De Ingenieur december 2025

TECHNIEK MAAKT JE TOEKOMST

DE INGENIEUR NR. 12 JAARGANG 137 DECEMBER 2025

HET BESTE VAN 2026 11 innovaties om naar uit te kijken

LITHOGRAFIE

Deltaplan 2.0 Terug met de Zuiderzee!

|

NL2120

|

O N T Z I LT I N G

|

DUURZAME MOBILITEIT

Julia Wąsala: Volg altijd je interesse

|

RESTWARMTE

E-sneakers Sneller joggen met powergympen

Vooraf

Pancras Dijk is hoofdredacteur van De Ingenieur.

2026 en verder

Lef om anders naar de toekomst te kijken

Kijkt u al vooruit naar 2026? Na het lezen van deze editie zeker. En als het aan ons ligt, houdt het niet bij 2026 op.

Zoals elk oneven jaar presenteren we in dit decembernummer ons vaste technologie-jaaroverzicht. In ‘Het beste van 2026’ blikken we vooruit op technologieën die komend jaar zeker doorbreken – als we onze glazen bol moeten geloven. De elf geselecteerde innovaties zijn zeer divers van aard: veel van de domeinen van de techniek passeren de revue. De grootste gemene deler? Het inspirerende ingenieurswerk dat eraan ten grondslag ligt.

We richten onze verrekijker deze maand ook op een verdere horizon.

Met aandacht voor het kennis- en innovatieprogramma NL2120, maar ook met emeritus hoogleraar Rob Nijsse. Hij presenteert in dit nummer het visionaire Deltaplan 2.0, waarin hij zijn ideeën en gedachten over de inrichting van ons land in het jaar 2100 bundelt. Zijn verhaal getuigt behalve van zijn denkkracht en brede blik vooral ook van het lef om werkelijk anders naar de toekomst te kijken.

Een bijzonder welkom deze maand aan onze nieuwe Podium-columnist Julia Wąsala, verbonden aan de Universiteit Leiden. U vindt haar eerste bijdrage op pagina 25 en op pagina 46 kunt u nader met haar kennismaken.

De Ingenieur verschijnt komend jaar acht keer op papier; het eerstvolgende nummer volgt begin februari. Blijf intussen natuurlijk ook onze app en website in de gaten houden. Fijne feestdagen en een goede jaarwisseling!

Op de cover

We zetten een aantal van de meest veelbelovende innovaties voor komend jaar op een rij. ontwerp : eva ooms

portret : robert lagendijk

DECEMBER 2025 • DE INGENIEUR

1

Redactie Pancras Dijk (hoofdredacteur) Astrid van de Graaf (eindredacteur) Jim Heirbaut Marlies ter Voorde Bibi Haring (stagiair) Sanne van der Sman (stagiair)

Vormgeving Eva Ooms Sales

e-mail sales@kivi.nl

Druk Wilco, Amersfoort

Redactieadres Prinsessegracht 23 2514 AP Den Haag Postbus 30424 2500 GK Den Haag tel. 070 3919 885 e-mail redactie@ingenieur.nl website deingenieur.nl De Ingenieur verschijnt in 2026 acht maal.

4 | NIEUWS

© Copyright 2025 Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd en/of openbaar gemaakt door middel van druk, fotokopie, via internet of op welke andere wijze dan ook zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever. Niet in alle gevallen is na te gaan of er op de illustraties in dit nummer nog copyright rust. Waar er nog verplichtingen zijn tot het betalen van auteursrecht is de uitgever bereid daaraan alsnog te voldoen.

ISSN 0020-1146 Abonnementen 2026 Leden van het Koninklijk Instituut Van Ingenieurs (KIVI) ontvangen De Ingenieur uit hoofde van hun lidmaatschap.

Abonnement voor niet-leden (inclusief btw): printmagazine: € 165,75 per jaar digitaal: € 119,00 per jaar losse nummers: € 22,50 (inclusief verzending) Abonnementen worden tot wederopzegging aangegaan en ten minste voor de vermelde periode. Het abonnement kan na deze periode per maand worden opgezegd. U kunt uw opzegging het beste doorgeven via onze website: deingenieur.nl/lezersservice.

Abonneeservice Ga voor (cadeau)abonnementen, adreswijzigingen en het laten nazenden van niet ontvangen nummers naar het webformulier op de site, te vinden op deingenieur.nl/abonnement-en-service e-mail abonneeservice@ingenieur.nl tel. 070 39 19 850 (bereikbaar op maandag, dinsdag en donderdag van 09.00 tot 15.30 uur)

H2-testfaciliteit Zorg om DigiD

Refurbished Zenuwvezels RUBRIEKEN 39 | Inbox Reacties van lezers 40 | Eureka Huishoudbot en andere productontwerpen van morgen 55 | Zien & Doen De reis van afvalplastic 30 | NL2120 Bouwen met de natuur 56 | M E D I A Het Majoranadeeltje

De Ingenieur als app Altijd De Ingenieur bij de hand? Onze app biedt leden en abonnees gratis toegang tot het nieuwste blad, eerdere jaargangen, dagelijks nieuws, podcasts en meer. Beschikbaar in App Store en Google Play.

Lidmaatschap Koninklijk Instituut van Ingenieurs Het Koninklijk Instituut Van Ingenieurs (KIVI) is de beroepsvereniging voor hoger opgeleide technici in Nederland. Iedereen die hoger technisch onderwijs volgt, heeft gevolgd of een sterke affiniteit heeft met techniek, kan lid worden van KIVI. Leden ontvangen vanuit het lidmaatschap maandelijks het technologietijdschrift De Ingenieur. Kijk voor meer lidmaatschapsvoordeel op kivi.nl.

Contributie 2026 Regulier lidmaatschap: € 230,-* 30 jaar of jonger: € 60,-** Studentlidmaatschap: € 30,-** De contributie voor leden in het buitenland is gelijk aan die voor leden woonachtig in Nederland. Een lidmaatschapsjaar loopt van 1 januari tot en met 31 december. Bij lidmaatschappen die in de loop van het jaar ingaan, wordt de contributie naar rato berekend. Aanmelden voor het lidmaatschap kan via kivi.nl/lidworden. * inclusief reorganisatietoeslag van € 45,00 ** De Ingenieur digitaal Opzeggen lidmaatschap Het lidmaatschap wordt jaarlijks automatisch verlengd. Beëindiging van het lidmaatschap kan per het einde van het kalenderjaar. Er geldt een opzegtermijn van ten minste één maand; een schriftelijke opzegging per brief of e-mail dient uiterlijk 1 december in ons bezit te zijn. Na ontvangst van de opzegging en eventueel verschuldigde contributie verstuurt de ledenadministratie een bevestiging.

WaterstofNL Nederland Waterland 60 | KIVI-nieuws Toekomstbestendig timmeren 62 | Startup TU/ecomotive maakt auto’s repareerbaar COLUMNS

Techbitch 46 | Drive Julia Wąsala combineert AI met aardobservatie 59 | Q & A Frank Westerman over Hotel de Wereld

11 | Punt Frans van Bruggen over de risico’s van AI 25 | Podium Julia Wąsala 33 | Marcel Möring Minister van Technologie

Correspondentieadres Koninklijk Instituut Van Ingenieurs t.a.v. Ledenadministratie Postbus 30424 2500 GK Den Haag tel. 070 391 98 80 e-mail ledenadministratie@kivi.nl

35 | Enith Drones gespot

Volg ons ook op

45 | Rolf zag een ding Deadline

39 | Jims verwondering Geile horrorbeer

64 | Vragenvuur Microbioloog Han Wösten

NR. 12 JAARGANG 137

DECEMBER 2025

foto : front / stijn knapen

12

Het beste van 2026 Wat zijn de innovaties die komend jaar gaan doorbreken?

De Ingenieur zet de beste vindingen van eigen bodem op een rij.

26

Breng de Zuiderzee terug!

Met een ambitieus ‘Deltaplan voor een Nieuw Nederland’ geeft Rob Nijsse een voorzet voor de toekomst.

36

48

52

Een Amerikaanse startup wil met een nieuwe technologie concurreren met ASML. Realistisch of een utopie?

Al op de VOC-vloot wist men hoe zeewater drinkbaar kon worden gemaakt. Het ontzilten raakte echter weer snel in onbruik.

Jaarlijks vervliegt meer dan 150 terawattuur aan nuttige warmte, stelt de Delftse thermodynamicus Piero Colonna.

Röntgenstraling voor chipsproductie

Zoetwatermaker

‘Benut restwarmte beter’

DECEMBER 2025 • DE INGENIEUR

3

xxxx p.22

xxxx p.23

xxxx p. 26

ONDER REDACTIE VAN JIM HEIRBAUT

xxxxx p.18

REDACTIE@INGENIEUR.NL

Nieuwe proeftuin moet duurzame luchtvaart stimuleren NLR opent een testfaciliteit voor duur­ zame aandrijflijnen voor vliegtuigen, met speciale aandacht voor de com­ binatie waterstof­elektrisch.

Tekst: Jim Heirbaut

In Marknesse in de Noordoostpolder heeft het Koninklijk Nederlands Lucht­ en Ruimte­ vaartcentrum (NLR) eind november officieel de Energy to Propulsion Test Facility (EPTF) in gebruik genomen. Hier kunnen bedrijven – van startups en mkb­bedrijven tot grote spelers – innovaties testen op het gebied van duurzamer vliegen.

De focus ligt op nieuwe technologieën voor de voortstuwing, met in deze fase speciale aandacht voor waterstof­elektrisch. Water­ stof geldt als een belangrijke brandstof voor het duurzaam maken van de sector. Als gas kan de energiedrager worden verbrand in een (aangepaste) straalmotor, maar de meeste aandacht gaat uit naar de waterstof­ elektrische route waarin een rijtje brand­ stofcellen met waterstof elektriciteit opwekt.

Vervolgens drijft die stroom elektromotoren aan die de propellers van een vliegtuig laten draaien.

Voor deze aanpak zijn nog veel vraagstukken op te lossen. Hoe ziet de ideale aandrijflijn eruit? Hoe is vloeibaar waterstof veilig en betrouwbaar op te slaan? Wat gebeurt er met aandrijfonderdelen en materialen bij ijskoude omstandigheden? Hoe gedragen lichte, compo­ sieten opslagtanks zich bij die temperaturen?

De EPTF is de eerste faciliteit in Europa waar waterstof als energiedrager voor de luchtvaart integraal kan worden onderzocht, ook door externe partijen. Het testcentrum is uitgerust met uitgebreide veiligheids­ maatregelen. Zo is de centrale hal open ontworpen met een dak van stevig doek waar­ tussen grote ventilatieopeningen zitten en met wanden die kunnen worden weggeschoven.

De eerste tests met een aandrijflijn op basis van waterstof­elektrisch zijn al gedaan, maar de testlocatie is veel breder inzetbaar, benadrukt Paul Arendsen, hoofd van de afdeling Structures and Evaluation van NLR en initiatiefnemer van de EPTF. ‘Men kan hier ook aandrijvingen testen op andere energie­ bronnen, zoals methanol of ammoniak.

Verder is de faciliteit geschikt om directe verbranding in kleine gasturbines te testen.’

Meer lezen: deingenieur.nl/EPTF

Deze hexapod onderwerpt een tank vol vloeibare water­ stof aan verschillen­ de bewegingen, om te zien hoe de tank zich houdt. foto : nlr 4

DE INGENIEUR • DECEMBER 2025

RWS test technieken tegen luchtvervuiling Langs snelweg A58 bij Oir­ schot heeft Rijkswaterstaat een testlocatie ingericht met geluidswallen, lantaarnpalen en vangrails, voor onderzoek naar vier technologieën om stikstof­ oxiden en fijnstof uit de lucht te halen. De systemen bevatten filters die stoffen afvangen en oppervlakken die deeltjes binden. Eén systeem werkt met schimmels die stikstof­ verbindingen opnemen. Om de effectiviteit te testen worden de concentraties stikstof­ oxiden en fijnstof in de lucht gemeten. Daarnaast kijken de onderzoekers naar effectiviteit, onderhoud en inpassing van de installaties. (BH)

Mediabedrijven luiden noodklok over AI Nederlandse mediabedrijven doen een dringende oproep aan informateur Sybrand Buma: zet de betrouwbaarheid en veiligheid van de informatievoorziening van burgers op de agenda bij de formatiebesprekingen. Chinese en Amerikaanse techbedrijven eigenen zich niet alleen content van Nederlandse mediabedrij­ ven toe, maar bepalen met hun algoritmen ook wat Nederlandse burgers op internet te zien krijgen op platforms als Google Nieuws, LinkedIn, X, Facebook, Instagram en Tiktok. En dat is ongewenst, zeggen de mediabedrijven. (JH)

Lees het laatste technieknieuws op deingenieur.nl

Bekroond toetsenbord helpt parkinsonpatiënten Meer dan twaalf miljoen mensen wereldwijd lijden aan de ziekte van Parkinson. Speciaal voor hen ontwikkelde Alessandra Galli als afstudeerproject aan de TU Delft een slim toetsenbord. Het leverde haar de prestigieuze internationale James Dyson Award 2025 op.

Tekst: Bibi Haring

Mensen met de ziekte van Parkinson hebben last van tremors, het onvrijwillig schudden en beven van ledematen, en van wat in medische termen bradykinesie wordt genoemd: het vertragen van bewegingen en het haperen van de fijne motoriek. Dit maakt het moeilijk alledaagse bezigheden uit te voeren, zoals typen.

‘Wat ik als vanzelfsprekend beschouw, is voor hen een echt obstakel’, stelt Alessandra Galli. Als oplossing ontwierp ze OnCue, een gesplitst toetsenbord met bijbehorende, haptische polsbanden. Het toetsenbord gebruikt kunstmatige intelligentie (AI) om de opvolgende letters te voorspellen, waarbij het de toetsen laat oplichten. De toetsen foto : james dyson award

zelf zijn voorzien van een verhoogd randje, waardoor vingers makkelijker op de juiste toets blijven liggen bij trillingen.

Als een toets wordt aangeslagen, gaat die zacht trillen, wat ook voelbaar is in de polsbanden. Wordt de toets langer ingedrukt, dan wordt de vibratie sterker. Dit dient als een signaal voor de gebruiker om de vinger van de toets af te halen.

De trillingen zijn af te stellen op persoonlijke voorkeur. Zo kan de werking op de individuele gebruiker worden toegespitst. Daarnaast wordt er speciale software geleverd waarin geavanceerde aanpassingen kunnen worden gemaakt. Deze maken het makkelijker voor mensen met de ziekte van Parkinson om sneller te kunnen typen en met minder fouten.

Galli maakte OnCue voor haar studie industrieel ontwerpen aan de TU Delft in samenwerking met ParkinsonNederland.

Ze voerde gesprekken met patiënten om te achterhalen wat hun wensen en problemen zijn. Ze maakte daarop een prototype dat ze door tien patiënten liet testen. Op basis van hun feedback maakte ze vervolgens een tweede prototype.

Galli ging na haar afstudeerproject door met de ontwikkeling. Ze maakte een business case, sprak met meer patiënten, mocht op conferenties staan en gaf webinars. Zo belandde ze ook bij de James Dyson Award.

Als winnaar van de categorie gezondheid kreeg Galli een bedrag van 36.000 euro, te besteden aan de verdere ontwikkeling van het toetsenbord.

‘‘Wat voor mij vanzelfsprekend is, is voor patiënten een obstakel’’ James Dyson zelf, de Britse uitvinder van onder meer de stofzuiger zonder zak, verraste Galli in een online videogesprek.

Hij prees haar ontwerp en noemde het ‘een slimme en krachtige oplossing, waardoor mensen met parkinson en andere motorische aandoeningen verbonden kunnen blijven en zelfstandig kunnen communiceren’. • DECEMBER 2025 • DE INGENIEUR

5

NIEUWS

In actie tegen verspilling

Deze maand is Milieu Centraal gestart met de actie: ‘Waarom nieuw? Kies refurbished!’ De stichting voor duurzamer leven hoopt consumenten zo bewust te maken van de mogelijkheid om opgeknapte in plaats van nieuwe apparaten te kopen. Op kiesrefurbished.nl helpt Milieu Centraal met het maken van de juiste keuze.

Zo goed als nieuw

Refurbished is niet hetzelfde als tweedehands. Een refurbished apparaat, zoals een laptop of telefoon, is nagekeken door experts, schoongemaakt en indien nodig gerepareerd. Vaak zijn daarbij ook onderdelen vervangen.

Grondstoffen

Kies refurbis hed!

Bekendheid

Eén op de vijf mensen weet niet wat refurbished betekent. 10 procent van de mensen heeft nu al een tweedehands of refurbished telefoon.

Hoeveelheid grondstoffen in recyclebare telefoons in Nederland

Refurbished apparaten kosten minder energie dan nieuwe en zijn goedkoper en beter voor het milieu. Zo zitten in mobieltjes onder meer de volgende grondstoffen:

Goud 364 kilogram

Tin 18,2 ton

Palladium 54,6 kilogram

Wolfraam 1,8 ton

Magnesium 5,5 ton

Kobalt 222 ton

conflictmineralen kritieke grondstoffen

Hoeveelheid grondstoffen in een smartphone Goud 0,02 gram Wolfraam 0,1 gram Tin 1 gram Magnesium 0,3 gram Palladium 0,003 gram Kobalt 12,2 gram

Beschikbaarheid

Keurmerk

Volgens onderzoek van Fraunhofer Austria zijn er in Nederlandse huishoudens 26,8 miljoen oude smartphones aanwezig die niet meer worden gebruikt.

Mede dankzij de branchevereniging Techniek Nederland is er sinds 2019 een keurmerk voor refurbished apparaten. Dat staat voor een product van hoogwaardige kwaliteit met minimaal twee jaar garantie.

26,8 miljoen 8,6 miljoen geschikt voor refurbishing

18,2 miljoen geschikt voor recycling

Terug te winnen 959,14 ton kritieke grondstoffen 21,84 ton conflictmineralen Waarde 44,5 miljoen euro

Alle aanbieders die gebruik mogen maken van het Keurmerk Refurbished voldoen aan strenge kwaliteitseisen en doorstaan jaarlijks grondige keuringen.

Ymke Pas/De Ingenieur/Bronnen: Techniek Nederland, Fraunhofer Austria

6

DE INGENIEUR • DECEMBER 2025

Wat kan Nederland doen bij overname DigiD-clouddiensten?

Het van oorsprong Nederlandse bedrijf Solvinity, dat clouddiensten levert voor onder meer DigiD, staat op het punt te worden overgenomen door het Amerikaanse techbedrijf Kyndryl. Wat kan Nederland doen als dat doorgaat?

Tekst: Marlies ter Voorde

Solvinity levert clouddiensten aan Logius, het ICT-bedrijf van de overheid dat onder meer DigiD en MijnOverheid regelt en de dataopslag voor het Centraal Justitieel Incassobureau beheert – bekend van het innen van verkeersboetes. Als de overname doorgaat, geeft dat de Amerikaanse regering het recht om Solvinity te dwingen de dienstverlening te staken en in bepaalde situaties zelfs om gegevens in te zien.

Logius meldt op zijn website dat het direct na de bevestiging van de voorgenomen overname een uitgebreid onderzoek is gestart naar de mogelijke impact op dienstverlening, beveiliging en privacy.

‘Als die impactanalyse een onacceptabel risico laat zien, worden onmiddellijk passende maatregelen genomen’, zegt algemeen directeur Bert Voorbraak. Wat voor maatregelen kunnen dat zijn? Kan Logius – of het kabinet – besluiten de beeld : shutterstock

diensten van Solvinity over te hevelen naar een ander bedrijf?

In principe wel, zegt Bert Hubert, softwareontwikkelaar, ondernemer en voormalig toezichthouder op de inlichtingendiensten. Nederland heeft meerdere bedrijven die vergelijkbaar zijn met Solvinity, zoals Intermax, Uniserver en Schuberg Philis. ‘Solvinity levert geen diensten die nergens anders exact zo te krijgen zijn, zoals een bedrijf als Amazon Web Services dat wel doet. Amazon Web Services is te vergelijken met een Nespresso-apparaat, dat alleen met eigen cupjes werkt. Solvinity levert in die vergelijking de koffiebonen. Maar die zijn ook elders zijn te halen.’

Wel zou verhuizing van het systeem een enorme uitdaging zijn, met hoge kosten en veel opstartproblemen, want Solvinity heeft voor Logius een zeer specifieke digitale omgeving gebouwd. Bovendien zouden de data op de servers van Solvinity zorgvuldig moeten worden vernietigd.

Hubert: ‘De ervaring wijst namelijk uit dat er bij dit soort systemen vaak relevante data aanwezig zijn, op z’n minst in logfiles en tijdelijke bestanden.’

Reijer Passchier, expert digitalisering en democratische rechtsstaat aan de Open Universiteit en de Universiteit Leiden,

waarschuwt dat een overstap naar een andere ICT-dienstverlener een gedegen vooronderzoek vergt. ‘Daarbij moet de overheid niet alleen kijken naar de dienstverlener, maar vooral naar de aandeelhouders. Zijn dat puur op rendement gerichte beleggers of kijken zij naar de lange termijn van het bedrijf?’ In het eerste geval blijft een verkoop aan een Amerikaanse investeerder of Big Tech-bedrijf een risico, zegt Passchier.

Hubert is voorstander van een Nederlands staatsbedrijf voor dit soort cruciale clouddiensten, vergelijkbaar met TenneT, Schiphol of Havenbedrijf Rotterdam. Die zijn stuk voor stuk geheel in overheidshanden. Hubert: ‘Een overheid is een datafabriek. Dat is de kern van haar werk – denk maar aan de belastingdienst. En de kern van je werk uitbesteden, is alsof je een pizzarestaurant runt dat de pizza’s bestelt bij thuisbezorgd.nl.’

Hubert hoopt dat dit incident het besef doet groeien dat de overheid zaken als DigiD niet langer moet overlaten aan de markt. Hubert: ‘Ik kan me veel voorstellen bij een Rijks-ICT-bedrijf. Misschien moet Nederland Solvinity kopen en het daartoe omdopen?’ • Lees meer op deingenieur.nl/solvinity DECEMBER 2025 • DE INGENIEUR

7

NIEUWS

Nieuw licht op zenuwbanen in het brein Tekst: Jim Heirbaut

Deze kunstige collage toont een nieuwe techniek voor het afbeelden van het complexe zenuwvezelnetwerk in het menselijk brein. Op de artist’s impression is te zien hoe een flinterdun plakje hersenweefsel van onderaf vanuit verschillende hoeken wordt beschenen door een ledlamp. Het licht gaat door het weefselmonster heen, raakt verstrooid door de aanwezige vezelstructuren en valt in een digitale camera.

Door een foto te maken voor elke verlichtingsrichting, kan een computer berekenen hoe de zenuwvezelbanen precies georiënteerd liggen in het hersenweefsel, zelfs als deze elkaar kruisen. Het resultaat is een kleurige graphic waarin elke afzonderlijke kleur overeenkomt met een bepaalde oriëntatie van de zenuwvezels ter plekke.

Deze techniek, computational scattered light imaging (ComSLI) genoemd, is bedacht door natuurkundige Miriam Menzel van de TU Delft. Recent liet zij, samen met collega’s uit Delft, Stanford, Jülich en Rotterdam, zien dat ComSLI het verloop van vezels in allerlei voor microscopie voorbereide preparaten zichtbaar maakt. Dat is nuttig bij onderzoek naar hersenziekten, want die worden vaak veroorzaakt juist door afwijkingen in de structuur van deze zenuwvezels. Om die beter te begrijpen, doen wetenschappers microscopisch onderzoek met flinterdunne plakjes gefixeerd hersenweefsel.

Wat bestaande technieken niet goed kunnen, is afbeelden hoe het netwerk van zenuwvezels in zo’n met paraffine geprepareerd plakje precies in elkaar zit en hoe de vezels zijn georiënteerd.

In dat gat springt ComSLI. Met deze techniek hebben wetenschappers die onderzoek doen naar neurodegeneratieve ziekten, zoals multiple sclerose of alzheimer, er een waardevol stuk gereedschap bij.

ComSLI blijkt overigens niet alleen voor hersenweefsel geschikt, maar ook voor andere weefsels van het menselijk lichaam. ‘Als er maar gerichte vezelachtige structuren in zitten’, zegt Menzel. ‘Denk aan spiervezels in de tong, maar ook in weefselcoupes van de dikke darm, bloedvaten en bot konden wij het verloop van vezelstructuren zichtbaar maken.’

8

DE INGENIEUR • DECEMBER 2025

illustratie : sciencebrush . gebaseerd op : georgiadis et al ., ‘ micron - resolution fiber mapping in histology independent of sample preparation ’, nature communications 16: 9572, 2025. ( cc - by 4.0)

DECEMBER 2025 • DE INGENIEUR

9

NIEUWS

Evacuatiehulp bij rampen

GIESEN

Een nieuw voorspellingsmodel voor verkeersstromen helpt beleidsmakers en veiligheidsregio’s betere plannen te maken voor grootschalige evacuaties.

