De Ingenieur april 2025

TECHNIEK MAAKT JE TOEKOMST

DE INGENIEUR NR. 4 JAARGANG 137 APRIL 2025

GROENE HAVEN De moeizame verduurzaming van een fossiel bolwerk

DELFT HYPERLOOP

Nee, bedankt Promovenda hekelt fnuikende pestcultuur

|

BIDIRECTIONEEL LADEN

|

S L I M M E I R R I G AT I E

Natasja Hogen: Ga er open in en vind je eigen weg

|

ROBOTCAMERA

Eureka Tover je bakfiets om in een camper

Vooraf

Pancras Dijk is hoofdredacteur van De Ingenieur.

Nieuwe knuppel

We zijn geneigd ons te verliezen in details

De honkballende dochter had een nieuwe knuppel nodig. Eenmaal in de speciaalzaak begon het ons te duizelen. Materiaal, vorm, gewicht, dikte, gewichtsverdeling, grip, lengte, kleur: er bleken zoveel variabelen dat we even geen idee meer hadden. Gelukkig was er één variabele die de keuze enigszins beperkte: de prijs.

Een paar dagen later kwam er nieuws uit de Verenigde Staten. Daar hadden de New York Yankees, een van de topteams, het recordaantal van negen homeruns in een wedstrijd geslagen. Het bleek te danken aan wat de ‘torpedoknuppel’ werd genoemd: een compleet nieuw ontwerp van een product dat al lang en breed uitontwikkeld leek. De innovatie zat ’m in de positie van het breedste deel: die paste de ontwerper op basis van data aan de specifieke slagman aan. Dat mag toch niet!, riep de tegenstander meteen, maar in het spelregelboek bleek wel de maximale breedte van het dikste knuppeldeel te worden beschreven, maar niet waar dat moest zitten.

Hoewel onze pas aangeschafte knuppel dus al was verouderd voor die goed en wel was ingeslagen, werd ik erg blij van het nieuws. We zijn vaak geneigd ons te verliezen in details of ons blind te staren op regeltjes, wat allemaal wel en wat niet zou mogen. Er zijn zoveel maatschappelijke opgaven waar een compleet nieuwe manier van denken hard nodig is. Waar blijft bijvoorbeeld de torpedoknuppel voor de Rotterdamse haven? In het omslagverhaal leest u hoe die er maar niet in slaagt haar fossiele veren af te schudden.

Play ball!

Op de cover

De haven van Rotterdam moet verduurzamen, maar lukt dat wel zonder level playing field?

FOTO : DANNY CORNELISSEN

PORTRET : ROBERT LAGENDIJK

APRIL 2025 • DE INGENIEUR

1

Redactie Pancras Dijk (hoofdredacteur) Astrid van de Graaf (eindredacteur) Jim Heirbaut Marlies ter Voorde Redactieadres Prinsessegracht 23 2514 AP Den Haag Postbus 30424 2500 GK Den Haag TEL. 070 3919 885 E-MAIL redactie@ingenieur.nl WEBSITE deingenieur.nl

Vormgeving Eva Ooms Sales Pascal van der Molen E-MAIL sales@kivi.nl Druk Wilco, Amersfoort

De Ingenieur verschijnt in 2025 elf maal. © Copyright 2025 Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd en/of openbaar gemaakt door middel van druk, fotokopie, via internet of op welke andere wijze dan ook zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever. Niet in alle gevallen is na te gaan of er op de illustraties in dit nummer nog copyright rust. Waar er nog verplichtingen zijn tot het betalen van auteursrecht is de uitgever bereid daaraan alsnog te voldoen.

RUBRIEKEN 37 | Inbox Reacties van lezers 40 | Eureka Massagelaarzen en andere productontwerpen van morgen 4 | NIEUWS

ISSN 0020-1146

Europese raket

Abonnementen 2025 Leden van het Koninklijk Instituut Van Ingenieurs (KIVI) ontvangen De Ingenieur uit hoofde van hun lidmaatschap.

Abonnement voor niet-leden (inclusief btw): printmagazine: € 165,75 per jaar digitaal: € 106,60 per jaar losse nummers: € 17,50 (inclusief verzending)

Quantumnetwerk Damveiligheid Stijgende zeespiegel

Abonnementen worden tot wederopzegging aangegaan en ten minste voor de vermelde periode. Het abonnement kan na deze periode per maand worden opgezegd. U kunt uw opzegging het beste doorgeven via onze website: deingenieur.nl/lezersservice.

Abonneeservice Ga voor (cadeau)abonnementen, adreswijzigingen en het laten nazenden van niet ontvangen nummers naar het webformulier op de site, te vinden onder het kopje ‘Abonnement en service’.

WEBSITE deingenieur.nl ADRES Postbus 30424, 2500 GK Den Haag E-MAIL abonneeservice@ingenieur.nl TEL. 070 39 19 850 (bereikbaar op maandag, dinsdag en donderdag van 9 tot 15.30 uur)

De Ingenieur als pdf Abonnees en leden die De Ingenieur willen downloaden als pdf-bestand, kunnen daarvoor terecht op de website: deingenieur.nl/abonnement-en-service

56 | M E D I A 52 | Quote De optimistische kijk van Sumit Paul-Choudhury 55 | Zien & Doen Honderd jaar André Volten

Opzeggen lidmaatschap Het lidmaatschap wordt jaarlijks automatisch verlengd. Beëindiging van het lidmaatschap kan per het einde van het kalenderjaar. Er geldt een opzegtermijn van ten minste één maand; een schriftelijke opzegging per brief of e-mail dient uiterlijk 1 december in ons bezit te zijn. Na ontvangst van de opzegging en eventueel verschuldigde contributie verstuurt de ledenadministratie een bevestiging.

Correspondentieadres Koninklijk Instituut Van Ingenieurs t.a.v. Ledenadministratie Postbus 30424 2500 GK Den Haag TEL. 070 391 98 80 E-MAIL ledenadministratie@kivi.nl Volg ons ook op

Intensieve veehouderij Vergeten apparaten Nooit gebouwd Nederland

60 | KIVI-nieuws Ingenieur van het Jaar

Lidmaatschap Koninklijk Instituut van Ingenieurs Het Koninklijk Instituut Van Ingenieurs (KIVI) is de beroepsvereniging voor hoger opgeleide technici in Nederland. Iedereen die hoger technisch onderwijs volgt, heeft gevolgd of een sterke affiniteit heeft met techniek, kan lid worden van KIVI. Leden ontvangen vanuit het lidmaatschap maandelijks het technologietijdschrift De Ingenieur. Kijk voor meer lidmaatschapsvoordeel op kivi.nl.

Contributie 2025 Regulier lidmaatschap: € 176,50 30 jaar of jonger: € 48,50,-* Studentlidmaatschap: € 24,-* De contributie voor leden in het buitenland is gelijk aan die voor leden woonachtig in Nederland. Een lidmaatschapsjaar loopt van 1 januari tot en met 31 december. Bij lidmaatschappen die in de loop van het jaar ingaan, wordt de contributie naar rato berekend. Aanmelden voor het lidmaatschap kan via kivi.nl/lidworden. * De Ingenieur digitaal

Dimming the Sun

COLUMNS 11 | Podium Felienne Hermans 62 | Teamgeest Delft Hyperloop PERSOONLIJK 46 | DRIVE Natasja Hogen over de evolutie van verwarmingsen ventilatietechnologieën 59 | Q&A Philibert Schogt over slimheid 64 | Vragenvuur Presentator en auteur Harm Edens

23 | Marcel Möring Algoritmen als draaikolk 35 | Enith Groene chemie 39 | Jims verwondering Waar zijn BSML en CSML? 45 | Rolf zag een ding Minion-oog als sensor 61 | Jacolien Eijer Hoop om te delen

NR. 4 JAARGANG 137

APRIL 2025

foto : danny cornelissen

12

Toekomstbestendige haven in opbouw De Rotterdamse haven, de grootste economische motor van Nederland, is een fossiel bolwerk. Verduurzaming is noodzakelijk, maar blijkt een ingewikkelde klus.

24 | Batterij op wielen De gemeente Utrecht laat honderden bidirectionele laadpalen plaatsen. Lukt het zo de netcongestie te verlichten?

30 | Nee, bedankt

48 | Slimme sproeiers

Rachel Los (TU Delft) nam een ‘nee, bedankt’- lijst op in haar proefschrift, gericht aan de mannen die haar gedurende haar studie en PhD probeerden te kleineren of seksistisch bejegenden.

Het groen in de gemeentelijke plantsoenen van Raalte staat nooit meer droog.

32 | Schimmelgroei in beeld Dankzij een in Amsterdam ontwikkelde robot is nu eindelijk te zien hoe ondergronds enorme netwerken van ragfijne draden ontstaan.

APRIL 2025 • DE INGENIEUR

3

xxxx p.22

xxxx p.23

xxxx p. 26

ONDER REDACTIE VAN JIM HEIRBAUT

xxxxx p.18

REDACTIE@INGENIEUR.NL

Eerste besturingssysteem voor quantumnetwerk Om applicaties te kunnen draaien op een quantumnetwerk, is een toegankelijk besturingssysteem nodig. Onderzoekers van onder andere de TU Delft presenteren een eerste versie.

Tekst: Marlies ter Voorde

Ooit konden computers alleen gegevens opslaan of berekeningen doen als met de hand een serie knoppen op de juiste wijze werd omgezet: de hardware werd rechtstreeks bediend. Later kwam er software, waarmee men ‘recepten’ schreef die de computer vertelden wat te doen. Kennis van de hardware was niet meer nodig.

Quantumcomputers zitten ergens in het beginstadium van deze ontwikkeling.

Dat geldt vooral voor quantumnetwerken, waarbij quantumprocessoren op verschillende locaties met elkaar zijn verbonden.

In maart is in dit proces een nieuwe mijlpaal bereikt. Een team onderzoekers, deels van de TU Delft, presenteerde in Nature het eerste besturingssysteem voor quantumnetwerken – vergelijkbaar met Windows voor klassieke computers.

Deel van de hardware waarvoor het besturingssysteem is ontwikkeld.

FOTO : TU DELFT 4

DE INGENIEUR • APRIL 2025

Dit besturingssysteem, QNodeOS, maakt het mogelijk op eenvoudige wijze en zonder hardwarekennis applicaties op een quantumnetwerk te programmeren en uit te voeren, zegt onderzoeksleider Stephanie Wehner van QuTech van de TU Delft. Dat opent de weg voor de ontwikkeling van software die quantumnetwerktechnologie dichter bij de samenleving brengt.

Quantumnetwerken zijn veelbelovend omdat bij quantumdeeltjes verstrengeling (entanglement) kan optreden: de toestand van het ene deeltje heeft rechtstreeks invloed op de toestand van het andere deeltje, ook op afstand. Zo kunnen computers met elkaar communiceren. Een veel genoemde toepassing van quantumcomputers en -netwerken is het genereren van onkraakbare encryptiesleutels voor het delen van vertrouwelijke gegevens. Ook zijn ze voor sommige toepassingen miljoenen keer sneller dan klassieke computers.

De volgende stap in het onderzoek is het breed toegankelijk maken van QNodeOS voor experts die ermee willen experimenteren, onder andere op het demonstratiemodel voor quantuminternet van QuTech: Quantum Network Explorer.

Podcaststudio bij KIVI In het gebouw van het Koninklijk Instituut Van Ingenieurs (KIVI) in Den Haag richt de redactie van De Ingenieur een studio in.

Daar gaan de makers van dit magazine onder de titel ‘Helder’ eigen podcasts opnemen over actuele techniekonderwerpen.

‘We kijken ernaar uit de interessantste gasten te ontvangen aan onze eigen podcasttafel’, zegt hoofdredacteur Pancras Dijk.

Op het recente KIVI-jaarcongres werden twee podcasts opgenomen. Die zijn terug te luisteren via de bekende kanalen en via deingenieur.nl/podcasts. (JH)

HELDER Dé podcast over techniek

Prins Frisoprijs Kunstmatige intelligentie-expert Meike Nauta heeft de Prins Friso Ingenieursprijs gewonnen. De jury roemde haar empathisch vermogen en maatschappelijke betrokkenheid. Nauta maakt zich sterk voor uitlegbare AI. Ze geeft les aan de universiteit en werkt als consultant bij het bedrijf Datacation, dat AI ontwikkelt voor bedrijven en maatschappelijke organisaties. Delft Hyperloop werd uitgeroepen tot beste technische studententeam. De prijzen werden uitgereikt op de Dag van de Ingenieur, georganiseerd door KIVI. (PD)

Lees het laatste technieknieuws op deingenieur.nl

Voorbeelden van driedimensionale structuren geprint met de Xolografieprinter.

3D-structuren printen voor weefselgroei Er is grote behoefte aan technieken om weefsels in elke gewenste vorm te kunnen maken. Met een vrij nieuwe 3D-lichtprinttechniek proberen onderzoekers van de TU Eindhoven nu de perfecte omgeving voor celgroei te creëren.

Tekst: Jim Heirbaut

De laatste jaren plukken ook biotechnologen de vruchten van de nieuwste 3D-printtechnieken. Een groep onderzoekers aan de TU Eindhoven paste een commercieel verkrijgbare 3D-printer zodanig aan dat hij driedimensionale structuren kan printen van biomaterialen.

In een tijdsbestek van enkele minuten maakt de machine een centimeters hoge structuur – een scaffold, letterlijk vertaald een steiger – waarin levende cellen zich kunnen nestelen en vermenigvuldigen, ‘Wij onderzoeken hoe we de perfecte omgeving kunnen creëren voor cellen, zodat die gaan groeien en delen’, zegt Miguel Dias Castilho, die de nieuwe onderzoeksgroep biomaterials engineering and biofabrication leidt. foto : bart van overbeeke

De grote uitdaging is om cellen ertoe aan te zetten zich te gaan delen, zodat ze kunnen uitgroeien tot een gezond stuk bot- of spierweefsel. Op termijn, zo is het idee, kan een op deze manier geprint scaffold in een lichaam wordt geplaatst. ‘Het weefsel groeit verder, waarbij de cellen het scaffold langzaam opeten’, zegt Dias Castilho.

Voor het bouwen van de scaffolds gebruikten Dias Castilho en collega’s een vrij jonge 3D-printtechniek: Xolografie. Deze methode werkt met een speciale vloeistof die gevoelig is voor licht. Daar waar twee lichtstralen van precies gekozen golflengten samenkomen, wordt de vloeistof hard.

De TU/e-onderzoekers beginnen met een stroperige, doorzichtige vloeistof – een gelachtig materiaal, zoals een gelatine – waarin na dubbele belichting vaste structuren ontstaan. Doordat de vloeistof zo viskeus is, is er geen verdere ondersteuning nodig voor de ontstane 3D-structuur.

De ontwikkelde printtechniek heeft een paar sterke punten. Zo gaat het bouwen van een structuur razendsnel: dat is in een paar minuten gepiept. De kleinste details (de resolutie) zijn slechts twintig micrometer, terwijl scaffolds van vele centimeters

kunnen worden gemaakt. ‘Ten slotte is deze techniek schaalbaar en reproduceerbaar’, vult Stoecker aan. Het apparaat kan keer op keer dezelfde kwaliteit produceren.

De hoop van onderzoekers is dat deze aanpak over een paar jaar kan worden ingezet bijvoorbeeld bij schade aan een bot of aan een spier. Na implanteren van een scaffold begint er nieuw bot- of spierweefsel te groeien, net zolang tot het gat is dichtgegroeid.

De kleinste details zijn twintig micrometer groot

Hoewel deze medische toepassing voorlopig nog toekomstmuziek is, zouden de scaffolds al eerder in het lab kunnen worden gebruikt voor onderzoek naar celgroei, ziekteprogressie of voor het testen van geneesmiddelen. • APRIL 2025 • DE INGENIEUR

5

NIEUWS

Nieuw inzicht in veiligheid dammen

Of het nu gaat om bescherming tegen overstromingen, beheer van de waterstanden, energievoorziening of voedselzekerheid: dammen zijn cruciaal. Bezwijkt er een, dan kunnen de gevolgen bovendien catastrofaal zijn. Onderzoekers van Deltares, IHE Delft en Imperial College London analyseerden de wereldwijde faalkans van dammen sinds 1900. Daarvoor combineerden ze hydraulische, geotechnische en mechanische engineering met statistische analyses. Dat levert vijf nieuwe inzichten op.

Vijf inzichten 1

3

Ouderdom geen probleem

4

Stijgend faalpercentage nieuwbouw

Steeds veiliger

De kans dat grote dammen falen, nam de afgelopen eeuw per decennium met gemiddeld 30 procent af.

Landen die grote dambreuken hebben meegemaakt, hebben effectief van deze rampen geleerd.

Sinds 2000 stijgt het faalpercentage van nieuwe dammen ineens weer. Oorzaak van deze trendbreuk is de dammenbouw in lagelonenlanden, vooral daar waar eerder nog geen rampen waren.

Percentage damfalen per constructiejaar 80 40 0 1900

2

1920

1940

1960

1980

Dammen die dateren uit begin vorige eeuw hebben een grotere kans op falen. Dat komt evenwel niet door veroudering van de constructie, maar doordat toen slechter werd ontworpen en gebouwd.

2000

2020

5

Kwetsbare eerste jaren

Falen van met name aarden (ophogings)dammen doet zich vooral voor in de eerste vijf jaar na de bouw. Het risico van vroegtijdig falen is bij betonnen dammen sterk afgenomen.

Klimaatverandering als oorzaak?

Steeds vaker zijn overstromingen de belangrijkste oorzaak van damfalen. Of er een directe koppeling kan worden gelegd met klimaatverandering, moet verder worden onderzocht.

Dambreuken onvermijdelijk De gemiddelde kans op het falen van een dam ligt ver onder 1 op 10.000 per jaar 85 procent van de dammen is zelfs minstens twee keer zo veilig

Omdat er wereldwijd 62.000 grote dammen zijn, zal het echter toch ergens misgaan. Tot 2035 verwachten de onderzoekers 23 grote dambreuken. Hierbij is nog geen rekening gehouden met de bouw van nieuwe dammen, klimaatverandering of gewapende conflicten.

Ymke Pas/De Ingenieur/Bron: Deltares

6

DE INGENIEUR • APRIL 2025

Satelliet van Galileo in een baan om de aarde.

Galileo houdt Europa’s navigatie onafhankelijk Nu de Verenigde Staten een nieuwe koers varen, wil Europa zijn onafhankelijkheid vergroten. Voor satellietnavigatie heeft het al Galileo. Dat werkt zelfstandig en is nauwkeuriger dan het Amerikaanse gps.

Tekst: Marlies ter Voorde

Satellietnavigatiesysteem Galileo is ontwikkeld door de Europese Unie en de Europese ruimtevaartorganisatie ESA. Het trad eind 2016 in werking, als aanvulling op het global positioning system (gps) van de Verenigde Staten, Glonass van Rusland en BeiDou van China. Galileo staat onder controle van civiele autoriteiten, de andere systemen zijn militair.

Het was geen vanzelfsprekendheid dat Europa met een eigen GNSS (global navigation satellite system) zou komen, vertelt Peter Buist, manager bij het Galileo Reference Centre van EUSPA, het Agentschap van de Europese Unie voor het ruimtevaartprogramma in Noordwijk.

‘Toen die discussie eind jaren negentig op gang kwam, was gps in Europa al vrij beschikbaar. Waarom zou daar een Europees systeem bij moeten?’

De Verenigde Staten drongen er bovendien op aan dat Europa het initiatief zou beeld : p . carril , esa

afblazen: Galileo zou het Amerikaanse gps in de weg kunnen zitten, of vijanden zouden toepassingen van Galileo kunnen gebruiken zonder dat de VS konden ingrijpen. Zij schakelden daarom de selective availability uit – een stoorsignaal dat de nauwkeurigheid van het militaire systeem opzettelijk verslechterde voor civiele gebruikers. Daardoor verbeterde de kwaliteit van de gps-gegevens en verminderde de noodzaak voor een Europees systeem.

Toch besloot de Europese Unie in 2003 dat Galileo er zou komen. Omdat de ruimte-infrastructuur steeds belangrijker werd voor strategische, technische en commerciële doeleinden, wilde Europa niet te afhankelijk zijn van andere systemen.

Buist: ‘Die konden weer minder nauwkeurig worden ingesteld of uitgezet. Wereldwijd, maar ook alleen boven Europa.’

Het ontwerp van Galileo bestaat uit dertig satellieten. Daarvan zijn er inmiddels 27 succesvol in een ruim 23.000 kilometer hoge baan om de aarde gebracht, en operationeel. Met dit aantal werkt het systeem al goed: Galileo is het nauwkeurigste GNSS ter wereld. De precisie van gps is een meter of vier, die van Galileo minstens één meter.

