zullen volgen. Aan de toegankelijkheid zal het niet liggen. Het boek is geschreven in kristalheldere taal, de auteurs hebben zich duidelijk ingeleefd in de lezers.

Voor de uitvoering van de plannen hopen de makers op samenwerking met verschillende sectoren, instanties en overheden, en op betrokkenheid van de politiek. Met dat laatste wordt dan toch eindelijk de olifant in de kamer benoemd: is het schetsen van toekomstbeelden en de weg ernaartoe niet bij uitstek de taak van politici – waarna de héle bevolking in het stemhokje haar mening kan geven?

Denktank Nederland 2040 laat zich daarover niet uit, wat verstandig is. Maar zelf acht ik het niet ondenkbaar dat dit boek ook kan worden gelezen als een reactie op de politiek van de laatste jaren, waar visie eerst een olifant was die het zicht belemmerde en daarna veranderde in het fabeltje dat met het beperken van immigratie het ideale Nederland zich als vanzelf zal openbaren. Over wensdenken gesproken...

Dit boek neemt als uitgangspunt dat het beter werkt om echte problemen echt aan te pakken, met de blik gericht op een ge­ zamenlijk ideaal. En al had het nog steeds wel wat concreter gekund, wat mij betreft is dat een zeer welkom geluid.

De toekomst van het internet Quantumcomputers, satellietnetwerken en breincomputer-interfaces: wat heeft de toekomst voor ons in petto? Daarover gaat podcastaflevering De wereld klikt door van NEMO Kennislink.

Tekst: Marlies ter Voorde

Gids voor tijdreiziger Het is fysisch mogelijk ons kriskras door de tijd te bewegen, stelt Brian Clegg.

Tekst: Pancras Dijk

Enige hinder van de zwaartekracht daargelaten kunnen we ons vrijelijk bewegen in drie dimensies. Maar hoe zou het zijn als we ons ook naar eigen inzicht konden bewegen in de vierde dimensie? In films (Back to the future), tv-series (Doctor Who) en romans (Rob van Essens met de Librisprijs bekroonde Ik kom hier nog op terug) zijn tijdmachines een terugkerend thema. Buiten het domein van de fictie blijft het bij dagdromen.

Maar tijdreizen kan wel degelijk, betoogt wetenschapsjournalist Brian Clegg in Tijdreizen, deze maand verschenen in de fijne pocketreeks van New Scientist. Al sinds Albert Einstein zijn relativiteitstheorie publiceerde, staat de deur van de tijdmachine open. ‘Tijdreizen was fysisch mogelijk en dat is vele malen aangetoond sinds Einstein aan zijn bureau in het Zwitserse patentbureau in Bern zijn theorie ontwikkelde.’

Wat volgt is een lichtvoetige beschouwing over ‘tijd’. Clegg beschouwt het verschijnsel van alle kanten, legt en passant de wetten van de thermodynamica uit en concludeert dat het schijnbare verstrijken ervan niet continu verloopt, wat kansen biedt voor manipulatie.

Na uitleg over tijddilatatie – voor astronauten verloopt de tijd langzamer dan voor degenen die achterblijven – is de nuchtere conclusie wel dat we daar pas heil van kunnen verwachten als we veel sneller gaan dan de topsnelheid die Apollo 10 ooit behaalde: 0,000037 maal de lichtsnelheid.

Wie het boek uit heeft, is klaar om te gaan tijdreizen, schrijft Clegg. Maar mijn hoofd duizelde nog van de vele paradoxen die ontstaan als we vanuit het niets in een andere tijddimensie zouden opduiken. Clegg blijft de nuchtere optimist: fysisch kan het allemaal, alleen is het technisch wel even een uitdaging.