De tool berekent waar bij plotselinge evacuaties knelpunten te verwachten zijn en hoeveel tijd het kost om weg te komen. Op grond van voorspelde opstoppingen kunnen veiligheidsregio’s verkeersseinen anders afstellen of betere instructies geven aan automobilisten.

Voor de evacuatietool is een al langer bestaand model voor verkeerskunde van de TU Delft gekoppeld aan een interface en 3D-simulatiesoftware van het bedrijf Argaleo. Ook de zes zuidelijke veiligheidsregio’s en Rijkswaterstaat werkten eraan mee.

Het rekenmodel van de TU Delft beschouwt verkeer als een stroom die zich door een netwerk voortbeweegt, met een snelheid die afhankelijk is van de capaciteit van het wegvak, het aantal rijstroken, de maximumsnelheid en de drukte. Dankzij de koppeling met de simulatiesoftware kunnen overheden en hulpdiensten nu realistische evacuatiescenario’s voor zich zien en analyseren.

De tool is uitgebreid voor verschillende situaties getest, onder meer voor een denkbeeldige overstroming in de provincie Zeeland. (MtV) •

GEKNIPT

‘Je kunt het verval van hersencellen tegengaan op een biologische manier. Je kunt het ook anders doen, zoals het bewustzijn uploaden of delen van het lichaam vervangen door robotica.’

De hoogbegaafde Laurent Simons, 15 jaar en nu al gepromoveerd in de kwantumfysica, gaat superhumans maken (RTL Tonight).

‘De restauratie van de Notre-Dame in Parijs kostte 800 miljoen euro, ook dat geeft wat perspectief over de kosten van het Binnenhof.’

Voormalig projectontwikkelaar en stedenbouwkundige Rene Strijland vindt 2,7 miljard voor de opknapbeurt in Den Haag een hoop geld (Cobouw).

10

DE INGENIEUR • DECEMBER 2025

‘Ik hoorde mensen in meetings praten en het geluid van toetsen van toetsenborden.’

Otis Marsille (11) mocht een dagje mee naar het werk van zijn vader, die ontwerper is (de Volkskrant).

‘Tegen de tijd dat wij in Nederland eindelijk iets af hebben, is er al iets beters en goedkopers ontwikkeld in het buitenland.

Terwijl wij maar blijven polderen en geld blijven pompen in dingetjes waar niks uitkomt.’

Het gaat Maurits Korthals Altes van AI-softwarebouwer Intelic allemaal te traag (NRC).

‘Nederland staat voor grote bouw-, energie-, defensie- en digitaliseringsopgaven. We hebben ingenieurs en programmeurs keihard nodig.’

Voorzitter Maurice Limmens van de Vereniging Hogescholen vindt de daling in technische hbo-bachelorstudenten ronduit zorgelijk (De Gooi- en Eemlander).

‘Europa is geen reus meer.

Om hem heen blaffen drie machten die het op hem hebben voorzien.

De gewezen heerser in zijn museum moet op de knieën.’

Econoom en journalist Marcia Luyten prijst de moed van demissionair minister Karremans van Economische Zaken, die ingreep tegen chipsfabrikant Nexperia (de Volkskrant). illustratie : matthias giesen

Punt

Een scherpe mening over een actueel onderwerp.

Deze maand: Frans van Bruggen.

Wees voorbereid op alom aanwezige AI Onlangs riepen wetenschappers en politici op een probleem. Tegelijk is er te weinig aandacht tot harde regels voor kunstmatige intelligentie voor de fundamentele vraag hoe generatieve AI (AI), zogeheten red lines. Als onderzoeker en lead hoog-cognitief werk kan ondersteunen of autoWaarden, Normen en Regelgeving van AIC4NL matiseren. Dit vraagt om reflectie op processen, onderschrijf ik deze oproep volledig. De inves- kennisborging, datakwaliteit en datamanagement; teringen in AI-infrastructuur zijn hoog, terwijl noodzakelijke, maar weinig glamoureuze voorinvesteringen in AI-veiligheid achterblijven. AI- waarden voor succesvolle innovatie.

Het derde risico raakt aan de autonomie van veiligheidsinitiatieven zijn belangrijk, al moeten werknemers. Wat betekent het om AI-collega’s we wel realistisch blijven over hun effectiviteit.

Serieuze wetenschappers, onder wie ook Nobel- te krijgen, of zelfs door een AI-agent te worden prijswinnaars, schatten het existentiële risico van aangestuurd? In bijvoorbeeld de logistieke sector AI op ongeveer 10 procent. Het risico bestaat, al- zien we al hoe het algoritme als baas schadelijke leen weten we niet hoe het zich zal manifesteren. psychologische effecten kan veroorzaken. Het is Dat maakt beheersing lastig. Tegelijk bevinden aannemelijk dat dit ook in hoog-cognitieve beroeChina en de VS zich in een door de landen zelf als pen zal optreden.

De risico’s dwingen ons tot existentieel ervaren race naar herbezinning. Dat begint AI-suprematie. Die strijd gaat met een vorm van goverin essentie om geopolitieke Zorg voor slimme nance, in de vorm van macht. regulering, robuuste mondiale afspraken om We verkeren in een techescalatie tussen grootnologische transformatie die ethiek en wereldwijde machten te beperken en de komende 20 tot 25 jaar de ontwikkeling van veieconomie en samenleving stabiliteit lige modellen te stimulediepgaand zal veranderen. ren. Tegelijk moeten we Daarmee zijn macro-risico’s gemoeid die weliswaar geen existentieel risico in Europa en Nederland inzetten op proportionele regulering: regels die de risico’s aanpakken, maar vormen, maar wel reëler zijn.

Het eerste is het systeemrisico. Wat gebeurt er zonder de innovatie te verstikken. Ten slotte vraagt wanneer slechts enkele grote foundation models een samenleving met alom aanwezige AI om een de motor van de wereldeconomie vormen? In zo’n sterke ethische infrastructuur: instellingen die scenario leiden single points of failure en geopoli- waarden vertalen naar ontwerpkeuzen, bedrijven tieke spanningen snel tot ontwrichting van vitale die verantwoordelijkheid nemen voor hun systesystemen. Ook grootschalige manipulatie wordt men, publieke organisaties met kennis en capaciteit om AI te begrijpen en te sturen. Alleen met deze dan waarschijnlijker.

Het tweede risico betreft de arbeidsmarkt. We combinatie van wereldwijde stabiliteit, slimme remoeten werknemers voorbereiden op samen- gulering en robuuste ethiek kunnen we de voordewerking met AI. Dat AI-agents en virtuele assis- len van AI benutten zonder de fundamenten van tenten een vaste werkplek krijgen, lijkt onvermij- onze maatschappij op het spel te zetten. delijk, maar de transitie zal geleidelijk verlopen.

Nu mislukt nog 95 procent van de pilots met ge- Frans van Bruggen is lead Waarden, Normen neratieve AI, wat vooral bewijst dat technologie en Regelgeving bij de AI Coalitie voor Nederte vaak wordt ingezet als oplossing op zoek naar land (AIC4NL). portret : frans van bruggen

DECEMBER 2025 • DE INGENIEUR

11

HET BESTE VAN 2026 T E K S T: P A N C R A S D I J K , B I B I H A R I N G , J I M H E I R B A U T E N M A R L I E S T E R V O O R D E

GOED, BETER, BEST Met hun innovaties maken ingenieurs de wereld beter.

Dat gaat niet in één keer: in talloze kleine stapjes, met soms een grote stap tussendoor, geven ze vorm aan de toekomst.

Want het kan altijd beter en de wereld is nooit klaar.

De Ingenieur blikt in dit traditiegetrouw eigenwijze eindejaars­ overzicht niet terug, maar vooruit. Wat worden de innovaties waarvan we in 2026 en daarna meer zullen horen? Wat zijn die ingenieursoplossingen voor de kleine en grote uitdagingen waarmee de samenleving worstelt? Op de volgende pagina’s zetten we voor u elf inspirerende innovaties op een rij. Met elkaar vormen ze een mooi beeld van het ingenieurswerk van nu.

De ballenscore boven elke innovatie geeft de ingeschatte maatschappelijke impact ervan aan.

12

DE INGENIEUR • DECEMBER 2025

ENERGIEOPSLAG

Batterijen zijn nodig voor een samenleving op groene energie, maar ook onmisbaar voor hightech apparaten. In beide gevallen geldt: hoe efficiënter, hoe beter.

••••• Opgerolde anoden voor efficiëntere batterijen Daar hebben de mensen van LeydenJar iets op gevonden. Zij ontwikkelden een sponsachtige, poreuze variant van silicium, die meebeweegt zonder beschadigd te raken. Dit materiaal, Silyte, produceren ze nu in de vorm van rollen flexibel anodemateriaal.

Wordt LeydenJar in Eindhoven de nieuwe tech-kampi‘Silyte kan direct door batterijfabrieken worden geoen van Nederland? De bal kan raar rollen, zo weten we bruikt, zonder dat daarvoor nieuwe machines of provan eerdere veelbelovende bedrijven, maar kanshebber cessen nodig zijn’, zegt Tim Aanhane, senior business is de batterijen-ontwikkelaar zeker. De startup maakt op- developer bij LeydenJar. ‘Zij kunnen hiermee de capacilaadbare batterijen met de hoogste energieteit van hun batterijen verhogen of de battedichtheid ter wereld. Dankzij een anode van rijen verkleinen zonder capaciteit te verliezen.’ silicium kunnen deze ruim 50 procent meer Concurrenten lossen de zwelling van silicium energie opslaan dan hun efficiëntste voorop door de batterijen steviger en complexer te gangers. Dat is handig voor fitness trackers Eindeloos op- maken, maar dat doet de voordelen grotenin horloges en ringen, slimme brillen en en ontladen deels teniet. elektrische vliegtuigen.

Voor veel bedrijven is het spannend als de Vrijwel alle oplaadbare batterijen zijn fase van opschalen begint, maar LeydenJar lithiumionbatterijen. Omdat lithiumionen heeft reden om optimistisch te zijn. In sepklein en licht zijn, kan hiermee een hoge tember haalde het bedrijf 23 miljoen euro energiedichtheid worden behaald. Tijdens het op- en financiering binnen dankzij durfkapitaalinvesteerders ontladen verplaatsen deze ionen zich heen en weer tus- Extantia en Invest-NL en een Amerikaans elektronicasen anode en kathode (de min- en pluspool). bedrijf. In oktober maakte het bedrijf bekend te gaan Bij de meeste batterijen is de anode van grafiet, maar samenwerken met de Chinese batterijenproducent Highdat kan door zijn kristalstructuur relatief weinig lithium- power Technology. LeydenJar gaat de anoden leveren ionen per gram herbergen. In silicium passen er tien voor batterijcellen die Highpower op grote schaal gaat keer zoveel. Dat maakt een energiedichtheid mogelijk producen. Het plan is om in 2026 al tienduizend battevan 1350 wattuur per liter. Dat grafiet niet allang in alle rijen te maken en in 2027 met de eerste eigen fabriek in batterijen door silicium is vervangen, is omdat silicium Eindhoven van start te gaan. Die zal uiteindelijk jaarlijks instabiel is. Het zet uit en krimpt bij het laden en ont- 150.000 vierkante meter Silyte produceren, goed voor laden, waardoor het uiteindelijk stuk gaat. vijf miljoen smartphonebatterijen. (MtV) LeydenJar uit Eindhoven maakt anoden waarmee batterijen tot 50 procent meer energie kunnen opslaan. Een Chinese fabrikant gaat daarmee nu batterijen produceren.

“

’’

Silyte is een extreem efficiënt anodemateriaal op een rol. foto : leydenjar

DECEMBER 2025 • DE INGENIEUR

13

HET BESTE VAN 2026

CIRCULARITEIT

Bouwen met circulaire of biobased materialen moet de norm worden om de druk op grondstoffen en het klimaat te verkleinen.

••••• Duurzaam bouwen met reststromen De bouwindustrie is verantwoordelijk voor een van de grootste afvalstromen ter wereld. Juist dit restmateriaal blijkt nu de sleutel te kunnen zijn voor het oplossen van het afvalprobleem.

Een huis in België bekleed met panelen van gerecycled pvc in verschillende grijstinten. foto : front / stijn knapen

14

Ongeveer een derde van de CO2-uitstoot in Europa en van het totale afval komt voor rekening van de bouw. Dat moet anders, vinden vooruitstrevende bedrijven in de sector. Het Amsterdamse Front (voorheen StoneCycling) brengt projectontwikkelaars in contact met producenten van circulaire producten.

Een voorbeeld van zo’n circulair bouwmateriaal is de WasteBasedBrick. Deze baksteen is voor meer dan de helft vervaardigd uit reststromen van de bouwsector; per vierkante meter muur is er 91 kilogram afval in opgenomen. Dat afval is bijvoorbeeld afkomstig uit steenzagerijen, maar het kan ook gaan om oude dakpannen.

Voor de productie van de circulaire bakstenen wordt de reststroom van de bouwindustrie ingezameld en gesorteerd op materialen die opnieuw te gebruiken zijn.

Hieruit worden dan upcycled producten gefabriceerd.

‘Upcycling is een manier om afvalstromen een tweede leven te geven, waar het eindproduct waardevoller is dan het bronmateriaal’, vertelt Ward Massa, oprichter en directeur van Front.

Er zijn genoeg veelbelovende initiatieven met duurzamere bouwmaterialen, maar gebruik op industriële schaal blijft achter. Door een gebrek aan kennis in de

DE INGENIEUR • DECEMBER 2025

gehele productieketen is er nog onvoldoende vertrouwen in deze materialen, zeggen betrokkenen. Zo is de stap van kleinschalige productie naar massaproductie met de bijbehorende certificeringen nog groot.

Front gooide het daarom twee jaar geleden over een andere boeg. Van producent werd het bedrijf bemiddelaar. ‘Op veel plekken bestaan initiatieven voor de inzet van duurzamere materialen, maar ieder bedrijf is vooral zelf het wiel aan het uitvinden’, zegt Massa. ‘In onze nieuwe rol, waarbij we tussen bouwbedrijven en toeleveranciers van materialen in zitten, willen we de missing link zijn om verduurzaming voor elkaar te krijgen.’ Zo heeft Front met zijn partners al diverse projecten gerealiseerd, van gevelbekleding van pvc-afval en tegels van bouwafval tot biobased bakstenen geïnspireerd op koraal.

Projectleiders in de bouw willen meestal wel meewerken aan verduurzaming, maar hebben te maken met tijdslimieten en budget. Zo blijven de kosten voor losse projecten hoog. ‘Als zo’n baksteen in één keer een marktconforme prijs heeft, dan is het niet zo moeilijk om voor de duurzamere steen te kiezen.’

Massa verwacht dat er snel verandering komt, want er zijn veel oplossingen beschikbaar in de markt. Toch is schaalgrootte nog een probleem. Front pleit daarom voor het verenigen van deze kleine bedrijven en het bundelen van de lessen die aannemers hebben geleerd. Pas dan kunnen er grote stappen worden gezet naar verduurzaming. (BH)

SCHONE WERELD

Plastic is overal, ook in het milieu, met alle schadelijke gevolgen van dien. Het opruimen van de plasticsoep in de oceaan is een enorme opgave.

Weg met zwerfplastic

•••••

de samenwerking met MARIN. Het monitoren bij testen in de oceaan zelf is immers lastig, terwijl het systeem in het bassin van MARIN op één plek blijft. ‘Bij MARIN kunnen we op schaal de situatie op zee nabootsen en beter observeren wat er gebeurt’, zegt Van Dalen.

In het bassin is alles op schaal nagemaakt. Midden Het opruimen van 90 procent van de drijvende berg in het bassin ligt een lange schuimrubberen buis met afval in de Grote Oceaan vóór 2040, dat is het gro- een net eronder gespannen. Dit bootst een deel van het te einddoel van The Ocean Cleanup. De Nederlandse opruimsysteem na, maar dan tien keer zo klein.

Miniaturen van plastic voorwerpen die non-profitorganisatie ontwikkelt technolovaak voorkomen in de plasticsoep dobberen gieën en systemen voor het verwijderen van in het bassin. Visnetten, tonnen, jerrycans plastic uit zee en probeert die op te schalen.

Een van die systemen is een grote, drij- Hoe reageert en zelfs een bierkratje zijn op schaal geprint met 3D-printers. vende barrière die als een halve cirkel in de het systeem De stukken plastic worden nauwlettend in oceaan ligt om drijvend plastic op te vangen.

Het is speciaal bedoeld om de Great Pacific op golven en de gaten gehouden via grote schermen. De onderzoekers bij The Ocean Cleanup hopen Garbage Patch op te ruimen, een grote ‘soep’ plastic? met de data het ontsnappen van het plastic met drijvend afvalplastic van ongeveer 1,6 uit de netten beter te begrijpen en een mamiljoen vierkante kilometer in de Grote Oceaan. nier te vinden om het plastic langer vast te The Ocean Cleanup mag nu proeven doen houden. in een geavanceerd onderzoeksbassin van maritiem Het verbeteren van het opruimsysteem is belangrijk onderzoeksinstituut MARIN in Wageningen, dat de maar kost wel tijd. Pas als alles perfect werkt, wordt het condities van een oceaan kan simuleren. ‘Dat geeft ons ingezet op de Grote Oceaan. Boyan Slat, de ceo van The een unieke mogelijkheid om het opruimsysteem in een Ocean Cleanup, zegt in dezelfde video: ‘Ik verwacht dat gecontroleerde omgeving te testen, bijvoorbeeld hoe het de Great Pacific Garbage Patch binnen een aantal jaar reageert op de golven en plastic’, zegt Henk van Dalen, kan worden opgeruimd met onze vernieuwde systemen, Ocean director bij The Ocean Cleanup, in een video over zodra die af zijn’. (BH) Al jaren is The Ocean Cleanup bezig met de grootste opruimactie van plastic in de geschiedenis. Toch is er nog veel winst te boeken. Een nieuwe samenwerking met MARIN moet de operatie in een stroomversnelling brengen.

“

t

’’

In het bassin van MARIN wordt het nieuwe opruim­ systeem getest. foto : the ocean cleanup

DECEMBER 2025 • DE INGENIEUR

15

HET BESTE VAN 2026

DUURZAME ZORG

In ziekenhuizen worden veel materialen na éénmalig gebruik weggegooid.

Hergebruik en recycling van grondstoffen kunnen die afvalstroom beperken.

Goedgekeurd kruisje

•••••

De instrumentopener GO Jack van GreenCycl mag er simpel uitzien, het is wel het eerste officieel goedgekeurd medisch hulpmiddel uit gerecycled materiaal ter wereld.

De GO Jack (inzet) is geproduceerd uit bestanddelen van ingezamelde operatiedoeken. foto : de ingenieur ; van straten medical ( inzet )

16

Wie ziet hoeveel afval overblijft na een operatie of de aanleg van een infuus, zal zich realiseren: de zorg gaat nogal verkwistend om met materialen. Raar is dat niet.

In een omgeving waar alles steriel moet zijn, is reinigen soms meer werk en minder effectief dan verbranden en nieuw spul bestellen. Maar de zorg kan en moet duur­ zamer, vindt zowel de Europese Unie als de Nederland­ se overheid. Daarom hebben betrokken partijen in een ‘Green Deal Duurzame Zorg’ afgesproken te streven naar minstens 75 procent minder restafval en 50 pro­ cent minder grondstofgebruik in 2030, vergeleken met 1990. De organisatie GreenCycl helpt de industrie en ziekenhuizen hiermee, door afvalstromen te recyclen, producten te herontwerpen en duurzamere materialen te ontwikkelen.

‘Het meest trots ben ik op onze machine die poly­ propeen uit operatiedoeken scheidt van het papier en omzet in nieuwe, hoogwaardige polypropeenkorrels’, zegt chirurg Joost van der Sijp, medeoprichter van het bedrijf. Van die korrels maakt GreenCycl producten als de GO Jack, een blauw kruisvormig hulpstuk dat medi­ sche instrumenten zoals operatieklemmen of ­scharen openhoudt tijdens reiniging en sterilisatie.

DE INGENIEUR • DECEMBER 2025

De GO Jack heeft inmiddels een MDR (medical device regulation)­kwalificatie gekregen. Daaarmee mag het instrument ook echt in de zorg worden ingezet. ‘Het lijkt een simpel voorwerp,’ zegt Van der Sijp, ‘maar het is het eerste medische product uit gerecycled materiaal ter wereld dat deze kwalificatie in de wacht heeft gesleept.’

Het ontwerpen en maken van het kruisje kostte een maand, het testen om de certificering te verkrijgen duur­ de acht keer zo lang. ‘Dit bewijst dat het mogelijk is’, zegt Van der Sijp. ‘Maar voor andere instrumenten van het­ zelfde materiaal moeten we het hele certificeringsproces opnieuw doorlopen.’

GreenCycl doet meer. Zo maakt het opbergbakjes om aan bedden te hangen en badgehouders van gerecycled PET uit verpakkingsmateriaal van implantaten. Alles is evidence-based, dankzij een onderzoekslijn van de TU Delft waarbij ook Tim Horeman en Bart van Straten be­ trokken zijn, medeoprichters van Greencycl.

Ziekenhuizen hebben een aandeel van bijna 8 procent in de totale uitstoot van CO2. Als GreenCycl zijn plannen volledig uitrolt, kan dat afnemen tot rond de 6 procent, zegt Van der Sijp. Of dat haalbaar is, is echter deels afhan­ kelijk van wat bedrijven willen betalen. Virgin plastic, uit ruwe olie, komt goedkoper op de markt, al is de kostprijs ervan misschien wel hoger.

Van der Sijp: ‘De aangekondigde CO2­heffing kan hel­ pen. Maar de vraag is of die standhoudt in het huidige politieke klimaat.’ (MtV)

W AT E R T E C H N O L O G I E

De vraag naar drinkwater neemt toe, maar bestaande bronnen zitten aan hun maximum. Het oog valt nu op zeewater.

••••• Van zeewater naar drinkwater is een bekende techniek waarbij water onder hoge druk (tussen de 60 en 80 bar) door membranen wordt geperst.

Voor de voorzuivering gaat BrabantWater drie me­ thoden toepassen en vergelijken. Dat zijn: 1) water ont­ trekken via een put in de zeebodem, waarbij de bodem de eerste zuiveringsstap doet, 2) water voorzuiveren In Nederland heeft altijd het beeld bestaan dat er meer met vlokvorming en scheiding en 3) water voorzuiveren dan genoeg drinkwater voorhanden is. Maar dat is allang met keramische membranen. ‘Dat laatste is een robuus­ niet meer zo. Het aantal bewoners neemt toe, evenals te techniek waarbij de keramische membranen zouten het aantal bedrijven dat water gebruikt. Drinkwater­ doorlaten maar vaste zwevende deeltjes tegenhouden’, bedrijven lopen tegen hun plafond aan. zegt Van der Wens.

In de provincie Noord­Brabant mag In 2026 wordt de proefinstallatie gebouwd.

BrabantWater niet nog méér water uit het Daarvoor staat ongeveer negen maanden, grondwater halen voor het produceren van inclusief het ontwerpen ervan. Begin 2027 Heeft drinkwater. ‘En dus zoeken we naar aan­ start de pilot, en die gaat minstens drie, en vullende bronnen’, zegt Patrick van der Wens, mogelijk zes jaar lopen. algenbloei projectdirecteur bij het Brabantse water­ ‘We willen bijvoorbeeld de invloed van invloed? leidingbedrijf. algenbloei onderzoeken, maar ook die van Ten zuiden van het Zeeuwse eiland Tholen, de seizoenen: wat doen de onderdelen van aan de Oosterschelde, bouwt BrabantWater de installatie bij koud zeewater of juist bij in 2026 een proefinstallatie die op kleine warmer water?’, zegt Van der Wens. schaal uit zeewater drinkwater maakt. Het voordeel van Het drinkwater dat de installatie maakt, is nog niet be­ zeewater is dat het ruim voorhanden is; het nadeel is dat stemd voor consumenten, maar gaat samen met het brijn er veel zout in zit dat eruit moet. terug de zee in. Op basis van de opgedane kennis wil In de kleine drinkwaterfabriek worden straks drie be­ BrabantWater een full-scale installatie bouwen op een staande technieken voor voorzuivering met elkaar verge­ nader te bepalen locatie. ‘Die moet tien miljoen kuub leken. De techniek voor de nazuivering van het water, de drinkwater per jaar maken, zo’n 5 procent van wat we laatste stap, is steeds dezelfde: omgekeerde osmose. Dit nu leveren’, zegt Van der Wens. (JH) Bij Tholen bouwt BrabantWater een proef­ installatie voor het ontzilten van zeewater.