‘Galileo heeft een open service (OS), een public regulated service (PRS) en een high accuracy service (HAS)’, zegt Buist. ‘De Galileo OS is al nauwkeuriger dan de OS

van de andere systemen, en HAS is nóg nauwkeuriger. Met Galileo OS weet een automobilist op welke weg hij rijdt, met Galileo HAS op welke rijstrook.’

Vaak worden gegevens van Galileo gecombineerd met die van gps, maar nodig is dat niet. De Verenigde Naties hebben afgesproken dat GNSS-systemen elkaar niet verstoren, en samen kunnen worden gebruikt, vertelt Buist. ‘Daardoor is de locatie van telefoons te bepalen met een combinatie van alle GNSS-systemen, maar ook met Galileo alleen.’

Dat is geen garantie tegen vijandelijke ingrepen. In sommige brandhaarden is sprake van verstoringen, zoals interference (verstoring van het signaal), jamming (het laten wegvallen van het signaal) en spoofing (het namaken en manipuleren van GNSS-gegevens). Hiertegen heeft Galileo de OS navigation message authentication (OSNMA) service, een technologie ontworpen om de authenticiteit van navigatieberichten van Galileo-satellieten te garanderen.

Overigens is Galileo óók ontwikkeld om economische redenen. Naar verwachting groeit de omzet van de wereldwijde GNSSmarkt van 260 miljard euro in 2023 naar 580 miljard euro in 2033. Daarvan kunnen dankzij Galileo ook Europese bedrijven profiteren. • APRIL 2025 • DE INGENIEUR

7

NIEUWS

Primeur: lancering vanuit poolgebied Tekst: Jim Heirbaut

Daar gaat-ie. In wolken van stoom en rook kiest op zondagmiddag 30 maart de eerste Spectrum-raket van het Duitse bedrijf Isar Aerospace het luchtruim vanaf het lanceerplatform op Andøya Spaceport, gelegen op een eiland in het hoge noorden van Noorwegen. Niet eerder was er een ruimteraket gelanceerd vanuit Westof Noord-Europa.

Nog geen halve minuut later moesten de vluchtleiders de lancering alweer afbreken en de 28 meter lange raket in zee laten plonzen, waar hij explodeerde. Zij spreken desondanks van een succesvolle vlucht. Er is veel data verzameld waarvan de ingenieurs kunnen leren voor volgende lanceringen. Er staan immers nog twee Spectrum-raketten klaar voor een vlucht.

Isar Aerospace, dat zijn raketten net buiten München bouwt, is één van een handvol Europese bedrijven die raketten ontwikkelen voor het lanceren en in een baan om de aarde brengen van satellieten. De Spectrum-raket kan een bescheiden lading van een ton meenemen.

Daarmee is hij aanvullend op de reeds in gebruik zijnde Ariane 6, die in verschillende uitvoeringen 10 tot 21 ton kan transporteren, en de lichtere Vega-C-raket (ruim twee ton lading).

Isar Aerospace gaat met de Spectrum de concurrentie aan met reeds actieve bedrijven op de satellietenmark, zoals Rocket Lab uit Nieuw-Zeeland en Firefly uit de Verenigde Staten. ‘In het huidige geopolitieke klimaat gaat onze eerste testvlucht over veel meer dan een raketlancering’, zei ceo Daniel Metzler in een verklaring voor de lancering. Satellieten dragen bij aan de veiligheid en de welvaart van Europese landen en eigen faciliteiten voor het lanceren van nieuwe satellieten zijn onmisbaar. Het bedrijf hoopt op termijn veertig raketten per jaar te kunnen bouwen in zijn fabriek.

8

DE INGENIEUR • APRIL 2025

foto : isar aerospace , brady kenniston , nasaspaceflight . com

APRIL 2025 • DE INGENIEUR

9

NIEUWS

Leren van snelle stijging zeespiegel

GIESEN

Doordat we steeds meer broeikasgassen de atmosfeer in helpen, zal de stijging van de zeespiegel de komende jaren verder versnellen.

Dat is zorgwekkend, maar niet uniek, zo laten onderzoekers van onder meer Deltares zien. Zij vonden in grondmonsters uit de Noordzee bewijs van twee eerdere, razendsnelle zeespiegelstijgingen kort na de laatste ijstijd, circa tienduizend jaar geleden.

De boringen werden gedaan in het voormalige Doggerland, een landbrug tussen het huidige Groot-Brittannië en het Europese vasteland, die later onder water kwam te staan.

Kennis van eerdere zeespiegelstijgingen kan helpen om te begrijpen hoe de huidige stijging verloopt, zeggen de onderzoekers. Momenteel stijgt de zeespiegel voor de Nederlandse kust met ongeveer drie millimeter per jaar, wat neerkomt op dertig centimeter per eeuw. ‘We zien dat een stijging van een meter in een eeuw echt mogelijk is’, zegt Marc Hijma van Deltares.

Winstpunt van het nieuwe onderzoek is dat de modelleringstechnieken die onder meer de IPCC gebruikt, nu kunnen worden gekalibreerd met de data uit het vroege Holoceen. (PD) •

GEKNIPT

‘Laten we kritischer zijn op termen als cloud, slimme technologie en – de nieuwste hype – AI-agents.

Die laatste zijn geen revolutionaire digitale collega’s, maar is automatisering in een glitterjas’.

Val niet voor de framing van Silicon Valley, waarschuwt techfilosoof Aaron Mirck (MT/Sprout).

‘Er wordt te veel kleding van slechte kwaliteit en te vervuilend geproduceerd. Grote bedrijven maken heel veel winst door telkens goedkopere kleding te maken.

Maar dat kun je reguleren.’

Ceo Thomas Plantenga van tweedehandskledingmarktplaats Vinted ziet een rol weggelegd voor de EU bij het creëren van een circulaire modesector. (De Volkskrant).

10

DE INGENIEUR • APRIL 2025

‘Als 10 procent van politiek Nederland die hier geweest is, besteld had, hadden we geen probleem.’

Houtbouwer Startblock werd bijkans doodgeknuffeld als oplossing voor het woningtekort, maar opdrachten blijven uit, zegt directielid Roel Buitenwerf (Cobouw).

‘Luxe horloges van Rolex of Cartier die van eigenaar wisselen, worden niet ‘tweedehands’ genoemd maar pre-owned’.

Het hergebruik van producten en grondstoffen moet een vocabulaire krijgen dat catchy en wervend is, constateert columnist Roy op het Veld (Change Inc.).

‘Een van de leuke dingen aan sport is dat spelers bereid zijn de grenzen op te zoeken. Ik zag kans om mijn achtergrond mee te nemen en manieren te vinden om te innoveren.’

Aaron Leanhardt promoveerde in de natuurkunde, maar verliet de universiteit voor de New York Yankees, waar hij een betere honkbalknuppel ontwierp (The Athletic).

‘Een uitspraak van de PVVwoordvoerder in een Kamerdebat raakte me. Die stelde dat bezuinigingen terecht waren vanwege het “woke-gedoe” op de universiteiten.

Dat rook sterk naar revanchisme.’

Na twee jaar in de politiek is Robbert Dijkgraaf terug aan de Universiteit van Amsterdam (Folia).

illustratie : matthias giesen

Podium

Vier experts delen hun inzichten in de technisch-maatschappelijke actualiteit.

Deze maand: Felienne Hermans.

Stop met Amerikaanse Big Tech voor het te laat is Als je wilt weten of de Big Tech-bazen denken dat hun Marx... Nou, voor je het weet zijn je stukken uit de producten echt goed voor je zijn, kijk dan eens wat cloud verwijderd, of erger. En zelfs als je Word alleen ze zelf doen. Steve Jobs en Bill Gates lieten famously op je computer gebruikt, kan Microsoft meelezen om hun kinderen niet of nauwelijks op een iPad of ta- AI op te trainen.

Alarmisme? Zeker niet. De techbazen, aan wie we blet. Beter bewijs heb je eigenlijk niet nodig. Iedereen voelt intuitief aan dat het niet goed is voor een kind nooit moeten vergeven hoe ze zich à la minute achom de hele dag te swipen en scrollen. Niet goed voor ter Trump schaarden, sorteren er zelfs al op voor. Zo de ogen, niet goed voor de sociale vaardigheden, en scherpt Amazon het toezicht steeds verder aan. Sinds kort kun je je e-boeken niet meer archiveren (en Amabovendien beresaai!

De echte wereld is zoveel leuker. Daarin immers zon kan dus besluiten om ieder boek dat jij ooit hebt kun je bouwen, springen en rennen, maar ook vallen gekocht, digitaal te ‘verbranden’) en spraakassistent Alexa kan niet langer zo worden en teleurgesteld worden. Mijn pleegingesteld dat er geen data meer dochter van 3 wilde gisteren met een wordt verstuurd: elk gesprekje in jongetje in het park voetballen, maar woning waar Alexa meeluisdie rende beduusd naar zijn vader.

De echte wereld elke tert, gaat rechtstreeks de cloud in Van de speelkameraadjes op de iPad, van Amazon-baas Jeff Bezos. die altijd bereid zijn om te spelen, kun is zoveel leuker Wat is er nog nodig om te snapje nooit leren dat niet iedereen altijd pen dat technologie het machtigwil wat jij wilt. ste wapen is om censuur te onderMaar wat we redelijk kunnen handsteunen? Het is nu wel duidelijk, haven voor onze kinderen, dat lukt niet voor onszelf. We zijn verslaafd aan het gemak toch? Migreer je mail, kalender en bestanden naar van liedjes op iTunes, kletsen via WhatsApp, delen Proton, ga op Pixelfed in plaats van Instagram, chat bestanden via Dropbox en ga zo maar door. Niets leek via Signal en sla je wachtwoorden op in Padloc. Kijk de dominantie van de Amerikaanse apps te kunnen voor meer suggesties op european-alternatives.eu.

Het mooie is dat dit echt niet zo moeilijk is. Stopstoppen. Zelfs het schandaal van Cambridge Analytica, waarvan ik indertijd, naief als ik ben, dacht dat pen met alcohol drinken, vliegen of vlees eten is lastig het het einde van Facebook zou betekenen, bleek uit- omdat je het moet blijven volhouden. Maar ga er één eindelijk totaal geen blijvende, schadelijke gevolgen te dag voor zitten en je hebt echt al een hoop omgezet.

Veel tools hebben bovendien een importfuctie die het hebben voor het imago van het platform.

Maar misschien is er, met de terugkeer van Donald je heel makkelijk maakt, en daarna heb je er geen omTrump in het Witte Huis en met vazal Elon Musk aan kijken meer naar.

Beter nog: stop waar je kunt met technologie. Gooi diens zijde, dan eindelijk een oplossing voor onze massale verslaving aan Big Tech, want langzaam ont- je smartphone in de zee. Het ding is een verslavend staat bij het grotere publiek het bewustzijn dat Ame- monster, gemaakt door kinderhanden en beheerd door rika onze vriend niet langer is, en dat de data die op miljardairs. Is het leven dan saai? Nee hoor! Koop een Amerikaanse platforms staat dus ook niet meer veilig papieren boek, verslindt het en geef het door. In ieder is. Trump kan zo aan Microsoft vragen wat ik allemaal geval kan de verkoper het niet zomaar terugpakken of op OneDrive heb geschreven, en daar zitten dingen censureren. Koop een goede pen en een mooi schrijftussen die in Amerika eigenlijk al niet meer mogen, blok en noteer wat je ziet. ik beloof dat dat veel meer is zoals feminisme of inclusie van niet-westerse mensen dan je met telefoon ooit gezien hebt! in de digitale wereld. Ik beken het hier meteen maar: zelfs de allerergste zonde heb ik begaan. Ik stel mijn Felienne Hermans is hoogleraar computer science studenten namelijk wel eens bloot aan werk van Karl education aan de Vrije Universiteit in Amsterdam.

APRIL 2025 • DE INGENIEUR

11

De skyline van Europoort wordt bepaald door tanks voor fossiele brandstoffen. foto : danny cornelissen 12

DE INGENIEUR • APRIL 2025

VERDUURZAMING T E K S T: J I M H E I R B A U T

Operatie Ombouw

De route naar een duurzamere haven van Rotterdam zit vol obstakels

APRIL 2025 • DE INGENIEUR

13

VERDUURZAMING

De Rotterdamse haven, de grootste economische motor van Nederland, is als fossiel bolwerk dringend toe aan verduurzaming. Hoe dat moet, is redelijk bekend, maar het schiet bepaald nog niet op met de enorme ombouwoperatie.

Oliegigant Shell heeft in Pernis een groot petrochemisch complex, met onder meer een raffinaderij waar elke dag meer dan vierhonderd­ duizend vaten ruwe olie worden verwerkt en vele honderden opslagtanks. foto : shell

14

Wie bij Rotterdam de A15 op draait en westwaarts rijdt, komt zonder het te merken in een nieuw stukje Neder­ land terecht. Maasvlakte 1 en 2 zijn ontstaan door zand op te spuiten en zo extra ruimte voor de Rotterdamse haven te creëren. Op de westpunt stond woensdag 19 maart een feesttent opgesteld, vlak naast een opvallend nieuw gebouw. Honderden managers en directeuren van het Havenbedrijf Rotterdam en van bedrijven in de haven, kwamen bij elkaar om de opening te vieren van bezoekerscentrum Portlantis. In toespraken van de bestuurders klonken lovende woorden voor de haven­ medewerkers, maar was ook bezorgdheid te horen.

Bedrijven in de haven leggen projecten stil of sluiten zelfs noodgedwongen hun deuren. De wethouder met de haven in zijn portefeuille vertelde over de brandbrief die hij naar de regering had gestuurd over de penibele situatie waarin veel bedrijven zich bevinden. Reden voor de zorgen? De vereiste vergroening.

DE INGENIEUR • APRIL 2025

1 Belang van de haven De haven van Rotterdam is de trots van industrieel Ne­ derland. Er worden jaarlijks meer dan dertien miljoen containers (2024) doorgevoerd, er wordt bijna honderd miljoen ton ruwe aardolie verwerkt en er zitten dui­ zenden bedrijven op zestig vierkante kilometer. Ooit begonnen in de stad Rotterdam zelf, is de haven steeds verder gegroeid, vooral naar het westen. De haven is nu veertig kilometer lang. Het was zelfs nodig om een stukje land bij te maken – de twee Maasvlakten, over een derde wordt nagedacht – om de activiteiten te kunnen uitbrei­ den. De haven verschaft aan 192.000 mensen werk en is daarmee de grootste economische motor van ons land.

In 2024 voegde alle bedrijvigheid in en rond de haven 29,6 miljard euro toe aan het bruto binnenlands product.

2 Stagnatie Alleen: de haven bevindt zich nog grotendeels in het

• Rotterdam herbergt naast een grote goederenhaven een enorm bedrijvencluster • Veel bedrijven maken of gebruiken producten van aardolie • De overgang naar CO -arme processen verloopt moeizaam 2

Rotterdam is ook een van de grootste containerhavens van Europa. foto : danny cornelissen

3 Vier pijlers voor verduurzaming De cijfers die CE boven water kreeg, zijn bij Havenbedrijf Rotterdam bekend. ‘We kennen de footprint van de ha­ ven, zegt Nico van Dooren, director new business development & portfolio bij het Havenbedrijf. Dat heeft verschil­ lende rollen, variërend van het verhuren van grond aan bedrijven tot het ontwikkelen van nieuwe bedrijvigheid en zelf investeren. ‘Na het klimaatverdrag van Parijs uit 2015 hebben we het Duitse Wuppertal Institut opdracht gegeven om mogelijke routes naar een duurzame toe­ komst op te stellen.’

Het onderzoek resulteerde in een reeks scenario’s voor de industrie. In een daarvan stond carbon capture and storage (CCS) centraal, in een tweede lag de nadruk op bio-based, een derde draaide om circulair werken en dan was er ook nog het scenario business-as-usual, niets ver­ anderen dus. Later kwam het Duitse instituut met een­ zelfde scenario­aanpak voor de transportstromen over zee, via het spoor, over de weg en via de binnenvaart.

Alle aanbevelingen leidden tot een programma dat het Havenbedrijf Rotterdam nu gebruikt als leidraad bij de verduurzaming, en dat steunt op vier pijlers: ten eerste nieuwe infrastructuur voor zowel efficiënt vervoer als voor transport van energie; ten tweede een nieuwe

t

fossiele tijdperk. Wie door het uitgestrekte gebied rijdt, ziet stoompluimen, olietankers en stalen installaties vol olieproducten. De cijfers geven hetzelfde beeld. De hoe­ veelheid fossiele brandstoffen die jaarlijks wordt aan­ gevoerd in de Rotterdamse haven, en de CO2­uitstoot van die brandstoffen binnen én vooral ook buiten de haven, bleven de afgelopen jaren ongeveer gelijk, de coronajaren uitgezonderd.

‘Daar schrok ik wel van’, zegt CE Delft­onderzoeker Bettina Kampman die dit afgelopen jaar onderzocht (zie ook het kader De harde cijfers). De haven wil in 2050 klimaatneutraal werken. ‘Dat klinkt misschien ver weg, maar voor industriële bedrijven is dat een korte tijdspan­ ne’. Fabrieken die nu worden gebouwd, staan er over de­ cennia nog.

De vraag is dus: hoe kan de haven verduurzamen en toekomstbestendig worden? En wil het met die voorne­ mens al een beetje vlotten? Een rondgang langs experts van de haven zelf, van grote bedrijven en van buiten, leerde dat zij weliswaar allemaal door een eigen bril naar de problematiek kijken, maar het in grote lijnen met elkaar eens zijn: er is een behoorlijk goed beeld van die duurzamere toekomst, maar het zal nog behoorlijk ingewikkeld worden om er ook echt te komen.

APRIL 2025 • DE INGENIEUR

15

VERDUURZAMING

energievoorziening; ten derde andere grondstoffen voor de chemie en circulariteit en ten vierde schonere vormen van transport.

Een goed voorbeeld van nieuwe infra is Porthos, zegt Van Dooren. Dit is een nieuwe transportleiding die bij bedrijven afgevangen CO2 vervoert naar de Noordzee, waar het gas wordt opgeslagen in lege gasvelden. Bedrijven kunnen daarvan gebruikmaken om zo hun netto CO2-uitstoot terug te dringen. Shell is bijvoorbeeld klant, wat betekent dat het een deel van de CO2 bij zijn processen afvangt en naar de CO2-leiding laat stromen. Porthos zou komend jaar operationeel moeten zijn.

De overstap op andere grondstoffen geldt met name voor de petrochemische bedrijven in de Botlek en omstreken. Waar het kan, willen zij producten met aardolie als grondstof vervangen door duurzamer alternatieven.

Zo kan de grondstof voor chemische processen nafta, gemaakt van ruwe olie in een raffinaderij, deels worden vervangen door pyrolyseolie. Dat is een bruine olie die

ontstaat door afvalplastic te verhitten bij 400 graden Celsius. Die kan vervolgens zo de stoomkraker in, die het omzet in kortere koolstofketens. ‘Met die pyrolyseolie kan weer plastic van hoge kwaliteit worden gemaakt’, zegt Jeroen van de Heijning, technology manager bij het Energy and Chemicals Park van Shell in Pernis. Een fabriek werkt dan met een mengsel van virgin olie en circulaire grondstof afkomstig uit afvalplastic.

Schoner transport kent inmiddels meerdere succesvolle projecten. Zo heeft de haven met onder meer bierbrouwer Heineken gewerkt aan de ontwikkeling van binnenvaartschepen zonder emissie. Ook in de binnenvaart heeft de haven een rol te vervullen, zegt Van Dooren.

‘Wij vinden dat de goederen die bij ons aan land komen, op de duurzaamst mogelijke manier verder het achterland in moeten worden vervoerd.’ Ook is binnen de haven op meerdere locaties ‘walstroom’ aangelegd. ‘Grote schepen die aan de wal liggen, gaan dan aan de stekker in plaats van dat er continu een scheepsmotor moet

De harde cijfers De Rotterdamse haven zit nog niet op het juiste pad naar duurzaam. Dat zegt Bettina Kampman van onderzoeksbureau CE Delft, dat in 2024 de uitstoot van alle havenactiviteiten analyseerde. Niet alleen de directe CO2-uitstoot die bedrijven op het haventerrein veroorzaken, maar ook die van de olie, kolen en aardgas die door de haven heen gaan, voor gebruik in Nederland of het achterland.

Conclusie van dit onderzoek was dat de haven weliswaar plannen heeft, maar dat de uitstoot in de afgelopen jaren nog ongeveer constant is gebleven rond de zeshonderd megaton CO2-equivalenten, de coronajaren uitgezonderd.

Voor de analyse telde CE Delft simpelweg alle relevante uitstootcijfers bij elkaar op.

‘Een groot deel daarvan betreft indirecte emissies die anders niet in kaart worden gebracht, maar die wij zichtbaar hebben gemaakt’, zegt Kampman.