Tijdreizen. Kriskras door de tijd met behulp van wetenschap Brian Clegg | 134 blz. | € 13,75

‘Ik ben er erg blij mee’, zegt quantum-engineer David Bakker van TNO, met de intonatie van iemand die een doos boodschappen aanpakt bij de voordeur. ‘Oh, ik had verwacht dat jullie zouden staan te juichen!’, reageert podcastinterviewer Edda Heinsman opgewonden. Het is vroeg in de ochtend en zojuist heeft een groep wetenschappers op de campus van Delft met fotonen een quantumverbinding door de lucht tot stand gebracht, van het gebouw van TNO naar dat van de TU Delft aan de overkant. Dat was spannend, zeggen de wetenschappers. ‘Het is niet makkelijk wat we doen, dus meestal blijkt het niet te werken.’ Maar nu geven de piekjes op het scherm toch echt aan dat het experiment is gelukt.

Heinsman is op reportage voor de aflevering De wereld klikt door van de Podcast Net Goed! van NEMO Kennislink.

De podcastreeks gaat over het wereldwijde web, deze achtste aflevering over het internet van de toekomst. Heinsman is een enthousiaste wetenschapsjournalist, die zowel de inhoud als de relevantie van de onderwerpen goed weet duidelijk te maken.

De opzet is daarbij dat de luisteraar het brede verhaal krijgt voorgeschoteld tijdens het meeluisteren bij een experiment of rondleiding. Dat werkt uitstekend.

Als het eerste onderwerp is afgerond – het quantuminternet, dat technisch gezien de belangrijkste gamechanger kan worden – volgt een rondleiding bij het European Space Research and Technology Center (ESTEC) van de Europese ruimtevaartorganisatie ESA. Hier werkt men aan een Europees satellietennetwerk voor communicatie, IRIS2 genaamd, om in de toekomst minder afhankelijk te zijn van Amerikaanse netwerken zoals Starlink.

Het derde en laatste bezoek is aan de brein-computer-interfacegroep van het UMC Utrecht, waar wetenschappers volledig verlamde mensen met hersenimplantaten opnieuw laten communiceren. Daar komt vooralsnog geen internet aan te pas, maar deze wetenschappers kunnen wél de fantasieën weerleggen dat menselijke breinen al bijna met internet zijn versmolten of computers gedachten kunnen lezen. Onzin, zeggen ze, want de computer tapt alleen de signalen af naar de spieren die gezonde mensen bij het spreken gebruiken. Interessant!

Net goed!

NEMO Kennislink | op alle podcastplatforms

JUNI 2025 • DE INGENIEUR

57

MEDIA

Een leven in kerken Joseph Cuypers ontwierp villa’s, een beursgebouw en bruggen, maar de tientallen kerken blijven de voornaamste bewijzen van zijn kunnen.

Tekst: Pancras Dijk

Joseph Cuypers, architect.

Een leven in kerken Gert van Kleef | 312 blz. | € 39,99

58

DE INGENIEUR • JUNI 2025

Wie een beroemde vader heeft, kan als zoon beter niet hetzelfde vak kiezen. Leuk hoor, wat die jongen presteert, maar hij haalt het niet bij zijn vader. Er is zelfs een naam voor: het Jordi Cruijff-complex.

Er zijn uitzonderingen op deze regel.

Op basis van indrukwekkend onderzoek schreef architectonisch erfgoedexpert Gert van Kleef een indrukwekkende monografie over een van hen: Joseph Cuypers (1861-1941). Toen Joseph ter wereld kwam, schrijft Van Kleef, had vader Pierre al een drukke architectuurpraktijk, maar de grote projecten waarmee senior naam zou maken – het Rijksmuseum en het Centraal Station in Amsterdam bijvoorbeeld – moesten nog ontstaan.

Als knulletje maakte Joseph van dichtbij de bouw van de hoofdstedelijke Vondelkerk mee, een van de vele rooms-katholieke kerken die vader Pierre ontwierp. Een doorslaggevende ervaring? Joseph koos voor de Polytechnische School in Delft, waar hij bouwkundig en civiel ingenieur werd. Hier en daar zou hij nog tekenen voor een brug of een ander civiel werk, maar als architect van kerken zou Joseph

uiteindelijk vergelijkbare faam als zijn vader verwerven.