Daarmee is drinkwater produceren uit zee­ water niet langer voorbehouden aan droge landen met weinig grond­ of oppervlaktewater.

“

t

’’

Installatie voor omgekeerde osmose, die BrabantWater al in gebruik heeft om drinkwater te maken uit brak water. foto : brabantwater

DECEMBER 2025 • DE INGENIEUR

17

HET BESTE VAN 2026

GEOTECHNIEK

Door veranderende weerpatronen en intensiever gebruik zakken spoordijken weg. Stabiliseren van de ondergrond is cruciaal voor veilig treinverkeer.

••••• Grindkolommen voor stabieler spoor Het spoor staat onder druk. Verzakkende spoordijken leiden tot toenemende instabiliteit en op diverse trajecten in het land is de maximumsnelheid al verlaagd. Om veiligheid en beschikbaarheid van het spoor te verhogen, testen ingenieurs een innovatieve techniek: met geotextiel omhulde grindkolommen.

Een kous van geotextiel in de holte wordt gevuld met grind. foto : countmedia voor swietelsky rail benelux

18

Traditioneel wordt spoorinstabiliteit aangepakt met de aanleg van steunbermen, waarvoor zand, grind en heel veel ruimte nodig zijn. Een ander mogelijkheid is het slaan van damwanden, wat grote hoeveelheden staal vraagt. ProRail daagde de markt uit met innovaties te komen. Haskoning ontwikkelde daarop de grindkolom: een soort paalfundering die in de grond wordt gevormd.

In de ondergrond wordt een holte geheid, waarin een kous wordt geplaatst. Die wordt gevuld met grind dat vervolgens door trilling wordt verdicht. De onderkant van de fundering steunt op een draagkrachtige zandlaag en neemt een deel van de belasting over, terwijl de omlig­ gende grond door opspanning stijver wordt. ‘Denk aan een suikerzakje dat je steeds verder dichtknijpt: de losse korrels vormen dan een harde, compacte substantie’, zegt geotechnisch ingenieur Jelle van der Zon van Haskoning.

Het spoor zelf wordt dus niet op palen gezet, waardoor er geen risico bestaat op het doorbuigen van de dwars­ liggers. Een ander voordeel: ‘Bij extreme regenval wordt water via de grindkolommen sneller afgevoerd’, zegt

DE INGENIEUR • DECEMBER 2025

projectleider Mark Niewold van Haskoning. ‘Zo draagt de oplossing bij aan een klimaatbestendiger spoor.’

De innovatie wordt tot komend najaar getest in het Friese Hurdegaryp, op een door zware dieseltreinen druk bereden spoordijk van veen en klei, de meest kriti­ sche ondergrond en representatief voor grote delen van Nederland. In één week tijd werden daar eerder dit jaar 114 grindkolommen geïnstalleerd, elk met een diameter van zestig centimeter.

De werkzaamheden vonden plaats vanaf het spoor zelf, binnen de erfgrens van ProRail. Binnen het samen­ werkingsverband leverde Boskalis de kennis over grond­ verbetering, Swietelsky het spoorgebonden materieel en Haskoning de geotechnische modellering en monito­ ring. ProRail bood ruimte om te experimenteren bin­ nen een operationeel spoor, onderdeel van het hoofdnet.

Met verplaatsingssensoren, waterspanningsmeters en pijlbuizen houden de ingenieurs de komende maanden toezicht op het aangepakte stuk spoordijk. De eerste resultaten zijn positief, zeggen de initiatiefnemers: de grindkolommen beperken de vervorming.

Niewold gaat ervan uit dat de oplossing universeel werkt, maar enig voorbehoud acht hij wel gerecht­ vaardigd. ‘Zeker in Nederland is elke tien meter van de ondergrond anders.’ Voordeel van de gekozen locatie is dat de zandlaag er op hooguit acht meter diepte zit; in de Randstad is dat algauw het dubbele. ‘Dan wordt de investering wel wat hoger.’ (PD)

DEFENSIE

De komende jaren voert Nederland de productie van drones voor militaire doeleinden op.

Verschillende kleinere bedrijven gaan daaraan bijdragen.

••••• Nederlandse droneproductie komt van de grond Ook andere dronebouwers verhuizen de productie naar het VDL-terrein. ‘Er bestaat geen grote OEM (orginal equipment manufacturer) die drones bouwt’, zegt Alkema. ‘Het zijn allemaal kleine tot middelgrote speMet een slepende oorlog op het eigen continent is de lers.’ Voor Defensie, dat gewend is zaken te doen met behoefte aan wapentuig groter dan die in jaren is ge- een of hooguit enkele grote leveranciers, is dat even weest. ‘Om Oekraïne te blijven steunen en Rusland af wennen. te schrikken, is het opschalen van defensie-productie DeltaQuad heeft met de Evo een sterke troef in hansnel nodig’, zei demissionair minister van Defensie den. Deze vertical take-off and landing (VTOL)-drone Ruben Brekelmans. Defensie besloot daarom 120.000 is vooral bedoeld om nuttige gegevens – intelligence – te vierkante meter aan productiehallen van vergaren in oorlogsgebied. ‘Met elke versie VDL in Born te huren: waar auto’s van de wordt de Evo beter. Het frame blijft hetzelfband rolden, wordt vanaf komend jaar milide, maar er komen steeds betere onderdelen tair materieel gebouwd. in’, zegt Alkema.

Flexibiliteit De Duivendrechtse dronebouwer DeltaDronebouwers staan intussen voor de Quad, die in korte tijd groeide naar tachtig uitdaging om voor hun onderdelen minis het werknemers, is een van de bedrijven die der afhankelijk te worden van landen die toverwoord naar Zuid-Limburg komen om hun producniet – of niet langer – tot de vriendenkring tie op te schalen. Een drone-productielijn van Nederland behoren. Een bedrijf dat bijlijkt in niets op die van auto’s, zegt Bram voorbeeld elektromotoren altijd uit China Alkema, business developer van DeltaQuad. of zelfs de VS haalde, kan te maken krijgen Flexibiliteit is het toverwoord. ‘Het is maar net waar- met importbeperkingen. ‘Die aanvoerlijnen zul je dan aan men aan het front behoefte heeft. Steeds dezelfde soms van de ene op de andere dag moeten heroverdrone bouwen voldoet niet.’ wegen.’ Om dat te doen zal Nederland een nieuwe vorm Lange productielijnen maken dus plaats voor klei- van industriepolitiek moeten bedrijven, meent Alkema. ne ruimten met 3D-printers en robotarmen waarvan ‘Hoe gaan we het doen met zijn allen? Hoe zorgen we de functie snel kan worden aangepast. De maakrobot dat we de onderdelen zoveel mogelijk afnemen van de moet bovendien zelf beslissingen kunnen nemen. bevriende landen om ons heen?’ (JH) In fabriekshallen van VDL in Born, waar voorheen auto’s van de band rolden, worden vanaf komend jaar militaire drones geproduceerd.

“

t

’’

De EVO van DeltaQuad boven de Alpen. foto : deltaquad

DECEMBER 2025 • DE INGENIEUR

19

HET BESTE VAN 2026

K U N S T MW A TOINGIEN G I NBTOEULW LIGENTIE

AI versnelt innovaties, maar geeft ook aanleiding voor ethische discussies. Reden genoeg om de ontwikkeling in eigen hand te houden.

••••• Een AI-fabriek in Groningen Om niet achter te blijven bij China en Amerika, legt Europa een AI-infrastructuur aan. In oktober werd bekend dat een geplande AI-fabriek in Groningen deel gaat uitmaken van dit netwerk.

De AI-fabriek moet een broedplaats worden voor innovatie. beeld : depositphotos 20

Groningen krijgt een ‘AI-fabriek’. Die zal bestaan uit een supercomputer, een datacenter voor de opslag van gegevens en een innovatiehub waar onderzoekers, bedrijven en de overheid samen aan projecten werken en hun kennis kunnen delen. Het moet een broedplaats worden voor innovatie, waar onderzoekers experimenteren met AI-toepassingen en data veilig kunnen opslaan.

In juni van dit jaar sloegen de Nederlandse overheid en de regio Groningen/Noord-Drenthe de handen ineen om de komst van een dergelijk AI-centrum te bewerkstelligen. In oktober besloot de Europese Unie dat deze faciliteit-in-wording deel gaat uitmaken van een Europees AI-netwerk. Dit netwerk bestaat nu uit negentien AI-fabrieken en is bedoeld om Europa minder afhankelijk te maken van China en de Verenigde Staten.

Het AI-centrum moet de innovatiekracht van bedrijven en het verdienvermogen van Nederland versterken.

‘Kunstmatige intelligentie gaat onze economie en samenleving fundamenteel veranderen’, zei demissionair minister Vincent Karremans van Economische Zaken bij de aftrap in juni. ‘Maar wie de techniek niet zelf ontwikkelt, is afhankelijk van anderen. Een sterke, Nederlandse AI-infrastructuur is geen luxe, maar pure noodzaak om

DE INGENIEUR • DECEMBER 2025

onze digitale onafhankelijkheid en concurrentiekracht te behouden.’

AI heeft niet alleen voordelen. Taalmodellen kunnen flink de bocht uitvliegen en de energieconsumptie van veel AI-algoritmen is gigantisch. ‘Maar tegelijkertijd is het zorgelijk als Europa met het toepassen van AI gaat achterlopen bij landen als China en de Verenigde Staten’, zegt Marc Zegveld, als directeur ICT, strategie en beleid bij TNO betrokken bij de AI-fabriek. ‘Nederland en Europa moeten een eigen positie vinden om met AI het verdienvermogen en de kwaliteit van leven te versterken.

Ik ben ervan overtuigd dat we de concurrentie in een aantal niches aankunnen.’

Daarnaast geldt dat Europa zorgvuldige wetgeving kent betreffende het gebruik van AI. Chinese en Amerikaanse algoritmen voldoen daar vaak niet aan. Zegveld: ‘Door vanuit een Europees perspectief verantwoordelijke en veilige AI te ontwikkelen, bieden we burgers, bedrijven en overheden een alternatieve keuze.’ De discussie over AI is vaak te zwart-wit, vindt Zegveld. ‘Het is goed of slecht, we moeten volledig autonoom zijn of helemaal niet. Maar ik denk dat we juist onze weg moeten vinden in het grijze gebied.’

Het AI-centrum krijgt een plek op het terrein van de voormalige tabaksfabriek van Niemeyer in Groningen.

Volgens plan wordt de AI-fabriek in 2026 in gebruik genomen en draait de supercomputer begin 2027 op volle kracht. (MtV)

RON BD OE TR I SHEORUI N DG

Een groot en belangrijk deel van onze infrastructuur bevindt zich onder water. Nieuwe technieken maken efficiëntere inspecties mogelijk.

Zwemmende robot

•••••

Een probleem in Nederlandse binnenwateren is het zeer beperkte zicht. Toch maar duikers het water in sturen?

Maar dan moet de sluis voor langere tijd worden ge‘Al tientallen jaren worden onderwaterinspecties op een- stremd, wat ongewenst is voor het scheepvaartverkeer. zelfde manier uitgevoerd’, stelt Karst Beens, ceo van het H2O-drones ontwikkelde samen met het Canadese Arnhemse bedrijf H2O-drones. ‘Wij stelden onszelf de bedrijf Deep Trekker een realtime 3D-sonar voor op de vraag: kan dit beter?’ aquadrones, voor beter zicht.

Het antwoord vond het bedrijf in aquadrones. De poOp een bijeenkomst van de KIVI-kring Gelderland in tentie van dergelijke onbemande vaartuigen is immens, het CleanTech-park in Arnhem laat Beens met een collega zegt Beens. Ze kunnen immers bijna alles: van het be- zien hoe die werkt. Via een groot beeldscherm zien de waken van de vitale infrastructuur tot het aanwezigen hoe in de haven van Genemuiden inspecteren van sluizen, bruggen, stuwen, een robotvaartuigje te water wordt gelaten. waterkeringen en kademuren. In havens worWe kijken mee via de camera’s en sonar van den ze al ingezet om schroeven na te lopen en de drone en zien intussen ook op het scherm We vroegen in de industrie worden aquadrones leidingen, hoe diep we zitten, in welke richting we kijken tanks en kelders ingestuurd – plekken waar en waar in de kolk we ons bevinden. ons af: menselijke inspecteurs niet of niet eenvoudig De data worden nu nog via 5G-verstuurd, kan dit kunnen komen. wat een enigszins korrelig beeld oplevert, beter?

Maar dat is nog niet alles. Beens vertelt hoe maar als de techniek volgend jaar wordt uitde drones van nut kunnen zijn in de water- en gerold moet dat via een satellietverbinding afvalwaterbehandeling. Door ze van de juiste gaan. Dan is het zicht nog scherper. sensoren te voorzien, bieden ze goed inzicht Verderop zien we op de bodem van de in de samenstelling van het afvalwater. Voor het beveili- kolk een groot object liggen. Een oude badkuip? Een afgen van offshore windturbines en van kabels en leidin- gedankte stoel? Met een joystick manoeuvreren we ons gen op de zeebodem zijn ze ook geschikt; desgewenst in de richting. Wat het precies is blijft onduidelijk, maar kunnen ze worden voorzien van spuitlansen om onder- het is in ieder geval geen drenkeling. ‘Met de brandweer waterobjecten schoon te spuiten of van ultrasone meters deden we een proef. Toen vonden we op dertig meter om staaldikten vast te stellen. afstand een Maxi-Cosi met een pop erin.’ (PD) Onderwaterdrones maken inspecties door duikers langzaamaan overbodig.

“

t

’’

Vanaf een centraal besturingscentrum kunnen onderwater­ drones als deze worden aangestuurd. foto : H2o - drones

DECEMBER 2025 • DE INGENIEUR

21

HET BESTE VAN 2026

EFFICIËNTE ZORG

Innovaties in de zorg kunnen het patiëntencomfort verbeteren en het personeel werk uit handen nemen.

••••• Gezondheid meten via zweetdruppels Bloed laten prikken of urinemonsters inleveren om gezondheidswaarden te meten, is voor patiënten niet ideaal. Een pleister van startup DXcrete meet via zweetdruppels constant de gezondheid, wat prikken overbodig maakt.

De semidoorzichtige pleister BEA meet via elektrowetting stoffen in zweet. foto : bart van overbeeke

22

Ongeveer 10 procent van de Nederlandse bevolking heeft nierproblemen. Die kunnen snel verergeren. ‘Wanneer iemand echt nierklachten krijgt, is er vaak nog maar 30 procent van de nierfunctie over’, zegt Emma Moonen van de TU Eindhoven. ‘Bij 15 procent gaan artsen al denken aan dialyse of transplantatie.’

Voor deze mensen, maar ook voor andere patiënt­ groepen is het belangrijk regelmatig de gezondheid te laten checken. Dit wordt nu gedaan via het prikken van bloed, wat onprettig is, en het onderzoeken van urine­ monsters, waarvoor de patiënt naar ziekenhuis of huis­ arts moet.

Startup DXcrete, opgezet vanuit de TU Eindhoven, ontwikkelde daarom BEA, een semidoorzichtige pleis­ ter die continu via zweet de gezondheid van de drager meet, volledig pijnloos. ‘Er zijn tot nu toe geen testen die zijn gebaseerd op zweet voor patiëntenmonitoring’, zegt Moonen. ‘Dat komt omdat je in rust maar weinig zweet.’

Daarom maakt de pleister slim gebruik van elektro­ wetting: een technologie om minuscule druppels vloei­ stof voort te bewegen. In één enkele zweetdruppel zit zo’n tien tot vijftigduizend nanoliter zweet. Er zijn maar een

DE INGENIEUR • DECEMBER 2025

paar druppels nodig om de gezondheidswaarden te laten aflezen door de sensor. De methode werkt dus zelfs bij mensen die nauwelijks zweet verliezen.

De BEA­pleister kan ook worden ingezet om bij een bepaalde ziekte thuis de gezondheidswaarden in de ga­ ten te houden. De realtime­meting door de pleister moet sneller ingrijpen mogelijk maken bij nierpatiënten, en zou zelfs heftige behandelingen zoals dialyse kunnen voorkomen.

Pleister BEA is een onderzoeksproject van Moonen, waarop ze ook promoveerde. In 2025 richtte ze het be­ drijf DXcrete op samen met Timon Grob. Momenteel werkt het bedrijf samen met het Catharina Ziekenhuis in Eindhoven, de Nierstichting en de patiëntenvereni­ ging. Die laatste geeft feedback op het product vanuit het patiëntperspectief.

Het gebruik van zweet voor het meten van gezond­ heidswaarden is een technologie die veel breder inzet­ baar is. Moonen heeft goede hoop dat de pleister in de toekomst ook voor andere ziekten kan worden gebruikt.

Zo is een continue meting van de bloedsuikerspiegel bij diabetespatiënten ook van belang. Op dit moment moe­ ten patiënten zichzelf hiervoor steeds prikken met een naaldje. ‘Ons doel is om de gezondheidswaarden van de patiënt in de thuissituatie te meten, zonder dat ze ac­ tief doorhebben dat het gebeurt. Dan voel je je minder patiënt.’ Dat de BEA­pleister ook het werk van verpleeg­ kundig personeel verlicht is mooi meegenomen. (BH)

OFFSHORE ENERGIETRANSITIE

De elektrificatie van Nederland gaat te langzaam om de klimaatdoelen te halen. Zonne- en windenergie zijn grillig en het netwerk schiet tekort.

Balanceren met waterstof kan helpen.

••••• Waakvlam voor waterstof Om vraag en aanbod van windenergie te balanceren, ontwikkelde CrossWind de Base Load Power Hub. Deze waterstofinstallatie is in oktober overgenomen door Delft Offshore Turbine en geldt nu als innovatief onderzoeksen onderwijsplatform.

Het moet er imposant hebben uitgezien, toen eind september de Base Load Power Hub (BLPH), met een oppervlakte van 23 bij 46 meter, een hoogte van 18 me­ ter en een gewicht van 1800 ton de Groningse Eems­ haven werd binnengesleept. De BLPH was ontwikkeld als oplossing voor de grilligheid van windenergie bij het windpark Hollandse Kust Noord vlakbij Egmond aan Zee. De hub bevat een elektrische batterij met een capaciteit van vijf megawattuur, een waterstofinstallatie met een vermogen van 2,5 megawatt die zowel overtol­ lige stroom kan omzetten in waterstof als andersom, en enkele waterstofopslagtanks. Dat dit allemaal in één plat­ form zit, is uniek.

Maar toen het geheel klaar was om te worden getest, waren de kosten van bouwen op zee dusdanig geste­ gen dat CrossWind – een samenwerking van Eneco en Shell – de BLPH tijdelijk op een zijspoor wilde zetten.

Dat vonden offshore­ingenieurs Jan van der Tempel en David Molenaar van Delft Offshore Turbine (DOT) geen goed idee. ‘Er is geen tijd om te wachten’, zegt Molenaar.

‘Er is haast met de energietransitie en het is zaak niet

achterop te raken bij andere landen.’ Daarom besloten Van der Tempel en Molenaar de installatie over te nemen en in de Eemshaven beschikbaar te maken voor onder­ zoek, voorlichting en educatie. Komende jaren is het een kenniscentrum voor ontwikkeling, opslag en gebruik van waterstof en het demonstreren van netcongestie­ oplossingen. De industrie schreeuwt om regelmaat in de uitrol van wind op zee, benadrukt Molenaar. ‘Waterstof kan tijdens de transitie helpen de balans tussen vraag en aanbod in stand te houden.’

De BLPH wordt een speeltuin voor mbo­, hbo­ en uni­ versiteitsstudenten, die alle opgedane kennis en ervarin­ gen breed gaan delen. Mede om die reden kreeg DOT het platform – dat nu Phynix heet – voor een symbolisch bedrag. De eerste stagiairs zijn al aan de slag. Zij ontwik­ kelen een model dat voorspelt wanneer onderhoud aan de elektrolyser nodig is.

Phynix is onafhankelijk van perikelen op de wind­ markt. ‘Wij hebben hiermee de rust gecreëerd die nodig is om de waterstoftechnologie te blijven doorontwikke­ len’, zegt Molenaar. ‘Zo voorkomen we stilstand.’ Phynix wordt daarom wel de ‘waakvlam van de offshore water­ stof ’ genoemd.

Dat de hub nu aan land ligt, is een voordeel. Bij in­ novatieve ontwerpen zijn kinderziekten te verwachten en voor de doorontwikkeling zullen aanpassingen nodig zijn. Molenaar: ‘Dan is het handig dat we niet met sche­ pen heen en weer hoeven.’ (MtV) •

Phynix ligt nu in de Eemshaven en geldt komende jaren als kenniscentrum voor waterstof. foto : david molenaar

DECEMBER 2025 • DE INGENIEUR

23

Neem nu een kennismakingsabonnement

EN ONTVANG DRIE NUMMERS VOOR SLECHTS € 25,deingenieur.nl/abonnement

Podium

Vier experts delen hun inzichten in de technisch-maatschappelijke actualiteit.

Deze maand: Julia Wąsala.

AI als kostuumdrama ‘Your Facebook account has been permanently disabled.’ We leren ook over de vakgebieden zelf. Tenslotte vindt Deze melding kreeg ik nadat ik een Facebookaccount de ontknoping vaak plaats door wetenschappelijke had geprobeerd aan te maken voor het promoten van ontdekkingen, waardoor we als kijker ook iets nieuws een symposium. Ik had gefaald bij de ‘ik ben geen ro- leren over de theorie. Het is inspirerend, spannend, en bot’-test. Ik kon er wel om lachen: een paar maanden ja: ook leerzaam.

Hebben we dan helemaal geen films over uitvinervoor had ik mijn persoonlijke account verwijderd. dingen in AI-onderzoek? We hebben The Imitiation Het was net alsof Facebook wraak op me nam.

In de korte film Ik ben geen robot loopt de gefaalde Game, over informaticus Alan Turing, de uitvinder van CAPTCHA (Completely Automated Public Turing test de voorloper van de CAPTCHA: de turingtest. Alleen to tell Computers and Humans Apart), een ‘ik ben geen gaat deze film niet primair over Turings bijdragen aan robot’-test waarbij je bijvoorbeeld foto’s van stoplichten AI, maar over zijn gevecht met geestelijke gezondheid moet aanklikken, anders af. De hoofdpersoon komt er en seksuele identiteit.

We kijken films over wetentot haar grote schrik achter dat ze een schappelijke en technologische robot is. Van streek belt ze haar rijke ontdekkingen niet alleen omdat vriend (haar ‘eigenaar’), die vervolWaar zijn de we geïnteresseerd zijn in de toegens stotterend zegt dat de verbinding passingen. De zoektocht naar wegvalt en snel de telefoon ophangt. Er films over kennis an sich is inherent aan de volgt een exploratie van wat het beteAI-uitvindingen? mens. NASA heeft niet voor niets kent om een robot of een mens te zijn. één van haar Mars-rovers CuriosiDe thema’s die in de film worden ty genoemd. aangekaart zijn niet nieuw. Veel AIMaar AI is geen sciencefiction films gaan over wat het betekent een mens te zijn. Denk aan films over futuristische robots meer. We hebben slimme robotstofzuigers, schrijfzoals Ich bin dein Mensch, Companion en Ghost in the hulpen en AI helpt ons om onze bergen digitale data Shell. Deze films stellen aan de kaak wat intelligentie te verwerken. We hebben het steeds vaker over AIis en hoe we artificiële intelligentie (AI) behandelen. geletterdheid, toch maken we amper films die op een We doemdenken ook over de impact van AI op onze aantrekkelijke manier laten zien hoe AI werkt en tot maatschappij, zoals in Mission Impossible: Dead Reck- stand komt.

En nee, ik hoef geen film over Rudy de Roombaoning, waar een abstracte, kwaadwillende entiteit de wereld probeert over te nemen. Deze films gaan over stofzuiger. Wel wil ik wil me verwonderen over hoe toekomstscenario’s – we leven (nog) niet in een wereld Ada Lovelace, de dochter van dichter Lord Byron, in waar robots niet van mensen te onderscheiden zijn of haar weelderige negentiende-eeuwse jurken de eerste waar algoritmen kunnen knoeien met wat je met eigen computerprogramma’s schreef. Ik wil handje na handogen ziet. Je moet deze films dan ook niet kijken om je popcorn in mijn mond stoppen tijdens een bloedstollende scene waarin wordt getoond hoe onderte leren hoe AI werkt of hoe we dat hebben ontdekt.