Het havenbedrijf zelf laat zijn emissies weliswaar dalen – tussen 2016 en 2022 van 9,6 16

DE INGENIEUR • APRIL 2025

naar 3,2 kiloton CO2 – maar die stellen op het totaal eigenlijk niets voor. Alle bedrijvigheid op het haven-industrieelcomplex stootte in 2023 20,3 megaton CO2 uit, een daling sinds 2016, toen het nog 30,6 megaton was; dit wordt Scope 1 genoemd, de directe uitstoot van de processen.

Scope 3-emissie van de havenbedrijven is de opgetelde uitstoot die later plaatsvindt, van alle fossiele producten die door de haven gaan. Dat leverde bij elkaar 583 megaton CO2 op. Het laat zien dat Rotterdam ook een ‘energiehaven’ is; 13 procent van alle energie die in Europa wordt gebruikt, gaat door de haven. De Scope 2-emissies (uitstoot elders door ingekochte energie) van de haven zijn zo beperkt, dat CE Delft ze buiten beschouwing liet.

De haven kan dus zelf nóg zo inzetten op duurzamer werken, maar als de miljarden liters brandstoffen die door buisleidingen het achterland in stromen niet stevig worden gereduceerd of CO2-arm

gemaakt, dan is er van een betekenisvolle verduurzaming geen sprake.

De Rotterdamse haven is in die zin een afspiegeling van de maatschappij. De chemische fabrieken die daar staan maken de producten die wij consumenten gebruiken; bijna alle olieraffinaderijen van Nederland staan in Rotterdam.

Voor het verlagen van die indirecte emissies (Scope 3) heeft de haven geen doelen opgesteld, zegt Kampman, omdat het zich daarvoor niet verantwoordelijk voelt. Milieuorganisaties zijn het daar niet mee eens en vinden dat de haven ook voor die indirecte uitstoot verantwoordelijk is.

De haven herbergt wel het grootste biobrandstoffencluster ter wereld, met 2,5 megaton aan jaarlijkse productiecapaciteit, en zo’n twaalf megaton aan doorvoer per jaar, zegt een woordvoerder van het Havenbedrijf.

De ambitie is om de productie van die CO2-arme brandstoffen uit te bouwen naar 6,3 megaton in 2030.

4 Een lastige tijd Wie het nieuws over de Rotterdamse haven – en eigenlijk de hele Nederlandse zware industrie – een beetje volgt, weet dat veel bedrijven worstelen met duurzaamheid.

Negatieve krantenberichten volgen elkaar in hoog tem­ po op. Projecten gaan in de pauzestand, investerings­

beslissingen worden uitgesteld, sommige bedrijven sluiten zelfs hun deuren. Half maart maakten Lyondell­ Basell/Covestro en Tronox kort na elkaar bekend dat zij hun chemiefabrieken in Rotterdam sluiten. De eerst­ genoemde produceert chemische basismaterialen die worden gebruikt in bijvoorbeeld isolatiemateriaal, ma­ trassen, meubels, verf, elektronica, medicijnen, voedsel­ verpakkingen en windmolens. De Tronox­fabriek maakt pigmenten voor de verf­, plastic­ en papierindustrie. On­ geveer driehonderd mensen komen op straat te staan.

Ook de grote olie­ en gasbedrijven hebben last van de malaise. Neem Shell. Dat bouwt in Pernis een fabriek voor biobrandstoffen, die het bedrijf elders in de wereld ook al produceert en verhandelt. In de nieuwe fabriek zullen biodiesel en sustainable aviation fuel (SAF) niet langer van aardolie worden gemaakt, maar van dierlijke en plantaardige resten, zoals frituurvet en plantaardige oliën.

De bouw van de nieuwe biobrandstoffenfabriek ligt echter tijdelijk stil om bedrijfseconomische redenen.

Er is blijkbaar met CO2­arme biobrandstoffen nog niet genoeg te verdienen; andere kant van de medaille is dat fossiele producten blijkbaar nog te goedkoop zijn. Van de Heijning: ‘De leidingen liggen er al. Dit zijn wij niet gewend. Normaal gesproken maken we dingen af.’

cornelissen

t

draaien om in elektriciteit op het schip te voorzien’, zegt Refke Gunnewijk, manager clean industry and transport bij Havenbedrijf Rotterdam. ‘Dit lost geluidsoverlast en luchtvervuiling aan de wal op.’ Hiermee loopt Rotterdam vooruit op regelgeving die schepen vanaf 2030 verplicht walstroom te gebruiken.

Los van de vier verduurzamingspijlers proberen de petrochemische bedrijven al langer hun processen stapje voor stapje duurzamer te maken. Dat is ook een kwestie van kostenbeheersing. Kunnen ze bestaande proces­ sen efficiënter laten verlopen, dan gaat er voor dezelfde hoeveelheid eindproduct minder CO2 de lucht in. ‘We nemen maatregelen om bijvoorbeeld minder stoom te hoeven gebruiken’, vertelt Van de Heijning van Shell.

Stoom wordt op verschillende plekken in de fabrieken gebruikt om leidingen te verwarmen of kleppen te scha­ kelen. ‘De trend is om meer processen die nu met stoom en aardgas gebeuren, te elektrificeren.’

Een veerboot van Stena Line ligt aan de walstroom, zodat de vervuilende scheepsmotoren uit kunnen. foto : danny

APRIL 2025 • DE INGENIEUR

17

VERDUURZAMING

Een fabriek van Lyondell Chemie op de Maasvlakte.

FOTO : DANNY CORNELISSEN 18

DE INGENIEUR • APRIL 2025

ILLUSTRATIE : ROYAL IHC

Totale uitstoot van broeikasgassen vanwege fossiele grondstoffen aangevoerd in de Rotterdamse haven, in Scope 1 en 3.

800 700 600 Mton CO2-eq

500 400 300 200 100 0

’10

’11

’12

’13 kolen

’14

’15

ruwe olie

’16

’17

’18

’19

minerale olieproducten

’20

’21

’21

’11

LNG

ILLUSTRATIE : CE DELFT , ANALYSE KLIMAAT -

van de bedrijven. Dat zou niet goed zijn.’ Die analyse wordt gedeeld door Corné Boot, hoofd van BP Nederland. De verduurzaming van de haven gaat veel minder snel dan zou kunnen. ‘Dat komt vooral door het gevoerde beleid. Dat moet zorgen voor de juiste prijzen voor producten, en voor ondersteuning bij het opzetten van nieuwe fabrieken. Nederland zou dat samen met buurlanden moeten leren. Wij zijn immers de haven van Europa. Maar die schaaldiscussie wordt naar mijn mening nog te weinig gevoerd.’

PLANNEN HAVEN VAN ROTTERDAM , 2024 .

5 Wat moet er gebeuren?

Dat roept de vraag op wat er nodig is om uit de impasse te komen en de ombouw tot een duurzamere haven weer op gang te krijgen. Een deel van het antwoord komt van de Europese Commissie. Die onderkent

▼

Dertig kilometer naar het zuiden heeft Shell bij Moerdijk een fabriek staan die sinds een paar jaar pyrolyse-olie, gemaakt uit afvalplastic, reinigt. Ook deze installatie is lastig rendabel te krijgen. ‘De prijs van elektriciteit is te hoog. Energie is veel duurder in Europa dan in de Verenigde Staten en Azië, tot wel een factor drie tot vijf.’

Maar ook binnen Europa ervaren bedrijven in ons land geen gelijk speelveld, door nogal uiteenlopende prijzen voor stroom en door strengere regels in ons land rond bijvoorbeeld recycling.

Oliebedrijf BP heeft een groot project opgezet voor het maken van waterstof uit restgassen van het olieraffinageproces, oftewel blauwe waterstof. Als de CO2 die bij dat proces vrijkomt ondergronds wordt opgeslagen, moet dat leiden tot een CO2-reductie van meer dan 50 procent voor de hele raffinaderij. Maar ook hier zitten kinken in de kabel. ‘We kunnen niet tijdig toegang krijgen tot de benodigde infrastructuur’, zegt Natalya Rijk, external affairs manager bij BP. ‘Er is een netverzwaring nodig, maar die krijgen we niet voor 2030. Verder is het wachten op de buisleiding die CO2 afvoert en op de leidingen die waterstof naar Duitsland vervoeren.’ Die laatste leidingen maken deel uit van Delta-Rhine-Corridor, een groot maar inmiddels vertraagd project waarin pijpleidingen tussen Rotterdam en het Ruhrgebied worden aangelegd. CO2 van Nederlandse en Duitse bedrijven gaat via buizen naar de Noordzee voor ondergrondse opslag; het CO2-arme waterstof gaat vanuit Rotterdam de andere richting op.

Dat al deze projecten stilliggen, komt door moeilijke marktomstandigheden, zegt Kampman van CE Delft.

Energie is duur, terwijl China overproductie draait en ook de Verenigde Staten hun bedrijven hebben ondersteund met de Inflation Reduction Act van voormalig president Biden. ‘Dat is wel een probleem’, zegt Kampman, ‘want straks gaat de CO2-uitstoot van de bedrijven in de Rotterdamse haven weliswaar dalen, maar niet door vergroening van hun processen, maar door krimp

Startups in de haven Voor echt duurzame innovatie moeten we het vaak niet hebben van de oude, grote bedrijven. Jonge bedrijven, startups, kunnen vaak sneller nieuwe ideeën tot wasdom brengen.

In de haven van Rotterdam zijn startups actief op uiteenlopende terreinen. Xycl heeft een proces voor pyrolyse ontwikkeld, Distro heeft software waarmee bedrijven vraag en aanbod naar duurzame energie op elkaar afstemmen. Zero

Emission Services (ZES) biedt technologie voor emissieloze binnenvaartschepen. Dan is er Paebbl, dat technologie ontwikkelt om CO2 op te slaan in bouwmaterialen. En tot slot van deze allesbehalve uitputtende lijst: Battolyser, een bedrijf dat waterstofbatterijen gaat maken.

Die kunnen met groene stroom naar wens een batterij opladen dan wel waterstof produceren.

Havenbedrijf Rotterdam ondersteunt startups op allerlei

manieren, vertelt Nico van Dooren. ‘We bieden ze een werkplek en helpen bij het vinden van investeerders. Een beginnend bedrijf vindt vaak geen plek in de haven zelf, daarom bieden wij startups ruimte op de RDM-campus, in het Innovation Dock. Groeien ze door, dan kunnen ze terecht in het Merwe-Vierhavens-gebied (M4H). Startups op chemisch gebied strijken soms neer in de Botlek, bij Plant One.’ APRIL 2025 • DE INGENIEUR

19

VERDUURZAMING

stukgoed / containers droge bulk chemie / raffinaderijen / energie natte bulk distributie overige activiteiten

Het Rotterdamse havengebied met de locaties van verschillende activiteiten.

ILLUSTRATIE : PORT OF ROTTERDAM

Internationale voorbeelden Ondanks de uitdagingen profileert Rotterdam zich als een van de duurzaamste havens ter wereld. Zijn er havens waardoor Rotterdam zich laat inspireren?

‘Op bepaalde onderdelen zijn enkele andere havens ook ver’, zegt Nico van Dooren van het Havenbedrijf. ‘Göteborg loopt voorop met elektrisch varen.

Chinese havens werken ook aan duurzaamheid, net als die van Antwerpen.’

Singapore, de op een na grootste containerhaven ter wereld, ontwikkelde samen met enkele andere havens, waaronder Rotterdam, green

20

and digital shipping corridors.

Niet alleen worden in dat project duurzamere brandstoffen ingezet om grote containerschepen aan te drijven, maar er wordt ook gewerkt aan het digitaliseren van de documentatie rond lading en planning.

‘Dat gaat nu nog veelal met het invullen van papieren en dat levert regelmatig vertraging op’, zegt Refke Gunnewijk van het Havenbedrijf. Digitaal werken draagt bij aan het elimineren van wachttijden en het vermijden van omvaren; ook dat efficiënter varen verlaagt de emissies van de scheepvaart.

DE INGENIEUR • APRIL 2025

de problemen voor de zware industrie – die zijn namelijk niet uniek voor Rotterdam – en kwam in februari met de Clean Industrial Deal. Dat is de eerste aanzet voor een pakket van maatregelen, later dit jaar uit te werken, om de Europese industrie te helpen met de verduurzamingsopgave en haar tegelijk concurrerend te houden. Om de huidige impasse te doorbreken wil de EU bijvoorbeeld autobouwers verplichten om voor een deel duurzamer geproduceerd staal te gebruiken, zegt Kampman. ‘Dat maakt een auto voor de consument misschien driehonderd euro duurder, maar doordat dit ook wordt opgelegd aan niet-Europese autofabrikanten, blijft het speelveld gelijk. Zo hoopt Europa de vraag naar duurzamere producten aan te zwengelen. Voor bedrijven is dit spannend, want er moeten nieuwe waardeketens worden opgebouwd. Bedrijven gaan pas investeren als ze de zekerheid hebben dat ze de producten kunnen afzetten.’

Een goed voorbeeld daarvan is de productie van SAF, een duurzamere vorm van kerosine; vliegtuigbrandstof is een belangrijk product van de olieraffinaderijen in Rotterdam. De EU verplicht luchtvaartmaatschappijen sinds dit jaar om 2 procent SAF bij te mengen bij hun fossiele kerosine, en dit aandeel loopt steeds verder op de komende jaren, tot 70 procent in 2050. ‘Zo hebben producenten er voldoende vertrouwen in dat er de komende jaren genoeg SAF wordt afgenomen’, zegt Gunnewijk van het Havenbedrijf.

Wellicht moeten we de doelen ook een beetje bijstellen. ‘Accepteer om te beginnen een oplossing die “oké” is’, zegt Boot van BP. ‘Ik wilde jaren terug een marathon lopen, terwijl ik eigenlijk nog nooit aan een hardloopwedstrijd had meegedaan. Zei mijn vrouw: “Zou je

liet floreren is weliswaar verdwenen (goedkoop aardgas) maar Nederland heeft nog steeds geweldige logistiek, goede infrastructuur, goed opgeleide mensen. En straks ook overvloedige duurzaam opgewekte elektriciteit van de Noordzee. Op verschillende fronten staat Rotterdam er goed voor.’

niet eens beginnen met een kwartmarathon? Dan weet je hoe het is en kun je vandaaruit verder.” Zo is het met de verduurzaming in de haven ook. Laten we eerst doen wat we kunnen. Neem CCS, carbon capture and storage.

Door dat te gaan doen, creëren we ruimte voor elektrifi­ catie. Je kunt niet alles tegelijk.’

Misschien moeten we ook niet te veel van het Haven­ bedrijf laten afhangen. De overgang naar schonere ener­ gie en veel meer hergebruik van materialen – de circu­ laire economie – is zo ingrijpend, dat iedereen daaraan zijn steentje moet bijdragen. Consumenten kunnen kiezen voor duurzamere producten. Maar dan moeten bedrijven die wel aanbieden, wat gedurfde investeringen in nieuwe processen en installaties vergt. De bal ligt nu vooral bij de politici die het beleid maken. ‘Dat beleid ligt veelal op nationaal of Europees niveau’, zegt onder­ zoeker Kampman. ‘Door bijvoorbeeld het Europese ETS (emissions trading system) moet de CO2­uitstoot door fossiele brandstoffen omlaag gaan. En Nederland heeft besloten dat in 2030 alle kolencentrales dicht moeten zijn. Zulke beslissingen kan de haven niet alleen nemen, dat moet nationaal beleid zijn. En om te voorkomen dat vervuilende industrie zich verplaatst, zijn Europese afspraken gewenst. We hebben er niets aan als een ver­ vuilende fabriek van hier naar Antwerpen verhuist.’

De haven heeft de snelheid van verduurzaming niet compleet in eigen hand. Maar dat wil niet zeggen dat ze zich niet met die duurzamere toekomst moet bezig­ houden, zegt Kampman. ‘De haven wil de boot niet missen. Er moet strategie worden ontwikkeld om een toekomstbestendige haven te worden, want die kansen liggen er. De belangrijkste randvoorwaarde die de haven

6 Het toekomstbeeld Alle experts hebben een vergelijkbaar beeld van de Rotterdamse haven in een duurzamere toekomst: die haven heeft nauwelijks nog CO2­uitstoot, springt zui­ niger om met materialen en heeft fossiele grondstoffen grotendeels vervangen door afvalstromen en materialen van biologische oorsprong.

Naar verwachting zal waterstof uitgroeien tot een van de drijvende krachten achter de verduurzaming. Daar­ voor wordt op Maasvlakte 2 een conversiepark ingericht, waar bedrijven waterstof gaan produceren met groene stroom en elektrolyse. Het gas wordt nu nog bijna altijd gemaakt van methaan (grijze waterstof). Shell bouwt nu een waterstoffabriek, met tweehonderd megawatt wordt dat de grootste van Europa, HyCC samen met BP en Air Liquide wil volgen. Zo probeert Rotterdam om van een fossiele energiehaven te veranderen in een waterstofhub.

Een centrum waar niet alleen waterstof wordt geprodu­ ceerd, maar ook binnenkomt in de haven, vanuit verre, zonnige landen die er grote hoeveelheden van gaan pro­ duceren. Die groene waterstof gaat stromen naar onder meer Shell Pernis, waar Shell het gas inzet voor bijvoor­ beeld het ontzwavelen van brandstoffen, en via de Delta­ Rhine­Corridor naar industriële clusters in Nederland en Duitsland.

Het aangezicht van de haven zal niet noemenswaardig veranderen. ‘De “potten en pannen” en destillatiekolom­ men die je nu overal ziet, zijn er dan ook nog’, zegt Van Dooren van het havenbedrijf. ‘Alleen in plaats van aard­ olieproducten gaat er dan bioafval of gebruikt plastic in.

Of iets verder in de toekomst producten gemaakt van CO2 die uit de lucht is gehaald.’ •

Binnenvaartschepen die containers naar het achterland brengen zijn nog niet emissievrij. foto : eric bakker / haven ­ bedrijf rotterdam

APRIL 2025 • DE INGENIEUR

21

Neem nu een kennismakingsabonnement

EN ONTVANG DRIE NUMMERS VOOR SLECHTS € 25,deingenieur.nl/abonnement

Möring

Begin dit jaar verscheen Mordechai, Marcel Mörings jongste roman over een schrijver met onstilbare honger naar vrijheid.

Algoritmen als draaikolk Nadat de huisarts had geconstateerd dat mijn pijnlijke een vraag. ‘Ik voel me depressief ’ werd ‘Wat bedoel je schouder een kwestie was van overbelasting, liet ze mij met depressief?’ Dat simpele programma werd onop haar beeldscherm zien wat de medische bronnen gekend populair bij studenten, die de therapeutische daarover te zeggen hebben. ‘Maar dat heb je net toch kwaliteit prezen.

Ons interview ging over digibetisme, de vrees dat uitgelegd?’, zei ik. Waarop zij antwoordde dat patiënten vaak met veel zelfvergaarde informatie komen en dat ze ‘de gewone man’ nooit voldoende van computers zou vaak pas zijn gerustgesteld als ze het bewijs ook nog op snappen om er mee om te gaan. Weizenbaum haalde het scherm zien. Wat op het internet staat, is blijkbaar het voorbeeld aan van de elektromotor. De meeste mensen weten niets van elektromotoren, maar des‘waarder’ dan wat de specialist vertelt.

Ergens op dat internet zwerft een filmpje rond van ondanks bedient bijna iedereen er elke dag meerdeeen man die op de rand van zijn bed, omringd door lap- re, van tandenborstel tot lift, van scheerapparaat tot tops, commentaar geeft op de sociale media. Een nette wasmachine. Kennis is niet nodig zolang het apparaat heer, tussen de vijftig en zestig. Zijn commentaar be- werkt en als het dat niet doet, roepen we er een specistaat uit onzinnige tegenwerpingen. Een wetenschap- alist bij. Conceptuele mechanismen, als de statistische per zegt iets zinnigs over zwarte gaten en hij reageert risico’s die aan vaccins kleven en actuele geopolitieke kwesties als gevolg van eeumet: ‘Actually, that is not how the universe wenlange processen, zijn van works...’ Het is het soort opmerking dat we een andere orde. Ze vereisen kennen van miljoenen wijsneuzen die zonTegen zoveel begrip en begrip vereist kender enige aantoonbare vorm van kennis op nis. Ooit kon die kennis alleen van alles en nog wat reageren. Deze man onzin is humor worden opgedaan door studie behoort niet tot die groep. Het filmpje is machteloos en veel boeken lezen. Tegensatirisch bedoeld. woordig bulkt het internet Het is even grappig als deprimerend. Wie van beweringen, waar en niet het vandaag de dag ziet, weet dat de werkelijkheid de satire heeft ingehaald. De Amerikaanse waar, en wie een keer de verkeerde afslag neemt, wordt minister voor volksgezondheid beveelt voedings- snel meegesleurd in een maalstroom van onzin die naar supplementen aan om de mazelenepidemie in zijn nog meer onzin verwijst. Om Weizenbaum te parafraland in te dammen, de president van dat land beweert seren: algoritmen beslissen wel, maar kiezen niet.