Bijna zeventig kerken van zijn hand zijn daadwerkelijk gebouwd. Het bijzondere, zegt Van Kleef: anders dan het geval is bij de kerken van zijn vader staan Josephs kerken nog allemaal overeind, inmiddels goed beschermd met een monumentenstatus.

Dat wil niet zeggen dat hij altijd de volle erkenning heeft gekregen voor zijn werk.

Zo blijkt het prachtige kasteel De Haar in Haarzuilens net zozeer de verdienste van de zoon als van de erom bewonderde vader.

Van Kleef richt zich in zijn zeer rijk geillustreerde en geannoteerde boek volledig op Joseph. Welke andere invloeden zijn in diens kerken terug te zien? Hoe ging hij te werk bij het ontwerpen? Hoe verliep de ontwikkeling van traditioneel neogotisch naar meer expressionistisch? Hoe werden zijn ontwerpen ontvangen?

De Sint Laurentiuskerk in Dongen (1920; foto hieronder) geldt als een van de hoogtepunten in het oeuvre van Cuypers. Voor die kerk tekende ook een andere Cuypers: zoon Pierre junior. Het familiebedrijf zou zich voortzetten.

foto : rijksdienst voor cultureel erfgoed

Q&A

Elke maand zijn er talloze nieuwe boeken, toneelvoorstellingen, podcasts en video’s. De Ingenieur pikt de interessantste eruit en stelt de maker vijf vragen.

Veel talentvolle, jonge academici kiezen ervoor spreadsheets en powerpoints te maken bij consultancybedrijven. Doodzonde, betoogt Simon van Teutem in De bermudadriehoek van talent.

1 2 3 4 5

Tekst: Jim Heirbaut

Waarom heeft u dit boek geschreven?

‘Uit langzaam opgebouwde frustratie. Ik zag veel slimme jonge mensen na hun studie belanden bij financiële dienstverleners en consultancybedrijven. Daar werken ze niet bepaald aan projecten die de maatschappij vooruithelpen, zoals het bestrijden van klimaatverandering of het oplossen van de biodiversiteitscrisis.

Ze zeggen vaak: ik doe dit een paar jaar en daarna ga ik werken voor de overheid of een ngo. Maar in de praktijk komt bijna niemand er nog weg. Het salaris is er te goed, de hypotheek inmiddels hoog. “Gouden handboeien”, noem ik dat in mijn boek.’

Voor wie is het boek bedoeld?

‘Ten eerste voor jonge mensen die zoekende zijn. Als mijn boek ook maar één student kan overhalen dichter bij zijn eigen idealen te blijven en niet te vallen voor de consultancy, is mijn opzet al geslaagd. Daarnaast mik ik op mensen bij ngo’s en overheid.

Misschien kunnen zij ervan leren hoe ze in de concurrentieslag om jong talent de Zuidas kunnen verslaan.’

Wat fascineert u aan het onderwerp?

‘Hoe dat werkt. Dat geld niet de grootste rol speelt bij net afgestudeerden die kiezen voor een consultancybaan. Het gaat ze vooral om het gevoel bij de top te zitten. Dit zijn de slimste jongens en meisjes van de klas. Die vragen zich bij een bedrijf af: waar is hier het honours program?’

Wat heeft u geleerd tijdens het schrijven?

‘Hoe de McKinseys van deze wereld hier heel slim op inspelen.

De traineeships bij de overheid zijn maar een lachertje vergeleken met wat bedrijven bieden. Een consultant vertelde me dat talent niet zozeer wordt aangetrokken door bedrijven, maar wel wordt afgeschrikt door de stroperigheid en de cultuur bij ngo’s en overheid.’

Wat hoopt u met het boek te bereiken?

‘Dat meer mensen die exact zijn opgeleid dingen gaan maken, uitvinden en bouwen. Dat zou economisch goed zijn voor Nederland en ook onze geopolitieke positie verstevigen. Om de titel van een boek te citeren dat ik laatst las: Smart people should build things.’

De Bermudadriehoek van talent.