Vergelijk dat met films over andere technische zoekers op een bijeenkomst aan Dartmouth College in onder werpen zoals natuur- en sterrenkunde. Naast 1956 de term Artificial Intelligence bedachten. Wedden sciencefictionfilms zoals Interstellar hebben we ook dat we Oppenheimer kunnen overtreffen? films die op een spannende manier de verhalen van ontdekkingen en de mensen er achter vertellen: Oppen- Julia Wąsala is AI-onderzoeker met specialisatie heimer, Hidden Figures, Theory of Everything. We vol- aardobservatie aan de Universiteit Leiden en gen enthousiaste mensen in hun zoektocht naar kennis. SRON. portret : universiteit leiden

DECEMBER 2025 • DE INGENIEUR

25

OPINIE Een duidelijke mening over een actueel ingenieursonderwerp Dit is het eerste deel van een tweeluik. Het tweede deel volgt begin komend jaar.

Naar een nieuw Nederland in 2100

Breng de Zuiderzee terug!

‘Een volk dat leeft, bouwt aan zijn toekomst’. Die zin bekroont een bronzen reliëf met drie dijkwerkers midden op de Afsluitdijk. Maar doen we dat wel echt, bouwen aan de toekomst? Met een ambitieus ‘Deltaplan’ voor een nieuw Nederland gooit Rob Nijsse, emeritus hoogleraar constructieleer van de Technische Universiteit Delft, de eerste steen in een volgens hem al decennia akelig rimpelloze vijver.

Tekst en illustraties: Rob Nijsse

In 1932 werd de Afsluitdijk gesloten. De Zuiderzee veranderde van een brakke, dynamische binnenzee in een plas stilstaand, min of meer zoet water. Een ingreep die met de huidige wetgeving niet zou zijn toegestaan vanuit ecologische overwegingen, maar die moet worden bezien in de geest van die tijd. Alle lof daarbij voor helden als Cornelis Lely, geestelijk vader van de Afsluitdijk, en Hendrik Lorentz, wiens stromingsberekeningen cruciaal waren. De bescherming tegen overstromingen van het mid-

Een bevlogen hoogleraar Al tientallen jaren erger ik mij aan de besluiteloosheid van de overheid. Op bijna alle grote maatschappelijke opgaven blijft een echt antwoord uit. Hooguit wordt er een commissie aan­ gesteld, veelal met juristen en economen, die met een rapport komen dat vervolgens in een la verdwijnt. Het is de hoogste tijd dat wij als ingenieurs ons geluid laten horen.

Als aanzet daartoe heb ik de vele innovatieve ideeën die ik in mijn actieve leven ben tegen­ gekomen bij elkaar geveegd om daaruit een nieuw Deltaplan te destilleren, dat vier grote thema’s beslaat: 1) De Zuider­ zee terug, 2) Schiphol verplaat­ sen naar zee, 3) Metro­cirkel 26

Randstad en 4) HSL naar Scandinavië.

We moeten als ingenieurs wat in beweging brengen in ons vastzittende land. Ingenieurs­ vereniging KIVI: pak de voor­ trekkersrol in dit debat. Laat de publicatie van mijn Deltaplan in De Ingenieur een eerste stap zijn.

DE INGENIEUR • DECEMBER 2025

den van Nederland kon door deze rigoureuze maatregel vrijwel volledig worden gegarandeerd, tot opluchting van de omwonenden. Ook konden er grote nieuwe polders worden aangelegd. De keerzijde? Behalve de natuur werd ook de economie van historische havenstadjes rond de Zuiderzee getroffen. ‘Graan voor Visch’ was een van de toepasselijke namen die op de boerderijen in het nieuwe land verschenen.

Mijn voorstel: breng de Zuiderzee terug en maak de Waddenzee groter!

Tot 1932 zwommen er haringen in het IJ en harders bij Harderwijk; er zwommen schollen, botten en tongen tot Kampen en er zwermden spieringen langs de kust van de hele Zuiderzee. Tot in de jaren zeventig heerste er eb en vloed in de Biesbosch.

Nederland was dus tot voor kort een land met een innige relatie met brak en zout water. Via de grote rivieren en de Zuiderzee drong het zoute water diep in Nederland door. De natuur die hierbij hoorde, tierde welig in deze omstandigheden. Besef daarbij dat de Waddenzee de kraamkamer van de Noordzee is. Een uitbreiding van de ‘zoute’ kustlijn bij het opnieuw openen van de Zuiderzee zal resulteren in circa driehonderd kilometer nieuwe kustlijn. Een enorme uitbreiding van de kraamkamer van de Noordzee. Dezelfde overwegingen gelden grosso modo voor de Biesbosch. Laten we dat dus doen, Het IJsselmeer is nu een laffe, stilstaande zoetwaterplas, deels zuurstofarm en zonder veel bijzonder leven. We bouwen door heel Nederland ingewikkelde, dure toestanden om het oppervlaktewater zoet te houden, omdat de boeren klagen dat het zoute water hun landopbrengsten lager maakt en de waterleidingbedrijven mopperen over de hoge kosten om vervuild en brak water drinkbaar te maken. Maar dat is helemaal niet nodig. portret : kees rutgers

En wat denken we van Denemarken? Een Eigen Nederlands karakter zuivelland van internationale allure, een stevige Over die watermaatschappijen kunnen we kort concurrent voor Nederland op de internatio­ zijn: het overgrote deel van de rivieren blijft Bang voor nale melk­ en vleesmarkt. Let wel: nagenoeg altijd zoet. Ernstig vervuild weliswaar, maar dat vereist een andere aanpak, in Europees zout water? geheel omgeven door zout water – het verste deel van Denemarken vanaf de zee gemeten is verband. Bedenk ook dat de technologie om Dat zijn circa zeventig kilometer. Bang voor zout water? water te reinigen niet stil is blijven staan. Zo is de Denen De Denen zijn dat zeker niet. de Arabische wereld in staat zijn woestijnland Overigens zijn aan de boeren in de loop der van afdoende zoet water te voorzien om grote ook niet tijden al veel andere voorrechten toegekend die wereldsteden te kunnen bouwen. Al ons drink­ ook eens kritisch moeten worden beschouwd. water zal moeten komen uit de rivieren die Wat is het effect van al deze ondersteunende van twee kanten Nederland binnenstromen. subsidies geweest? Het gevolg ervan is dat er Grondwaterwinning zal uiteindelijk tot nul grote, quasi­industriële ondernemingen zijn moeten worden teruggebracht.

De positie van de boeren ligt ingewikkelder. Inderdaad ontstaan waar dieren worden uitgebuit. Bijna geen koe zal de grasopbrengst verminderen door de aanwezigheid staat meer buiten en weilanden in heel Nederland zijn van zout oppervlaktewater. Belangrijk om te beseffen is veranderd in een gifgroene monocultuur van Engels raai­ dat dit ook een voordeel heeft. Qua smaak zullen de melk gras. Wat doet dat met onze weidevogels zoals de grutto en aanverwante producten van koeien veranderen en een en de kievit? Die populaties zijn ten opzichte van de jaren 1980 meer dan gehalveerd. Dit alles is niet meer te geheel eigen, Nederlands karakter krijgen.

“

De Afsluitdijk bij Den Oever. De Stevinsluizen links zijn niet vernoemd naar de beroemde wiskundige en ingenieur Simon, maar naar diens zoon Hendrik, die in 1667 als eerste voorstelde de Zuiderzee af te dammen. foto : shutterstock

t

’’

DECEMBER 2025 • DE INGENIEUR

27

OPINIE

De oude Zuiderzeedijk met moderne, zo onzichtbaar mogelijke, verbeteringen voor gewone hoogwateromstandigheden.

Bij dreigende storm en springvloed komen glazen schijven van veiligheidsglas automatisch uit betonnen bakken omhoog.

accepteren in Nederland anno 2025. We moeten toe naar een koevriendelijke combinatie van de huidige efficiënte productiestallen en weilanden met gras en kruiden, die de natuur respecteren. Eenzelfde aanpak is nodig voor var­ kens, geiten, schapen en kippen. Respect voor dierenleven moet in Nederland anno 2100 vooropstaan.

ning, van honderd meter breed. Die grote opening wordt overbrugd met een markante brug die een doorvaarhoog­ te bij eb van vijftig meter toelaat. Van de resterende stuk­ ken Afsluitdijk kunnen we natuur­ en recreatie­eilanden maken. Voor het opwekken van energie stellen we hier en daar visveilige getijdencentrales op.

De tweede verdedigingslinie wordt een eilandenreeks die tussen grofweg Enkhuizen en Stavoren moet komen en die een vergelijkbare vorm krijgt als de open Afsluitdijk.

Tevens verbindt een provinciale autoweg Noord­Holland met dit deel van Friesland. Voor deze nieuwe weg leggen we tussen de eilanden tunnels aan onder het water.

De derde verdedigingslinie is het opgeven van de Houtribdijk tussen Enkhuizen en Lelystad als autoweg.

Deze dijk wordt veranderd in een reeks natuureilanden waarbij het huidige dijklichaam en de bekleding dankbaar worden hergebruikt.

De vierde verdedigingslinie is de strook land, eigenlijk het strand, aan de voet van het oude, bestaande land. Hier gaan we het door twee hiervoor vernoemde verdedigings­ linies al aanzienlijk verminderde hoogwaterrisico nog ver­ der verminderen.

Robuuste Zuiderzeekust Voor alle duidelijkheid: de Afsluitdijk of de huidige Delta­ werken in Zeeland rond de Biesbosch verdwijnen in mijn voorstel niet in hun geheel, maar mijn idee is om stukken te verwijderen om doorstroom­ en doorvaartopeningen te maken. Een deel van de openingen wordt daarbij voorzien van getijdencentrales die dag en nacht energie leveren.

De dijkhoogten moeten in het huidige waterbouw­ denken in staat zijn afdoende veilig een combinatie van vier hoofdbedreigingen te weerstaan. Die betreffen: 1) springvloed door maan­ en zonnestand, 2) zeespiegelstijging door klimaatverandering, 3) golfhoogten bij storm bij een ‘aanval van het water’ op de dijken, 4) opstuwing van het wateroppervlak door de heersende windrichting.

Aan hoofdbedreiging 1 en 2 valt weinig te doen. Maar hoofdbedreiging 3 en 4 kunnen we wel aanpakken en ver­ minderen – op natuurlijke wijze, met behoud van veilig­ heid natuurlijk. Dat kan door de nieuwe Zuiderzeekust robuust te maken. Robuust betekent: in staat om op een betrouwbare manier het hoge water te weerstaan. Die ro­ buustheid houdt dan ook in dat meerdere dijksystemen achter elkaar komen.

De eerste verdedigingslinie is de Afsluitdijk. Deze krijgt een beperkt aantal openingen met slechts één grotere ope­ 28

DE INGENIEUR • DECEMBER 2025

Natuurvriendelijke aanpak Windstuwing en golfhoogten bij de dijken kunnen even­ eens serieus worden verminderd door een eilandenreeks voor de kust van de Zuiderzee en de Noordzee aan te brengen. Door deze eilanden en de Zuiderzeekust aan te planten met zoutbestendige planten­ en bomensoorten, krijgen ze een gelijksoortige werking als de bekende mangrovebossen in de tropen. Op de TU Delft en aan de Wageningen University & Research wordt hiernaar al veelbelovend onderzoek gedaan. Ook worden zo nieuwe

De aanpassing van de haven van een oud vissersdorpje.

natuurgebieden gecreëerd op dezelfde wijze als de Oostvaardersplassen zijn ontstaan.

Maar evenzeer ontstaat er ruimte voor diervriendelijke veeteelt en akkerbouw met zoutresistente groenten zoals zeekraal en zeewier. Dat de oester- en mosselteelt hier ook kan plaatsvinden is vanzelfsprekend. Natuurlijk kunnen bestaande steden en dorpjes gewoon blijven, aangepast aan de nieuwe ‘zee’-situatie. Ook zal recreatie in de brede betekenis van het woord op bepaalde delen van de nieuwe kust moeten worden ingepland. Dit alles leidt tot een natuurvriendelijke aanpak van de nieuwe Zuiderzeekust.

Natuurlijk moet dit met vol respect voor de oude dijken en monumentale havensteden gebeuren. Eveneens zal dit duurzaam, in de brede betekenis van het woord, moeten worden uitgevoerd. Vanuit een ingenieursblik betekent dit bestand tegen vele stormen gecombineerd met hoogwater. In de ogen van een bewoner bij de dijk of de haven betekent dit dat het werk eigenlijk onzichtbaar moet zijn. Daarom het voorstel deze dijkversteviging met twee hoofdonderdelen uit te voeren: een ondergrondse bak van duurzaam beton en een bij storm uit de bak omhoogschuivend vlak van veiligheidsglas. Dit moet eeuwen kunnen meegaan bij zorgvuldig onderhoud. De schetsen bovenaan deze pagina’s maken dit idee duidelijk.

Twee miljard euro Dezelfde overwegingen gelden ook voor de Biesbosch als nieuw getijdenmoeras. Hierbij worden de Grevelingen- en de Haringvlietdam voorzien van doorstroomopeningen met getijdencentrales. Belangrijk ecologisch voordeel is dat trekvissen, zoals paling, zalm en steur, weer onbeperkt toegang krijgen tot het gehele stroomgebied van de Rijn.

Daarmee is dit bij uitstek een maatregel van Europees belang. Dat geldt overigens ook voor de IJssel en de Zuiderzeekust.

De uiterwaarden van al onze rivieren zullen, voor zover mogelijk natuurlijk, worden teruggegeven aan de natuur en moeten daarbij ook voldoende bergingscapaciteit bieden bij hoog water. De drinkwatervoorziening kan zo landschappelijk worden ingepast.

Natuurlijk, ik hoor het u al zeggen: wie gaat dat allemaal betalen? In de jaren 1920 schatte Cornelis Lely zijn Zuiderzeewerken in op circa 460 miljoen gulden. De Rijksbegroting in 1924 bedroeg circa twee miljard gulden.

De Zuiderzeewerken namen hier dus een hap uit van circa 23 procent. De Rijksbegroting in 2024 was circa vierhonderd miljard euro: 440 keer meer dus. Recht door zee denkend zou er dus een budget zijn van circa 92 miljard euro voor deze ingreep en nog drie andere die ik voorzie – daarover in een volgende editie van De Ingenieur meer.

Brengen we dezelfde moed op als onze voorvaderen om een gedroomde en veilige nieuwe werkelijkheid te realiseren? Nu loopt Nederland op wereldniveau alleen voorop met ASML, een prachtige prestatie trouwens. Ik zie grote kansen voor Nederland om dit lichtende voorbeeld op een geheel ander vlak te evenaren. Namelijk op het gebied waar we een lange geschiedenis mee hebben: bouwen met het water. Met Rijkswaterstaat in de lead en de afdeling civiele techniek aan de TU Delft ook aan boord kunnen we ook op dat vlak weer vooroplopen in de wereld.

Rob Nijsse is emeritus hoogleraar bouwkunde aan de Technische Universiteit Delft. We zijn benieuwd naar uw mening! Mail uw reactie naar redactie@ingenieur. nl • DECEMBER 2025 • DE INGENIEUR

29

WAT E R B E H E E R T E K S T: B I B I H A R I N G

NL2120 bepleit integrale aanpak

Samen met de natuur Het Nationaal Deltacongres draaide dit najaar om de grote wateropgaven. Hoogtepunt was de presentatie van een rapport waarin wordt bepleit hoe we met de natuur samen ons land kunnen beschermen tegen de stijgende zeespiegel. ‘Groen als het kan, grijs als het moet. Dat lijkt op dit moment vaak nog andersom.’

Alex Hekman (rechts), directeur van NL2120, overhandigt het rapport Mee­ groeien met zee­ spiegelstijging aan Deltacommissaris Co Verdaas (links) en demissionair minister Robert Tieman. foto : valerie

In 2020 kwamen onderzoekers van Wageningen Univer­ sity & Research bij elkaar om na te denken over de in­ richting van Nederland voor de langere termijn, waarbij ze zich in hun scenario’s richten op het jaar 2120. Wat voor invloed zullen verstedelijking, biodiversiteit en klimaatverandering op de inrichting van ons land heb­ ben als we vanaf heden op de natuur gebaseerde oplos­ singen (nature-based solutions) de norm maken?

Het resultaat van hun werk was de kaart NL2120, een visie verbeeld als landkaart van een toekomstbestendig Nederland dat een eeuw lang oplossingen heeft geko­ zen die aan de natuur zijn ontleend. De kaart was zo’n groot succes dat er een gelijknamig, tienjarig onder­ zoeksprogramma op werd gebaseerd: een samenwer­ king van meer dan vijftig organisaties uit wetenschap, overheid, bedrijven, natuurorganisaties en onderwijs. In 2023 kreeg dit consortium 110 miljoen euro toegekend uit het Nationaal Groeifonds.

kuypers

Natuurkracht Nature­based solutions zijn oplossingen die gebruik­ maken van de kracht van natuurlijke systemen. Denk hierbij aan groene daken in steden tegen hitte of rivier­ verbredingen om overstromingen tegen te gaan. Op het Nationaal Deltacongres op 13 november presenteerde NL2120 met een aantal partners het rapport Meegroeien met zeespiegelstijging, opgesteld in het kader van het Ken­ nisprogramma Zeespiegelstijging. Het rapport kwam tot stand in samenwerking met het consortium EcoShape, dat zich richt op duurzame oplossingen voor waterbouw, en beschrijft een manier om de natuur te gebruiken om ons te beschermen tegen de stijgende zeespiegel.

Door ruimte te geven aan water, zand en slib kunnen er langs de kustgebieden als gevolg van sedimentatie en op­ slibbing over de tijd heen brede ‘stootkussens’ ontstaan.

Die fungeren als een veerkrachtige overgangszone. Niet alleen verminderen ze de kans op dijkdoorbraken, ook maken ze de gevolgen ervan minder ingrijpend.

Daarnaast geven deze ‘meegroeilandschappen’ ruim­ te aan intergetijdengebieden en dragen zo bij aan een hogere mate van biodiversiteit en het vastleggen van CO2. Ook langs de bestaande, zandige kust kunnen natuurlijke oplossingen bijdragen aan de waterveilig­ heid. Een succesvol voorbeeld hiervan is sinds 2011 de Zandmotor, het opgespoten schiereiland voor de Zuid­Hollandse kust dat uitgroeide tot icoon van in­ novatieve kustbescherming.

Geld en ruimte Er zijn op dit moment veel problemen in Nederland die vragen om een oplossing. Behalve met een stijgende zee­ spiegel hebben we te kampen met grote hitte in steden, verlaagde waterkwaliteit en het uitdrogen van het veen.

‘Deze problemen moeten integraal worden opgelost. Als iedereen het vanuit zijn eigen koker aanvliegt, hebben we wel drie keer Nederland nodig om de oplossingen ruimte te geven’, zegt Alex Hekman, directeur van NL2120. Het programma biedt een visie om de opgaven te combine­ ren. Daarbij moeten nature­based solutions de norm worden.

Alleen kosten deze oplossingen over het algemeen wel meer geld en ruimte. ‘Dit soort oplossingen vraagt om andere verdienmodellen’, verwoordt Hekman het. Hij

30

DE INGENIEUR • DECEMBER 2025

“

haalt een voorbeeld aan van een proefproject We moeten Systeemverandering in de provincie Friesland. Om het veengebied van business Waarom nature-based solutions nog niet de hier te herstellen moet het waterpeil omhoog, standaard zijn, ligt echter niet alleen aan de case naar met het resultaat dat het land van de boer kosten. Hekman: ‘Een van de grootste barriènatter wordt. Dat zou voor de boer minder value case res waartegen we aanlopen is onbekend maakt inkomsten betekenen. ‘Er zit altijd een prijsonbemind.’ De missie van het NL2120-prokaartje aan, maar met veel partijen kunnen we gramma is daarom ook om de nature-based hier oplossingen voor bedenken.’ solutions te laten verankeren in het beleid van De oplossingen lijken in eerste instantie, de overheid en in de portfolio’s van bedrijven. bijvoorbeeld voor de boer in het veenland, niet hetzelfde Zo moet het makkelijker worden gemaakt om naar natuop te leveren. Maar op de lange termijn werpen ze zeker re-based solutions te vragen in aanbestedingen. Tegelijk hun vruchten af. kunnen bedrijven de kennis goed gebruiken om invul‘We moeten bewegen van business case naar value case’, ling te geven aan de vraag van de overheid. zegt Hekman. Nature-based solutions leveren immers Het programma NL2120 loopt in totaal tien jaar, waarvaak ook weer andere dingen op, zoals het vastleggen bij het verwacht grote stappen te kunnen zetten richvan meer CO2 of het verbeteren van de waterkwaliteit, ting het vergaren en opschalen van kennis op het gebied waarvoor de boer dan een vergoeding kan krijgen. van nature-based solutions. Zo hopen de betrokkenen Bovendien is natuur op lange termijn veerkrachtiger de aankomende jaren stapje voor stapje een systeemen houden nature-based solutions rekening met grote verandering teweeg te brengen.

Hekman: ‘Groen als het kan, grijs als het moet. Dat klimaatveranderingen in de toekomst, wat later juist veel lijkt op dit moment vaak nog andersom.’ • kosten scheelt.

’’

De Zandmotor voor de kust van Kijkduin.

Dit kunstmatig aangelegde schiereiland beschermt de kust op natuurlijke wijze en biedt tevens ruimte aan natuur- en recreatie. foto : rijkswater staat

DECEMBER 2025 • DE INGENIEUR

31

Aan deelname zijn geen inschrijfkosten verbonden

Möring

Begin dit jaar verscheen Mordechai, Marcel Mörings jongste roman over een schrijver met onstilbare honger naar vrijheid.

Technische avonturen Zouden we eindelijk een minister van Technologie de deur. De rest doet hij in zijn eentje, net zoals hij krijgen? De kans is niet denkbeeldig. D66 is een zijn vrachtwagen repareert, de graafmachine van pragmatische partij en niet afkerig van techniek. het familiebedrijf ombouwt en een waterput graaft Aan de andere kant: dit is niet het eerste pleidooi voor de plaatselijke voetbalclub.

Hij filmt alles en monteert dat tot afleveringen die voor zo’n ministerie dat ik schrijf. Op de een of andere manier wordt er in Den Haag niet naar mij soms een uur duren. In het begin waren die filmpjes kort en duidelijk het resultaat van een telefoon die in geluisterd.

Maar als er ooit een moment in de geschiedenis de hand werd gehouden, maar intussen zijn er drowas dat smeekte om zo’n ministerie, dan is dat nu. nes bijgekomen en GoPro’s, en is zijn montagewerk De elektrificatie van het vervoer, AI, drones, defen- bijna professioneel. Meer dan tweehonderdduizend sie, chipsindustrie, het barst van de onderwerpen mensen vinden dat ook en volgen zijn technische die zijn gediend met samenhangend technologie- avonturen.

Het kanaal van Mattias Björnström laat zien hoe beleid met visie. Van dat laatste hebben we de afgelopen tijd weinig gehad, maar wat niet is, kan nog interessant techniek kan zijn. Ik beweer niet dat komen en hoewel ik van nature geen optimist ben, middelbare scholieren enthousiast worden als ze een uur kijken naar een Zweed die van schroot een geef ik de moed vooralsnog niet op.

Zelf heb ik tegenwoordig heel veel last van samen- steenvergruizer bouwt, maar mensen zoals hij laten zien wat je handen kunnen hangend beleid met visie. Een afgescheidoen en dat dat ook nog den hoek van mijn werkruimte ligt vol eens leuk is om te doen. vers aangeschafte technologie omdat ik De televisie De films die ik wil mabezig ben met de voorbereidingen voor ken gaan ergens anders een project. Als de winter voorbij is, ga heeft zichzelf maar ik ben wel geik een serie YouTubefilms maken en overbodig gemaakt over, inspireerd door wat ik in daarvoor heb ik een drone aangeschaft, de krochten van YouTube draadloze dasspeld-microfoons, statietegenkom. Televisie kijven en een hoop kleinigheden die me in staat stellen mijn eigen productiemaatschappij ken doe ik al lang niet meer. Er is, in de woorden te spelen. Want dat kan tegenwoordig. Net zoals van Doe Maar, ‘geen bal op de tv, alleen een film de computer en desktop publishing mensen ineens met Doris Day’. Er zijn herhalingen van herhalintot uitgever bombardeerden, kun je vandaag de dag gen, spelletjesshows met bekende Nederlanders die met betrekkelijk eenvoudige middelen kwalitatief ik niet ken of praatprogramma’s met gasten die ik goede films maken. Wat ooit te duur, te ingewikkeld niet vertrouw. Maar op YouTube vind ik het werk en op andere manieren onbereikbaar was, is in han- van mensen die, net als ik, houden van meubelden gekomen van de creatieve particulier. Allemaal restauratie, sleutelwerk aan machines, computers en geschiedenis. De televisie heeft zichzelf overbodig dankzij technologie.