Omdat niet iedereen van alles veel kan weten, hebdat Oekraïne de oorlog met Rusland is begonnen en de baas van Tesla meent te weten dat kritische media ben we specialisten: wetenschappers, technici en polidoor vorige regeringen werden betaald om de huidige tici. Maar omdat we tegenwoordig alles zelf online kunnen uitzoeken, denken veel mensen dat iets op internet machten dwars te zitten. vinden gelijk staat aan kennis. En zo kom ik op mijn Tegen zoveel onzin is humor machteloos.

Het merkwaardige is dat mensen tegelijkertijd een speurtocht langs rommelschuren en antiekwinkels van bijna blind vertrouwen hebben in techniek. Niemand het Malle Pietje-soort, verdomd veel verkopers tegen die in zijn elektrische auto stapt en zich afvraagt of zo- die de klok hebben horen luiden maar de klepel niet iets eigenlijk wel werkt, een motor op batterijen. En er hebben gezocht. Ik ben er zo langzamerhand van overzijn maar weinigen die een lift betreden terwijl ze twij- tuigd dat mensen zo’n winkel beginnen om hun theofelen aan de mogelijkheid om in zo’n blikken doos te rieën over ‘the world, the universe and everything’ kwijt worden opgehesen naar een verdieping van hun keuze. te kunnen. Meestal gaat dat ook nog gepaard met nosLang geleden interviewde ik Joseph Weizenbaum, talgische verzuchtingen over de achterdeur die vroeger de Duits-Amerikaanse computerwetenschapper die op niet op slot hoefde, oud-Hollandse spelletjes op straat zijn werk bij het MIT een programma, ELIZA, schreef en dat de mensen toen nog naar elkaar omkeken.

Ik houd de antiekbranche in de gaten. Ik vertrouw ze dat een Rogeriaanse psycholoog imiteerde. Als een proefpersoon intikte dat hij of zij zich gedeprimeerd niet. Ze zijn de kringloop-manifestatie van algoritmevoelde, herhaalde ELIZA die uitspraak in de vorm van draaikolken.

FOTO : HARRY COCK

APRIL 2025 • DE INGENIEUR

23

NETCONGESTIE T E K S T: M A R L I E S T E R V O O R D E

Met bidirectionele laadpalen netcongestie te lijf

Batterij op wielen Accu’s van elektrische auto’s zijn ideale batterijen om de netcongestie deels mee op te lossen. Laadbedrijf We Drive Solar, autodeelbedrijf My Wheels en de gemeente Utrecht slaan de handen ineen om dit voor elkaar te krijgen.

Robin Berg had twaalf jaar geleden net zijn eerste auto gekocht, een elektrische Nissan Leaf, toen hij hoorde over Japanse bidirectionele laadpalen. Die konden niet alleen auto’s opladen, maar tevens elektriciteit uit accu’s aftappen. ‘Interessant’, dacht Berg. ‘Wij hebben hier veel zonnepanelen. Kunnen wij zo’n paal niet gebruiken voor opslag?’ Via autobedrijf Nissan Europa haalde zijn zonnepanelenbedrijf vervolgens een tweerichtingslaadpaal uit Japan en paste deze aan voor aansluiting op het Nederlandse grid. ‘En toen stond hier in de achtertuin de eerste bidirectionele laadpaal van Europa’, zegt hij. ‘Zij het met een Japanse stekker.’

Het was het begin van de omslag van het bedrijf dat Berg vanuit huis runde, van zonnepanelen- naar laad-

Auto’s aan laadpalen van We Drive Solar in Hengelo. foto : we drive solar 24

DE INGENIEUR • APRIL 2025

palenleverancier. Inmiddels staat het bedrijf bekend onder de naam We Drive Solar. Auto’s die stroom terugleveren, kunnen een belangrijke schakel worden in het balanceren van vraag en aanbod van zonne- en windenergie, is Bergs overtuiging.

‘Mijn auto van destijds kon met een volle accu honderd kilometer rijden en bleek voldoende elektriciteit te kunnen opslaan om een gemiddeld huishouden vier tot vijf dagen van stroom te voorzien. Met de accu’s van nu hebben auto’s al een actieradius van zo’n vierhonderd kilometer en accu’s voor vijf- tot zeshonderd kilometer komen eraan. Dan heb je, grof gerekend, aan ongeveer tienduizend auto’s genoeg om de vraagschommelingen van alle huishoudens van de stad Utrecht te balanceren,

Robin Berg, oprichter en directeur van We Drive Solar. foto : annabel eppinga

Bij verzekeringsmaatschappij ASR in Utrecht bevindt zich het grootste laadplein ter wereld – hier nog in aanbouw. foto : we drive solar

Dikke kabels Dat weet Matthijs Kok, ontwikkelaar elektrisch vervoer en nieuwe energie bij de gemeente Utrecht, als geen ander. Nergens zijn de netcongestieproblemen zo groot als in de provincie Utrecht. ‘Dat komt vooral doordat hier geen echt grote industrieën zijn waarvoor in het verleden al dikke kabels zijn aangelegd’, zegt Kok. In de steden waar dat wel zo is, kunnen inwoners en industrie die kabels nu delen: overdag gebruikt vooral de industrie veel stroom, ’s avonds de huishoudens en de auto’s. Kok: ‘Bij ons is het capaciteitsgebrek groot. En de vraag ook, want Utrecht is de snelst groeiende stad van Nederland.’

Vandaar dat We Drive Solar en de gemeente Utrecht de handen ineen sloegen (zie kader Proefproject in de gemeente Utrecht). Utrecht heeft sinds 2023 achthonderd bidirectionele laadpunten van We Drive Solar.

Vijfonderd daarvan worden in de komende jaren in gebruik genomen door het autodeelbedrijf MyWheels, dat hiervoor bidirectioneel laadbare Renaults in zijn vloot gaat opnemen.

Dat deze opschaling mogelijk is, komt vooral doordat de laadpalen sinds kort voldoen aan het Europese standaardprotocol. ‘Daar hebben we de afgelopen jaren vooral aan gewerkt’, zegt Berg. Dankzij dit protocol kan in de toekomst elke willekeurige auto aan elke willekeurige paal op- en ontladen.

Wisselstroom De lader in de achtertuin van Berg was een CHAdeMO. Dat is zowel een samentrekking van charge en move, als een afkorting van ‘O cha demo ikaga desuka’, wat Japans is voor ‘wil je een kopje thee?’ Meer tijd zou niet nodig zijn om een accu op te laden.

De CHAdeMO is een snellader op gelijkstroom (DC), de Japanse standaard. Een Europees protocol bestond in die tijd nog niet. Kort daarna ging We Drive Solar samenwerken met Renault en zette het in op bidirectioneel laden met wisselstroom (AC). Dat is de standaard voor Europese laadpalen op straat, in parkeergarages en ook bij mensen thuis. Berg: ‘Gelijkstroom zie je in Europa vrijwel alleen bij palen voor snelladen onderweg en dat is natuurlijk geen logische plek om je auto voor opslag te gebruiken.’

t

en aan anderhalf miljoen auto’s om heel Nederland van het fossiele netwerk af te halen.’

Mits er voldoende zonnepanelen en windturbines zijn natuurlijk, maar dat lijkt niet de grootste uitdaging van de energietransitie. Berg: ‘Zowel de hoeveelheid als de kracht van zonnepanelen is de afgelopen jaren exponentieel gegroeid. In 2050 zou de hele wereld in principe op zon- en wind kunnen draaien. Het matchen van vraag en aanbod, dát is het probleem.’

APRIL 2025 • DE INGENIEUR

25

NETCONGESTIE

Prijsschommelingen In 2022 overschreed de zonen windproductie in Nederland de vraag gedurende 34 uur. In 2024 was dat al opgelopen tot duizend uur.

Op die momenten wordt er meer elektriciteit geproduceerd dan nodig is.

De netcongestie aan de vraagkant speelt in de ochtend en avond, netcon-

gestie aan de productiekant in de middag en nacht – ’s middags door een overschot aan zonne-energie, ’s nachts door een overschot aan windenergie. De prijs is dan laag.

Wie aan een bidirectioneel laadbare auto wil verdienen, kan deze dus het beste opladen in de middag of in de

nacht en energie terugleveren in de ochtend of avond.

De energieprijzen van de volgende dag worden dagelijks op de zogeheten day-aheadmarkt bekendgemaakt, evenals een profiel van de verwachte congestie.

Die laatste is grotendeels gebaseerd op het weer: bij veel wind en zon is er

overproductie, bij kou gaan de warmtepompen aan.

De day-aheadmarkt is iets anders dan de onbalansmarkt, een platform dat de netbeheerder gebruikt om onverwachte verstoringen in het evenwicht tussen vraag en aanbod real time te herstellen. Hier veranderen de prijzen continu.

Stroomprijs 9 maart

Stroomprijs 10 maart

Stroomprijs 26 juni

De stroomprijs per uur op de day-aheadmarkt, van (van boven naar beneden) zondag 9 maart 2025, maandag 10 maart 2025 en woensdag 26 juni 2024, een mooie zomerdag. In groen de kale inkoopprijs per kilowattuur op de stroombeurs EPEX SPOT, in blauw de verplichte energiebelasting en BTW. Hierbij komt nog een inkoopvergoeding, momenteel meestal tussen 0,02 en 0,05 eurocent, die afhankelijk is van de energieleverancier.

BRON : STROOMPERUUR . NL 26

DE INGENIEUR • APRIL 2025

Samen met Renault ontwikkelde We Drive Solar een prototype om bidirectioneel AC-laden te testen, op basis van het protocol dat toen nog in ontwikkeling was. Het duurde jaren, maar in 2019 was het zover: toen kwam de koning langs om de eerste openbare terugleverlaadpaal van Europa in gebruik te nemen. De primeur was voor de Utrechtse wijk Lombok.

Het eerste prototype van een Europese bidirectioneel laadbare auto was een Renault ZOE. In 2021 volgde Hyundai met de Ioniq 5, en in 2022 werd het Europese protocol in hoofdlijnen vastgesteld. Daarna ging het snel: sinds 2023, toen De Ingenieur deze innovatie opnam in zijn jaarlijkse lijst ‘veelbelovende technieken die op het punt van doorbreken staan’, heeft Utrecht achthonderd laadpunten die geschikt zijn voor V2G (vehicle-to-grid) -stroomtransport. Een deel hiervan vormt het grootste V2G-laadplein ter wereld, bij verzekeringsmaatschappij ASR. Utrecht is hiermee de eerste stad ter wereld met een netwerk van laadpalen die de V2G-techniek ondersteunen. Berg: ‘En dankzij die opdracht konden wij in Hengelo, samen met Koolen Industries, een fabriek bouwen voor laadpalen met deze techniek. Die draait sinds februari 2025 onder de naam We Drive Solar.’

Standaardprotocol En nu is er dan de samenwerking met MyWheels. Dit grootste deelautobedrijf van Nederland heeft drieduizend auto’s op de weg, waarvan er tweeduizend elektrisch zijn. Berg: ‘MyWheels wil het liefst de hele vloot bidirectioneel maken. Dan verdienen de auto’s niet alleen geld als ze rijden, maar ook als ze stilstaan.’ (zie kader Prijsschommelingen) MyWheels gaat vijfhonderd Renault 5’s inzetten, die in Utrecht vaste plekken met bidirectionele laadpalen krijgen.

Berg: ‘De Renault 5 is een betaalbare stadsauto en de eerste auto die volgens het definitieve standaardprotocol (ISO 15118) kan op- en ontladen.’ Dat bleek vorig jaar uit testen in het R&D-centrum van Renault in Parijs, waar-

Een auto uit de vloot van MyWheels, dat vijfhonderd bidirectioneel laadbare Renault 5’s gaat inzetten. foto : we drive solar

“

bij de laadpaal en de Renault voor het eerst weer opgeladen? En wat als je met de auto Anderhalf op elkaar werden aangesloten. ‘Dat is geen weg wilt, en de accu blijkt net te zijn leegge­ miljoen overbodige toevoeging’, zegt Berg. ‘Vroeger trokken om een stroomtekort op te lossen? had je ook standaardprotocollen voor wifirou­ ‘Dat eerste valt mee’, zegt Berg. Het ad­ auto’s is ters, maar toch werkte een Apple­computer genoeg om vies van Renault is de accu niet te ontladen alleen op de router van Apple.’ Wel moeten de tot onder de 20 procent, en bij het opladen laadpalen die er al staan van nieuwe hardware heel Neder­ met het laatste stuk van 80 naar 100 procent worden voorzien. te wachten tot de auto bijna gaat vertrekken. land van In april neemt MyWheels de eerste vijf­ het fossiele Berg: ‘Als we dat goed instellen, verlengen we tig Renaults in gebruik. Ter indicatie: om de levensduur van de batterij misschien zelfs Utrecht honderd megawatt aan flexibiliteit netwerk af te wel. Bovendien gaan batterijen steeds langer op het net te bieden – dat is de wens van net­ mee, soms zelfs al langer dan de auto zelf.’ halen beheerders Stedin en TenneT – zijn er uitein­ Niet met een lege accu komen te staan, is delijk tienduizend auto’s nodig. Inmiddels is een kwestie van goed plannen. Dat hoeft niet Berg ook in gesprek met andere steden, zoals eens zo lastig te zijn, zegt Berg. De gemiddelde Amsterdam, Eindhoven, Rotterdam en Den rit in Nederland is 75 tot 100 kilometer, terwijl Haag, waar MyWheels ook veel auto’s heeft. de accu van een Renault 5 goed is voor vierhonderd kilo­ meter. Daar zit dus behoorlijk wat speling op.

Kortetermijnopslag Bidirectioneel laden is bedoeld voor het balanceren Congestie 2.0 van het net op de korte termijn. Voor langdurige Peter Eecen is windenergiespecialist bij TNO en mede­ energieopslag, voor maanden waarin er nauwelijks oprichter van het SWITCH fieldlab in de Noordoost­ zon en wind is, zijn andere methoden geschikter. Op­ polder, waar oplossingen worden getest om het net zo slag in waterstof, ammonia of grote batterijpakketten stabiel mogelijk te houden. Hij ziet bidirectioneel laden bijvoorbeeld. Maar ook voor de kortetermijnopslag als een zinvolle opslagmethode. ‘Op grote schaal helpt hebben sommige mensen bedenkingen. Slijt de accu elke vorm van tijdelijke opslag van duurzame energie. niet sneller als deze voortdurend wordt ontladen en Het werkt twee kanten op: op het ene moment ver­

t

’’

APRIL 2025 • DE INGENIEUR

27

NETCONGESTIE

Proefproject in Utrecht Matthijs Kok, ontwikkelaar elektrisch vervoer en nieuwe energie van de gemeente Utrecht: ‘Wij werken al samen sinds de bidirectionele laadpaal in de achtertuin van Robin Berg naar de voorkant ging – de straat op. Dat is openbare ruimte, daar speelt de gemeente een rol. Wij willen meedoen aan de energietransitie, met elektrische auto’s, zonnepanelen en warmtepompen in de stad. Dat geeft congestieproblematiek, en daarvoor is dit een van de oplossingen. De vijfhonderd bidirectioneel laadbare auto’s die er komen, gaan ons helpen de vraagpiek te blijven leveren.

Over een paar jaar hebben we

een tekort van 250 megawatt aan transportcapaciteit in de provincie Utrecht. Als we dat niet oplossen, komt de energietransitie tot stilstand, en kunnen we geen woningen meer bouwen of bedrijven uitbreiden. Voor de gehele stad geldt nu al een wachttijd tot het jaar 2029, voor sommige delen zelfs tot 2034. Dat zet de ontwikkeling van de stad op slot.

Bidirectioneel laden wordt een deel van een breed palet aan maatregelen. Daaronder vallen ook slimmer laden – dus de laadpalen ’s avonds op een lager vermogen zetten, warmtepompen aansturen en gasturbines neerzetten op

Utrecht probeert autobezit terug te dringen door het gebruik van fietsen en deelauto’s te stimuleren. De auto’s die er wel zijn, wil de gemeente zo nuttig mogelijk inzetten.

FOTO : DEPOSITPHOTOS 28

DE INGENIEUR • APRIL 2025

bepaalde plekken in het elektriciteitsnet.

De afgelopen tien jaar was de techniek van bidirectioneel laden de grootste uitdaging.

Nu is dat de regelgeving, met hobbels zoals dubbele energiebelasting. Wie een auto oplaadt, stroom teruglevert en hem dan opnieuw oplaadt, helpt het net balanceren, maar betaalt wel twee keer energiebelasting. Tegen dat soort dingen lopen we aan, maar die zijn oplosbaar.

De gemeente is nodig om een project als dit te laten slagen. Een relatief klein bedrijf als We Drive Solar kan een aanbesteding voor het plaatsen van laadpalen moei-

lijk binnenslepen. Om toch een plek te creëren om het concept uit te werken, hebben we van de wijk Lombok een pilotgebied gemaakt. Daar mogen de palen van We Drive Solar staan. Voor een kleinschalige, innovatieve pilot mag een gemeente dat beslissen.

We helpen zo het bedrijf op weg binnen de grenzen van de wet. Dat kost moeite, tijd en overleg met juristen. We hadden kunnen zeggen: “Robin, zoek het maar uit”, maar dat hebben we niet gedaan. Andere gemeenten kunnen nu profiteren, door af te kijken hoe wij hier mee om zijn gegaan. En daar profiteert We Drive Solar dan weer van.’

Een Renault aan de terugleverlader, voor de deur van het bedrijf We Drive Solar. foto : we drive solar

kleint het het overschot door energie uit het systeem te halen, op het andere moment vult het de tekorten aan.’

Dat We Drive Solar hierbij inzet op openbare laadpalen is gunstig, zegt Eecen. ‘Want het deel van het elektriciteitsnet bij de huishoudens, het laagspanningsnet, is niet erg geschikt om grote batterijsystemen op aan te sluiten.

Dat is ontworpen om energie te leveren, niet te retourneren. Dat gaat alleen goed op kleine schaal.’

Een nadeel van het grootschalig terugleveren van energie kan zijn dat er een nieuw congestieprobleem ontstaat, als er te veel mensen en bedrijven met eigen accu’s of andere batterijsystemen op de ‘day-aheadmarkt’ of onbalansmarkt (zie kader Prijsschommelingen) gaan opereren. Eecen: ‘Dat levert zijn eigen dynamiek, en die is niet altijd goed voor het totale systeem.’ Bij een sterke focus op de handelsmarkten ligt méér congestieproblematiek op de loer, zegt ook zijn collega Max Houwing.

‘Dan kan het bijvoorbeeld gebeuren dat er in Zuid-Limburg batterijen worden opgeladen met energie van wind op zee, vanwege de gunstige marktprijzen.’

Kenneth Bruninx, specialist duurzame energiemarkten aan de TU Delft, ziet het probleem. ‘Maar het risico van nieuwe congestie geldt voor élke manier van tijdelijke opslag. Om dat op te lossen, moeten we naar het marktontwerp zelf kijken. Dat is niet ontworpen voor de energietransitie.’ Wel vraagt Bruninx zich af of de kosten van de aangepaste laadpalen en auto’s na opschaling vol-

doende opwegen tegen de baten. ‘Op slimme tijdstippen laden lost ook al veel op’, zegt Bruninx. ‘Als je de extra voordelen van V2G-laden afweegt tegen de extra kosten, kan het voordeel relatief beperkt zijn.’

Een andere onzekerheid, op de lange termijn, is de acceptatie van deze methode: zijn mensen bereid toe te laten dat dit op- en ontladen bij hun auto gebeurt?

Bruninx: ‘Ik hoop het, want het is een mooi project – al mag het nooit betekenen dat de urgentie rond de verzwaring van het elektriciteitsnet hierdoor verdwijnt.’

Netbeheer WeDriveSolar onderkent het congestierisico dat de nieuwe energiehandel met zich meebrengt, en werkt daarom zeer intensief samen met netbeheerder Stedin. Die is blij met het initiatief, zolang het inderdaad geen nieuwe congestie veroorzaakt. Berg: ‘Dat kan gebeuren als er honderden auto’s tegelijkertijd gaat laden of ontladen.

Samenwerking en afstemming met de netbeheerder is daarom cruciaal.’

De keuze voor een elektrisch rijsysteem is al gemaakt, zegt Berg. ‘We hebben nu een kleine miljoen elektrische auto’s in Nederland, de overige acht miljoen worden de komende pakweg vijftien of jaar ook geëlektrificeerd. Ik zeg: stop daar gewoon zo’n bidirectionele lader in. Dan kan fossiel veel sneller worden uitgefaseerd dan iedereen denkt.’ • APRIL 2025 • DE INGENIEUR

29

Punt

Een scherpe mening over een actueel onderwerp.