Hoe knappe koppen verdwijnen in betekenisloze banen Simon van Teutem | 240 blz. | € 22,00 | e-boek € 11,00

FOTO : FRANK RUITER

Fysisch geograaf Wilfried ten Brinke beschrijft hoe het verschuivende klimaat het leven in Europa raakt.

VAN ZUID NAAR NOORD | 416 BLZ. € 29,90

In de YouTube-serie Virusvragen van NTR Wetenschap delen prominente virologen de laatste inzichten rondom opkomende en gevaarlijke virussen.

FOCUS: VIRUSVRAGEN | VIER AFL. YOUTUBE

Duurzaamheid, hergebruik en bestaande bouw blijven een stempel drukken op nieuwe architectuur, blijkt uit dit jaarboek.

ARCHITECTUUR IN NEDERLAND 2024-2025

168 BLZ. | € 44,95

Hoe elektrificeer je slim, toekomstbestendig en zonder kopzorgen? Daarover maakt ABB een podcastreeks.

SAMEN ELEKTRIFICEREN. ZO DOE JE DAT DRIE AFL. | OP ALLE BEKENDE PODCASTPLATFORMS

JUNI 2025 • DE INGENIEUR

59

Nieuws en activiteiten uit de vereniging ONDER REDACTIE VAN MARLIES TER VOORDE

Twintig jaar jong

PALLAS in aanbouw

Young KIVI Engineers (YKE) bestaat twintig jaar, en dat zullen we weten: op 13 juni vieren de jonge ingenieurs dit lustrum met een feest, met als thema the roaring twenties. Alle ingenieurs uit Nederland die jonger zijn dan 36 jaar, zijn bij deze uitgenodigd. Er is een keynote, er zijn inspiratiesessies, er is entertainment en daarna is het feest!

YKE lustrumfeest 2025: Roaring KIVIs, KIVI-gebouw Den Haag, 13 juni, 18.30-1.00 uur, kivi.nl/communities/vakafdelingen/young-kivi-engineers/activiteiten

Energie en elektronica Vernuftige batterijen, geavanceerde energieopslagsystemen, slimme converters en power electronics: het komt allemaal voorbij op dit grote congres in Den Bosch. Experts uit bedrijfsleven en industrie delen hun kennis in het lezingenprogramma, en op de beursvloer staan exposanten en zijn demonstraties bij te wonen. De dag eindigt met een netwerkborrel.

Power Electronics & Energy Storage Event 2025, 17 juni, Den Bosch, 9.30-16.00 uur. kivi.nl/communities/vakafdelingen/elektrotechniek/activiteiten

Op de Energy & Health Campus (EHC) in Petten verrijst de komende jaren een nieuwe kernreactor voor het maken van medische isotopen: PALLAS. Hoe staat het ervoor? Bij deze excursie kunt u het terrein vanaf de duintop overzien. Daarnaast zijn er presentaties over het ontwerp, de bouw en de rol die PALLAS zal gaan spelen in het onderzoek aan medische isotopen en kernenergie.

Excursie PALLAS reactor, EHC Petten, 20 juni, 12.0016.00 uur, kivi.nl/communities/vakafdelingen/nucleaire-technologie/activiteiten

Verduurzamen met digitale twins Almelo Energy wekt groene energie op met lokale projecten. Samen met de Universiteit Twente werkt de energiecoöperatie nu aan een project om het dorp Aadorp te verduurzamen en nieuwe kennis op te doen voor de energietransitie. Die transitie is een complex samenspel van decentralisatie, verduurzaming, elektrificatie en digitalisering. Digital twins kunnen helpen bij het maken van de juiste keuzen. Deze lezingenmiddag gaat over de inzet van dergelijke digitale modellen bij dit project.