Ik volg al een tijd het YouTubekanaal van een jon- gemaakt door vooral heel veel snacks te serveren ge Zweed die vlak onder de poolcirkel woont, diep en heel weinig voedzame maaltijden. Op de een of in dichte naaldbossen. Het soort plek waar je handig andere manier wordt het medium niet meer gezien moet zijn, want niets is in de buurt: geen winkels, als een middel om kennis over te dragen, maar vrijgeen garages, niets eigenlijk. Hij werkt deels op het wel uitsluitend als iets om de tijd te doden voor we nabijgelegen vliegveld (een start- en landingsbaan) weer gaan slapen.

Er is een boel ellende op YouTube, zeker nu AI en houdt zich verder bezig met het repareren van zo ongeveer alles. Om dat te vergemakkelijken heeft daar zijn intrede heeft gedaan. Maar wie een beetje hij het afgelopen jaar een enorme garage gebouwd, zoekt, kan de krenten uit de pap halen en ervaren arctisch geïsoleerd en voorzien van warmte die hij hoe techniek ons instrumenten heeft gegeven om onttrekt aan de nabijgelegen rivier. Soms helpt een zelf te maken waar we behoefte aan hebben.

Een minister die dat snapt, daar hebben we wat vriend en de grote roldeuren zijn aangebracht door een montagebedrijf uit Finland, want dat ligt naast aan. foto : harry cock

DECEMBER 2025 • DE INGENIEUR

33

Altijd De Ingenieur bij de hand Jouw favoriete blad als onmisbare app voor telefoon en tablet

Android

deingenieur.nl/abonnement

iOS

Download De Ingenieur-app nu op tablet of telefoon en je profiteert voortaan van directe toegang tot een schat aan kennis en inspiratie.

Enith

Dit is de laatste maandelijkse column in stripvorm door wetenschapsjournalist Enith Vlooswijk

DECEMBER 2025 • DE INGENIEUR

35

ELEKTROTECHNIEK T E K S T: J I M H E I R B A U T

Amerikaans bedrijf wil chips maken met een deeltjesversneller

Röntgenstraling voor chipsproductie De Amerikaanse startup Substrate maakte onlangs bekend aan een alternatieve technologie te werken voor het aanbrengen van patronen in lagen halfgeleidermateriaal voor computerchips. Op termijn wil het daarmee de concurrentie aangaan met ASML. Vijf vragen over Substrate.

Wat is het nieuws?

Eind oktober schreven de Amerikaanse media opgewon­ den over een jong bedrijf in San Francisco, Substrate.

De startup werkt aan een alternatieve techniek voor de lithografiemachines van ASML. Dat Nederlandse be­ drijf heeft ongeveer de hele markt in handen van machi­ nes die een centrale rol spelen in het maken van aller­ hande chips. Zo’n machine beeldt fijnzinnige patronen – meestal transistoren en aanverwante componentjes – af op halfgeleidermateriaal, en dat voor elk laagje in een chip. Substrate wil met een eigen aanpak het chip­ fabricageproces veel goedkoper maken.

Hoe pakt Substrate het aan?

Om steeds kleinere details te kunnen aanbrengen in half­ geleidermaterialen moet de golflengte van het gebruikte licht steeds verder omlaag. ASML koos hiervoor jaren terug de route van extreme ultraviolet (EUV). Na vereen­ de krachtinspanningen en een enorm lange adem – het

Meer deeltjesversnellers Het is de Amerikanen me­ nens. Behalve Substrate zijn er nog enkele bedrijven die werken aan deeltjesversnellers voor lithografietoepassingen.

Inversion Semiconductor ontwikkelt, naar eigen zeggen, de kleinste deeltjesversneller ter wereld. Daarmee zou zowel het momenteel voor litho­ grafie gebruikte licht van 13,5 nanometer te maken zijn als de kortere golflengten die nodig zijn om nog fijnere structuurtjes te schrijven. Dan is er xLight, 36

dat een vrije elektronenlaser ontwikkelt geheel op basis van bestaande, bewezen technolo­ gie, wat het systeem makkelijker te onderhouden maakt.

Tau Systems ten slotte versnelt elektronen eveneens elektronen tot bijna de licht­ snelheid, om ze vervolgens door een alternerend magneet­ veld te leiden. Dat levert EUV­ en röntgenstraling op die volgens het bedrijf uitstekend geschikt is ‘voor de volgende generatie lithografiemachines’.

DE INGENIEUR • DECEMBER 2025

traject duurde wel vijftien jaar – kreeg het bedrijf het ein­ delijk voor elkaar. Sinds 2018 verkoopt het machines die met EUV werken, de nieuwste versies daarvan worden gebruikt voor de meest geavanceerde chips.

De lichtbron in deze EUV­machines werkt op een bij­ zondere manier. Vijftigduizend keer per seconde schiet een extreem krachtige laser een minuscuul druppeltje tin kapot, een proces waarbij licht vrijkomt van de gewenste golflengte. In een EUV­machine wordt het licht van deze krachtige bron geleid naar plakken silicium die door de machine zoeven.

Substrate produceert daarentegen röntgenstraling met een golflengte van minder dan vier nanometer. Dat is korter dan de 13,5 nanometer die het licht in de nieuwste ASML­machine heeft. Het bedrijf is al even bezig. Na een beginfase, waarin oprichter James Proud samenwerkte met zijn broer, heeft het bedrijf nu vijftig medewerkers in dienst, zo schreef The New York Times. Ook heeft Substrate inmiddels honderd miljoen dollar aan inves­ teringsgeld opgehaald.

Hoe gaat Substrate het precies doen?

Voor het maken van de röntgenstraling gebruikt Substrate een deeltjesversneller, een zogeheten free electron laser (vrije elektronenlaser). Hierin worden groepjes elektronen versneld door krachtige elektrische velden.

Zo wordt de snelheid van die elektronenpulsen opge­ voerd tot bijna de lichtsnelheid. Wanneer deze hoog­ energetische elektronen door een rijtje tegengestelde magneetvelden vliegen, komt daarbij energie vrij in de vorm van superhelder licht van korte golflengte: röntgenstraling. Deze lichtpulsen verplaatsen zich via een – eveneens – nieuw ontwikkeld optisch systeem naar de siliciumschijf, waar ze met een masker de gewenste patronen schrijven.

Waarom is dit nieuws van belang?

Het laat zien dat de halfgeleiderwereld in beweging is.

Door globalisering is een situatie ontstaan met weder­ zijdse afhankelijkheden tussen een klein aantal landen op verschillende continenten. Zo wordt het merendeel van de complexe chips gemaakt bij TSMC in Taiwan, ter­

Gaat het lukken hiermee een lithografiemachine te bouwen?

Dat is nog maar zeer de vraag. Ook ASML deed jaren terug onderzoek naar lithografie met röntgenstraling uit

een elektronenversneller, schrijft NRC, maar stopte dat onderzoek toen EUV geschikter bleek. Substrate toont nu op zijn website weliswaar goed uitziende elektronen­ microscoopplaatjes van fijne structuren, die suggereren dat de kwaliteit van het schrijven van patronen vergelijk­ baar is met die van de ASML­machine, maar vertelt er niet bij hoe de resultaten precies tot stand zijn gekomen.

En ook al zou het bedrijf het werken met zijn krachtige lichtbron helemaal onder controle hebben, dan is het nog een enorme stap om van dat punt te komen tot een lithografiemachine die betrouwbaar genoeg is om aan chipmakers te worden verkocht.

ASML deed er jaren over om van een werkende plasma­ lichtbron te komen tot de uiteindelijke EUV­machine waarop chipmakers kunnen bouwen. Substrate moet dat pad nog volledig bewandelen: een betrouwbare machine bouwen en daarmee het vertrouwen van klanten winnen dat die voldoet in een fabriek die vele miljarden kost. Het bedrijf bevindt zich in het eerste basiskamp, zei de half­ geleiderexpert John Kelly in The New York Times over Substrate. ‘Het heeft nog een lange weg te gaan om de top van de Everest te bereiken.’ •

t

wijl aan de andere kant de fabrikanten van ingewikkelde chips niet zonder de machines van ASML in Veldhoven kunnen.

Maar door geopolitieke veranderingen willen de gro­ tere landen zelfvoorzienender worden en minder af­ hankelijk van bedrijven in andere landen. Zo wil Europa zelf complexe chips kunnen produceren (hoewel het nog wel even zal duren voor het zover is) en willen de Ver­ enigde Staten de afhankelijkheid van ASML afbouwen.

In dat plaatje past de aanpak van Substrate. Lithografie is een onmisbare sleuteltechnologie en de VS willen het weer zelf kunnen. Te meer daar het halverwege de vorige eeuw Amerikaanse wetenschappers en ingenieurs wa­ ren die de eerste stappen zetten op het gebied van half­ geleiders. Maar volgens Substrate zijn de VS die leidende positie in de productie van halfgeleiders in het afgelopen decennium kwijtgeraakt.

Een siliciumplak met daarop honderden chips gemaakt met de huidige techniek. foto : shutterstock

DECEMBER 2025 • DE INGENIEUR

37

ACTUEEL TECHNIEKNIEUWS vind je op deingenieur.nl

Alles wat je zoekt overzichtelijk bij elkaar Wat speelt er vandaag op technologiegebied?

Je leest het op de website van De Ingenieur. Elke dag nieuwe berichten geïllustreerd met beeld en video. deingenieur.nl

TECHNIEK MAAKT JE TOEKOMST

DE INGENIEUR

Ook op de site: • Activiteiten op techniekgebied in een overzichtelijke agenda • Dossiers over onderwerpen als schoon staal, kernenergie in Nederland en droogte • De interessantste vacatures voor ingenieurs

Jims verwondering ‘Voorsprong door techniek.’

Echt waar?, vraagt redacteur Jim Heirbaut zich af.

Geile horrorbeer Een van de leukste dingen van mijn werk is dat ik met mijn neus bovenop de laatste ontwikkelingen in de techniek zit. Maar heel soms gaat het me te snel. Wie had nou een paar jaar terug kunnen bedenken dat je tegenwoordig teddyberen kunt kopen waarmee je hele gesprekken kunt voeren?

Nu bestaan pratende knuffeldieren al langer, maar die hadden een eenvoudige module die steeds hetzelfde audiofragmentje afspeelde. Zo kan ik me uit mijn jeugd een beer herinneren die ‘beh’ zei wanneer je hem kantelde. Ik vond dat overigens wel een raar geluid voor een knuffelbeer. Misschien had de fabrikant per ongeluk het geluidsmechaniek van een knuffelgeit ingebouwd.

Maar sinds de introductie van ChatGPT eind 2022 en vergelijkbare chatbots is veel meer mogelijk. De Singaporese fabrikant FoloToy bracht een hightech teddybeer op de markt. ‘Deze schattige beer’, aldus de fabriekswebsite, ‘combineert geavanceerde kunstmatige intelligentie met vriendelijke, interactieve functies. Daarmee is het de perfecte vriend voor zowel kinderen als volwassenen.’

Een beer die toegang heeft tot het volledige large language model GPT-4o van AI-bedrijf OpenAI, what could possibly go wrong?

Een heleboel, zo blijkt. De beer begint net zo gemakkelijk te praten over kinderonderwerpen als over seks, zo ontdekte de US PIRG Education Fund, een Amerikaanse consumentenorganisatie. Zonder schroom bespreekt de beer fetisj-varianten,

Kleine reactoren Het artikel ‘Zijn kleine modulaire kernreactoren wel de oplossing?’ in het septembernummer van De Ingenieur geeft op meerdere fronten een te negatief beeld van deze small modular reactors (SMR’s), zeker wanneer ook de toepassing van thorium in ogenschouw wordt genomen.

Bij het lezen van het betoog drong de volgende gedachte zich bij me op: waarom wordt het grote voordeel niet vermeld dat wanneer SMR’s decentraal worden geplaatst – bij voorportret : robert lagendijk

keur daar waar veel elektrisch vermogen wordt gevraagd – het niet meer noodzakelijk is om over lange afstanden hoogspanningsleidingen aan te leggen of uit te breiden?

Leo Keijzer, Den Haag Stofzuiger Op deingenieur.nl las ik het artikel ‘Rijkswaterstaat test technieken om luchtvervuiling weg te vangen langs de snelweg’ van 5 november 2025.

Daarin wordt geschreven over een proeftuin aan de snelweg

diverse standjes en andere expliciete 18+-onderwerpen. En dat is niet alles. Ook gaf de knuffel tips over waar in het huis messen te vinden zijn en hoe je een lucifer afstrijkt.

FoloToy heeft de verkoop van de beer na publicatie van deze bevindingen direct stilgelegd en doet intern onderzoek, schrijft CNN. Van OpenAI mag de speelgoedfabrikant niet langer diens taalmodellen gebruiken vanwege het overtreden van de regels.

Toch lijkt dat dweilen met de kraan open. Speelgoedfabrikanten, waarvan er veel leveren via Chinese webshops, blijven tal van door AI ondersteunde producten aanbieden die blijkbaar aan de controle van toezichthouders ontkomen. Het is een breder probleem, constateert ook de US PIRG Education Fund. En het gaat niet alleen over loslippige chatbots, maar ook over de klassieke problemen, zoals lood en ftalaten in speelgoed, giftige stoffen die direct gevaarlijk zijn voor kinderen. Ook knoopcelbatterijtjes en krachtige magneten worden nog regelmatig aangetroffen in speelgoed voor de kleintjes, componenten die dodelijk kunnen zijn wanneer ze worden ingeslikt.

Los van nieuw speelgoed, zoals de geile beer, lijkt het erop dat de controlerende instanties het niet meer kunnen bijhouden. We halen onze spullen steeds meer bij webwinkels, die hun producten via pakketdiensten direct bij ons thuis brengen. Dat maakt controle op de kwaliteit en veiligheid lastig. Het vraagt ook om meer oplettendheid bij de consument. Ikzelf koop mijn kerstcadeaus in ieder geval niet bij een vage Chinese webshop.

A58 bij Oirschot waar onder meer vier nieuwe methoden worden onderzocht om fijnstof en stikstofverbindingen van wegverkeer af te vangen. Is iemand wel eens op het idee gekomen om de voorzijde van elke auto als een ‘stofzuiger’ te laten werken? Bijvoorbeeld via de radiatoringang of een aparte zuigmond bij elektrische auto’s? Simpel gesteld: elke auto heeft emissies en elke auto kan dan ook wat afzuigen van zijn voorligger. Er zijn veel methoden om de afgevangen

fijnstof en N-verbindingen dan te verzamelen, om te zetten, te neutraliseren of wat dan ook. Bij de jaarlijkse apk of bij de grote of kleine beurt kan al het afgevangen materiaal dan worden verwijderd.

Kees Suidgeest, Wamel Erratum Bij de bespreking van het boek Veilig op weg in het novembernummer stond een verkeerde auteursnaam. Het boek is geschreven door Ruud Filarski en Gijs (niet Thijs) Mom.

DECEMBER 2025 • DE INGENIEUR

39

Productontwerpen van morgen

Huishoudbot Mensachtige robots kunnen prima werken in georganiseerde fabrieksruimten, maar het huishouden doen blijkt een stuk lastiger. Neo is daar nu volgens het bedrijf 1X na tien jaar ontwikkeling helemaal klaar voor. Nou ja, bijna dan.

Neo, van het Amerikaanse bedrijf 1X, is 1,67 meter lang en heeft een metalen, mensachtig geraamte. Elke hand heeft 22 vrijheidsgraden van beweging, wat in de buurt komt van de menselijke hand. Alle bewegende delen worden met hoge precisie bediend door elektrisch aangedreven kabels, vergelijkbaar met de werking van menselijke pezen. Het geraamte wordt beschermd door een lichtgewicht, kunststof afdekking die is overtrokken met een stof.

Dat geeft de robot een zacht en vriendelijk uiterlijk.

De robot weegt dertig kilogram, kan objecten van maxi40

DE INGENIEUR • DECEMBER 2025

maal zeventig kilogram optillen en tot 25 kilogram dragen. Neo kan trappen lopen en allerlei huishoudelijke klusjes uitvoeren, waaronder afstoffen, stofzuigen, de vaatwasser in- en uitruimen, de wasmachine aanzetten, opruimen, koffie serveren en boodschappen naar binnen dragen.

Wanneer de batterij dreigt leeg te raken, loopt Neo zelf naar de oplader en sluit zichzelf aan.

Voor taken die de robot nog niet kent, zijn AI-leermodulen beschikbaar. Is alles geprogrammeerd, dan kan de eigenaar of gebruiker Neo een takenlijst geven met een deadline. Ook is er direct met Neo te communice-

ren door commando’s te geven of vragen te stellen.

In plaats van een eng mensachtig hoofd heeft Neo een simpel stoffen gezicht, met alleen twee Fisheye-camera’s op de plek van de ogen en vier ingebouwde microfoons en drie speakers.

De eerste klanten kunnen Neo kopen voor twintigduizend dollar of huren voor 499 dollar per maand. Zij moeten er wel rekening mee houden dat Neo nog niet feilloos werkt. In veel gevallen zal er op afstand iemand van het bedrijf 1X meekijken om te zorgen dat de robot alle taken goed onder de knie krijgt. (PS)

•

foto : 1 x

T E K S T: P A U L S C H I L P E R O O R D E N N I E L S O L F E R T

Energie uit de oceaan Voor de kust van Gran Canaria testen Europese ingenieurs een drijvend energieplatform dat zelfs orkaankracht kan weerstaan. Dit moet bewijzen dat de oceaan een betrouwbare bron van schone energie kan zijn.

Kogellagerhelm Niet iedere fietshelm levert evenveel bescherming tegen hoofdletsel bij een ongeluk. Een nieuwe innovatieve helm die bij impact uit elkaar springt, zou een stuk meer veiligheid bieden.

Bij een fietsongeluk komt een fietser zelden recht op de grond terecht. Vaak is er een schuine impact op het hoofd, bijvoorbeeld doordat iemand met zijn hoofd op een stoeprand slaat.

Dan stuitert de fietshelm weg en maakt het hoofd een draaibeweging. Doordat de hersenen een milliseconde trager bewegen dan de rest van het hoofd kunnen zenuwen en bloedvaten scheuren, wat kan leiden tot ernstig hersenletsel.

Bij het innovatieve release layer-system (RLS) van de Engelse startup RLS is de fietshelm bedekt met vijf panelen die op rijen van honderden kogellagertjes liggen. Raakt de fietshelm schuin een stoeprand,

foto ’ s : rls ; plotec project

dan bewegen de panelen mee door over de kogellagertjes te rollen tot ze losschieten van de helm. Deze zijdelingse beweging van de buitenste panelen reduceert sterk de draaibeweging van het hoofd, wat de kans op ernstig letsel vermindert.

Volgens onafhankelijk onderzoek van de Université de Strasbourg is het risico op een hersenschudding met de nieuwe helm ruim vier keer lager dan bij een gewone fietshelm. Het risico is ook nog ruim 2,5 keer kleiner dan bij helmen die zijn voorzien van het multi-directional impact protection-system (MIPS). Dit bestaat uit een binnenlaag die los zit van de helm zodat het hoofd iets kan meedraaien bij impact om de kans op hersenbeschadiging te verkleinen.

Canyon, fabrikant van fietsen en accessoires, gaat RLS als eerste toepassen in de Deflectr RLS-helm, die binnenkort op de markt komt voor liefst 159 euro.

(PS)

Caraïbische eilandstaten halen energie vooral uit fossiele brandstoffen. Omschakelen naar windenergie is lastig vanwege alle orkanen.

Voor dit soort landen ontwierpen ingenieurs van het duurzame-energiebedrijf Global OTEC een drijvend platform dat zelfs bij tropische stormen nog energie opwekt. OTEC staat voor ocean thermal energy conversion.

De techniek berust op het verschil in temperatuur van warm oppervlaktewater en koud dieptewater in oceanen. Dit warmere water wordt gebruikt om een werkvloeistof te verdampen, in de regel een vloeistof met een laag kookpunt zoals ammoniak. De damp drijft vervolgens een turbine aan die elektriciteit opwekt. Daarna wordt de damp met koud diepzeewater gecondenseerd, zodat de cyclus opnieuw kan beginnen.

Binnen het EU-project PLOTEC installeren ingenieurs een proefversie van zo’n platform voor de kust van Gran Canaria, vlakbij de locatie voor oceanografisch en technologisch onderzoek PLOCAN. De romp van het platform drijft er staat al. De volgende stap is het aansluiten van de koudwaterleiding die water uit de diepzee onttrekt. Daarna moet de Atlantische Oceaan z’n werk doen.

Het platform wordt dan blootgesteld aan het ruige weer op open zee, waar sensoren continu registreren hoe het zich onder die omstandigheden gedraagt en of de koudwaterleiding stabiel blijft. Met de sensordata analyseren de onderzoekers de weerstand, het materiaal en het ontwerp van het platform. Dit werd al voorspeld met computersimulaties en modeltests in een bassin.

Metingen in open zee moeten aantonen dat het platform ook onder echte maritieme omstandigheden standhoudt. (NO)

•

•

DECEMBER 2025 • DE INGENIEUR

41

EUREKA

Skimolen Indoor skipistes worden steeds groter en zijn erg duur om te bouwen en te exploiteren vanwege de hoge energiekosten.

Een Australisch bedrijf ontwikkelt een compact alternatief dat zelfs middenin de stad past.

De Snowtunnel van het gelijk­ namige Australische bedrijf heeft iets weg van een over­ maatse tredmolen voor winter­ sporters. Het concept bestaat uit een grote, ronddraaiende cilinder met een diameter van 12,5 meter en een breedte van zestien meter. Het geheel neemt ongeveer dezelfde ruim­ te in als een woonblok met vier verdiepingen.

De snelheid van de cilinder is instelbaar, beginnend met loop­ snelheid voor onervaren skiërs.

De cilinder kan maximaal acht tot negen rotaties per minuut maken. Dit komt overeen met

42

DE INGENIEUR • DECEMBER 2025

een grondsnelheid van vijftig kilometer per uur. Voor skiërs en snowboarders ontstaat binnen­ in zo een eindeloze helling om vanaf te gaan. Terwijl de binnenkant van de cilinder naar ze toe rolt, kunnen zij zijdelings maneuvreren net als op een echte piste.

In de cilinder ligt een laag echte sneeuw van zeven tot tien centimeter die steeds wordt ververst met sneeuwkanonnen.

Door de specifieke structuur van de ondergrond wordt de sneeuw goed vastgehouden en valt die bij het ronddraaien niet naar beneden. Voor de zeker­

heid komt er in de cilinder wel een groot afdak zodat skiërs en snowboarders geen loslatende sneeuw op hun hoofd kunnen krijgen.

Het bedrijf gebruikte tech­ nologie uit de mijnbouw om de Snowtunnel zo te ontwerpen dat de installatie in stukken ver­ voerd en elders weer in elkaar kan worden gezet. De eerste Snowtunnel gaat waarschijnlijk in 2027 open ergens in Australië als onderdeel van Snowtunnel Park met ook conventionele indoor pistes. De locatie wordt volgend jaar bekendgemaakt.

(PS)

•

beeld : snowtunnel

Miniopnamestudio Met de drie-in-een AirStudio S1 brengt Hisong een complete opnamestudio in broekzakformaat. Dit compacte apparaat combineert microfoon, audioset en draadloze monitoring in één systeem.

Powerschoenen Elektrische trapondersteuning voor fietsers bestaat al lang, terwijl exoskeletten vooral zijn ontworpen voor ouderen of mensen die revalideren. Nike ontwikkelt nu een elektrisch aangedreven sportschoen die fungeert als extra kuitspier.

Het doel van Nike’s Project Amplify is om elektrische loopondersteuning te bieden aan hardlopers, joggers en wandelaars zodat ze sneller gaan en verder komen met minder inspanning.

De Amerikaanse sportartikelenfabrikant ontwikkelde een eerste prototype in samenwerking met Dephy, een startup die voortkomt uit het MIT Media Lab en exoskeleten ontwikkelt voor de enkels.

Het prototype bestaat uit een paar sportschoenen waaraan een compact exoskelet met loopondersteuning valt te koppelen. Dit bevat een enkelband met batterijen en een arm met een scharnierpunt ter hoogte van het enkelgewricht.

In de arm zit een elektromotor die tijdens het lopen, joggen of hardlopen steeds via een kabel op het juiste moment in de loopbeweging aan de hiel van de schoen trekt. Volgens Nike voelt het als lopen met een tweede set kuitspieren.

De schoenen van Project Amplify zijn inmiddels getest door meer dan vierhonderd mensen die samen 2,4 miljoen stappen hebben gezet.

Nike heeft nog niet bekendgemaakt wanneer de schoenen op de markt komen. (PS)

Opnemen en afspelen in hoge geluidskwaliteit vereist veel apparatuur. Naast een microfoon is daarvoor een kabel nodig die geluid overbrengt, een audio-interface die dit vervolgens omzet in digitale audio en een computer die alles afspeelt. Het Amerikaanse audiobedrijf Hisong introduceert met de AirStudio S1 een alternatief: een microfoon, audio-interface en draadloze luisterfunctie in één compact apparaat dat in de broekzak past.