Deze maand: Rachel Los.

‘We verliezen goede wetenschappers aan een pestcultuur’ Dat vrouwen de technische wetenschappen vaak vaarwel zeggen, is te wijten aan systematisch pestgedrag en ondermijning. Om die stelling in haar proefschrift te onderbouwen, voegde nanobioloog Rachel Los een ‘nee, bedankt’-lijstje toe, met voorbeelden uit eigen ervaring. In dit essay geeft ze een nadere toelichting.

maar de promovendus tegenover mij is sceptisch. Ik vraag hem of hij wel eens iets heeft gelezen over discriminatie of genderbias [vooroordelen op basis van geslacht, red.] op de werkvloer. ‘Nee,’ zegt hij zelfverzekerd, ‘maar alsnog: ik heb niet het gevoel dat het waar is.’

Wanneer ik de afgelopen jaren mijn specifieke zorVolhouden dat het ‘Ik heb niet het gevoel dat het waar is.’ gen uitte over doorgaan in Ik frons naar de mede PhD-student dit vakgebied, werd daar in de wetenschap tegenover me in de trein. Ik had hem consequent met ongeloof alleen gaat om de net verteld dat ik niet zeker wist of ik op gereageerd. Soms koos wel wilde doorgaan in de natuurkunde, ik ervoor mijn persoonlijke inhoud, is naïef omdat ik me niet altijd even welkom ervaringen te delen om zo had gevoeld in het over wegend manmijn zorgen toe te lichten, nelijke onderzoeksveld. Ik weet uit de of misschien wel om mezelf literatuur en gesprekken met collega’s dat dit absoluut te verantwoorden. Mijn eerlijkheid ontlokte mijn gegeen uniek gevoel is voor een vrouw in de wetenschap, sprekspartners meestal ietwat geschokte reacties, gelijk gevolgd door de opmerking dat de persoon in kwestie het vast niet verkeerd bedoelde of dat ‘niet alle mannen’ zo waren.

Maar ik wist dat wat ik ervaarde geen uitzondering was en dat ik niet overdreven reageerde. Ik zag en voelde hoe de constante stroom van ontmoediging, seksistische opmerkingen en ondermijning bij mij en mijn collega’s onze zelfverzekerdheid en werktevredenheid aantastte.

Voor mij was het duidelijk: we verliezen goede wetenschappers aan een pestcultuur.

‘Het systematisch pesten en ondermijnen van meisjes en vrouwen in STEM [science, technology, engineering en mathematics, red.], begint vroeg en is de reden dat ze niet in de wetenschap en gerelateerde vakgebieden blijven’ – stelling nr. 6 van mijn proefschrift.

Om deze wat stevig geformuleerde stelling te onderbouwen heb ik een extra sectie aan mijn proefschrift toegevoegd. Behalve het traditionele dankwoord, de acknowledgements, nam ik ‘anti-acknowledgements’ op: een ‘nee, bedankt’-lijst (zie kader). Die bevat onder meer een ‘nee, bedankt’ aan de man die me op een conferentie vroeg wat ik aan had onder mijn kleren, en een ‘nee, bedankt’ aan degene die me aanzag voor de koffiedame.

30

DE INGENIEUR • APRIL 2025

beeld : depositphotos ; roy borghouts

Nee, bedankt Er zijn helaas ook mensen geweest die mij op mijn weg hiernaartoe bepaald niet geholpen hebben. Ook hen wil ik hier vermelden, omdat ik weet dat ik niet alleen sta in die ervaring. Nee, bedankt aan de studievereniging die me liedjes liet zingen over hoe vrouwen geen natuurkunde kunnen studeren zonder met de hoogleraar naar bed te gaan, de dag dat ik mijn studentenleven begon. Nee, bedankt aan de vijfdejaars natuurkundestudent die me een ‘strippernaam’ toekende in de eerste minuut van onze ontmoeting bij de koffiehoek in mijn eerste jaar.

Nee, bedankt aan de techni-

cus die verantwoordelijk was voor mij inwerken voor het gebruik van de cluster, die de wenkbrauwen fronste en vroeg of dat betekende dat ik een soort ‘computermeisje’ was. Nee, bedankt aan de senior onderzoeker die me na een conferentie volstrekt ongepaste berichtjes stuurde en vervolgens maanden later zijn ‘excuses’ aanbood door te zeggen dat die niet voor mij waren bedoeld en dat ik er dus ‘hopelijk geen probleem’ mee had. En nee, bedankt aan dezelfde man voor het bijwonen van elke conferentie waar ik sindsdien was. Nee, bedankt aan de mensen die het ‘ver-

Deze sectie was niet bedoeld om kleinzielig te doen of om specifieke mensen ergens de schuld van te geven.

Mijn doel was om mijn zesde stelling te onderbouwen.

Mij was zo vaak duidelijk gemaakt – zowel impliciet als expliciet – dat ik niet in de wetenschap thuishoorde, dat het mijn vonk had gedoofd tot op het punt dat ik serieus overwoog om de wetenschap vaarwel te zeggen.

Onlangs deelde ik mijn anti-acknowledgements op LinkedIn. Tot nu toe zijn de reacties veelal positief, lief en ondersteunend. Overweldigend veel vrouwen, jong en oud, herkennen wat ik schreef of hadden zelf ook zoiets willen schrijven. Aan de ene kant voelt het goed om te merken dat ik niet alleen sta in mijn ervaring, maar aan de andere kant bevestigen de reacties mijn zorgen over hoe wijdverspreid dit fenomeen is.

Als wetenschappers geloven we graag in de ratio, en adviseren we om ‘het werk voor zich te laten spreken’.

Maar door achteloos de sociale context te negeren waarin dat werk wordt gedaan en ontvangen, maken we de academische wereld een broedplaats voor seksisme, racisme en algehele ongelijkheid. Volhouden dat het in de wetenschap alleen maar om de inhoud gaat, is niet alleen naïef omdat het voorbij gaat aan persoonlijke vooroordelen, het ontkent ook dat wetenschap mensenwerk is, gebaseerd op samenwerking en persoonlijke connecties. Datgene wat wij als academisch succes zien, is af-

bazingwekkend’ vonden dat ik promotieonderzoek deed omdat ik een meisje was. Nee, bedankt aan de man die me op een conferentie voor de koffiedame aanzag, en mij nadat ik hem tot twee keer toe had gecorrigeerd vertelde dat ik het zou moeten overwegen. Nee, bedankt aan de onderzoeker die mij op een conferentie vroeg wat ik onder mijn kleren aanhad. Nee, bedankt aan de natuurkundige die voor een zaal vol vakgenoten verklaarde dat biologen niet weten hoe ze een experiment moeten opzetten. Nee, bedankt aan de mensen die mij angstaanjagend noemden, in plaats

van sterk, en intimiderend in plaats van intelligent. En nee, bedankt aan het bestuur van de TU Delft, die toen het een spiegel kreeg voorgehouden over de sociale veiligheid op de universiteit direct dreigde met een proces, in plaats van te focussen op de aangekaarte problemen.

Ik zou jullie graag vertellen dat dit alles mij op een of andere manier sterker heeft gemaakt, maar in werkelijkheid heeft het vooral mijn zelfvertrouwen kapot gemaakt. Jullie hebben me laten voelen alsof ik niet in de wetenschap thuishoor en dat kan ik jullie niet vergeven. – Rachel

hankelijk van wie wordt uitgenodigd om te spreken, wie wordt genomineerd voor prijzen, wie wordt aanbevolen voor specifieke posities, wiens werk wordt geciteerd.

Kortom, wetenschappelijk succes wordt sterk beïnvloed door sociale dynamiek.

In een wereld waarin er nog steeds genoeg mensen zijn die vrouwen en meisjes actief ontmoedigen om een carrière in de wetenschap, de technologie, de techniek of de wiskunde na te jagen, is het de taak van ieder ander om die ondermijning tegen te gaan. Het is niet genoeg om niet gemeen te zijn; we moeten ervoor kiezen om echt op te komen voor ondervertegenwoordigde mensen. Want ook al zijn we zelf misschien geen pestkoppen, we kunnen er donder op zeggen dat iemand anders dat wel is. Laten we ervoor zorgen dat iedereen zich welkom voelt, en laten we meiden vanaf het begin aanmoedigen.

Rachel Los studeerde nanobiologie en deed daarna aan de Technische Universiteit Delft promotieonderzoek in de biofysica. Ze verdedigde begin dit jaar met succes haar proefschrift waarin ze onderzoekt hoe lokale interacties bacteriële kolonies vormgeven. Ze woont in het Schotse Edinburgh.

Dit betoog is eerder gepubliceerd op Delta, het onafhankelijke journalistieke platform van de TU Delft.

APRIL 2025 • DE INGENIEUR

31

BEELDTECHNOLOGIE T E K S T: J I M H E I R B A U T

Robot van AMOLF maakt uniek onderzoek mogelijk

Schimmelgroei in beeld Voor het eerst is gedetailleerd vastgelegd hoe schimmels enorme ondergrondse netwerken van fijne draden bouwen. Met een hoofdrol voor een in Amsterdam ontwikkelde robot die de schimmels in het lab maandenlang fotografeerde.

In de aarde zitten ragfijne witte schimmeldraden verbor­ gen, die uitgroeien tot grote netwerken. Ze zitten vast aan de wortels van planten. Dat heeft een reden: ze werken namelijk samen. De plantenwortels en de schimmel­ netwerken hebben onder de grond een wederzijdse af­ hankelijkheid. De schimmeldraden helpen de plant om voedingsstoffen uit de bodem te halen; de plant levert op zijn beurt koolstof uit de lucht aan de schimmel.

Beide organismen hebben baat bij deze symbiotische samenwerking. Ze zijn als het ware handelspartners. De schimmeldraden vervoeren voedingsstoffen, zoals stik­ stof en fosfor, vanuit de bodem naar de plantwortels. De plant is voor dit type schimmel de enige manier om aan koolstof te komen voor zijn groei, in de vorm van mak­ kelijk opneembare suikers.

Voor het eerst is nu precies in beeld gebracht hoe der­ gelijke netwerken van schimmeldraden groeien en zich ontwikkelen. Een internationaal team van onderzoekers, waaronder uit Nederland, liet schimmeldraden in het lab groeien en volgde dat proces maandenlang. De inzichten die daaruit volgden, werden eind februari gepubliceerd in een artikel in het wetenschappelijke tijdschrift Nature.

Netwerken ‘Het is superfascinerend hoe deze schimmeldraden werken’, zegt Tom Shimizu van het Amsterdamse

Het schimmelnetwerk groeit op speciale petrischalen

onderzoeksinstituut AMOLF en de Vrije Universiteit (VU) Amsterdam. ‘De laatste jaren blijkt steeds meer hoe belangrijk de zogeheten mycorrhizale schimmels zijn voor de hele natuur.’ Deze organismen zijn overal in de bodem aanwezig.

In samenwerking met de groep van Toby Kiers aan de VU, een van de eersten die deze schimmels bestudeerde, werden labexperimenten opgezet met de mycorrhizale schimmels. In honderden petrischaaltjes tegelijk groei­ den schimmels uit tot omvangrijke dradennetwerken.

Een speciale, bij AMOLF ontwikkelde robot maakte op gezette tijden foto’s. Door die achter elkaar te zetten, leverde dat – per schimmelplaat – een video op die laat zien hoe het netwerk zich ontwikkelt (zie deingenieur. nl/schimmels). ‘Het maken van die beelden is niet zo ingewikkeld’, zegt Shimizu. ‘Toch hadden we dit werk niet kunnen doen als we zelf die foto’s hadden moeten maken. Het werk dat de robot in drie jaar heeft verzet, had een mens wel honderd jaar gekost.’

Diva De robot is mede ontwikkeld door Loreto Oyarte Gal­ vez van zowel AMOLF als de VU. De schimmels groeien langzaam in hun petrischaaltjes. Om de twee uur komt de robot langs om een foto te maken, met belichting van de onderkant. Om die reden groeien de draden ook niet

high-throughput imaging

schimmelkweek

microscoop illustratie : oyarte galvez et al ., nature , 2025/ crea tivecommons . org /

plantenwortels

licenses / by /4.0

32

DE INGENIEUR • APRIL 2025

Verkenners De beelden leverden verschillende interessante, nieuwe inzichten op. Bijvoorbeeld hoe de schimmeldraden groeien. Een netwerk stuurt regelmatig een dunne ‘verkenner’-draad eropuit om te ‘kijken’ of er op die plek in de bodem voedingsstoffen aanwezig zijn. Is de bodem daar rijk aan voedingsstoffen, dan loont het de moeite

om daar meer vertakkingen te laten groeien.

Deze aanpak voorkomt dat er te veel energie wordt verspild aan de bouw van een uitgebreid nieuw netwerk.

Ook lieten de videobeelden zien dat twee schimmeldraden die elkaar toevallig tegenkomen tijdens het groeien, met elkaar kunnen versmelten. ‘Dit voorkomt dat er doodlopende wegen ontstaan. Ook is hiermee een van de schimmeldraden geëindigd. Met een paar simpele ‘regeltjes’ voorkomt de schimmel zo dat er te veel draden worden aangelegd’, zegt Shimizu. Dat is belangrijk want de aanleg van nieuwe draden kost energie.

Deze bevindingen doen denken aan andere vakgebieden, zoals stedelijke planning, waarbij wegen of verbindingen worden aangelegd. Misschien dat de stedenbouwkundigen nog iets kunnen leren van de schimmeldraden? ‘Ik ben geen expert op het gebied van urban design, maar volgens mij zitten hier wel

▼

in aarde, maar in een doorzichtige voedingsbodem die sucrose bevat, de koolstof- en energiebron voor de schimmel. Een eenvoudige aanpak, maar ‘deze schimmel is wel een diva hoor’, zegt Oyarte Galvez. Verander één dingetje en het organisme is van de leg. ‘We bedekken de petrischaaltjes om bacteriën buiten te houden, maar doen we dat te strak, dan kan er weer geen zuurstof bij. Lukt dit eenmaal, dan blijft een schimmel vijf of zes tot soms wel twaalf maanden in leven.’

Schimmeldraden die elkaar tegenkomen, versmelten met elkaar

Sommige schimmeldraden in het netwerk zijn wat dikker. Dat zijn de belangrijkste transportroutes.

FOTO : LORETO OYARTE GÁLVEZ , VU AMSTERDAM

APRIL 2025 • DE INGENIEUR

33

BEELDTECHNOLOGIE

De robot van AMOLF waarmee de onder­ zoekers de schimmelplaten fotograferen. foto : rachael cargill Een netwerk van schimmeldraden met een spoor gemaakt met een speciale confocale microscoop en fluorescerende kleurstof. Het beeld is samengesteld uit honderden opnamen van verschillende hoogten, waar­ door diepte ontstaat. Blauw is dichtbij en rood veraf. foto : vasilis kokkoris , vu amsterdam / amolf

lessen in op het gebied van spaarzaam bouwen van infrastructuur’, zegt Shimizu. ‘We zien dat een paar eenvoudige regeltjes al leiden tot een dicht dradennetwerk.’

Tweerichtingverkeer De onderzoekers konden ook inzoomen op extra interessante gebieden in het dradennetwerk. Dat leverde een onverwachte ontdekking op. De vloeistof die door een schimmeldraad stroomt en voedingsstoffen bevat, kan in twee richtingen bewegen. Niet alleen kan de richting van de vloeistofstroom omkeren, maar het bijzondere is dat in zo’n schimmeldraad vloeistoffen tegelijk in tegengestelde richtingen kunnen stromen. Shimizu: ‘Dat was echt mind-boggling toen we dat voor het eerst zagen.

Voor fysici is dat zo raar. Dat kán normaal gesproken helemaal niet!’

Waarschijnlijk is het opzienbarende vloeistofgedrag te danken aan een actieve laag aan de binnenkant van de schimmeldraden. Er is ‘iets’ dat de vloeistof een bepaalde richting op kan duwen. Wat dat iets is? ‘Onze theorie, en daar hebben we veel aanwijzingen voor, is dat er een soort moleculaire motoren aan het werk zijn die de vloeistof in één richting duwen’, zegt Corentin Bisot, die samenwerkt met Oyarte Galvez. ‘Vergelijk het met een lopende band. Die veroorzaakt een stroming de ene 34

DE INGENIEUR • APRIL 2025

kant op, terwijl drukverschillen tegelijk een stroming in tegengestelde richting veroorzaken.’

Nieuwe robot Het onderzoek gaat inmiddels verder. Bij AMOLF leggen technici de laatste hand aan een nieuwe, grotere robot, die tien keer sneller beelden kan maken. Daar zitten de schimmelonderzoekers om te springen, want dit betekent dat er nog complexere vragen kunnen worden beantwoord. Zoals de hoofdvraag achter dit onderzoek: hoe krijgt een schimmel het voor elkaar om een economisch, zuinig netwerk op te bouwen zonder sturing vanuit een centraal brein? ‘Of de vraag hoe een schimmeldradennetwerk zijn handelsgedrag met planten aanpast afhankelijk van met welke soorten planten het verbonden is’, zegt Shimizu. ‘Ook kan de nieuwe robot zelf inzoomen op onderdelen van een netwerk waar de interesse van de onderzoekers naar uitgaat. Met de oude robot moeten we dat nog met de hand doen.’

‘We hebben veel onderzoeksvragen’, vult Oyarte Galvez aan. ‘Hoe goed is de schimmel bestand tegen schade?

Als we die moleculaire motortjes uitzetten, wat gebeurt er dan? Waar laat de schimmel sporen achter, en hebben die locaties te maken met de handelsrelaties met de plantenwortels? We beginnen pas net!’ •

Enith

Een maandelijkse column in stripvorm door wetenschapsjournalist Enith Vlooswijk.

APRIL 2025 • DE INGENIEUR

35

Is jouw beloning marktconform?

Iedereen wil graag weten: in hoeverre is de beloning die ik voor mijn werk ontvang marktconform? In samenwerking met onder meer het Koninklijk Instituut Van Ingenieurs (KIVI) en de Koninklijke Nederlandse Chemische Vereniging (KNCV) doet Berenschot grootschalig onderzoek naar de beloning van hogeropgeleide bèta’s.

Het invullen van de enquête kost slechts vijf tot tien minuten. Het is handig om tijdens het invullen een salarisstrook paraat te hebben. De belangrijkste resultaten van de enquête worden in juni 2025 gepubliceerd in onder meer De Ingenieur.

Meedoen aan het Beta-Beloningsonderzoek?

Ga naar deingenieur.nl/betabeloningsonderzoek of scan de QR-code

L EZERS

REA GEREN

Tweede Einstein

Douchestoel

Bij een agendatip in het maartnummer van De Ingenieur stond een scheepsontwerp van de TU Delft met vier Flettner-rotoren. Er stond bij: ‘Hiervoor moet het scheepsontwerp volledig op de schop.’ In 2010 bracht de Duitse windturbinefabrikant Enercon echter al een schip in de vaart met een revolutionair ontwerp dat sprekend lijkt op het getoonde model van de TU Delft: E-ship 1. Dit eerste moderne, grote schip met Flettner-rotoren wordt tot op heden gebruikt voor het wereldwijde transport van windturbinecomponenten. Ik schrijf dit omdat het vaker voorkomt dat nieuwe Flettner-rotorinitiatieven ‘vergeten’ Enercon als pionier te noemen. De oprichter van Enercon en uitvinder van E-ship 1 was Aloys Wobben (1952-2021), een geniale uitvinder die wel de ‘Tweede Einstein’ werd genoemd.

Eize de Vries, Amersfoort

Ik werk nu 25 jaar als ergotherapeut in de ouderenzorg en daarom schrok ik van de douchestoel in de rubriek Eureka (december 2024). Er bestaan al lang douchestoelen met uitsparingen aan de voor- en achterkant voor hygiëne van de stuit en geslachtsorganen. Het getoonde frame, dat bestaat uit met schuim bedekte aluminium buizen, moet zeer oncomfortabel zijn voor ouderen.

Zij hebben minder beenspieren waardoor ze fors druk krijgen op de benen, omdat door het buizensysteem de druk slecht wordt verdeeld. Verder hebben veel ouderen een verminderde rompbalans vanwege een beroerte of algehele zwakte. Voor hen biedt de stoel onvoldoende steun. Ook lijkt de douchestoel maar één hoogte te hebben, wat betekent dat die voor een deel van de mensen te hoog zal zijn en voor een ander deel te laag. Verder lijkt het alsof de ontwerper verwacht dat de verpleging op de knieën liggend de billen gaat wassen. Dat is arbotechnisch onverantwoord. De verlengde armleuningen zijn wel prettig, maar al heel gebruikelijk in douchestoelen. Blijft als positief punt over: de houder voor douchekop en shampoo. Dat is wel erg weinig. Wat een verschrikkelijk ontwerp.