Innovation drink met lezing: Digital twins in de energietransitie, Universiteit Twente, 25 juni, 16.00-19.00 uur, kivi.nl/communities/regionale-afdelingen/regio-noordoost/activiteiten 60

DE INGENIEUR • JUNI 2025

BEELD : DEPOSITPHOTOS ; NRG - PALLAS ; ERIS

Elke maand schrijft KIVI-president Jacolien Eijer over een KIVI-evenement dat ze heeft bezocht. Deze keer was dat de jaarlijkse besturendag, met bestuursleden van de KIVI-afdelingen. Het doel van de dag is om de klokken gelijk te zetten, contacten te leggen en van elkaar te leren. Deze editie stond een brainstorm over het komend jaarthema van KIVI op het programma. Nienke van Noorda van de afdeling Techniek, Maatschappij en Economie verzorgde deze sessie.

Grote last op jonge schouders ‘KIVI is een oude dame’, hoorde ik laatst. Met een gemiddelde leeftijd van 58 jaar en een groot percentage van de leden ouder dan 50 jaar, zit daar, eufemistisch uitgedrukt, een kern van waarheid in.

Verjonging is het belangrijkste thema in de strategie van de komende jaren. Hoe zorgen we ervoor dat KIVI zichtbaarder, aantrekkelijker en relevanter wordt voor ingenieurs van 25 tot 50 jaar?

Op de besturendag brainstormden bestuursleden uit verschillende generaties over het jaarthema voor het aankomend jaar. Met een jaarthema wil KIVI gerichter de samenwerking tot stand brengen tussen afdelingen en zo over de vele evenementen heen een krachtig, herkenbaar verhaal brengen. Rekening houdend met onze verjongingsambitie en aangemoedigd door Nienke van Noorda, die in haar presentatie benoemde dat wij de eerste generatie zijn die perspectief heeft op een duurzame planeet, gingen we in gesprek over de verschillende voorgeschotelde thema’s.

De duurzaamheidsthema’s scoorden hoog want duurzaamheid is hét belangrijke vraagstuk en de jonge generatie ingenieurs is zeer begaan met de planeet.

Thuisgekomen vertelde ik over mijn ervaringen.

Mijn studerende zoon was op bezoek met een

aantal studievrienden uit Delft. Zij hadden een opvallende reactie: ‘We zijn wel een beetje klaar met dat hele duurzaamheidsverhaal.’ Een van hen vertelde dat ze als 17-jarige juist naar Delft wilde om iets te kunnen betekenen op het gebied van duurzaamheid, maar drie jaar later, nadat elk vak alleen nog maar over duurzaamheid lijkt te gaan, is ze dat vuur volledig kwijt.

De andere studenten voegden eraan toe dat docenten en professoren continu benadrukken dat hun generatie studenten ervoor gaat zorgen dat we de transitie naar een duurzame samenleving gaan maken. Het wordt gebracht alsof dat een geweldige uitdaging of zelfs een eer is, maar het voelt als een loden last. ‘We willen niet per se deze heldenrol, we willen eigenlijk gewoon leven.’

Het riep bij mij het beeld op van de overfanatieke voetbalvader die koste wat kost voor zijn zoon de glansrijke profcarrière wil waarmaken die hij zelf nooit heeft kunnen bereiken. Duurzaamheid gaat in wezen over het voorkomen van het afschuiven van problemen op komende generaties. Ik had nog niet bedacht dat we in zekere zin ook onze torenhoge ambities aan het afschuiven waren naar de volgende generatie.

Technasiumprijs voor golfkracht Bedenk een duurzame oplossing voor het opwekken van golfenergie. Dat was de opdracht die de leerlingen van tien Technasiumscholen uit Noord- en Zuid-Holland kregen van het Maritiem Museum Rotterdam en Dutch Wave Power, een bedrijf dat technologie ontwikkelt om energie uit de golven te vangen en om te zetten in elektriciteit.