Om geluid op te nemen moet de AirStudio S1 via een USB-C-aansluiting aan een smartphone, tablet of laptop worden gekoppeld voor opslag van de audiobestanden. De ingebouwde microfoon ondersteunt twee opnamestanden. In de condenser mode vangt de microfoon gedetailleerde hoge tonen en heldere stemmen op, bijvoorbeeld voor zang of akoestische instrumenten in een stille omgeving.

In de enhanced dynamic mode kan de microfoon beter omgaan met luidere bronnen, zoals drums of elektrische gitaren, en onderdrukt hij achtergrondgeluid. Die stand is handig voor liveoptredens met publiek. Met een knop op het apparaatje schakelt de gebruiker tijdens het opnemen van de ene stand naar de andere.

Met de draadloze oortjes die zijn verstopt in de behuizing van het apparaat kan de gebruiker zichzelf live horen praten of zingen.

De AirStudio S1 komt natuurlijk ook met een app. Die biedt functies voor eenvoudige montage van audioclips en directe export naar socialemediaplatforms of cloudopslag.

Audiobestanden kunnen worden afgespeeld, bewerkt en gedeeld zonder aanvullende software. De AirStudio S1 kost zo’n 170 euro en is beschikbaar via Kickstarter. (NO)

•

•

foto ’ s : nike ; hisong

DECEMBER 2025 • DE INGENIEUR

43

EUREKA

Tapijtreinigrobot Een Amerikaans bedrijf introduceert de R2, een schoonmaakrobot die niet alleen stofzuigt, maar ook tapijten nat reinigt en droogt.

De robotmaker Robotin ontwikkelt een schoonmaakrobot die niet alleen stofzuigt, maar ook vlekken uit het tapijt verwijdert.

De R2 reinigt tot circa veertig vierkante meter tapijt per uur en laat dat oppervlak binnen twee uur weer droog achter.

Het docking station, waar de robot oplaadt, bevat twee watertanks: één van ongeveer negen liter voor schoon water en één van zo’n zes liter voor het gebruikte waswater.

Begint de schoonmaakronde, dan warmt schoon water in het station binnen tien minuten op tot zo’n 60 graden Celsius. De R2 gaat dan via een app naar

44

DE INGENIEUR • DECEMBER 2025

vooraf ingestelde schoonmaakzones, en kan dankzij sensoren en lidar-herkenning ook zelf onderscheid maken tussen vloertypen of sterk vervuilde plekken – al bepaalt de gebruiker zelf welke zones als eerste aan de beurt komen en welke even kunnen wachten.

Na de wasbeurt blaast de robot lucht van zo’n 40 graden Celsius tussen de natte tapijtvezels. Via vochtsensoren past de robot in real-time de luchtstroom aan om gelijkmatig te drogen. Na het drogen keert de robot terug naar het docking station om het gebruikte waswater af te leveren.

Wat betreft stofzuigen: in vacuümmodus levert de robot een zuigkracht van 115 watt, vergelijkbaar met andere robotstofzuigers. Het stofreservoir heeft een inhoud van 1,8 liter, wat voldoende zou zijn voor ongeveer zestig dagen.

Een lege accu laadt binnen 24 minuten tot 80 procent op, aldus Robotin. Qua afmeting is de schoonmaakrobot vergelijkbaar met andere stofzuigrobots.

Robot en docking station kosten samen bijna 690 euro.

Robotin biedt de schoonmaakbot aan via een Kickstartercampagne. (NO)

•

foto : robotin

Rolf zag een ding

Sommige dingen stralen misschien geen hoogwaardig ingenieurswerk uit, maar getuigen wel van denken als een ingenieur.

Deadlinewerker

Windmolen op je huis Onderzoekers in Duitsland hebben een ultralichte windturbine ontwikkeld die al bij zeer weinig wind begint te draaien en stroom levert.

Om ook thuis stroom op te wekken uit windenergie ontwikkelden onderzoekers van het FraunhoferInstitut für Angewandte Polymerforschung en BFF Group – een bouw- en ingenieursbureau uit de regio Berlijn – een windturbine die zelfs bij lage windsnelheden van 2,7 meter per seconde begint te draaien. Vergelijkbare modellen doen dat pas vanaf windsnelheden van zo’n vier meter per seconde.

Dat de nieuwe turbine al bij weinig wind draait, komt doordat de rotorbladen geen schuimkern bevatten, maar van binnen hol zijn. Dankzij die holle constructie is het totale gewicht tot 35 procent lager.

Om de bladen te maken 3D-printen de Duitsers eerst mallen voor beide helften van een rotorblad.

Vervolgens legt een automated fibre placementrobot laag voor laag vezelstroken van composiet op de mallen die met hars of andere uithardende kunststoffen worden verlijmd. Daarna worden de bladhelften samengevoegd.

In windtunneltesten bereikten de rotorbladen tot 450 omwentelingen per minuut. Bij een windsnelheid van tien meter per seconde levert de turbine 2500 watt vermogen. Daarmee is de turbine volgens de onderzoekers 83 procent krachtiger dan vergelijkbare modellen op de markt. Sterker nog: de turbine komt met 53 procent efficiëntie best dicht bij de theoretische bovengrens van wat een turbine aan kinetische energie aan de wind kan onttrekken. Deze bovengrens is door de Duitse natuurkundige Albert Betz op 59,3 procent gesteld. De meeste kleine windturbines blijven steken tussen 20 en 35 procent.

Grote commerciële modellen komen doorgaans niet boven de 45 procent uit.

BFF Group wil vijf prototypen installeren om uit te zoeken hoe positie en hoogte van de turbine stroomproductie beïnvloeden. Ook willen de onderzoekers de vezelstroken van één enkel materiaal fabriceren om het beter te kunnen recyclen. (NO)

•

foto : fraunhofer iap / bff group ; portret : robert lagendijk

‘Het is al week zes en jullie hebben... een tekening?’ In mijn toon probeer ik ‘ik ben niet boos, wel teleurgesteld’ te laten doorklinken. Studenten halen mijn vak wanneer ze na acht weken een werkend meetapparaat presenteren. We leren ze een planning te maken, maar die ook uitvoeren is natuurlijk een tweede. Veel studentgroepen hebben in week zes al een werkend prototype dat alleen nog een beetje optimalisatie nodig heeft. Deze groep heeft... een tekening.

Twee weken later bij de einddemonstraties is deze groep om 07.00 uur al aanwezig en wordt er gestrest, geschroefd, gemeten, gefixt en vooral: gevloekt. Maar om 10.00 uur, de deadline, staat er een werkende meetopstelling. Na afloop vraag ik ze, zoals een goed docent betaamt, wat ze de volgende keer anders zouden doen. ‘Eerder beginnen, meneer’. Mooi. Les geleerd.

De zaterdag daarna zit ik op mijn werkkamer. ‘Ze zijn er!’, roept mijn vrouw. ‘Ik kom eraan, bijna klaar!’, schreeuw ik terug. Ik had me voorgenomen om voor de pubquiz bij ons thuis zelfgemaakte quizknoppen te maken voor elk team. Dat is... bijna gelukt. Elke keer als ik eraan wilde gaan werken, was er wel een iets urgentere deadline en toen was het opeens zaterdagmiddag. Met veel gestress, gesoldeer en vooral gevloek lukte het me toch om de knoppen (bijna helemaal) werkend te maken. De pubquiz was een succes.

Maar of ik volgende keer eerder begin?

In de ruim twintig jaar die mijn werkende leven nu duurt, heb ik van mezelf geleerd dat ik ‘deadline-gedreven’ werk.

Als de deadline in zicht komt, kan ik bergen verzetten. Maar zonder externe druk ben ik moeilijk in beweging te krijgen.

De Ingenieur-hoofdredacteur Pancras Dijk weet er alles van.

Ik heb geleerd die druk extern aan te brengen: door mensen te beloven dat ik dingen ga doen die ik eigenlijk zelf ook graag wil. Door het anderen te beloven is het voor mij opeens iets dat moet. Ik weet niet of dat een slimme, gezonde manier van werken is, maar denk eerlijk gezegd van niet.

Als docent breng je de belangrijke dingen die je zelf hebt geleerd, de kennis en vaardigheden, over op je studenten.

Jij bent de expert en zij kunnen van je leren. Maar wat we vaak niet melden: je bent er ook om ze te behoeden voor de fouten die jij zelf wel maakt en al hebt leren herkennen, opdat ze beter te worden dan jij bent. Ik leer studenten beter plannen en systematischer werken dan ik zelf ooit kan.

Misschien, als goed voornemen voor 2026, moet ik daar wat eerlijker over zijn. Dus bij deze studenten van groepje 19: sorry, ik ben zelf net zo erg. Ik hoop dat jullie beter worden.

Het scheelt een hoop gevloek.

PS: Tevens ben ik van mening dat elektrische fietsen als brommers moeten worden gezien.

Rolf Hut is universitair hoofddocent aan de TU Delft, maker, spreker en schrijver.

DECEMBER 2025 • DE INGENIEUR

45

Wat drijft de hedendaagse ingenieur?

Julia Wąsala is onderzoeker bij SRON en de Universiteit Leiden. Zij combineert kunstmatige intelligentie met aardobservatie voor klimaatvraagstukken. Deze maand debuteert ze in De Ingenieur als columnist (p. 25).

‘Volg altijd je interesse’ Tekst: Marlies ter Voorde • Foto: Bianca Sistermans

‘Ik gebruik kunstmatige intelligentie voor het analyseren van satellietbeelden, bijvoorbeeld om te kijken waar op aarde methaan vrijkomt. Dat doe ik niet met ChatGPT-achtige modellen die na heel veel oefenen hun eigen gang gaan, maar met modellen die data analyseren op een manier die ik ze opdraag. Zo weet ik wat er gebeurt en kan ik mijn conclusies verantwoorden. Dat is belangrijk. Bovendien kost deze AI veel minder energie.

Lang heb ik gedacht dat dit werk me interesseert omdat ik het klimaat zo belangrijk vind. Maar mijn echte drijfveer is het puzzelen, weet ik inmiddels. Mijn favoriete fase in het onderzoekproces begint als ik een onverwachte observatie heb gedaan en moet bedenken waar die vandaan komt. Dan denk ik na, praat ik met mensen en verschijnen er langzaam maar zeker allemaal plakkertjes op de muur, alsof ik een detective ben.

Op de middelbare school vond ik wiskunde leuk. Ik las veel populairwetenschappelijke boeken, zoals van Carl Sagan en Stephen Hawking. Ik ben sterrenkunde gaan studeren nadat ik andere bètastudies had weggestreept: wiskunde ging te veel over bewijzen, natuurkunde was me te experimenteel en informatica te onbekend. Bij sterrenkunde leerde ik programmeren, zo kwam ik toch bij informatica terecht. Nu bekijk ik mooie plaatjes vanuit de ruimte. Net zoals ik bij sterrenkunde deed, alleen kijk ik nu de andere kant op.

Het leukste is het samenwerken, ook met mensen van andere vakgebieden. Dat is een vorm van wetenschapscommunicatie, want wetenschappers van verschillende vakgebieden spreken verschillende talen. Ik wil wetenschapscommunicatie ook inzetten voor het brede publiek. Daarmee ben ik als sterrenkundestudent al begonnen. Dat was relatief makkelijk, want sterrenkunde is een onderwerp waarvoor mensen makkelijk zijn te

interesseren. Voor AI is dat lastiger, vooral als je echt wil uitleggen hoe het werkt. De meeste AI-boeken voor het brede publiek gaan dan ook niet over AI, maar over de bedrijven die AI maken. AI speelt een grote rol in ieders leven. Ik zie het daarom als de verantwoordelijkheid van experts misvattingen uit de weg te ruimen en uit te leggen hoe het wel zit. Toch is dat niet mijn belangrijkste drijfveer. Dat is de verbinding met mensen. De ivoren toren waarin bèta’s volgens veel mensen zitten, is namelijk niet alleen een nadeel voor het algemene publiek, maar ook nogal eenzaam voor die bèta’s zelf.

Mijn advies is altijd je interesse te volgen, ook als dat geen recht pad oplevert naar een einddoel. Zijpaden leveren uiteindelijk vaak iets extra’s op dat je niet kunt voorspellen. En wees eerlijk over je drijfveren, op zijn minst tegen jezelf.

Ik kijk ernaar uit columnist van De Ingenieur te zijn.

Mijn inspiratiebron is Ionica Smeets. Ik wil paralellen zoeken tussen mijn AI-onderzoek en het nieuws of het dagelijks leven, zoals zij dat doet met wiskunde. Een belangrijk onderwerp bij AI is zijn vooringenomenheid.

De vooroordelen van AI als het om menselijke data gaat, zijn bekend. Denk aan de bias wat betreft geslacht, huidskleur of afkomst. Maar wist je dat AI-modellen voor satellietdata ook vooroordelen hebben? We hebben bijvoorbeeld veel meer satellietfoto’s van Noord-Amerika en Europa dan van andere regio’s. Dat beïnvloedt hoe goed een model werkt. Een ander interessant onderwerp is het aantal vrouwen in de informatica. Het is nog steeds een heel mannelijke wereld en er is een cognitieve bias die maakt dat we bij de aanwezigheid van een handjevol vrouwen al snel denken dat het toch in evenwicht is.

We zijn zelf namelijk óók getraind met vooringenomen data.’ • DECEMBER 2025 • DE INGENIEUR

47

TECHNIEKGESCHIEDENIS T E K S T: F A N T A V O O G D

Het ontzilten van zeewater is terug van weggeweest

Zoetwatermaker Eind zeventiende eeuw werd de Amsterdamse VOC-vloot uitgerust met distilleerketels om zeewater tijdens lange reizen drinkbaar te maken. Deze uitvinding van Christiaan Nentwigh bracht de ziekte- en sterftecijfers tijdens lange oceaanreizen omlaag, maar de brandstofkosten waren torenhoog.

Sinds mensenheugenis is bekend dat zeewater drinkbaar kan worden gemaakt. ‘Zout water wordt zoet als het verdampt en vervolgens weer condenseert’, schreef Aristoteles al rond 350 voor Christus in zijn Meteorologika. Pas veel later echter vond het procedé een praktische toepassing. Op zee, of preciezer: op de oceanen.

Eeuwenlang voeren schepen bij voorkeur langs kusten waar voldoende mogelijkheden waren om drinkwater te bunkeren. Een overtocht zoals die tussen Nederland en Engeland duurde in de zestiende eeuw slechts een paar dagen tot hooguit een week – zoveel drinkwater kon wel worden meegenomen. Maar met de opkomst van wereldhandel over de Atlantische en Indische Oceaan ontpopte de ontzilting van zeewater zich tot een aantrekkelijke, noodzakelijke optie. Tijdens de lange oceaanreizen duurde het soms maanden voordat zich de gelegenheid voordeed om vers drinkwater in te slaan.

Alambiek Over het ontzilten van water op zee is vreemd genoeg door techniekhistorici weinig geschreven. Het was de

De Franse arts Pierre-Isaac Poissonnier ontwikkelde een experimentele destillatiekolf voor landgenoot Louis Antoine de Bougainville, voor diens reis rond de wereld tussen 1766 en 1769. beeld : académie de marine

48

DE INGENIEUR • DECEMBER 2025

Zuid-Afrikaanse civiel ingenieur Johannes Haarhoff die in 2009 over deze vroegmoderne innovatie een artikel schreef in het wetenschappelijk tijdschrift Heat Transfer Engineering, The distillation of sea-water on ships in the 17th and 18th centuries.

Haarhoff begint zijn overzicht met de Engelse zeevaarder Sir Richard Hawkins. Deze schrijft in zijn reisverslag dat hij in 1593, tijdens zijn tocht over de Grote Oceaan, een distilleerketel heeft ingezet om zeewater te ontzilten.

Dit was een eenmalige noodgreep vanwege acuut gebrek aan drinkwater.

Daarna brak er een lange experimentele fase aan, waarbij de zeevarende naties Engeland en Nederland om beurten het voortouw namen. Aangemoedigd door de hoop dat het beheersen van deze techniek ten goede zou komen aan de gezondheid van het scheepsvolk én aan de snelheid en winstgevendheid van de lange scheepsreizen, borduurden zij voort op de van oorsprong Arabische methode om met een koperen alambiek alcohol te stoken. Een procedé dat in de Lage Landen werd ingezet voor het stoken van jenever en in Ierland en Schotland

“

van whisky. Geneesheer Aegidius Snoeck, jaren. Bovendien betaalde de VOC Nentwigh werkzaam bij de VOC-Kamer Amsterdam, Distillatie is vierhonderd gulden voor zijn distilleerketel. kreeg in 1620 toestemming voor een proef een energie- Bedragen die erop wijzen dat de compagom aan boord van het schip Gouda zeewater nie veel waarde hechtte aan zijn werk. Over verslindend de man zelf is weinig bekend. De naam te distilleren.

Onbekend is waarom het bij een experiNentwigh duidt op een Duitse afkomst, maar proces ment is gebleven. Maar ook toen al was drinkhij kwam oorspronkelijk uit Zweden. Op 10 waterproductie via distillatie een energiejanuari 1675 trouwde hij in de Duitse kerk in verslindend proces. In het efficiëntste systeem Stockholm met de koopmansdochter Sara von tot dan toe (1683), dat van de Engelse kapitein Schwindern.

Robert Fitzgerald, was 27 kilogram steenkool nodig om Nentwigh en de VOC waren wat betreft de maritieuit zeewater 341 liter zoet water te distilleren. me drinkwaterproductie hun tijd ver vooruit. Hoewel de verschillende Engelse en Nederlandse gepatenteerRestwarmte benutten de systemen weinig van elkaar verschilden, sprong het Met de komst van uitvinder en koopman Christiaan systeem van Nentwigh eruit. Zijn distillatiekolf was geNentwigh begon eind zeventiende eeuw het ontzilten integreerd in de stookplaats van de scheepskeuken en van zeewater aan boord van schepen toch substantië- gebruikte zo minder brandstof. Een vroeg voorbeeld van le vormen aan te nemen. In 1690 verhuisde Nentwigh het gebruik van restwarmte. naar Amsterdam, waar hij in dienst trad van de plaatEen test tijdens de acht maanden durende reis naar selijke VOC-Kamer. Die betaalde hem een jaarsalaris Batavia (1690-’91) aan boord van de schepen Spierdijck van twaalfhonderd gulden; bijna het viervoudige van en Brandenburg pakte gunstig uit. De kwaliteit van het het gemiddelde jaarloon van een ambachtsman in die ontzilte water bleek beter dan dat in de meegebrachte

cuyck en theodorus de roode , publiek domein

t

’’

Rechts is de Skilsloot te zien, waarover de watervaten naar de zeedijk werden gevaren voor de VOC-schepen (1789). prent : pieter van

DECEMBER 2025 • DE INGENIEUR

49

TECHNIEKGESCHIEDENIS

Voor-, zij- en achteraanzicht van de distilleerketel aan boord van schroefstoomschip Zr. Ms. Atjeh (1876) van de Koninklijke Marine. bron : collectie koninklijke marine

vaten. In 1692 kreeg Nentwigh van de Staten-Generaal octrooi op zijn uitvinding.

Minder ziekte en sterfte Het systeem kreeg de steun van de invloedrijke Amsterdamse wiskundige en burgemeester Johannes Hudde. In de eerste helft van de jaren negentig hield Hudde, samen met VOC-bewindhebber Caspar van Collen, de gegevens bij van 88 reizen tussen de Republiek en Kaap de Goede Hoop. Daaruit bleek dat het sterfte- en ziektepercentage tijdens overtochten mét distillatieketel inderdaad lager was dan tijdens de overtochten zonder.

In 1695 rapporteerde de VOC-Kamer Amsterdam enthousiast over Nentwighs systeem en bestelde het voor al haar schepen. Nentwigh verzorgde de benodigde opleiding voor het bedienen van zijn toestel en stelde daartoe instructies op schrift. Twee varensgasten werden vrijgesteld van het wachtlopen en andere plichten aan boord, zodat ze zich voltijds konden wijden aan het draaiend houden van het ontziltingsproces. Nentwighs zoon Johannes voer als ‘opperwatermaker’ mee op VOC-

Zoetwaterfabriek doet herintrede Het ontzilten van zeewater voor drinkwater wint in onze tijd snel aan belang. Met name in welvarende kuststreken, waar weinig zoet water en veel energie voorhanden is.

In 2023 waren er wereldwijd naar schatting 22.000 ontziltingsinstallaties operationeel met een totale capaciteit van honderd miljoen kubieke meter per dag. Dat is de helft van de 50

gemiddelde hoeveelheid water die dagelijks (bij Lobith) door de Rijn stroomt. Die denkbeeldige, kunstmatige rivier voorziet in de waterbehoefte van ongeveer driehonderd miljoen mensen (2023), 3,75 procent van de wereldbevolking. De wereldwijde omzet van zestien miljard euro in 2024 neemt tot 2033 naar verwachting toe tot 36 miljard euro.

DE INGENIEUR • DECEMBER 2025

schip Beverwijck en zijn broer Jacobus hield vanaf 1701 in die functie toezicht op de distilleerketel aan boord van VOC-schip Huis te Hemert.

De VOC-Kamer Amsterdam rustte in een periode van zestien jaar (1691-1707) 153 schepen uit met het ontziltingssysteem van Nentwigh, berekende techniekhistoricus Johan de Jong in zijn proefschrift Navigation through technology (2016). Dat was ongeveer driekwart van het totaal aantal Amsterdamse VOC-schepen. Maar ook de vijf andere VOC-Kamers rustten hun schepen uit met de watermaker van Nentwigh. Enkhuizen beschikte over dertien schepen met het Amsterdamse systeem.

Zeeland had er tien, Rotterdam vier, Hoorn twee en Delft één. De zaken gingen goed voor Nentwigh. Na zijn overlijden in 1703 zette zoon Johannes het werk van zijn vader voort, diens broer Jacobus bracht het tot boekhouder in VOC-dienst.

Brandstoftekort Hoewel het systeem van Nentwigh goed werkte en Nederland vooruit liep op Engeland, was er één tijdloos probleem. De toch nog enorme hoeveelheid brandstof die nodig was voor zijn energiebesparende ontziltingsysteem – gemiddeld 126 blokken brandhout voor de productie van ‘een legger’ drinkwater (plusminus 580 liter) – verergerde de ernstige ontbossing in de Nederlandse Kaapkolonie. Dat de Amsterdamse VOC desondanks zo lang vasthield aan het systeem was voornamelijk te danken aan het enthousiasme van burgemeester Hudde en VOC-bewindhebber Van Collen. Maar in 1704, amper een jaar na de dood van Nentwigh, kwamen ook Van Collen en Hudde binnen een maand van elkaar te overlijden. Met de dood van de uitvinder en zijn twee beschermheren brokkelde de steun voor het geavanceerde systeem af. Het tekort aan brandhout in de Kaapkolonie begon zich te wreken, schrijft Haarhoff in zijn artikel.

Volgens techniekhistoricus De Jong is het ontziltingssysteem van Nentwigh vooral ten onder gegaan omdat de cijfers van de hoge heren uit Amsterdam de VOC-schippers en -bemanning niet overtuigden. De nieuwe technologie, die hun van hogerhand was op-

De gerenoveerde Wezenputten bij Oudeschild op Texel.

Met water uit deze drinkwaterputten werden de Amsterdamse VOC-schepen vanaf 1627 bevoorraad. Het ijzerrijke Texelse water was beter houdbaar dan het sulfaatrijke water uit het Hollandse veenweidegebied. foto : pa 3 ems / wikime dia / cc by - sa 3.0

gedrongen, vertrouwden ze niet echt en de verdeeldheid over de voor- en nadelen leidde tot aanhoudende spanningen aan boord. Het kan ook zijn dat de VOC kosten- en ruimtebesparing aan boord zwaarder liet wegen dan de gezondheid van bemanning en – al dan niet vrijwillige – passagiers.

Het ontziltingsproject werd in 1707 beëindigd. De VOC greep terug op de oude methode, waarbij grote hoeveelheden drinkwater werden gebunkerd en opgeslagen in vaten. De tropische hitte tijdens de reis bood een gunstig leefklimaat voor wormen. Het drinkwater werd daarom voor consumptie eerst door een doek gegoten, waarna men de resterende verontreiniging liet bezinken. Vervolgens dompelde men ter ontsmetting een gloeiende kanonskogel in het water. ‘Uitstinken’ heette dat. Onderweg probeerde men verder zo veel mogelijk regenwater op te vangen.

Trage herstart Later in de achttiende eeuw hervatten Franse en Britse artsen en natuurkundigen in opdracht van de marine de experimenten met het ontzilten van zeewater. Net als de methode van Nentwigh combineerden die systemen distillatie van water met voedselbereiding in de kombuis. De Britten hadden in de zeventiende eeuw al een streepje voor op de Nederlanders omdat zij beschikten over steenkool, dat minder ruimte in beslag nam dan brandhout.