Anita de Jong, Gouda

Geluidshinder In zijn column in het februarinummer zet Jim Heirbaut een woordvoerder van Extinction Rebellion weg als iemand die doorraast, niet gehinderd door veel kennis van zaken.

De auteur vestigt zijn hoop op innovatie en elektrische vliegtuigen, voor de kortere afstanden. Over geluidshinder lees ik als ‘ervaringsdeskundige vliegtuigherrie’ niets.

Het kan best zijn dat er elektrische vliegtuigen komen voor de niet te lange afstanden, maar de vraag is: wanneer is het eindelijk zo ver, zullen die dan niet leiden tot een enorme groei van het vliegverkeer en gaan ze niet dienen als feeder voor niet-elektrische langeafstandsvluchten?

Er is een negatieve relatie tussen gezondheid en vliegtuiggeluid. Binnen de gestelde geluidsnormen kan (en zal) elke vermindering van piekwaarde in geluid worden opgevuld met meer vluchten. Voeg daarbij het creëren van vaste routes en het is te verwachten dat de leefomgeving van de omwonendend hierdoor verslechtert. Deze aspecten worden meestal over het hoofd gezien. Wellicht goed om hier ook eens aandacht aan te geven.

Bob van Marlen, Uitgeest

Digitale oplichting In het januarinummer gaat het coververhaal over cybercriminelen die steeds behendiger worden. Vooral ouderen zijn hiervan de dupe. Ik denk dat er flyers of informatiedagen moeten komen voor ouderen en kwetsbaren op dit gebied, waar dan in begrijpelijke taal wordt verteld wanneer er mogelijk sprake is van digitale oplichting en wat je dan kunt doen. Men zoekt het zelf meestal niet op op het internet. Bovendien is het vandaag de dag bijna verplicht om digitaal te bankieren, omdat de bank kantoren en servicepunten in de buurt steeds vaker sluit. In die flyer of op die informatiedag kan dan worden uitgelegd dat zodra er iets vreemds gebeurd, men zijn familie moet waarschuwen, bijvoorbeeld wanneer er wordt gebeld of gemaild door een ‘bank’ dat

je geld niet veilig staat, of wanneer ‘bedrijven’ uit zichzelf langskomen voor ‘onbekend onderhoud’. En bij een vermoeden van fraude kan, om erger te voorkomen, eventueel de politie worden gewaarschuwd.

John Janssen, Venlo

Energiebesparing ‘Maak ruimte voor verduurzaming’, kopt de KIVI-werkgroep Ruimtelijke ordening in De Ingenieur van afgelopen februari. Daarbij gaat de werkgroep voor 2050 uit van het huidige jaarlijkse energieverbruik van circa 3500 petajoule, maar niet van de energiebesparing die de komende 25 jaar wordt bereikt door inzet van verbeterd elektriciteitsgebruik. Ook ligt de nadruk op invoer van groene waterstof, dus energieproductie in het buitenland voor ons gebruik. Onvermeld blijft hoe in brandstof voor internationaal transport wordt voorzien. Ook de behoefte aan grootschalige energieopslag wordt wel genoemd, maar ruimtelijk niet uitgewerkt. Een lager energieverbruik vermindert omvang en kosten van deze grootschalige opslag. Verduurzaming zou daarom gericht moeten zijn op de vermindering van het energieverbruik. Niet door het verhogen van de energieprijs, zoals de afgelopen jaren, want dan komt de prijs van de verduurzaming vooral bij de laagste inkomens terecht. Dat zou de uitdaging moeten zijn van de energietransitie.

Roland Haffmans, Amsterdam

Netcongestie In het februarinummer van De Ingenieur staat een interessant verhaal van promovendus Jeroen Markus over de netcongestie en hoe die vraaggestuurd valt op te lossen. De auteur draagt goede argumenten aan om de ‘vraagsturing’ in gang te zetten. Ik ben wel benieuwd naar de betaalbaarheid en economie van het geheel. Want gebaseerd op een actuele begroting en offerte om met mijn woning vraaggestuurd van het gas af te gaan, is het economisch niet rond te krijgen.

Anders dan wat ideële motieven, is er geen haalbare business case. Wellicht heeft de auteur een tweede artikel in de pen?

Jeroen Meijerink, Goes

Wilt u reageren op een artikel in De Ingenieur? U kunt uw brief, bij voorkeur niet langer dan driehonderd woorden, mailen naar redactie@ingenieur.nl of sturen naar De Ingenieur, Postbus 30424, 2500 GK Den Haag. De redactie behoudt zich het recht voor brieven in te korten en te redigeren of te weigeren.

APRIL 2025 • DE INGENIEUR

37

ACTUEEL TECHNIEKNIEUWS vind je op deingenieur.nl

Alles wat je zoekt overzichtelijk bij elkaar Wat speelt er vandaag op technologiegebied?

Je leest het op de website van De Ingenieur. Elke dag nieuwe berichten geïllustreerd met beeld en video. deingenieur.nl

TECHNIEK MAAKT JE TOEKOMST

DE INGENIEUR

Ook op de site: • Activiteiten op techniekgebied in een overzichtelijke agenda • Dossiers over onderwerpen als schoon staal, kernenergie in Nederland en droogte • De interessantste vacatures voor ingenieurs

Jims verwondering ‘Voorsprong door techniek.’

Echt waar?, vraagt redacteur Jim Heirbaut zich af.

Leunen op ASML Ik was even terug in Eindhoven voor een conferentie. Terug, want ooit studeerde ik er. De conferentie was op de High Tech Campus, een plek die symbool staat voor de transformatie die Eindhoven heeft doorgemaakt. Toen ik in 1995 begon met mijn studie was hier het Philips Natlab, de kraamkamer van menige uitvinding. Ik liep er, nog wat onwennig, mijn eerste stage. Maar het Natlab bestaat niet meer, Philips is van een alleskunner veranderd in een specialist in medische apparatuur, en de High Tech Campus is nu een bedrijvenverzamelterrein, overigens prachtig ingericht, met naaldbomen en waterpartijen.

Op de conferentie ging het over halfgeleiders – computerchips en aanverwante technologie – en de kansen en bedreigingen voor Nederland en de regio Eindhoven in het bijzonder. ASML was de ster van de show, want dat is inmiddels uitgegroeid tot een van de belangrijkste technologiebedrijven van Europa. Toen ik mijn studie begon, zat het nog in een paar gebouwen nabij het centrum van Veldhoven. Nu neemt het een groot deel van het bedrijventerrein ten zuiden van het dorp in. ASML had vorig jaar een omzet van ruim 28 miljard euro en heeft in Nederland ruim twintigduizend mensen in dienst.

Duidelijk uit zijn jasje gegroeid wil ASML uitbreiden bij het vliegveld van Eindhoven.

Wat een succesverhaal. We mogen er als Nederland trots op zijn dat de ingewikkeldste chips niet kunnen worden gemaakt

WAA R

KUNNEN

W E

DEZ E

MAAND

zonder een machine van ASML. Maar ik krijg er ook een licht ongerust gevoel bij. Wie hoog vliegt, kan diep vallen. Aan alle succes komt een einde. Kijk naar Philips: dat heerste ooit over de techwereld, maar moest stevig afslanken.

Voor de BV Nederland is de vraag dus: staan er in de coulissen al weer kansrijke bedrijven te wachten die kunnen uitgroeien tot formaat ASML? Op de conferentie kon niemand ze noemen. We hebben in Nederland dringend de behoefte aan ‘een BSML en een CSML’, grapten sprekers. Leuke woordspeling, maar staan de seinen daarvoor op groen?

Niet bepaald. We zijn in ons land te afhankelijk van ASML, merkte TNO-baas Tjark Tjin-A-Tsoi op. Dat maakt kwetsbaar.

Kansrijke startups moeten veel sneller doorgroeien, vindt hij.

‘We moeten meer gaan doen en minder praten.’ Startups die het goed doen, hebben grote moeite om hier investeringsgeld te vinden. En er is meer reden tot zorg. Nederland leidt veel te weinig mensen op in de bètavakken. Dat probleem is niet nieuw, maar begint wel nijpend te worden.

Hoopgevende geluiden waren er ook op de conferentie: Nederland is samen met acht andere landen een ‘halfgeleidercoalitie’ begonnen. Doel is samen te werken aan een Europese halfgeleiderindustrie en af te stemmen welke bedrijven wat doen. Een heel goed idee, want samen ben je sterk en enkel leunen op één bedrijf is veel te wankel.

NAARTOE ?

DE

INGE NIE UR

TIP T

t/m 30/9 Maritieme vrouwen Fotograaf Anne Reitsma ging op pad met een loods, een kraanmachinist, een surveyor in de offshore, een visser op het Wad en een ondernemer in de sleepvaart.

Zij fotografeerde hun werk, soms in alle vroegte, op onwaarschijnlijke hoogte of midden op het water. De ‘maritieme vrouwen’ van de foto’s zijn sociaal, gepassioneerd, kundig, enthousiast en gedreven. Het leidde tot de foto-expo die tot eind september gratis te zien is in het entreegebied van het Maritiem Museum Rotterdam. Dit is een voorproefje voor de nieuwe tentoonstelling Maritieme vrouwen in oktober.

Meer info: maritiemmuseum.nl/tentoonstellingen/presentaties/in-zicht-maritieme-vrouwen PORTRET : ROBERT LAGENDIJK ; THEO DE MAN

APRIL 2025 • DE INGENIEUR

39

Productontwerpen van morgen

Betonnen gewelven Betongebruik in de bouwsector is verantwoordelijk voor 7 tot 8 procent van de wereldwijde CO2-uitstoot. Met andere constructiemethoden, zoals gewelfde plafonds, is dat drastisch te reduceren.

Plafond-vloerconstructies bevatten veel beton en bewapening om de optredende buigkrachten te weerstaan, terwijl het materiaal veel beter bestand is tegen drukkrachten. Een team van ingenieurs, wiskundigen en bouwkundigen van de universiteiten van Bath, Cambridge en Dundee toonde eerder al aan dat tot 75 procent beton te besparen is door plafonds gewelfd te ontwerpen.

De Zwitserse doctoraalstudent Lotte Scheder-Bieschin van de ETH Zurich ontwikkelde recent een herbruikbaar systeem om gewelfde plafonds ook makkelijk en snel te kunnen maken.

Haar systeem Unfold Form werkt met een herbruikbare 40

DE INGENIEUR • APRIL 2025

mal bestaande uit een houten raamwerk met vier grote uitsparingen. Daarin passen de driedimensionaal gevormde patronen die het beton de gewelfde vorm geven. Deze patronen zijn gemaakt van voorgesneden strips multiplex die met scharnieren van textiel aan elkaar zitten. Door ze als een origamiwaaier in de mal uit te vouwen, ontstaan 3D-patronen met een zigzagvorm.

De mal weegt slechts 24 kilogram en kan duizend kilogram aan nat beton dragen. Na het uitharden is de mal van onderaf te verwijderen voor hergebruik.

Inmiddels zijn twee gewelfde overkappingen van 3 bij 1,8 meter gebouwd, een op de

campus van de ETH Zürich en een in Kaapstad in Zuid-Afrika.

De plafondconstructie werd daarbij van bovenaf gevuld met beton voor een glad vloeroppervlak. De dikte van het betonnen plafond varieert van vijf tot dertien centimeter, die van de vloer van 25 tot 40 centimeter.

De constructie bevat 60 procent minder beton en 90 procent minder stalen bewapening dan een conventionele plafond-vloerconstructie en kan dezelfde belasting dragen.

Na het behalen van haar doctoraat wil Scheder-Bieschin de Unfold Form op de markt brengen. Als eerste project hoopt ze vervolgens een markthal te bouwen in Kaapstad. (PS)

•

foto : andrei jipa

T E K S T: P A U L S C H I L P E R O O R D E N N I E L S O L F E R T

Camperfiets Fietsen en kamperen: voor sommigen de ideale vakantiebesteding. Speciaal voor die mensen combineerden Duitse ingenieurs een cargofiets en een tent tot een eenpersoons camperfiets.

Massagelaarzen Pijnlijke benen zijn vaak niet zo maar even te verhelpen. Een Amerikaans bedrijf bengt nu massagelaarzen op de markt waarvan het beweert dat ze een bezoek aan de fysiotherapeut overbodig maken.

De SoleFlux Relax Air Compres­ sion Boots ogen als een combi­ natie tussen een paar lieslaarzen en een slaapzak met ritssluiting.

Binnenin de dikke laarzen liggen airbags die zichzelf met tijdsintervallen opblazen, om op die manier de benen van de gebruiker te masseren.

Volgens de Amerikaanse fabrikant Ublives zou de mas­ sage helpen tegen vermoeid­ heid, stijfheid of verminderde bloedcirculatie in de benen.

Het dragen ervan zou helpen sneller te herstellen na langdurig staan of bij overbelasting door het sporten. Bij echte medische aandoeningen raadt Ublives mensen wel aan altijd eerst

foto ’ s : ublives ; spacecamper

een arts of fysiotherapeut te raadplegen.

Het systeem kent drie therapie­opties. De eerste modus levert een ontspannende massage vanaf de voeten tot aan de dijbenen door afwisse­ lend de airbags op te pompen en leeg te laten lopen. De tweede modus is bedoeld om de bloedcirculatie in de benen te stimuleren waarbij twee airbags zich tegelijkertijd oppompen en weer leeglopen. De derde modus is een combinatie tussen het masseren en het stimuleren van circulatie in de benen.

De laarzen hebben een lengte van tachtig centimeter, waar­ door het per gebruiker flink kan verschillen hoe hoog ze komen te zitten. Beide laarzen hebben een eigen bedieningspaneel dat aan de zijkant te bevestigen is binnen handbereik. De gebrui­ ker kan desgewenst per been een andere modus kiezen en de gewenste tijdsduur van tien, twintig of dertig minuten. (PS)

De SpaceCamper Bike is gebaseerd op een al bestaande bakfiets met elektrische trapondersteuning. Voor het kamperen ontwikkelde SpaceCamper een passende cargobox die alle kampeerbenodigdheden bevat. Het fietsframe biedt daarbij in parkeer­ modus een stabiel platform voor alle functies, van zitten en eten tot slapen. Om daar ruimte voor te maken, is het stuur eenvoudig naar beneden te klappen.

Het centrale onderdeel van de Space­ Camper Bike is een driedelige stoel met verschillende functies. Zo dient de stoel als loungeplek hoog voorop de fiets. Ook kan de gebuiker er gewoon op zitten, bovenop de cargobox aan een tafelblad dat aan de zadel­ pen vastzit. Maar de stoel is ook uit te klap­ pen in de lengterichting bovenop het frame.

Dan ontstaat er een bed van 195 centimeter lang en 56 centimeter smal. Voor het bed is een extra opblaasmatras leverbaar.

De cargobox heeft een uitklapbaar tentframe waar een tentdoek overheen te vouwen is. Dat doek reikt tot aan de grond voor bescherming tegen regen en wind. Bei­ de zijkanten van de tent zijn open te klappen.

Onderin de cargobox zitten enkele afsluitbare compartimenten om kampeerspullen in mee te nemen.

De complete SpaceCamper met elektri­ sche cargofiets kost minstens 9.549 euro.

Het geheel is leverbaar met een enkele accu die een bereik geeft van tachtig kilometer, maar er is ook plaats voor een dubbele accu.

Voor mensen die al in het bezit zijn van de specifieke Riese & Müller Load4 75­bakfiets waarop de makers zich baseerden, is een voordelige, losse opbouwkit te koop. (PS)

•

•

APRIL 2025 • DE INGENIEUR

41

EUREKA

Zelftokkelende gitaar Op het gebied van gitaarontwerpen is vooralsnog niet veel innovatie te bespeuren. Daarin brengt Circle Guitar verandering met een gemotoriseerd gitaarwiel. De gitarist hoeft alleen nog maar de akkoorden te vormen.

Wie het talent ontbeert om als een gitaarvirtuoos te klinken, kan nu aan de slag met de Circle Guitar van de Britse gitaarproducent Circle Instruments.

Deze elektrische gitaar tokkelt namelijk zelf. Dat gebeurt via een gemotoriseerd wiel dat met verstelbare frequenties onder de snaren ronddraait. Op dit wiel bevestigt de gitaarspeler maximaal zestien plectra, een plat stukje plastic om de snaren mee aan te slaan.

Bij het ronddraaien tokkelen deze plectra de snaren in ritmen die volgens de ontwerpers met een mensenhand niet zijn na te bootsen. Het automatisch tokkelen geeft de gebruiker boven-

42

DE INGENIEUR • APRIL 2025

dien twee vrije handen om los te gaan op de gitaarhals.

Het wiel kan maximaal vierhonderd keer in een minuut ronddraaien, beide kanten op.

De gebruiker past het draaitempo aan met een voetschakelaar, een knop op de body van de gitaar of via gekoppelde muzieksoftware. Die software kan de gitarist bovendien gebruiken om de Circle Guitar verschillende vooringestelde ritmen te laten spelen. Bovendien kan de gebruiker zelf ritmen programmeren om het wiel naar wens te laten draaien.

Het eerste prototype kwam bijna vijftien jaar geleden tot stand met hulp van een crea-

tieve gemeenschap uit Londen.

Pakweg tien jaar later maakte Radiohead-gitarist Ed O’Brien een demo met de eerste marktversie. Terwijl het gemotoriseerde wiel op die gitaar met slechts 250 slagen per minuut draaide, had deze wel ruimte voor acht keer zo veel plectra.

Productontwerper Anthony Dickens zegt zelf dat zijn Circle Guitar gitaarspelen toegankelijker maakt voor getalenteerde muziekschrijvers die zelf eigenlijk helemaal geen gitaar kunnen spelen. Ook mensen met beperkende hand- en vingerbewegingen spelen met deze ritmemachine makkelijker een deuntje. (NO)

•

FOTO : CIRCLE GUITARS

Opruimrobot De robotstofzuiger is ideaal voor wie niet van schoonmaken houdt. Voor wie ook geen zin heeft in opruimen, is er nu de bijzondere variant Saros Z70 die spullen opruimt dankzij de ingebouwde robotarm.

Rolschaatsen met ondersteuning Wie zin heeft om een stukje te skeeleren, maar niet al te bezweet wil raken, kan binnenkort een extra, gemotoriseerd wieltje monteren: dan gaat het skeeleren ineens vanzelf.

Wie elektrische skeelers wil, zal nu nog een nieuw paar moeten aanschaffen. Dat hoeft straks niet meer met de Blade Booster, een vinding van de Duitse ondernemer Marcel Frerichs. Hij monteerde een elektrisch aangedreven wiel aan een aluminium frame dat op bestaande skeelers kan worden geschroefd.

De Blade Booster bevat een elektromotor van 250 watt die wordt gevoed door een lithiumionbatterij. Deze batterij draagt de skater mee in een rugzak. Vanuit die batterij loopt een elektriciteitskabel langs de benen van de skater omlaag naar de elektromotor. De motor is via een riemaandrijving verbonden met een aandrijfwiel aan de neus van het frame. Zodra de motor start, gaat de riem draaien en zo ook het aandrijfwiel.

Met een afstandsbediening kan de skater de motor eenvoudig starten. Drukt de skater vervolgens de neus van de skeeler naar voren, dan maakt het draaiende wiel contact met de ondergrond en schiet de skater met maximaal 25 kilometer per uur vooruit.

Frerichs maakte telkens kleine aanpassingen om het aandrijfwiel op de meest natuurlijke plek te krijgen. Via crowdfunding wil de doorgewinterde inline-skater een eerste reeks Blade Boosters op de markt zetten. Vooralsnog bestaat er slechts een exemplaar – een door hemzelf afgetrapt prototype. (NO)

De Saros Z70 is ontworpen om te zuigen, dweilen en op te ruimen. Daarvoor is de stofzuiger volgens de fabrikant, het Chinese bedrijf Roborock, uitgerust met de eerste op grote schaal geproduceerde vijf-assige robotarm voor dit soort toepassingen. De robotarm ligt bovenin de stofzuiger weggevouwen en klapt omhoog wanneer nodig. Met de ingevouwen arm is de stofzuiger nog geen acht centimeter hoog om nog goed onder kasten, banken en stoelen te kunnen komen.

Voor het navigeren is de stofzuiger uitgerust met een camerasysteem dat naast lengte en breedte ook diepte waarneemt om een driedimensionaal beeld te vormen. Daarnaast is er een speciale camera die is uitgerust met AI. Die vormt niet alleen een gedetailleerd beeld van de omgeving, maar kan objecten in de ruimte ook herkennen. Zo kan de stofzuiger bijvoorbeeld om kabels heen navigeren die op de grond liggen.