In de finale presenteerde van elke school één team zijn innovatieve oplossingen aan een professionele jury, die mooie prijzen te vergeven had. beeld : kivi ; maritiem museum

Het winnende team, van het Groene Hart College uit Alphen aan den Rijn, gaat met de hele klas surfen in de urban surf pool Rif010. De speciale ingenieursprijs voor de runner-up ging naar drie leerlingen (foto) van het Northgo College uit Noordwijk. Zij kregen een pretpakket vol KIVI-moois, inclusief een jaarabonnement op De Ingenieur. De pitches van de winnende leerlingen zijn een jaar lang te zien op de tentoonstelling Offshore Experience in het Maritiem Museum. De prijs heet officieel de Verolme Trust

Technasium Award. De stichting Verolme Trust, ooit opgericht door scheepsbouwer Cornelis Verolme (1900-1981), heeft als doel innovatieve, duurzame

projecten op het gebied van scheepsbouw, scheepvaart, machinebouw en aanverwante activiteiten te ondersteunen, met name in het onderwijs.

JUNI 2025 • DE INGENIEUR

61

Startup

Elk jaar weer beginnen er vele ambitieuze startups om met technologie de wereld beter te maken.

De Ingenieur gaat bij ze op bezoek.

Naam: Innatera Doel: kracht van AI energiezuiniger maken Aantal medewerkers: 93 Startjaar: 2018 Locatie: Rijswijk

Krachtig en veelzijdig AI-chipje De kracht van AI samenballen in een minuscule computerchip, dat is wat startup Innatera doet. Dankzij de enorme energiebesparing zijn de toepassingen van de AI-chip legio.

Tekst: Jim Heirbaut • Beeld: Innatera

Ceo Sumeet Kumar staat op het punt om te vertrekken naar Taiwan. Daar presenteert zijn bedrijf Innatera op een grote beurs zijn eerste commerciële product: een kleine maar veelzijdige AI-computerchip die luistert naar de naam Pulsar. Op tafel ligt er een: een zwart vierkantje van nog geen drie bij drie millimeter.

De Pulsarchip is volgens Kumar ’s wereld eerste neuromorphic microprocessor die is gericht op massaproductie. De term neuromorphic wil zeggen dat binnenin het chipje structuren zitten die de werking van de hersenen nabootsen.

Het komt er in het kort op neer dat de Pulsarchip razendsnel patronen kan herkennen in data die afkomstig zijn van een sensor en daarbij ook nog eens heel weinig energie verbruikt. Precies dezelfde sterke punten die een menselijk of dierlijk brein ook heeft.

Lokaal rekenen Patroonherkenning is in allerlei toepassingen gewenst. Bijvoorbeeld om in een kamer vol geroezemoes die ene stem eruit te filteren die ‘Hé Alexa’ of ‘Hé Siri’ zegt, zodat de telefoon of slimme speaker wakker wordt. Iets vergelijkbaars wordt mogelijk met beeld: het aantal mensen detecteren dat in een kamer of gebouw aanwezig is – dat is belangrijk voor bijvoorbeeld de brandweer. En ook niet onbelangrijk: dit kan privacyvriendelijk, want zo’n systeem werkt niet met een camera, maar met radar of een warmtecamera.

Belangrijkste pluspunt van de AI-chip is dat het AI-model zich óp de chip bevindt.

Data hoeven dus niet steeds van de processor naar de cloud – in de praktijk computerservers – en weer terug. Door die lokale aanpak, edge in computerjargon, werkt dit razendsnel én is het energiegebruik extreem laag. Daardoor kunnen sensoren altijd aan

Eind mei presenteerde Innatera de Pulsarprocessor.

62

DE INGENIEUR • JUNI 2025

staan. Dat is onmisbaar bij toepassingen zoals het monitoren van de conditie van machines of voor een slimme pleister die hartpatiënten thuis dragen om een afwijking snel te detecteren.

Tulpen in een chip Innatera bouwt voort op wetenschappelijke kennis die is ontwikkeld aan de TU Delft.

Inmiddels heeft het bedrijf 93 mensen in dienst, afkomstig uit dertig verschillende landen. ‘Het is niet dat we niet in Nederland hebben gezocht’, vertelt Kumar, ‘maar we zoeken hooggekwalificeerd personeel met specifieke expertise in het bouwen van microprocessoren. Dit vinden we niet vaak in Nederland. Daarom nemen we mensen vanuit heel de wereld aan.’ De collega’s werken hoofdzakelijk vanuit Europese landen.