De ontwikkeling van de technologie liep in de achttiende eeuw vertraging op vanwege de nieuwe, wijd-

verbreide misvatting dat distillatie niet genoeg was om zeewater drinkbaar te maken. Zo zou de toevoeging van kalk het ontzilte water pas echt drinkbaar maken. Nog vaker schermden Britse patenthouders met zorgvuldig geheim gehouden additieven, zoals zilvernitraat en kaliumcarbonaat, die onontbeerlijk waren voor drinkbaar water.

Het zou tot het einde van de achttiende eeuw duren voordat zeewaterdistillatie aan boord van Britse marineschepen de experimentele fase was ontgroeid en was geevolueerd tot een gangbare praktijk. De Amerikaanse president Thomas Jefferson publiceerde op 21 November 1791 een rapport waarin hij het ontzilten van zeewater op zeeschepen propageerde.

Filtratie boven distillatie De stoomscheepvaart en daarbij het begrip van stoomtechnologie in de negentiende eeuw gaf de maritieme drinkwaterproductie een nieuwe impuls. Daardoor hebben moderne duikboten, marine-, koopvaardij- en cruiseschepen in onze tijd vaak ontziltingsinstallaties aan boord.

Het ontzilten van zeewater op land kreeg pas na de Tweede Wereldoorlog enige omvang. Maar sinds 1975 wint filtratie terrein op distillatie, zowel te land als op zee. Bij filtratie via omgekeerde osmose laten filters onder druk watermoleculen door, maar het zout niet. Dit proces is energiezuiniger dan distillatie, maar kost nog altijd veel energie. Het voordeel van nu is dat die in toenemende mate wordt opgewekt met zonnepanelen. • DECEMBER 2025 • DE INGENIEUR

51

De Ingenieur in gesprek

Piero Colonna bestrijdt ‘thermodynamische misdaad’

‘Er is zoveel energie te besparen’ Via schoorstenen van grote, energie­intensieve bedrijven gaat jaarlijks wereldwijd zeker 150 terawattuur aan warmte de lucht in. Gebruik die warmte toch nuttig, luidt de noodkreet van thermodynamicus Piero Colonna. ‘De technologie is er gewoon.’

Tekst: Jim Heirbaut

Piero Colonna, hoogleraar propulsion and power aan de TU Delft, is op een missie. Bij veel grote industrië­ le bedrijven gaat de restwarmte van processen letterlijk in rook op. Het benutten van die warmte is technisch gezien niet zo moeilijk, maar bedrijven willen er vaak niet aan. De van oorsprong Italiaanse thermodynami­ cus heeft daarom het Knowledge Center Organic Ran­ kine Cycle (KCORC) opgericht. Dit kenniscentrum wil de bestaande technieken om warmte terug te winnen bekender maken en lobbyt in Brussel voor beleid om de zware industrie te stimuleren om hun processen te verduurzamen. Onlangs bracht het KCORC het white­ paper Thermal Energy Harvesting uit, met als ondertitel The Path to Tapping into a Large CO2-free European Power Source.

U schetst het beeld dat grote bedrijven energie verspillen. Wat bedoelt u daar precies mee?

‘Het gaat om grote fabrieken waarvan de productie­ processen een hoge temperatuur vereisen en waar de ovens dus heet moeten worden opgestookt, altijd met fossiele brandstoffen. Van die energie in de vorm van warmte wordt maar een deel nuttig ingezet. De rest ver­ dwijnt door de schoorsteen naar de buitenlucht.’

Op wat voor soort bedrijven doelt u?

‘Bedrijven die glas produceren, of cement, ijzer, staal en aluminium, maar ook chemische bedrijven, olie­ en gasbedrijven en papierfabrieken. En ook de voedings­ industrie, waar bijvoorbeeld voor pasteurisatie stoom wordt gebruikt. Bij al dat soort bedrijven zijn kansen om de warmte die wordt weggegooid, nog te benutten.

52

DE INGENIEUR • DECEMBER 2025

Wist je dat voor pasteurisatie stoom van 100 graden Cel­ sius genoeg is, maar dat daarvoor fossiele brandstoffen worden verbrand? Dat is in thermodynamisch opzicht misdadig, dit kun je net zo goed met warmtepompen doen. Daarbij wordt geen CO2 uitgestoten en dan is het proces efficiënter.’

Waarvoor zouden we die warmte kunnen inzetten?

‘Bijvoorbeeld om woonwijken te verwarmen. Of we kunnen de warmte upgraden, zoals we dat noemen. Een warmtepomp verhoogt dan bijvoorbeeld de temperatuur van water zodat het heet genoeg is om voedingsmidde­ len te pasteuriseren. Je kunt gek genoeg zelfs koelen met warmte, dankzij de energie die erin zit. Maar onze focus ligt op het gebruik van restwarmte voor de opwekking van elektriciteit met de organische Rankinecyclus.’

Wat houdt de Rankinecyclus in?

‘Dat is een thermisch proces waarmee warmte wordt omgezet in mechanische arbeid of elektriciteit. Het lijkt op hoe een stoommachine werkt, met het verschil dat de werkvloeistof organisch is in plaats van water. Denk aan koelmiddelen, koolwaterstoffen of koolstofdioxide.’

Wat zijn hiervan de voordelen?

‘De Rankinecyclus is al heel oud en de technologie van de (organische) Rankinecyclus is helemaal uitontwik­ keld. Daardoor is de apparatuur die je ervoor nodig hebt betrouwbaar en gaat ze lang mee. Een fabriek die deze techniek gebruikt, krijgt er een afgesloten installatie met roestvrijstalen onderdelen bij. Een extra bron van elek­ triciteit, die weer nuttig kan worden ingezet.’

1996: promotie energy engineering, Politecnico di Milano 2011: start congres ‘International Seminar on ORC Power Systems’ 2013 – heden oprichter, voorzitter en lid adviesraad (o.a.), Knowledge Center Organic Rankine Cycle (KCORC) 2013 – heden: hoogleraar propulsion and power, TU Delft 2025: Lifetime Achievement Award van de Global Propulsion and Power Society

‘We zijn een groep mensen die vooral door idealen worden gedreven en dit in onze eigen tijd doen. Onze non-profitorganisatie bestaat uit een mix van mensen van universiteiten, bedrijven en onderzoeksinstellingen.

Sinds het allereerste begin willen we meer bekendheid genereren voor deze thermodynamische cyclus waarmee zoveel energie te besparen valt.’

Hoe gaat dat?

‘Steeds beter. Sinds een jaar of vier praten we ook met beleidsmakers in Brussel over dit onderwerp. Eerst deden we maar wat, maar later zijn we dit lobbyen professioneler gaan aanpakken. En met succes: het onderwerp ‘van restwarmte naar vermogen’ was eerst nergens in de plannen van de EU terug te vinden, maar nu wel.’

Warmte nuttig gebruiken die anders wordt weggegooid: het klinkt als iets waar nieportret : tu delft

mand tegen kan zijn. Zijn er ook nadelen?

‘Het vereist natuurlijk wel dat een bedrijf de stap zet om een nieuwe installatie te laten bouwen. We merken dat veel bedrijven nog aarzelen om warmteterugwinning met ORC in hun bedrijven in te voeren.’

Waarin zit die aarzeling? Waarom willen die bedrijven er niet aan?

‘Deels natuurlijk omdat de prijs voor aardgas nog steeds erg laag is. Grote energie-intensieve bedrijven kopen hun energie tegen lage tarieven. Daardoor doet het niet zo’n pijn om warmte laten weglekken. Alles wat te goedkoop is, gooien mensen makkelijk weg. En in het hele verhaal wordt CO2-uitstoot nog niet voldoende beprijsd. Was dat wel het geval, dan zag het plaatje er heel anders uit.

Ook merken we bij bedrijven die in aanmerking komen voor ORC vaak een psychologische component. Wat als de nieuwe installatie kapotgaat? Of ze zeggen dingen als: bij ons bedrijf hebben we verstand van het maken van melk en kaas, maar we weten niets van het produceren van elektriciteit.’

t

U bent actief in het Knowledge Center Organic Rankine Cycle. Wat is dat voor organisatie?

DECEMBER 2025 • DE INGENIEUR

53

QUOTE

‘De infrastructuur ligt er vaak al’

Hoe groot is de potentie van restwarmteterugwinning?

‘We hebben heel conservatief ingeschat dat in de EU zo’n 150 terawattuur per jaar aan elektriciteit valt op te wekken met industriële restwarmte die nu nog de lucht in gaat. Dat is het stroomverbruik van pakweg veertig miljoen huishoudens of het opgetelde stroomverbruik van Nederland en Denemarken.’

Dat zou de energietransitie een grote stap verder helpen.

‘Zeker, en het zou ook de energieafhankelijkheid van Europa kunnen verminderen. We hebben de komende jaren veel energie nodig. Natuurlijk zullen er nieuwe windparken en zonneparken komen, maar daarvoor is veel ruimte nodig. Ruimte die er in sommige landen ofwel simpelweg niet is, ofwel niet beschikbaar is doordat mensen ze niet in hun achtertuin willen. Een ORCelektriciteitscentrale staat naast een fabriek, op een plek die toch al voor dit soort toepassingen is bestemd. Daar speelt not in my backyard geen rol. De infrastructuur die nodig is, zoals kabels, ligt er bovendien al.’

Is er al ervaring opgedaan met deze technologie?

‘De techniek is op verschillende plekken succesvol toegepast. Al in de jaren zeventig waren er kleine energiecentrales op afgelegen plekken die aardgas verbrandden en met deze technologie elektriciteit opwekten. Recent is er veel belangstelling voor het toepassen van ORCinstallaties in de aardwarmtesector. Daar is het op54

DE INGENIEUR • DECEMBER 2025

wekken van stroom uit aardwarmte de beste oplossing. Ook de olie- en gasindustrie krijgt belangstelling voor het ontwikkelen van aardwarmte. In de Amerikaanse staat Utah loopt het grootste project, een installatie van vierhonderd megawatt elektriciteitsopwekking.’

Veel beleidsbeslissingen voor de industrie worden in Brussel genomen. Zitten jullie daar aan tafel?

‘We praten regelmatig mee in werkgroepen en proberen zo de richtlijnen voor de industrie te helpen veranderen. Ook belangrijk is om beleidsmakers te informeren over technieken voor het benutten van restwarmte. Om die reden hebben we bijvoorbeeld een whitepaper uitgebracht over het oogsten van restwarmte in industriële processen. En we hebben de handen ineengeslagen met de European Heat Pump Association, de vereniging die de belangen behartigt van bedrijven in de warmtepompsector. Er is veel overlap tussen de verenigingen en de techniek voor warmteterugwinning gebruikt vaak dezelfde componenten als bij toepassingen met warmtepompen. Denk aan warmtewisselaars, gesloten circuits met werkvloeistof, en vloeistofpompen.’

Hoe kijkt u naar de toekomst?

‘We hebben goede hoop dat bedrijven de terugwinning van restwarmte vaker zullen toepassen. Dat moet ook echt, want de verspilling van energie is enorm. Het is een complex probleem, maar niets doen is geen optie.’ •

WAAR

KUN N EN

W E

N A A RT O E?

DE

IN GEN IEU R

T IP T

T E K S T: J I M H E I R B A U T

Een vleugje technieknostalgie

t/m 14/6 Volg de reis van afvalplastic In Museum De Bastei in Nijmegen kunnen bezoekers de reis volgen van het plastic dat we gebruiken. In de nieuwe tentoonstelling De Grote Reis van Klein Plastic ontdek je in verschillende virtual reality-experiences hoe alledaags plastic uit badkamer, tuin of garage afbreekt tot onzicht­ bare microplastics, die vervolgens in de rivieren terechtkomen. De VR­beleving onthult daarmee een tot nu toe onzichtbare wereld van plastic. ‘We laten zien hoeveel impact zoiets kleins kan hebben’, zegt museumdirecteur Hans Hooijmaijers. ‘Wat begint met een plastic verpakking, eindigt als microscopisch deeltje in de Waal.’

Meer info: debastei.nl/nl/exposities/2025/de-grote-reis-van-klein-plastic

Alles over de Einstein Telescope

beeld : museum de bastei ; discovery museum ; techniek met ’ n ziel

Nederland dingt mee naar het huis­ vesten van de Einstein Telescope, een enorme ondergrondse detector voor het meten van zwaartekracht­ golven. Wie daar meer over wil we­ ten, kan naar Kerkrade. Daar heeft het Discovery Museum het Einstein Telescope Education Centre ingericht, samen met de Universi­ teit Maastricht. Dat is in de eerste plaats bedoeld voor schoolklassen, maar andere nieuwsgierige burgers zijn ook welkom. Iedere eerste zondag van de maand is er voor hen de Gravity Tour, een rond­ leiding waarbij de film Spacetime draait. Ook is er een interactief college over zwaartekrachtgolven en de techniek achter de Einstein Telescope.

Meer info: discoverymuseum.nl/ einstein-telescope/etec

Nog net in Noord­Brabant ligt het dorpje Neerkant, waar het museum Techniek met ’n Ziel huist. Dat toont met zijn collectie de ontwikkeling van elektrische apparatuur van de vorige eeuw tot in onze tijd. Het museum komt voort uit een privécollectie van technische apparaten die de evolutie van elektrische appa­ ratuur laten zien vanaf 1900.

Bezoekers van het kleine mu­ seum – reserveren verplicht – krijgen altijd een rondlei­ ding, waarbij de persoonlijke verhalen achter de apparaten worden verteld.

Meer info: techniekmeteenziel. nl/over-ons

Ga het dak op bij NEMO Sinds mei heeft wetenschaps­ museum NEMO in Amsterdam een totaal vernieuwd dakplein.

Dit is gratis te bezoeken en je leert er meer over wolken, die­ ren en planten. En natuurlijk heb je op het dak van NEMO een prachtig uitzicht over de stad. Als je er dan toch bent, neem dan ook even een kijkje in het museum zelf. Dat heeft sinds vorig jaar een compleet vernieuwde Technium­ver­ dieping, waar te zien is hoe technologie wordt ingezet voor een gezondere en duur­ zamere wereld.

Meer info: nemosciencemuseum.nl/doen/tentoonstelling/ dakplein

DECEMBER 2025 • DE INGENIEUR

55

Over de ups en downs van een topweten­ schapper De race om het Majoranadeeltje van Gerard Janssen bevat alles: persoonlijke tragedie, prikkelende wetenschap en grote commerciële belangen.

Tekst: Jim Heirbaut

De race om het Majoranadeeltje Gerard Janssen 240 blz. | € 24,99 e-boek € 12,99 56

DE INGENIEUR • DECEMBER 2025

Van de colleges quantummechanica die ik eind vorige eeuw kreeg, kan ik me weinig herinneren. Maar de essentie is blijven hangen: deeltjes gedragen zich op de schaal van de atomen – en kleiner – heel anders dan de dingen die we zien.

Een tennisbal die je hard tegen een muur ramt, gaat er echt niet doorheen. Maar op atomaire schaal gebeuren die dingen wel.

Wat te denken van de paradox dat van een superklein deeltje nooit én de positie én de snelheid te bepalen is. Gek, toch?

Veel nuttige toepassingen waren er destijds nog niet, maar dat is nu anders.

Quantum is hot: ingenieurs en natuur­ kundigen ontwikkelen quantumcompu­ ters, apparaten die op een heel andere manier berekeningen uitvoeren dan ge­ wone computers en zo nieuwe medicijnen of oplossingen voor klimaatverandering dichterbij zouden brengen. De verwach­ tingen zijn zo hooggespannen omdat deze computers bepaalde berekeningen sneller dan bestaande supercomputers zouden kunnen uitvoeren. Grote techbedrijven en zelfs landen zijn inmiddels in een race verwikkeld om zo snel mogelijk een bruik­ bare quantumcomputer te bouwen.

Zoals een gewone computer rekent met bits, zo draait de werking van een quantumcomputer om zogeheten qubits, rekeneenheden die niet alleen ‘1’ of ‘0’ kunnen zijn, maar ook allerlei tussen­ vormen. Voor een werkende qubit zijn verschillende natuurkundige bouwstenen kandidaat.

Een ervan prikkelt de verbeelding: het Majoranadeeltje. De theorie voorspelt het bestaan, maar om dat deeltje – eigenlijk een koppel deeltjes – aan te tonen, moeten wetenschappers veel moeite doen. Bijvoor­ beeld door heel precies geprepareerde nanodraadjes extreem koud te maken.

Met deze aanpak werd de natuurkundige Leo Kouwenhoven in 2012 de eerste die sterke aanwijzingen voor ‘Majorana’s’ in experimenten zag. Het was voor journalist Gerard Janssen aanleiding Kouwenhoven jarenlang te gaan volgen, wat resulteerde in de documentaire De Race (2019) en nu het boek De race om het Majoranadeeltje.

Voor wie een beetje interesse in natuur­ kundige onderwerpen heeft, is het boek een genot om te lezen. Janssen schrijft het allemaal helder op. De ervaren journalist is zelf opgeleid als natuurkundige en dat geeft hem het voordeel dat hij de finesses van de fysica snapt. Tegelijk stapt hij niet in de valkuil om met te grote stappen door de materie te gaan of om te veel fysische details te willen uitleggen. Janssen is een goed en rustig verteller die de natuurkun­ de precies doseert. Waar het verhaal het nodig heeft, volgt uitleg, vaak kraakhelder.

Soms geeft hij ook gewoon eerlijk toe dat hij een natuurkundig betoog van een van de hoofdpersonen niet kan vol­ gen. Over de eerste kennismaking met Kouwenhoven: ‘Ik begreep niet goed waar hij het over had, maar ik zag wel dat hij er volledig in opging.’

Na de aanvankelijke successen van Kouwenhoven meldt Microsoft zich in Delft en financiert een heel quantum­ onderzoekslab aan de Technische Uni­ versiteit. De resultaten komen vervolgens maar moeizaam op gang. Als een van Kouwenhovens medewerkers vervolgens meetresultaten presenteert in het presti­ gieuze tijdschrift Nature die Majorana’s zouden aantonen, blijken zijn experimen­ ten grove fouten te bevatten. Er volgt een integriteitsonderzoek en het artikel wordt teruggetrokken – een zeldzaamheid.

Wat dit boek zo boeiend maakt is dat we als lezers getuige zijn van de ups en downs van een topwetenschapper. Eerst jarenlang koppig geploeter, dan grote wetenschappelijke successen, uiteindelijk gevolgd door een diep dal: het leest als een Hollywoodscript. Hoe hoger iemand reikt – Leo Kouwenhoven werd genoemd als toekomstig Nobelprijswinnaar – hoe dieper ook de val lijkt als het misgaat.

Janssen beschrijft het hele proces respectvol, zowel tijdens de periode van Kouwenhovens grote successen als na zijn val van de academische Olympus. Hij spaart hem daarbij niet; dat zou geforceerd overkomen. In het boek geeft Kouwen­ hoven zelf ook toe dat hij dingen anders en beter had kunnen doen.

Hoe word ik techbaas?

De serie Techbitch maakt jonge kijkers op speelse wijze bewust van de technologische systemen die hun dagelijks leven vormgeven.

Tekst: Sanne van der Sman

Waterstof afgewogen Nederland waterstofland? Alleen als het kleinschalige, decentrale projecten gaat ontwikkelen, laat Gerd Junne zien in een toegankelijk boek.

Tekst: Marlies ter Voorde

Elke energietransitie brengt ingrijpende veran­ deringen met zich mee. Niet alleen op technisch gebied – steenkool bracht staal en spoorwegen, olie bracht auto’s en vliegtuigen – maar ook poli­ tiek. Welk land heeft de belangrijkste grondstoffen en wint daardoor aan macht? Hoe herverdelen industrieën zich over de wereld? Ook bij de huidige opmars van duurzame energie moeten landen opnieuw hun positie bepalen of innemen.

Een van de energiedragers van de toekomst is groene waterstof, geproduceerd door de elektro­ lyse van water met duurzame stroom. Hiervoor leek Nederland goede kaarten in handen te hebben.

Dankzij decennialange gaswinning hebben we im­ mers zowel expertise als een unieke infrastructuur.

Waterstof, geproduceerd met windenergie op de Noordzee, zou de zware industrie kunnen voorzien van groene energie.

Het boek WaterstofNL van Gerd Junne beschrijft de nationale en internationale ontwikkelingen die deze ambitie de afgelopen jaren hebben beïnvloed en geeft een vooruitblik op de mogelijke toekomst van een waterstofindustrie in Nederland. Junne is emeritus hoogleraar internationale betrekkingen aan de Universiteit van Amsterdam en volgde meer dan twintig jaar de ontwikkelingen op het gebied van waterstof. Die kennis deelt hij op toegankelijke wijze.

De interesse van Nederlandse bedrijven en de overheid in groene waterstof ging sinds eind vorige eeuw als een jojo op en neer, laat Junne zien, af­ hankelijk van de prijs van aardgas, oorlog, klimaat­ verdragen en andere internationale ontwikkelingen.

Het grootste obstakel voor grote Nederlandse bedrijven zoals Tata Steel, is dat waterstof in som­ mige andere landen veel voordeliger kan worden geproduceerd. Junne pleit dan ook voor een strate­ gie die inzet op kleinere, decentrale projecten om de Nederlandse economie een impuls te geven en robuuster te maken.

WaterstofNL. Een pleidooi voor een decentrale toepassing Gerd Junne | 296 blz. | € 21,99 beeld : vpro

Jongeren groeien op met figuren als Elon Musk en Mark Zucker­ berg als iconen van technologische vooruitgang. Hun grote techbedrijven bepalen in hoge mate hoe communicatie, informa­ tievoorziening en publieke meningsvorming functioneren. De mechanismen erachter blijven voor kinderen – voor volwassenen trouwens ook – vaak onzichtbaar. Hoe werken de algoritmen die bepalen wat jij op je tijdlijn te zien krijgt? Welke data verzamelen de techbedrijven? Hoe ziet hun verdienmodel er uit?

Om de werking en invloed van de grote digitale platforms aan een jong publiek uit te leggen, komt de VPRO met Techbitch, een zesdelige serie in samenwerking met ProDemos en ondersteund met lesmateriaal voor groep 7/8 van de basisschool en de onder­ bouw van het voortgezet onderwijs.

De makers hopen een nieuwe generatie gebruikers een technisch én maatschappelijk kader aan te reiken om de digitale wereld beter te begrijpen. ‘We worden steeds afhankelijker van technologie en delen eindeloos veel data met een clubje techbro’s,’ stelt Juliette van Paridon, eindredacteur VPRO Jeugd. ‘Deze ontwikkeling raakt democratische waarden als vrijheid en privacy. Met de serie en het lesmateriaal willen we kinderen op een verhalende manier bewust maken van de macht van techbedrijven.’

In de eerste aflevering probeert presentator Stephanie Louwrier zelf techbaas te worden. Haar droom laat zien hoe machtig en rijk sommige techbazen zijn, en welke invloed en risico’s dat met zich meebrengt. De makers leggen dit uit zonder met het vingertje te wijzen, maar door te laten zien hoe hun keuzen invloed hebben op de technologie waar wij allemaal dagelijks van afhankelijk zijn.

Het lesmateriaal sluit aan op de kerndoelen burgerschap en digitale geletterdheid. Leerlingen in groep 7/8 kunnen zich buigen over privacy, vrijheid van meningsuiting, discriminatie en de rol van de Europese Unie bij het reguleren van techbedrijven. Middel­ bare scholieren gaan aan de slag met de betrouwbaarheid van nieuws, politieke beeldvorming en debatteren over bijvoorbeeld een minimumleeftijd voor sociale media.

Techbitch biedt jongeren zo een toegankelijke introductie in de technische, economische en democratische dimensies van digitale technologie. Voor een generatie die is opgegroeid in een permanent online ecosysteem is dat geen luxe, maar noodzaak.

Techbitch Techbitch | VPRO | zes afleveringen | NPO Start

DECEMBER 2025 • DE INGENIEUR

57

MEDIA

Water, wind en bewoners Twee kaartenboeken belichten de eeuwige dynamiek tussen land, mens en water.

Tekst: Pancras Dijk

Nederland Waterland. Een geschiedenis in 100 oude kaarten Marieke van Delft en Reinder Storm 408 blz. | tot 31 december € 59,00, daarna € 79,00

Historische waterschapsatlas. Acht eeuwen omgaan met het water Paul Brood en Petra van Dam (red.)