De robot is vanuit de fabriek geprogrammeerd om 108 verschillende objecten te herkennen. De gebruiker kan er daaraan nog eens vijftig toevoegen. Een beperking daarbij is dat de objecten voor de robotarm een maximumgewicht van driehonderd gram mogen hebben, zoals sokken, slippers, handdoekjes of zakdoeken. De robot zet deze vervolgens op een door de gebruiker aangewezen plek neer of gooit ze in een mand of vuilnisbak.

De Saros Z70 komt ergens in de eerste helft van dit jaar op de markt. (PS)

•

•

FOTO ’ S : BLADE BOOSTER ; ROBOROCK

APRIL 2025 • DE INGENIEUR

43

EUREKA

Zelfhelend bio-asfalt Wegonderhoud is niet alleen duur, het vergt ook niet-duurzame fossiele producten. Om euro’s en CO2 te besparen ontwerpen Britse en Chileense wetenschappers biologisch asfalt op basis van plantensporen en zonnebloemolie dat zelf zijn scheuren dicht.

Wegdekreparaties kosten een hoop geld. Maar misschien biedt een nieuw type asfalt wel uitkomst. Een team van Britse en Chileense scheikundigen, techneuten en computerwetenschappers heeft namelijk innovatief wegdek ontwikkeld dat zijn eigen scheuren kan dichten.

Met het zelfhelende asfalt is behalve op de onderhoudskosten, dus ook op het personeel te besparen.

Scheurtjes in asfalt kunnen ontstaan als bitumen – het plakkerige, zwarte spul in de asfaltmix – eenmaal is uitgehard door oxidatie. Als er dan zware voertuigen overheen rijden, be-

44

DE INGENIEUR • APRIL 2025

zwijkt bitumen en vormen zich op den duur gaten in de weg.

Onderhoudswerkers vullen de scheuren in het wegdek weer op met nieuwe bitumen of polymeerhoudende middelen. Dat zijn allemaal fossiele producten en dus niet bepaald duurzaam.

Het zelfhelende asfalt van het Brits-Chileense onderzoeksteam bevat naast bitumen poreuze plantensporen, afkomstig uit biomassa-afval. Deze plantensporen vulden de wetenschappers met gerecyclede zonnebloemolie. Rijden er zware voertuigen over het wegdek, dan worden de sporen onder die belasting samengeperst waarbij

ze wat zonnebloemolie afgeven.

Die zonnebloemolie maakt het bitumen in asfalt week, waardoor het in scheurtjes vloeit en deze opvult. Bij laboratoriumexperimenten wist dit asfalt een microscheurtje binnen een uur volledig te herstellen.

Inspiratie haalden de onderzoekers uit de natuur door naar wondheling bij bomen of dieren te kijken. In de volgende stap wil het onderzoeksteam het zelfherstellend vermogen van bitumen beter doorgronden.

Ook hoopt het nog meer te leren over hoe de interactie tussen de met olie gevulde sporen en bitumen precies werkt. (NO)

•

foto : swansea university

Rolf zag een ding

Zonnereactor voor groene grondstoffen Een elegant alternatief voor fossiele brandstoffen is CO2 direct uit de lucht filteren en omzetten tot een basisstof voor chemicaliën en brandstof. Engelse onderzoekers bedachten een reactor die dit in één keer kan op basis van zonne-energie.

Sommige bedrijven verminderen hun CO2-uitstoot door dit broeikasgas af te vangen en ondergronds op te slaan. Duurzaamheidshoogleraar Erwin Reisner van de University of Cambridge ziet deze strategie als een excuus om fossiele brandstoffen te kunnen blijven verbranden. Bovenal betreurt hij dat met deze techniek verder geen gebruik wordt gemaakt van het afgevangen koolstofdioxide. Zijn nieuwe reactor op zonne-energie doet dat wel en zet afgevangen CO2 gelijk om in brandstof.

Dit werkt als volgt: gedurende de nacht vangt de reactor CO2 af met aminefilters, standaardfilters die overal worden ingezet om CO2 af te vangen. De zon verhit de filters overdag tot 80 à 100 graden Celsius zodat de afgevangen CO2 weer vrijkomt en de chemische reactiemolen in kan. Deze on-Engelse temperaturen bereikt Reisner door met spiegels zonnestralen te concentreren en de CO2-houdende filters met lichtabsorberende tape te beplakken.

Eenmaal losgeweekt uit de filters reageert CO2 met behulp van zonlicht en een katalyserend halfgeleiderpoeder van oxiden en zware metalen tot syngas: een mengsel van CO en H2. Dat is de basis voor brandstof en allerlei chemicaliën, die normaal gesproken van fossiele brandstoffen worden gemaakt.

De reactor kan los van energienetwerken opereren en door één persoon worden bediend. De onderzoeker denkt dat de CO2-omzetter in eerste instantie vooral geschikt is voor gemeenschappen in afgelegen gebieden zonder toegang tot fossiele grondstoffen.

Later dit jaar, na nog een aantal experimenten, wil de maker de reactor op grotere schaal uittesten.

(NO)

•

Sommige dingen stralen misschien geen hoogwaardig ingenieurswerk uit, maar getuigen wel van denken als een ingenieur.

Minion met sensoroog Als het in de buitenwereld niet goed gaat, is mijn coping-mechanisme om te focussen op de kleine, leuke dingen om me heen die me vrolijk maken. Zoals, net als vorige maand, het lesgeven aan mijn studenten in Delft. Deze maand met een tip voor medelesgevers.

Bij een van de practica die mijn natuurkundestudenten moeten doen, hebben ze twee ronde sensortjes nodig met een diameter van ongeveer een centimeter. Deze moeten tien centimeter boven de tafel worden gezet om goed te werken. Ze kunnen daarvoor labklemmen gebruiken of houdertjes laten maken.

Maar om onze studenten met de lasersnijder te leren werken, hebben we een ‘twee vliegen in één klap’-oplossing. Ze krijgen de opdracht: snij uit een stukje hout van vijftien bij vijftien centimeter groot (en drie millimeter dik) twee houdertjes die de sensoren stabiel op tien centimeter boven de tafel vasthouden.

Daarmee leren ze met de lasersnijder werken en ze leren om een 3D-object te maken uit 2D-vormen. Om het ze makkelijk te maken hebben we een voorbeeld van een slecht, instabiel houdertje dat ze alleen hoeven te verbeteren.

Toen ik deze opdracht voor het eerst gaf, kreeg ik een paar vragen. ‘Mag ik er dan ook iets op graferen?’ ‘Mag ik ook een afwijkende vorm maken?’ Mijn antwoord was telkens: ‘Natuurlijk, mits het resultaat maar een stabiele houder voor je sensor is.’ Dit jaar ben ik deze vraag voor. Bij de opdracht geef ik de hint: ‘Minimaal een stabiele sensor, maar doe verder lekker wat je wilt.’

Het resultaat: ongeveer de helft maakt standaardhoudertjes – saai, maar functioneel. Prima, leerdoel bereikt. Maar de andere helft voegt er een scheut creativiteit aan toe. Soms met de focus op extra stabiliteit: een grotere basis, meerdere dwarsbalken. Het echte ingenieursdenken. Soms dient de creativiteit een luchtiger doel: bloemvormige standaarden bijvoorbeeld. Het hoogtepunt van dit jaar: een Minion waarvan de sensor het oog vormde.

Mijn studentengroep (en misschien wel iedere groep mensen) kan ik opdelen in enerzijds diegenen die het liefst met de minste moeite het minimale resultaat willen halen en anderzijds mensen die volledig opgaan in een opdracht. En alles ertussenin natuurlijk. In het ontwerpen van onderwijs geven we altijd veel aandacht aan de eerste groep: hoe zorgen we ervoor dat de minimale resultaatgroep, en dus iedereen, de leerdoelen behaalt? Belangrijk natuurlijk, maar laten we de andere groep niet uit het oog verliezen. Die intrinsieke motivatie aanmoedigen om een stabiele Minion-vormige standaard te maken kan met iets simpels als: ‘Doe verder lekker wat je wilt.’

PS: Tevens ben ik van mening dat elektrische fietsen als brommers moeten worden gezien.

Rolf Hut is universitair hoofddocent aan de TU Delft, maker, spreker en schrijver.

FOTO : UNIVERSITY OF CAMBRIDGE ; PORTRET : ROBERT LAGENDIJK

APRIL 2025 • DE INGENIEUR

45

Wat drijft de hedendaagse ingenieur?

Natasja Hogen is bouw- en architectuurhistoricus en erfgoedadviseur. Eind maart verscheen haar boek Een nieuwe omgang met comfort, over de evolutie van verwarmings- en ventilatietechnologieën in gebouwen (zie blz. 59).

‘De meeste vakgebieden zijn veel breder dan je denkt’ Tekst: Marlies ter Voorde • Foto: Bianca Sistermans

‘Ik kom uit een familie van loodgieters en klokkenmakers en ben opgegroeid met techniek. Het huis van mijn opa stond vol klokken, draaibanken en machines.

Amper zeven jaar oud zat ik al te solderen en bouwde ik elektronische circuitjes.

Vanaf de basisschool wist ik het zeker: ik wilde architect worden. Ik ging bouwkunde studeren aan de hts, om vandaar uit naar de Academie van Bouwkunst te gaan.

Maar ik bleek ontwerpen niet echt leuk te vinden, terwijl dat natuurlijk vrij essentieel is voor een architect. Het vakgebied was interessant, maar ik ben meer een schrijver en onderzoeker.

Ik ging werken als projectleider op een architectenbureau en daarnaast ben ik architectuurgeschiedenis gaan studeren aan de Vrije Universiteit Amsterdam. Ik studeerde af op historische badkamers.

Blijven leren is mijn drijfveer. Ik vind het heerlijk in onderwerpen te duiken waarover nog weinig bekend is, waar nog geen specialisten van rondlopen in Nederland. Wát dat zo leuk maakt, is moeilijk uit te leggen.

Het heeft natuurlijk iets eenzaams om je alleen op een zolderkamer in een buitenissig onderwerp te verdiepen.

Een beetje een eigen wereld creëren, misschien is dat het.

Mijn promotieonderzoek, dat ik deed naast mijn werk als docent restauratietechniek, ging over historische klimaatinstallaties. Hoe werden gebouwen in de negentiende eeuw verwarmd en geventileerd? Daarover gaat ook mijn boek dat net is verschenen.

Ik ben een wat rare hybride, er zijn weinig historici die ook een technische achtergrond hebben. Daardoor snap ik redelijk goed hoe alle verschillende vakgebieden met elkaar praten. De beleidsmedewerkers erfgoed die de plannen voor herbestemming of verduurzaming van

een pand moeten beoordelen, de installateurs die nieuwe verwarmingen of ventilatiesystemen moeten plaatsen, de bouwhistorici, de architecten: iedereen heeft zijn eigen taal en manier van kijken. Ik probeer daarbij de verbinding te maken en mensen zich in elkaar te laten verplaatsen. Sommige groepen moeten daarbij misschien wat creatiever worden, andere juist pragmatischer.

Het nadeel als je je vak heel leuk vindt, is dat je echt álles belangrijk vindt. Ik kan me verliezen in details, als vakidioot ben ik niet goed in het scheiden van hoofden bijzaken. Mijn promotor Gabri van Tussenbroek zei regelmatig: “Ja, heel interessante details weer, maar dit hoeft niet in je boek.” Die stem hoor ik nog steeds wel eens in mijn hoofd. “Heel interessant – hoeft er niet in.”

Ik vind het leuk om mijn onderzoek te koppelen aan wat ik zie in de praktijk. Mijn droom was altijd om ooit voor mezelf te beginnen. Dat is een paar jaar geleden gelukt. Het betekent dat ik zelf tot op zekere hoogte beslis welke opdrachten ik doe en voor welke opdrachtgevers, hoe ik het aanpak en hoe ik mijn tijd indeel. Het gaat vaak om relatief korte projecten, met steeds een nieuw onderwerp en een ander gebouw. Dat is een voordeel, want ik raak snel verveeld.

Mijn advies aan studenten is: blijf je ogen open houden, ook als je al denkt te weten wat je wil. Baken je keuze niet bij voorbaat te veel af. Het vakgebied architectuur is veel breder dan je denkt – en dat geldt voor de meeste andere vakgebieden waarschijnlijk ook.

Ga er open in, en vind vervolgens je eigen weg. Dat maakt een studie of baan leuk. Er is altijd wel iets waar je blij van wordt, dat echt bij je past. En realiseer je dat kiezen niet inhoudt dat je nooit meer iets anders kunt gaan doen.’ • APRIL 2025 • DE INGENIEUR

47

K L I M A ATA D A P TAT I E T E K S T: N I E L S O L F E R T

Slim irrigatiesysteem bewatert gemeentelijk groen volautomatisch

Nooit meer dorst Wanneer het vochtgehalte in de bodem onder de 15 procent duikt, krijgen planten dorst. Plantenbakken in Raalte hebben nu slimme sensoren die dat signaleren, waarna een verdeelpomp automatisch regenwater uit een ondergrondse waterbuffer naar het verdorrende groen voert. Nooit meer dorst, dankzij het Internet of Things.

Waterbuffers als wadi’s en raingardens schieten door het hele land als paddenstoelen uit de grond. Op die manier bereiden we onze omgeving steeds meer voor op de gevolgen van een veranderend klimaat. ‘Klimaat­ verandering brengt langere perioden van droogte, af­ gewisseld met stevige piekbuien’, zegt Roberta Hofman, hoofdonderzoeker bij wateronderzoeksinstituut KWR. De afgelopen jaren kampten met name de hogere zand­ gronden in het noordoosten van het land met droogte­ problemen. ‘Water wordt niet makkelijk opgenomen in kurkdroge grond en stroomt er dan over weg, in plaats van dat het erin zakt.’

Terwijl Nederland van oudsher is ingericht op snelle afvoer, leren we nu om regenwater juist beter vast te hou­ den. Maar dat is niet het hele verhaal. Want tegelijkertijd moeten we ook wateroverlast voorkomen, stelt Hofman.

Ook in dat opzicht kunnen waterbuffers uitkomst bie­ den. Door overtollig regenwater meteen naar een derge­ lijke ondergrondse ‘bioretentiefaciliteit’ te voeren, valt te voorkomen dat het riool bij piekbuien overstroomt.

Wat er gebeurt als al dat overtollige regenwater niet goed wegstroomt, werd afgelopen zomer duidelijk in Enschede. In de wijken Stadsveld en Pathmos viel in een uur tijd honderd millimeter neerslag, waardoor straten blank kwamen te staan. ‘Exceptioneel, een wolkbreuk die eens in de 250 tot 500 jaar voorkomt’, zei de gemeentelijk waterdeskundige Koen Wagelaar destijds.

Afvoergoot leidt regenwater naar de ondergrondse buffer. foto : de ingenieur / niels olfert

48

DE INGENIEUR • APRIL 2025

Riolering en piekbuizen Meer dan 25 millimeter neerslag in een uur komt in Nederland volgens de bestaande modellen ongeveer één keer per eeuw voor. Het KNMI noemt dit soort hoosbui­ en voor ons klimaat dan ook ‘redelijk extreem’. Ron Jong, onderzoeker drinkwater bij Waternet, herkent dat buien plaatselijker en intenser worden. De riolering in Neder­ land is tegen dat soort buien niet opgewassen en de vraag is of dat mogelijk en wenselijk is. In de woorden van Jong: ‘Tegen lokale piekbuien valt niet op te ontwerpen.’

Als gevolg van de beperkte capaciteit stroomt het ri­ ool dan over: rioolwater vermengd met regenwater komt omhoog. is het water weggezakt, dan blijft een vieze drab achter die volgens de GGD vol zit met bacteriën en scha­ delijke stoffen.

Een oplossing voor overvolle rioleringen is de capa­ citeit ervan vergroten. Maar in een tijd van personeels­ schaarste is dat niet zomaar even gedaan. Een rioolbuis is bovendien ‘geen klein pijpje dat we eventjes in de grond leggen’, zegt Hofman. ‘Dat zijn enorme buizen waar twee volwassenen gemakkelijk rechtop doorheen kunnen kui­ eren.’ Logisch dat gemeenten en projectontwikkelaars er vaak voor kiezen om water aan de oppervlakte te buffe­ ren en langzaam in de bodem te laten zakken, in plaats van het te laten wegstromen in megarioleringen.

Stresstest De beste plek om overtollig water te bufferen bepalen gemeenten met een ‘klimaatstresstest’. Deze test brengt overstromingsgevoelige gebieden, waar bijvoorbeeld hoogteverschillen zijn, in kaart. De gemeente Raalte deed in 2019 zo’n klimaatstresstest: toen al was duidelijk dat er als gevolg van extreme neerslag in de toekomst ‘schade en overlast in kernen’ zou kunnen ontstaan, zo valt in de lokale Nota Klimaatadaptatie van 2021 te lezen.

In diezelfde nota voorziet de gemeente dat het door hitte in de woonkernen ook warmer zal worden. Dat is geen vreemde conclusie: volgens de klimaatscenario’s van het KNMI verzevenvoudigt het aantal tropische dagen deze eeuw. Schaduw en waterverdamping van bomen en struiken hebben een sterk verkoelend effect, maar hoe blijven die groen als het behalve bloedheet óók nog eens een stuk droger wordt? Om dergelijke uitdroging en an­

Landelijke maatlat Op dit moment werkt de overheid aan fase 2 van de ‘Nationale aanpak Klimaatadaptatie gebouwde omgeving’ die voor een ‘brede uitvoering’ van klimaatbestendige maatregelen moet zorgen – voor alle steden en dorpen dus. Daarmee bouwt het Rijk voort op de eerste fase van de aanpak om met afspraken en beleid klimaatadaptatie in de gebouwde omgeving minder vrijblijvend te maken.

De ‘Landelijke Maatlat voor een groene klimaatadaptieve gebouwde omgeving’ uit 2023 koppelt doelen, prestatie-eisen en richtlijnen aan klimaatadaptatie. De droogterichtlijn uit die maatlat stelt ‘hergebruik van water, zuinig gebruik van drinkwater en verbeteren waterkwaliteit’ als onderdeel van het ontwerp. Tegen de droogte hergebruiken veel gemeenten hun ondergronds gebufferde water als plantenwater – zo dus ook Raalte.

Reinco Klappe is sales engineer van waterspecialist ACO – het bedrijf dat de gemeente Raalte het waterafgiftesysteem met de slimme sensoren leverde.

Hij vertelt dat de Sallandse gemeente oorspronkelijk alleen een ondergrondse waterbuffer wilde waar het water handmatig uit moest worden gepompt. Dan zou er in de dorpskern een tractor rondrijden met opgepompt water uit de bufferput die de plantvakken besproeit. Daarvoor is personeel nodig, zo’n tractor stoot CO2 uit en – zo schatte ACO – één plantvak moet 25 keer per jaar water krijgen, à 25 euro per keer.

‘Ons automatische regenwatersysteem lost deze problemen op’, zegt Klappe. Roept een vochtsensor in een plantvak om water, dan stroomt door gaten gefilterd bufferwater via een toevoerleiding naar binnen. Die toevoerleiding voert water naar verschillende leidingen die via afzonderlijke aansluitpunten in contact staan met een plantvak plus sensor. Bij een sensorsignaal opent zich in het desbetreffende aansluitpunt een magneetklep die water naar het juiste plantvak doorvoert. Is het water in het plantvak weer op peil, dan gaat de magneetklep dicht en stopt de pomp.

Onder het maaiveld In het plantvak komt de aanvoerende waterleiding uit op een dunnere PE-leiding die op vijftig centimeter on-

t

dere klimaatschade te voorkomen, reserveerde het Rijk tot eind 2023 al tweehonderd miljoen euro voor klimaatadaptieve maatregelen.

Op de Grote Markt en de Plas in Raalte krijgen twaalf groenvakken via ondergrondse leidingen automatisch water. foto : aco

APRIL 2025 • DE INGENIEUR

49

K L I M A ATA D A P TAT I E

urban design slimme plantenen boombak

lijnafwatering

bladvanger

afvoer besturing & cloud infiltratie & berging zuivering

pompput

slimme kleppen

der het maaiveld door het plantvak kronkelt.

ACO implanteerde een bodemvochtsensor op Deze leiding bevat gaatjes voor wateruitgifte verschillende diepten tussen de boomwortels en irrigeert de beplanting. De buitenzijde van Wacht je tot en mat de vochtigheid. Op vijftien centimeter de leiding bevat een laagje koper dat worteldiepte maten ze enkel droogte, vijftien cende bladeren timeter dieper tikte de sensor net 3 procent groei door de leiding tegengaat.