Toch is Innatera een echt Nederlands bedrijf, benadrukt Kumar. Binnenin elk chipje

Innatera heeft inmiddels ruim negentig werknemers.

Volgende maand in De Ingenieur Thema NET ECHT Leren van de natuur De mogelijkheden van biomimicry zijn grenzeloos.

Maar dan moeten ingenieurs verdergaan dan alleen vorm en functie na te bootsen.

Edelstenen uit het lab Met nieuwe technieken wordt het steeds makkelijker edelstenen synthetisch na te maken. Dat heeft effect op de markt en op onderzoekers.

Eiwittransitie

FOTO : TU DELFT , STUDIO OOSTROM

heeft het bedrijf een rijtje grachtenpanden tussen twee tulpen geprint, omdat te onderstrepen. ‘Nederland is een geweldige plek om een bedrijf op te bouwen en we willen het lokale ecosysteem graag versterken.’

De hoofdvestiging van Innatera zit in Rijswijk, vlakbij het station. Behalve kantoren zijn er enkele kleine labs, waar de gloednieuwe chips worden onderworpen aan duurtests. Ook is er een eenvoudige werkplaats waar medewerkers simpele schakelingen zelf kunnen solderen. De productie van het hart van Innatera’s product, de Pulsarchip, is uitbesteed aan de bekende chipfabriek van TSMC in Taiwan.

Experimenteren Het bedrijf wil op een aantal verschillende manieren geld gaan verdienen. Door zijn

Zo klein is de Pulsar AI-chip.

Vanwege de enorme ecologische voetafdruk van vlees werken technologen aan alternatieven voor de belangrijkste bouwstenen van ons lichaam.

Pulsarchips te verkopen aan fabrikanten van machines of apparaten met sensoren erin, maar ook door ze te verkopen aan de producenten van sensoren. ‘Wij leveren dan de chips die sensorfabrikanten integreren in hun product’, zegt Kumar.

Ook verkoopt Innatera een development kit, een printplaatje met de Pulsarchip en wat ondersteunende elektronica erop. Het is een laagdrempelige manier voor bedrijven, studenten, maar ook hobbyisten om te experimenteren met de energiezuinige AI-chip.

Om de systemen te programmeren kunnen zij de daarvoor speciaal ontwikkelde software gebruiken.

‘Ze kunnen er bijvoorbeeld een nieuw AI-model mee op de chip zetten. Gebruikers hoeven hiervoor helemaal niet te begrijpen hoe de chip werkt,’ zegt Kumar.

De Pulsarchip is nog maar stap één. ‘We moeten veel meer gaan doen met deze op het brein geïnspireerde chips. Ik ben ervan overtuigd dat we nog niet eens alle toepassingen van de chips kennen, er zullen nieuwe toepassingen ontstaan in de robotica of in de automotive-sector. En we werken al aan de nieuwe generatie chips. Daarbij zal de scheiding vervagen tussen sensor en verwerking.’

Overal data Sensoren zitten nu al in grote aantallen overal om ons heen, maar dat zal nog verder toenemen. Kumar laat wat cijfers zien. Dit jaar werden er volgens analisten al 38 miljard verkocht en dat zal toenemen naar 63 miljard in 2030. Deze actieve sensoren produceren zo veel gegevens ‘dat lokaal verwerken geen keuze meer is, maar onvermijdelijk.’ •

Een development kit laat bedrijven, studenten en hobbyisten experimenteren met de Pulsarchip.

JUNI 2025 • DE INGENIEUR

63

Vragenvuur

Zeven lastige vragen aan journalist en sociaal geograaf Floor Milikowski, van wie afgelopen maand het boek Contouren van een nieuw land verscheen.

Tekst: Pancras Dijk

Contouren van een nieuw land Floor Milikowski 240 blz | € 22,99 e-boek € 15,99

64

Waarvan denkt u: ik wou dat ik dát had uitgevonden?