224 blz. | € 39,95

Hoofdkaart langetermijnvisie Marker Wadden en Enkhuizerzand (2016). beeld : vista land schapsarchitectuur

58

DE INGENIEUR • DECEMBER 2025

Als er iets is dat ons land al vanaf het prilste begin kenmerkt, dan is dat onze constante strijd met het water. Eeuwenlang leefden we van overstroming naar watersnood­ ramp. Tegelijk ontwikkelden we in de omgang met deze geduchte vijand onze veerkracht. We leerden hoe we de voort­ durende dreiging te slim af konden zijn. We bouwden dammen en dijken, legden terpen aan en polderden een halve zee in. Inmid­ dels bouwen we complete woonwijken op het water of op opgespoten eilanden.

‘Het water, de wind en de bewoners van de laaggelegen Delta zijn een perpetuum mobile’, schrijft hoogleraar Lotte Jensen in het voorwoord van het ontzagwekkende Nederland Waterland, vol oude en nieu­ were kaarten. Met elkaar vertellen die een complete geschiedenis van onze complexe, dynamische omgang met het water: van de Romeinse tijd (een shoutout naar Asterix verraadt de toegankelijke stijl) tot aan de

aanleg van de Marker Wadden (zie onder).

Het kaartmateriaal is daarbij van een onge­ kende rijkdom.

Ongeveer tegelijk zag de Historische Waterschapsatlas het licht. Die vertelt in grote lijnen hetzelfde verhaal en is even­ eens rijkelijk geïllustreerd met mooie foto’s en kaarten, maar richt zich daarbij op de rol van de waterschappen. Waar het water­ beheer aanvankelijk het werk was van loka­ le gemeenschappen, daar ontstonden vanaf 1200 regionale samenwerkingsverbanden.

Voor de aanleg van dijken waren veel ar­ beiders en materiaal nodig. De hoge kosten konden alleen samen worden gedragen.

Het water diende bovendien zoveel belan­ gen, dat georganiseerd beheer was vereist.

De verantwoordelijkheid van de water­ schappen houdt allang niet meer op bij het garanderen van droge voeten. Nu richten ze zich ook op het vasthouden van water en op waterzuivering. Een belangrijk verhaal.

Q&A

Elke maand zijn er talloze nieuwe boeken, toneelvoorstellingen, podcasts en video’s. De Ingenieur pikt de interessantste eruit en stelt de maker vijf vragen.

Een nieuwe stad tussen Amsterdam en Flevoland: een goed idee? Ties Rijcken en Matthijs de Kok bespreken de kansen en de uitdagingen. waterland: hoe gaat ijstad er komen? | 25.34 min.

In Hotel de Wereld belicht journalist en auteur Frank Westerman postkoloniale tragedies, zoals het lot van het vroegere modeldorp Wageningen in Suriname: het ‘warme Wageningen’.

op alle podcastplatforms

Tekst: Pancras Dijk

1 2 3 4 5

Waarom heeft u dit boek geschreven?

‘Ooit studeerde ik in Wageningen voor landbouwingenieur en ontwikkelingswerker, met specialisatie Latijns-Amerika. Nu studeert mijn dochter conflict studies & peacebuilding, wat haar in Costa Rica bracht. Ik heb haar daar opgezocht, misschien ook wel om terug te blikken op het maakbaarheidsideaal van toen. Wat is er in een half mensenleven ten goede gekeerd en wat is juist jammerlijk mislukt?’

Waarom begon de ruimte na de oerknal opeens uit te rekken?

Wetenschapsjournalist Yannick Fritschy vertelt vlot en luchtig hoe onder andere Albert Einstein zich daarover honderd jaar geleden al het hoofd brak. heelal op hol | 132 blz. | € 13,75

Voor wie heeft u dit boek geschreven?

‘Mijn boek spreekt hopelijk tot de verbeelding van lezers die verder kijken dan de landsgrenzen. Die bijvoorbeeld willen lezen over Nicaragua’s eeuwige kanaalambities. Ingenieursbureau Haskoning heeft het recent nog onderzocht: hoe moet deze concurrent van het Panamakanaal eruit gaan zien? Ik ging kanoën op het beoogde tracé van dit fantoomkanaal dat er natuurlijk nooit komt.’

Wat fascineert u aan het onderwerp?

‘Ontwikkelingswerk wordt wel een “zachte kracht” genoemd. De grote consultancybureaus zeggen steevast dat het effect niet meetbaar is, maar ik geloof erin, zeker als er wordt gewerkt aan onderwijs, zorg, fairtrade en wellicht waterbeheer. En doe je ontwikkelingswerk niet uit solidariteit of barmhartigheid, doe het dan op z’n minst om enige diplomatieke invloed te behouden.’

Waarnaar verwijst de titel van het boek?

‘In het boek werp ik de vraag op: wat als die kolonisatie nu wél iets goeds heeft voortgebracht? In Suriname legden Nederlandse boeren en ingenieurs de Prins Bernhardpolder aan, waar recordhoeveelheden rijst werden geoogst. Modeldorp Wageningen was volgens oud-bewoners de beste plek om te wonen: het leven was er goed en discriminatie bestond er niet. Nu is het er vervallen. Oud-bewoners spreken met weemoed en heimwee over de witte ingenieurs.’

Wat heeft u geleerd tijdens het schrijven?

‘Die polder was een prestigeproject van de Wageningse landbouwhogeschool. Een gebied van tienduizend hectare moeras en bos werd in cultuur gebracht. Ook de Surinamers waren er trots op. Voor de machinale oogst was een speciale combine nodig die niet in de natte bodem wegzakte: die stond zelfs afgebeeld op een van de Surinaamse bankbiljetten. Moeten we hier afstand van nemen omdat het in koloniale verhoudingen tot stand kwam?’

Hotel de Wereld. ‘Wageningen, Suriname’ en andere postkoloniale tragedies Frank Westerman | 288 blz. | € 22,50 | e-boek € 11,99

portret : jan rosseel

Wat is ‘slim’? Hoe meten we ‘intelligentie’? Helpen slimme systemen ons ook om slimmere keuzen te maken? Daarover sprak hoogleraar en tot recent De Ingenieur-columnist Felienne Hermans (VU) op tv. buitenhof: hebben we meer (kunstmatige) intelligentie nodig?

15.30 min. | youtube

Wetenschapsjournalist Jim en cabaretier-broer Dolf Jansen duiken in het toeval, in interviews en columns over het vinden van iets bruikbaars terwijl je er niet naar op zoek was. sterrenkunde, seks en serendipiteit 116 blz. | € 14,99

DECEMBER 2025 • DE INGENIEUR

59

Nieuws en activiteiten uit de vereniging ONDER REDACTIE VAN MARLIES TER VOORDE

Proost!

Ingenieursvereniging KIVI nodigt alle leden uit om het nieuwe jaar te komen inluiden in het verenigings­ gebouw. Het is meteen een mooie gelegenheid om kennis te maken met president Diana van den Heuvel, die in een nieuwjaarstoespraak zal terugkijken op 2025 en vooruitblikken op 2026.

Nieuwjaarsreceptie, KIVI-bureau Den Haag, 8 januari, 16.30-21.00 uur, kivi.nl/activiteiten/nieuwjaarsreceptie-2026

Monopiles op zee zetten Monopiles – funderingen voor windturbines op zee – worden steeds groter en zwaarder. Dat stelt eisen aan hefplatforms, de jackups, vanaf waar ze worden geïnstalleerd. Het bedrijf GustoMSC levert expertise, ondersteuning en materieel voor dit soort megaklus­ sen. In deze lezing bij GustoMSC geeft bouwkundig ingenieur Joaquin Bilbao een overzicht wat er allemaal komt kijken bij het neerlaten van monopiles vanaf een jackup, aan de hand van een recent project.

Lezing: Monopile Installation Using Jack-Up Platforms, Schiedam, 12 februari, 18.00-21.30, kivi.nl/communities/vakafdelingen/offshore-techniek/activiteiten

Toekomst­ bestendig timmeren

Gesimuleerde golven Om maritieme operaties zo realistisch mogelijk na te bootsen, bouwde onder­ zoeksinstituut MARIN het Seven Oceans Simulator Centre. In deze digitale werk­ ruimte kunnen ingenieurs en scheepslieden schepen testen met simulatoren en digital twins, nog voor ze worden gebouwd. Zo­ wel de reactie van de schepen op de gol­ ven als de interactie met andere schepen en de infrastructuur wordt gesimuleerd. Dit vergroot de veiligheid bij werkzaamheden op de echte zee. Na een introductie volgt een tour door het onderzoekscentrum.

Excursie: Seven Oceans Simulator Centre MARIN, Wageningen, 15 januari, 15.0018.15 uur, kivi.nl/communities/vakafdelingen/offshore-techniek/activiteiten 60

DE INGENIEUR • DECEMBER 2025

De Timmerfabriek in Zaamslag is gespeciali­ seerd in de fabricage van houten kozijnen, ramen en deuren. Het familie­ bedrijf, in 1910 opgericht door Krijn Dieleman en inmiddels vier genera­ ties verder, is sinds kort toekomstbestendig.

Vooral personeelskrapte noopte tot ingrijpende veranderingen in het pro­ ductieproces, van am­ bachtelijk handwerk naar geavanceerde machinale productie. Nu heeft de Timmerfabriek de mo­ dernste houtbewerkings­ machines. Deelnemers krijgen een presentatie en een rondleiding.

Bedrijfsbezoek Timmerfabriek K. Dieleman Zaamslag, Zeeland, 17 december, 15.00-17.00 uur, kivi.nl/communities/ regionale-afdelingen/zeeland/activiteiten

beeld : depositphotos ; gustomsc ; depositphotos ; marin

Ingenieur van het jaar: en dan?

Elk jaar reikt het Koninklijk Instituut Van Ingenieurs (KIVI) de Prins Friso Ingenieursprijs uit aan de gekozen Ingenieur van het Jaar.

De Ingenieur belt met winnaars uit het verleden. Deze maand: David Fernandez Rivas, Ingenieur van het Jaar in 2021.

Tekst: Marlies ter Voorde

Ondernemer en onderzoeker David Fernandez Rivas ontving de Prins Friso Ingenieursprijs in 2021 tijdens de coronapandemie, dus via het beeldscherm. Inmiddels is hij hoogleraar aan de Universiteit Twente en wetenschappelijk directeur en medeoprichter van spinoff bedrijf FlowBeams, dat naaldloze injecties geschikt maakt voor de praktijk. Fernandez Rivas heeft meerdere uitvindingen op zijn naam, maar de naaldloze injectie met de bubble gun-techniek is toch wel de bekendste: deze schiet druppeltjes vloeistof zoals medicijn of inkt dwars door de opperhuid heen.

‘Vorig jaar kregen we een subsidie van 2,5 miljoen euro van de European Innovation Council, om het technology readiness level te verhogen’, vertelt Fernandez Rivas. ‘En we wonnen een innovatieprijs bij de Consumer Electronics Show in Las Vegas, in de categorie Schoonheid en persoonlijke verzorging.’ Naaldloos injecteren is fijn voor mensen met prikangst, beter voor het milieu omdat er geen injectienaalden nodig zijn, én

het kan ook worden ingezet voor cosmetische behandelingen. ‘Zowel bij gezonde mensen als bij mensen met littekens, psoriasis of eczeem, waartegen medicijnen in de opperhuid helpen’, zegt Fernandez Rivas.

‘Juist daarvoor is deze technologie geschikt.’

Fernandez Rivas was blij met de Prins Frisoprijs vanwege de erkenning en zichtbaarheid van zijn werk.

‘Maar het was vooral nuttig dat ik werd gedwongen bewuster naar mezelf en mijn werk te kijken. Wat zijn mijn kwaliteiten? Wat heb ik te bieden aan de academischeen ingenieurswereld?’

Dat ingenieurs soms als minder goede onderzoekers worden gezien dan wetenschappers, vindt Fernandez Rivas onterecht. ‘Ik denk dat we een breed spectrum nodig hebben van verschillende ingenieurs die willen samenwerken.’ Belangrijke eigenschappen voor iedereen in de kenniseconomie zijn overtuigingskracht en empathie, vindt hij. ‘En kennis natuurlijk, anders verkondig je onzin. De juiste balans van die drie ingrediënten is mijn heilige graal.’ Mede daarom schreef hij het boek Empathic Entrepreneurial Engineering, en publiceerde de belangrijkste bouwstenen daarvan tevens in gratis toegankelijke artikelen en opiniestukken.

‘Empathie en overtuigingskracht zijn soms moeilijk in één persoon te vinden. Daarom moeten we die eigenschappen aan de jongere generaties meegeven. Dat gaat mij de volgende decennia nog wel bezighouden. Er is genoeg te doen.’

Wie verdient volgens u de titel Ingenieur van het Jaar 2026? Houd kivi.nl/pfip in de gaten en stem mee voor de publieksprijs!

Prestatieprijzen Van alle eerstejaars wiskunde- en informaticastudenten in Nederland behaalde er niet een zulke hoge cijfers als Koen Oostveen (UTwente, tweede van links op de foto). Met een gemiddelde van bijna een 9 scoorde hij nog net wat beter dan Erik Szabó (RUG, links) en Kuba Mazurkiewicz (TU Delft, tweede van rechts). Oostveen studeert behalve wiskunde ook computerwetenschappen.

Al sinds zijn achtste is hij gefascineerd door programmeren. ‘Ik houd ervan problemen op te lossen’, zegt hij. ‘Niets bevredigt mijn nieuwsgierigheid meer dan tot op de bodem uitzoeken hoe dingen werken.’ De studenten wonnen met hun hoge cijfers de Performance Awards van de KIVI-afdeling Informatica. Deze werden afgelopen maand uitgereikt door afdelingsvoorzitter Robert ten Hoor. De hoofdprijs bestaat uit een beurs van 150 euro per maand gedurende het huidige academisch jaar en een KIVI-lidmaatschap. foto : universiteit twente ; kivi

DECEMBER 2025 • DE INGENIEUR

61

Teamgeest

Nederland telt tientallen studententeams waarin aankomende ingenieurs zich fanatiek inzetten voor een concreet doel.

Naam: TU/ecomotive Aantal studenten: 25 Doel: een simpel repareerbare auto Perspectief: auto’s duurzamer maken

Selfservice Wat op het eerste gezicht een hippe blauwe stadsauto lijkt, blijkt bij nader inzien een bijzondere innovatie. Bij de ARIA van studententeam TU/ecomotive kan de automobilist zelf onderdelen vervangen.

Tekst: Jim Heirbaut

De ARIA is een compacte elektrische auto, waarbij veel belangrijke onderdelen eenvoudig zijn los te maken en te vervangen.

Er zit zelfs een speciale gereedschapskist in de wagen met alle hulpstukken die daarvoor nodig zijn. ‘Iedereen moet het kunnen’, zeggen de studenten. Met de ARIA wil team TU/ecomotive aansluiten bij de ‘right to repair’-beweging, die zegt dat producten beter repareerbaar moeten worden gemaakt.

De beweging is een reactie op het feit dat consumentenproducten, van smartphones tot auto’s, vaak volledig zijn dichtgelijmd en daardoor niet zelf te repareren.

Fairphone Al pratende met de teamleden van TU/ecomotive, dringt de vergelijking met de Fairphone zich op. Dat is een mobiele telefoon van Nederlands ontwerp, waarbij de gebruiker zelf onderdelen, zoals batterij, scherm, geheugen of camera, kan vervangen. De aan-

leiding daarvoor kan zijn dat er een onderdeel stuk is – een barst in het beschermende glas van het display – of dat er een beter vervangend onderdeel beschikbaar is gekomen.

Inderdaad blijkt Fairphone een inspiratie te zijn geweest voor het studententeam, vertelt marketingmanager Sarp Gürel op het podium van het Eindhovense Evoluon bij de onthulling eind november. ‘Maar er zijn meer bedrijven die al goed bezig zijn met de repareerbaarheid van producten. Neem ook IKEA, dat er een punt van maakt dat je gemakkelijk vervangende onderdelen kunt krijgen.’

TU/ecomotive is een studententeam uit Eindhoven, waarvan inmiddels alweer de tiende generatie studenten een eigen product heeft afgeleverd. Uit eerdere jaren kwam onder meer een auto die volledig uit gerecyclede materialen bestaat en een auto die CO2 uit de lucht opzuigt tijdens het rijden. Het afgelopen jaar hebben zo’n 25 studenten van

Render van de ARIA. illustratie : tu / ecomotive 62

DE INGENIEUR • DECEMBER 2025

de TU/e, hogeschool Fontys en mbo Summa samengewerkt aan het ontwerpen en bouwen van de ARIA, daarbij ondersteund door tal van bedrijven.

‘Onze sponsors bieden financiële ondersteuning, maar heel belangrijk is ook de technische ondersteuning’, zegt Sarp. ‘We mogen gebruikmaken van hun machines.

Dat is fijn, want we hebben zelf lang niet alles in huis om een auto te bouwen.’

Eigen ontwerp Een uur voor de officiële presentatie en vlak voordat er een zwart doek overheen wordt gedrapeerd voor de latere onthulling, maken de studenten een laatste rondje langs de auto.

Die oogt enigszins als een moderne Renault 5.

Opzet? Sarp schiet in de lach. ‘Dat horen we vaker. Maar nee, dit is echt ons eigen ontwerp. Middenin het jaar waarin wij bezig waren, kwam de elektrische Renault 5 op de markt. Dat was een beetje ongelukkig.’

Team TU/ecomotive bij hun ARIA. foto : sarp gürel

In het volgende nummer van De Ingenieur Ingenieur van het Jaar Wie wint de Prins Friso Ingenieursprijs 2026?

We stellen de finalisten aan u voor.

Sterker Europa Als we niet fors investeren in innovatie, dan halen we de achterstand met de VS en China niet meer in. Wat zijn de sterke kanten van Europa?

Meten aan chips Wafers moeten worden geïnspecteerd. Nearfield doet dat met atoomkrachtvelden.

foto : asml

Aan de hand van een paar onderdelen de­ monstreren de studenten de repareerbaar­ heid van de wagen. Zo zit onderin het chassis aan beide zijkanten een zwarte plaat. Die lijkt enkel een design feature, maar er zit meer achter. Een van de studenten haalt de plaat weg. Drie brede sleuven worden zichtbaar, waarin een soort cassettes zitten. Het zijn de accupakketten, die er eenvoudig uit en in te schuiven zijn. ‘Is er iets kapot aan de batte­ rij, dan maakt dit reparatie eenvoudig’, zegt Alp Gürel, de tweelingbroer van Sarp. ‘Maar dit maakt de wagen ook toekomstbestendig, want over een paar jaar zullen er batterij­ pakketten zijn met hogere energiedichtheid.’

Het tweede dat direct opvalt, zijn de platen waaruit de carrosserie is opgebouwd. Die zit­ ten allemaal met een vernuftig kliksysteem op het chassis. Als er dan in één van de pla­ ten een deukje zit, of een serieuze kras, dan kan de plaat simpel worden vervangen door

Het volgende nummer verschijnt op 3 februari in print. Digitaal is het een dag eerder al te lezen, in de app en op digitaal.deingenieur.nl.

het systeem op enkele punten los te klikken.

Bij de meeste bestaande auto’s zitten deze carrosseriedelen vastgelijmd, of zijn ze op een ontoegankelijke manier vastgeschroefd.

Alarmsysteem Niet direct zichtbaar aan de auto, maar ze­ ker niet minder belangrijk, is een nieuw ont­ wikkeld systeem voor on-board diagnostics.

Auto­eigenaren zullen de situatie herken­ nen: er licht een waarschuwingslampje op het dashboard op, maar het is niet duidelijk wat er aan schort. Pas in de garage, wanneer de auto met een kabeltje aan een laptop vastzit, kan de fout worden uitgelezen. Met de app Autodog van TU/ecomotive kan de consument zelf meteen zien wat er mis is.

Geeft de auto een foutmelding, dan sluit de gebruiker zijn telefoon aan. In de app is dan een diagnose te zien, zoals: ‘Het gaspedaal is defect. Pak gereedschap X en verricht han­

Bij de presentatie van de nieuwe auto. illustratie : tu / ecomotive

deling Y.’ De gebruiker krijgt daarbij stap voor stap te zien hoe die de reparatie moet aanpakken.

De studenten hebben niet als doel om de ARIA echt op de weg te laten rijden. Ze willen vooral de industrie laten zien wat er mogelijk is. ‘We willen inspireren. Zou dit een volgende stap kunnen zijn, dat mensen hun elektrische auto zelf kunnen repareren? Dat scheelt tijd en geld en geeft eigenaren de controle terug over hun auto. Momenteel kan zelfs een han­ dige hobbyist niets met een elektrische auto.

Wij veranderen dat’, besluit Alp. •

Een van de studenten vervangt een zijpaneel van de carrosserie. foto : de ingenieur DECEMBER 2025 • DE INGENIEUR

63

Vragenvuur

Acht lastige vragen aan Han Wösten, hoogleraar microbiologie aan de Universiteit Utrecht en programmaleider bio inspired innovation.

Voor zijn innovatieve onderzoek naar nieuwe materialen uit schimmeldraden kreeg hij de prestigieuze Huibregtsenprijs 2025.

Tekst: Astrid van de Graaf

64

Wat is het laatste dat u zelf heeft gerepareerd?

‘De afzuiginstallatie op de overloop maakte al een half jaar zoveel lawaai dat ik er soms niet van kon slapen. Ik heb het apparaat uit elkaar gehaald en schoongemaakt. Dat hielp even, maar het lawaai is nu weer net zo erg als daarvoor.

Mijn gezinsleden vinden mij niet zo’n goede klusser, maar ik ben het daar niet mee eens. Ik houd inderdaad wel eens wat onderdelen over, maar het werkt altijd wel weer.’

Voor welk probleem zouden ze eindelijk eens iets slims moeten verzinnen?

‘Wij hebben in Bilthoven veel kalk in het water en daarom maken wij de douche steeds droog met een trekker. Afschuwelijk werk; als dat nu eens automatisch zou kunnen. Een andere oplossing is het ontkalken van water, maar dat is volgens mij totaal niet duurzaam.’

Wat is uw favoriete app?

‘Ik ben een late adopter van technologie. Ik gebruik mijn telefoon nauwelijks, zelfs niet om te telefoneren; routes bekijk ik nog altijd van te voren via de ANWB-routeplanner.’

Hoe vaak gebruikt u een AI-assistent zoals ChatGPT?

‘Steeds meer. Tijdens een lezing denk ik vaak: “Hoe zit dit met schimmels?”, en dan kan ik direct meepraten. Collega’s gaan momenteel al na of en hoe we met AI standaardwerkstukken kunnen nakijken, zoals eerstejaars practicumverslagen. Dat lijkt mij geweldig.’

Welk boek maakte recent grote indruk op u?

‘Betrapt! Ik lees veel te weinig. In vakanties lees ik Scandinavische detectives voor de ontspanning. Verder lees ik het hele jaar door alleen wetenschappelijke artikelen.’

Waarvoor zou u schimmeldraden het liefst inzetten?

‘Op het gebied van leervervangers gebeurt al veel moois.

Toch zie ik het liefst ontwikkelingen in de bouw omdat die nog meer impact hebben op de vermindering van de CO2-uitstoot en het energiegebruik. Laatst keek ik naar een verkiezingsdebat waar men het had over schimmelhuizen. Dat was geen positieve kwalificatie omdat het werd gerelateerd aan vocht en kou. Hoe mooi zou het zijn als we schimmelhuizen gaan associëren met comfort en gezondheid, kwaliteit en duurzaamheid?’

Welke technologische ontwikkeling baart u zorgen?

‘Ik ben niet zo zeer bezorgd over een technologische ontwikkeling als wel over het gebruik ervan. We zouden bijvoorbeeld veel minder gebruik moeten maken van elektrische fietsen en van auto’s. Dat geldt helemaal voor iedereen die met z’n telefoon bezig is.’

Dilemma: shiitake gebruiken als processors in een computer of verwerken in een roerbakgerecht?

‘Toch maar in de wok voorlopig. Ik geloof absoluut in bouwmaterialen, leer en vleesvervangers van schimmels en zelfs verband om infecties tegen te gaan of eetbaar verpakkingsmateriaal. Ik geloof ook in machines om thuis schimmelmaterialen en producten te kweken. Maar computers van schimmels, dat maak ik niet meer mee. Hoewel, dat dacht ik ook toen men schimmelleer ging ontwikkelen.’

DE INGENIEUR • DECEMBER 2025

portret : han wösten

You're invited You're invited 08 .01.

2026 08 .01.

0 8 .01 .2026 2026

Vier het nieuwe jaar op z’n KIVI’s tijdens onze traditionele nieuwjaarsreceptie.

Vier het nieuwe jaar op z’n KIVI’s tijdens onze traditionele nieuwjaarsreceptie.

We blikken terug en toosten op een veelbelovend 2026.

Vier het nieuwe jaar op op 2025 z’n KIVI’s tijdenssamen onze traditionele nieuwjaarsreceptie.

We blikken terug op 2025 en toosten samen op een veelbelovend 2026.

We blikken terug op 2025 en toosten samen op een veelbelovend 2026.