‘Ik ben niet echt een uitvinder of een knutselaar, maar wel altijd bezig met nieuwe verhalen en ideeën. Daarin probeer ik altijd verschillende thema’s en verhaallijnen samen te brengen en dat gaat op zich goed.

Maar ik heb veel bewondering voor Geert Mak, die in staat is om dat nog veel geduldiger, uitgebreider en secuurder te doen. Een boek als In Europa is echt een monsterklus. Heel indrukwekkend.’

Welke technologische ontwikkeling baart u zorgen?

‘Technologische ontwikkelingen zijn onmisbaar bij het realiseren van vooruitgang maar moeten altijd kritisch worden bekeken. Welke innovatie is werkelijk van waarde en welke heeft ernstige negatieve bijwerkingen? De smartphone is daarvan nu het beste voorbeeld.

Die heeft ons veel gebracht, maar de schade is tegelijkertijd immens.

Propaganda en polarisatie, kinderen die niet zindelijk worden, tieners met angststoornissen, volwassenen die niet meer in staat zijn zelfstandig na te denken en enkel kunnen slapen met oortjes in, dat zijn zorgelijke ontwikkelingen.’

Hoe bewijst u dat u geen robot bent?

‘Ik zou zeer ongeschikt zijn voor een bestaan als robot. In tegenstelling tot een robot ben ik redelijk impulsief, zeer eigenzinnig en intuïtief en houd ik behalve van feiten en cijfers ook erg van dromen en verbeelding. Bovendien ben ik ongeschikt voor het klakkeloos uitvoeren van opdrachten.’

Van welke fout heeft u het meest geleerd?

‘Tijdens mijn studententijd was ik voorzitter van de ASVA Studentenvakbond. Het was een bijzonder jaar waarin ik heb geleerd waar ik goed in ben, maar ook waar ik slecht in ben: leidinggeven. Mijn neiging is te denken dat anderen zelf wel bedenken wat ze moeten doen en hoe ze dat moeten doen, terwijl sommigen behoefte blijken te hebben aan aansturing. Bovendien dacht ik dat ik hield van samenwerken in een team, maar bleek ik vooral mijn eigen pad te willen kiezen.’

Welk non-fictieboek maakte recent grote indruk op u?

‘Kort voor de publicatie van Contouren van een nieuw land, verscheen in de Verenigde Staten Abundance van Ezra Klein en Derek Thompson. Hierin laten ze zien hoe de bureaucratische systemen die we de afgelopen decennia hebben opgebouwd nu een obstakel zijn voor duurzame vooruitgang. Een zeer waardevol boek, dat qua thematiek dicht bij mijn eigen boek ligt.’

Zijn de dijken hoog genoeg?

‘Dat zal de tijd moeten leren. Ik denk in ieder geval dat het antwoord op de stijgende zeespiegel en perioden van hevige regenval meer ligt in slimme, innovatieve, multifunctionele oplossingen. Waterbeheer is een technisch vraagstuk, maar net zo goed een ontwerpvraagstuk. Het project ‘Ruimte voor de Rivier’ maar ook bijvoorbeeld de vernieuwde, deels natuurlijke Hondsbossche Zeewering zijn daarvan mooie voorbeelden.’

Wat kunnen ingenieurs leren van de natuur?

‘De natuur is eindeloos innovatief en zoekt altijd compromisloos naar een weg voorwaarts. Dat is de enige manier om te overleven. Dat betekent ook zekerheden uit het verleden loslaten en een nieuwe weg durven inslaan.’

DE INGENIEUR • JUNI 2025

PORTRET : FJODOR BUIS

Word Top-ingenieur

Beluister de ervaringen van Chartered en Incorporated Engineers KIVI heeft een aantal podcasts gemaakt om de titel Chartered Engineer/Incorporated Engineer te verhelderen, een beeld te geven van het behalen van de titel en de waarde ervan. In de podcasts delen Chartered Engineers uit verschillende werkvelden en met verschillende achtergronden hun ervaringen.

De podcasts zijn te beluisteren via: kivi.nl/podcasts