Het plantvak zelf heeft een basis van water- hangen, dan vochtigheid aan. Op 45 centimeter diepte las dicht zeil, dat voorkomt dat het aangevoerde ben je al te de sensor nog geen 8 procent af en in de kluit bufferwater aan diepere bodemlagen verloren van de boom was het vochtgehalte slechts laat gaat. Anderzijds blijft de wateropname van de 10,7 procent. Zonder sensoren is het volgens plantwortels zo ook beperkt tot het gefilterde Klappe lastig te bepalen wanneer er precies bufferwater. water moet worden gegeven. Klappe: ‘Wacht Op het zeil ligt een voedingsrijk plantenje tot de bladeren gaan hangen, dan ben je al substraat dat bestaat uit lavakorrels die water goed vastte laat.’ houden, maar zo nodig ook gemakkelijk doorlaten. Dat is belangrijk omdat plantwortels kunnen verstikken als Dashboard de vochtigheid boven de 50 procent komt.

De waterbehoefte van de plantvakken leest de gemeente af via een dashboard – vooralsnog een testversie, verklaart Dennis Rabe, ontwerpleider bij de gemeente Mobiele vochtsensor Raalte. Op een kaartje in dat dashboard ziet hij welke Het voordeel van automatisch water geven kwam aan het plantvakken gezond zijn, welke dorstig en welke dreigen licht toen iemand van het bedrijf ACO op de Raaltense te verzuipen. Deze data sturen de sensoren via een lokaal Grote Markt eens bij een boompje ging kijken dat niet op netwerk door naar een centraal systeem. Daar worden de hun regenwatersysteem aangesloten stond. Voor de lente gegevens één keer in de vier uur uitgelezen. stond het boompje er nogal zielig bij, vond de gemeente.

“

’’

50

DE INGENIEUR • APRIL 2025

irrigatie plantenvak

filtratiekolk met plantenvak

Sensoren laten water via ondergrondse slangen de groenvakken in stromen.

FOTO : DE INGENIEUR / NIELS OLFERT

ondergrondse irrigatie

infiltratie

Maar hoe uniek is dit regenwatersysteem nu echt? ‘Ik heb het nog nooit eerder gezien”, verklaart Jong van Waternet, die spreekt van een interessante en originele benadering. ‘Dit zou wel eens heel nieuw kunnen zijn,’ zegt ook KWR’s Hofman. ‘Het systeem werkt als een XXL-regenton en doet wat het moet doen’, zegt Rabe.

Desondanks verwacht Jong nog wel wat kinderziekten.

Omdat de voorzuivering van het opgevangen regenwater beperkt is, zullen de sensoren vervuild raken. ‘Bovendien geeft regenwater altijd aangroei van bacteriën.’ Op den duur kan dat tot storingen leiden. De gemeente Raalte heeft daar in ieder geval nog geen last van – een uitdrukkelijke wens van meet af aan was een storingsarm systeem.

Gezond groen Bovendien gaan groene plantvakken verder dan enkel een modern druppelsysteem. Rabe: ‘Gezond groen is een samenspel van de waterzuinigste planten en de beste zon- en schaduwplekken voor de plantvakken vinden.’

Daartoe nam de Sallandse gemeente een kweker in de arm. Ook de ondergrond is belangrijk. Raalte verbeterde de grond met steenwolelementen die water als een spons

Zijaanzicht van het ondergrondse waterafgiftesysteem met buffer, pompen en leidingen zoals watermanagementbedrijf ACO dat in Raalte heeft aangelegd.

ILLUSTRATIE : ACO

vasthouden en beetje bij beetje afgegeven. ‘Daarmee geven we gerichter water,’ zegt Rabe.

De grootste winst van het druppelsysteem is de data die het oplevert. Rabe: ‘Met de kennis van sensordata geven we ook sensorloze plantvakken optimaal water.’

Die data zou volgens hem zonder de sensoren moeilijk te achterhalen zijn geweest.

Gaan gemeenten overstag?

Raalte was in 2023 de eerste gemeente die het volautomatische irrigatiesysteem toepaste. Inmiddels volgden Dinxperlo, Tiel en Groningen. Toch merkt Klappe ondanks de geld-, tijd- en CO2-besparingen dat gemeenten niet gemakkelijk overstag gaan. ‘Er heerst nog veel weerstand bij ontwerpers en beheerders, die liever op safe spelen. Die hebben het gevoel meer taken te krijgen, terwijl het zelfbedienende systeem ze in werkelijkheid juist ontzorgt,’ zegt hij. Bovendien wordt er geld bespaard en hoeft de gemeente haar groen niet langer met drinkwater te irrigeren. Het zelflerende systeem zou in de toekomst zelfs nog zelfstandiger kunnen werken. Zo zou het op basis van actuele weerdata waterafgifte kunnen reguleren.

Maar zover is het nu nog niet. • APRIL 2025 • DE INGENIEUR

51

De Ingenieur in gesprek

Sumit Paul-Choudhury predikt positiviteit

‘Onderzoekers hebben optimisme nodig’ Uit persoonlijke interesse dook astrofysicus en journalist Sumit Paul-Choudhury in de wetenschap en filosofie achter het optimisme. Het boek dat dat opleverde, is ook voor ingenieurs en wetenschappers interessant. ‘Als je gelooft dat er een oplossing bestaat, dan is de kans groter dat je die ook daadwerkelijk zult vinden.’

Tekst: Jim Heirbaut

Er is genoeg om pessimistisch over te zijn in deze tijd.

Milieuvervuiling, klimaatverandering, polarisatie, onzekere geopolitieke verhoudingen. Toch heeft doemdenken niet zoveel zin, betoogt de Engelsman Sumit Paul-Choudhury in zijn recente boek The Bright Side.

Een optimistische geschiedenis van de mensheid. Jezelf een optimistische grondhouding aanmeten is niet alleen verstandig, maar geeft ook de grootste kans op succes in werk en leven, schrijft de voormalig hoofdredacteur van de Britse editie van wetenschapsmagazine New Scientist.

Voor zijn boek over optimisme dook hij diep in de geschiedenis van de wetenschap en filosofie. Hoewel het niet de hele tijd eenvoudig is om te lezen, staat het boek vol met interessante inzichten, die uitnodigen om over door te praten.

Waar kwam het idee vandaan om dit boek te schrijven?

‘Ik begin mijn boek met een belangrijk moment in mijn leven: de dood van mijn eerste vrouw en de daarop volgende periode van rouw. Het begon ermee dat ik me stellig voornam om optimistisch te zijn. Ik móest wel aannemen dat het me in de toekomst beter zou vergaan dan nu. Na een tijdje realiseerde ik me dat ik diep van binnen ook echt een optimist bén en altijd ben geweest.’

Waarom verraste u dat?

‘Omdat ik tegelijk ook heel rationeel ben. Ik was zo’n kind dat hield van wetenschap en technologie en geloofde dat die de antwoorden konden geven op alle vragen.

Ik studeerde astrofysica en werd journalist, allebei dis52

DE INGENIEUR • APRIL 2025

ciplines waarin je wordt geacht een geharde, kritische denker te zijn. Het leek lastig deze twee met elkaar in overeenstemming te brengen: enerzijds het irrationele geloof dat dingen goed zullen komen en anderzijds mijn strikt rationele benadering van het leven. ’ Wat bedoelt u met dat irrationele geloof?

‘Psychologisch gezien hebben de meeste mensen het idee dat het hen goed zal gaan in het leven. We stappen in een auto met de verwachting niet te zullen botsen en leven niet continu met de vrees kanker te zullen krijgen. Terwijl het rationele deel van ons brein weet dat er elke dag weer best veel auto-ongelukken plaatsvinden en dat een op de drie mensen de diagnose kanker krijgt.’

Dus we schatten onze toekomst niet realistisch in?

‘Ja, en ik vind dat raadselachtig, want we kijken dus op een fundamenteel onjuiste manier naar de wereld. Wat het nog raadselachtiger maakt: dieren doen dit ook. Zowel mensen als dieren hebben een judgement bias, een hardnekkige neiging tot optimisme.’

Is er een evolutionaire oorzaak voor die neiging optimistisch te zijn, ook als de feiten daar geen aanleiding toe geven?

‘Dat ligt voor de hand, want optimisme is zo wijdverbreid dat het lijkt alsof het een doel dient. Maar het is onmogelijk met zekerheid te zeggen. Wat ik wel weet na het schrijven van dit boek, is dat deze neiging gerechtvaardigd is als je drie dingen gelooft. Eén is dat de toe-

1992: bachelor natuurkunde aan Imperial College 1994: master wiskunde aan Queen Mary University 2008: redacteur bij New Scientist, Londen 2011: hoofdredacteur New Scientist 2019: richt Alternity op, een creatieve studio gewijd aan alternatieve geschiedenissen, sociale experimenten en speculatieve toekomsten

komst veel verschillende en onbekende mogelijkheden biedt. Twee: dat sommige daarvan positief zullen zijn.

En drie: dat je jezelf in de richting van die uitkomsten kunt sturen.’

steeds minder mensen in. Wat me echt zorgen baart, is dat deze discrepantie groter lijkt te worden bij jonge mensen. Het wordt voor steeds meer jongeren moeilijker om positief naar de toekomst te kijken.’

Een optimistische kijk leidt vaak tot een self-fulfilling prophecy, schrijft u.

Wat bedoelt u?

Online sprak ik iemand van Extinction Rebellion en daar proefde ik de houding: de aarde gaat eraan en er is niets meer aan te doen.

Toch is het doemdenken wijdverspreid.

Steeds meer mensen lijken niet meer te geloven dat het goedkomt met de wereld.

‘Dat kwam ik ook tegen toen ik mijn research deed voor dit boek. De meeste mensen verwachten van hun eigen leven dat alles wel goed zal komen. Maar dat het met de wereld, met de maatschappij goedkomt, daar geloven foto : david stock

‘Het lijkt erop dat milieuactivisten denken dat ze mensen kunnen activeren door steeds maar te vertellen hoe slecht het gaat met de wereld. “Alles is verschrikkelijk” is wat steeds wordt herhaald. Maar het is een misvatting dat een dergelijke boodschap mensen activeert om in actie te komen. Wie een betere, schonere wereld wil creëren, zou moeten beginnen met het verspreiden van het geloof dat zo’n wereld überhaupt binnen handbereik is.’

Met technologie is in ieder geval een hoop mogelijk.

‘Dat denk ik ook. Maar wat mij opvalt bij de milieubeweging en misschien ook wel bij anderen, is dat ze technologie niet zien als onderdeel van de oplossing. Activisten zijn vaak terughoudend om technologie te omarmen.

Tot op zekere hoogte begrijp ik wel waarom. Sommige van de grote maatschappelijke problemen waarmee we kampen, zijn het resultaat van innovaties die de technologie heeft voortgebracht. Klimaatverandering en

t

‘Misschien lijkt het alsof er geen oplossing voor een probleem is vanaf het punt waar je op dat moment bent.

Maar als je gelooft dat er een oplossing bestaat, dan ga je ernaar zoeken en die simpele aanpak geeft je een grotere kans dat je de oplossing ook daadwerkelijk zult vinden.

Zou je daarentegen zeggen: volgens mij bestaat er géén oplossing voor dit probleem, dan ga je niet eens op zoek naar een oplossing. En zelfs áls er dan een oplossing bestaat, zul je die niet vinden. Je veroordeelt jezelf zo tot de situatie waarin je je bevindt. Dus die vraag over evolutionair voordeel, ik denk dat dat klopt. Wie niet optimistisch is, mist dat evolutionaire voordeel.’

APRIL 2025 • DE INGENIEUR

53

QUOTE

Onderzoekers hebben optimisme nodig, soms zelfs een irrationeel optimisme

verlies aan biodiversiteit zijn deels het gevolg van de Industriële Revolutie. De groeiende en vergrijzende wereldbevolking zijn keerzijden van enorme verbeteringen in de gezondheidszorg. Geweldige prestaties van de mensheid, maar die hebben wel onvoorziene gevolgen. We moeten accepteren dat die erbij horen, ook bij nieuwe technologieën, en erop vertrouwen dat we weten hoe we ermee moeten omgaan wanneer ze zich voordoen. Maar wie weigert om nieuwe technologie onderdeel te maken van een mogelijke oplossing, heeft niet echt een positieve boodschap te verkondigen. Als de milieubeweging alleen maar zegt dat we onze manier van leven drastisch moeten veranderen, maar daarbij technologieontwikkeling buitenspel zet, dan maakt ze het wel erg lastig.’

Heeft u voorbeelden?

‘Genetische modificatie is een van die onderwerpen, waar verschillende milieuorganisaties niet aan willen.

Een andere is kernenergie. Ik ga ook niet beweren dat er geen nadelen zijn aan deze technologieën, maar als je even rustig nadenkt: zijn de risico’s van kernenergie wérkelijk groter dan die van op hol geslagen klimaatverandering? Dat lijkt me toch van niet.’

The Bright Side.

Een optimistische geschiedenis van de mensheid S. Paul-Choudhury 352 blz. | € 23,99 e-boek € 14,99 54

Waarom zouden ingenieurs uw boek moeten lezen?

‘Omdat ik ook waarschuwende woorden heb voor mensen die menen dat technologie alleen onze problemen zal oplossen. Dat is onzin, maar die vorm van techno-optimisme heeft nu, door de gebeurtenissen in de Verenigde Staten, een scherper randje gekregen dan

DE INGENIEUR • APRIL 2025

die al had. Sommige mensen denken dat je de problemen van vandaag compleet kunt negeren omdat technologie ze uiteindelijk wel zal oplossen.

Daar ben ik het compleet mee oneens. De inspanningen van ingenieurs zullen onze problemen uiteindelijk oplossen, maar dat gaat niet vanzelf, en ook niet noodzakelijkerwijs met de snelheid die nodig is. Er is altijd ook een zekere mate van sociale innovatie nodig.’

Hoe belangrijk is optimisme in de wetenschap?

‘Om verder te komen in de wetenschap moeten onderzoekers een diep gevoel hebben dat er een oplossing bestaat voor hun problemen of onderzoeksvragen. Dat geldt voor ingenieurs, voor uitvinders, voor natuurkundigen. Ze moeten geloven dat er een oplossing is voor een wiskundig probleem, of dat die nare ziekte ooit te genezen is. Onderzoekers hebben optimisme nodig, soms zelfs een irrationeel optimisme. Het beste voorbeeld vind ik de Hongaarse biochemicus Katalin Karikó, aan wie we het mRNA-vaccin voor corona te danken hebben.

Zij deed jarenlang fundamenteel onderzoek naar RNA, waarvan niemand begreep waar het toe zou kunnen leiden. Men noemde haar onderzoek totaal nutteloos, maar zij ging stug door. Maar nu hebben zij en haar collega’s, dankzij die vaccins, de levens van miljoenen mensen gered. Als we dit soort vooruitgang willen blijven boeken, en de gereedschappen willen ontwikkelen die levens redden van miljarden mensen en hun levensstandaard verbeteren, dan moeten we optimistisch blijven. Hoe lastig dat ook lijkt.’ • foto : david stock

WAAR

KUN N EN

W E

N A A RT O E?

DE

IN GEN IEU R

T IP T

T E K S T: J I M H E I R B A U T

t/m 31/8 Digitale dierlijke anatomie In het Natuurhistorisch Museum in Rotterdam is tot eind augustus Bouwplannen voor het leven - 3D-modellen van Mieke Roth te zien. Centraal op de tentoonstelling staan de levensechte anatomische diermodellen van Mieke Roth. Door gebruik van 3D-modelleren wil ze met haar bedrijf Anitomical een revolutie bewerkstelligen in de digitalisering van dierlijke anatomie voor onderwijs en onderzoek. Roth maakt de fascinerende wereld van de dierlijke anatomie op een prachtige manier inzichtelijk. Haar 3D-modellen ogen als kunstwerken, en zijn stuk voor stuk wetenschappelijk correct.

Meer info: hetnatuurhistorisch.nl/ exposities

t/m 5/10 Poëzie in staal Dit jaar is het honderd jaar geleden dat beeldend kunstenaar André Volten (1925-2002) werd geboren. Atelier Volten in Amsterdam-Noord wijdt er de tentoonstelling 100 Jaar André Volten.

Poëzie in ijzer en staal aan. Volten was één van de belangrijkste naoorlogse Nederlandse beeldhouwers, met meer dan zestig gerealiseerde kunstwerken in de Nederlandse en Duitse openbare ruimte. Alleen al in Amsterdam staan meer dan twintig van zijn werken. Op de foto is Constructie I-BEANS DIN 30 uit 1969 te zien, die te vinden is in het Sloterpark in Amsterdam.

Meer info: ateliervolten.nl/vervolg-100-jaar-andr-volten

Nieuwe blik op microscopen

t/m 9/6

Brekende golven Museum Beelden aan Zee in Den Haag presenteert een nieuwe solotentoonstelling van Ana Oosting: Breaking Waves. Speciaal voor het museum maakte Oosting een spectaculaire, op de locatie toegesneden installatie waarin tien kinetische zeewezens, geïnspireerd door de golfpatronen van de Noordzee, vrij door de ruimte bewegen. Om meer te leren over de fysica van golven stak Oosting haar licht op bij onderzoekers van de TU Delft. De Nederlandse kunstenaar werkt vaker samen met wetenschappers uit verschillende disciplines. Regelmatig verwerkt ze ook haar achtergrond in de neurowetenschappen in haar werk.

Meer info: beeldenaanzee.nl/nl/ana-oosting foto ’ s : eriksw / cc by - sa 3.0 ; museum beelden aan zee ; anitomical

ARTIS-Micropia heeft een nieuwe tentoonstelling: UITVERGROOT. Bezoekers ontdekken hoe microscopen onze blik op microben en microbiologie hebben getransformeerd.

Te beginnen met Antoni van Leeuwenhoek, die als eerste microscopische levensvormen zag dankzij zijn zelfgemaakte microscoop. De tentoonstelling laat de hele evolutie zien, van eenvoudige lenzensystemen tot de meest geavanceerde elektronenmicroscopen van de eenentwintigste eeuw.

Meer info: artis.nl/nl/artis-micropia/dagagenda/uitvergroot APRIL 2025 • DE INGENIEUR

55

Kan de zonnekracht wat zachter?

Het klimaat bijsturen door de zon kunstmatig te dimmen is op zich geen goed idee, maar misschien wel de enige optie die we nog hebben. Dat schrijft Thomas Ramge in Dimming the Sun. Tekst: Marlies ter Voorde

Dimming the sun.

The urgent case for geoengineering Thomas Ramge 208 blz. | € 29,95 e-boek € 16,99

56

DE INGENIEUR • APRIL 2025

Aan het begin van het vijfde hoofdstuk van het boek Dimming the sun van Thomas Ramge komt crypto-miljardair Daniele Seymour Greenwill net thuis van zijn laatste campagnebijeenkomst. De leus van zijn campagne: Cooler planet?

You decide! De inzet: genoeg stemmen ronselen om het wereldwijde referendum te winnen over de vraag of het klimaat moet worden afgekoeld met behulp van geo-engineering.

Als de wereldbevolking toestemming geeft – en dat gebeurt inderdaad – zullen vanaf dat moment dagelijks honderden tonnen zwaveldioxide met ballonnen in de stratosfeer worden gebracht, de stabiele luchtlaag die zich boven de wolken bevindt. Daar zullen de SO2-deeltjes als minuscule parasolletjes een deel van het zonlicht tegenhouden en daarmee de opwarming van het klimaat tegengaan.

Het verhaal speelt zich af in het jaar 2038 en is puur fictief, maar geeft een scenario weer dat zomaar werkelijkheid zou kunnen worden. Dat blijkt uit de overige, niet fictieve hoofdstukken uit het boek.

Het dimmen van het zonlicht is één van de manieren om het klimaat beheersbaar te houden als de maatregelen om de CO2-uitstoot te beteugelen niet afdoende zijn. Er daar lijkt het steeds meer op, betoogt Ramge. Daarom is het zaak om na te denken over deze manier van geoengineering (het bewust manipuleren van het klimaat), en de voor- en nadelen af te wegen voordat bedrijven of wereldleiders ermee aan de haal gaan of de opwarming al te ver is doorgeslagen.

Wat zijn de technische mogelijkheden en welke risico’s en bijwerkingen hebben die? Wat zijn de politieke en sociale implicaties? Hoe kan technologie die zonnestraling tegenhoudt zo worden ingezet dat die zo veel mogelijk mensen ten goede komt en bij voorkeur niemand schade berokkent? En wat voor wettelijk kader is nodig voor de eerlijkste manier van wereldwijde besluitvorming hierover?

Dat zijn de vragen die Ramge in zijn boek probeert te beantwoorden. Hij doet dat op een zeer toegankelijke manier. Ramge schrijft beeldend, gebruikt mooie metaforen en lardeert zijn wetenschappelijke uiteenzettingen met onderhoudende verhalen. Over de hierboven genoemde tech-miljardair bijvoorbeeld, en over de uitbarsting van de Pinatubo, de vulkaan die aantoonde dat een flinke dosis zwaveldioxide het klimaat gedurende enkele maanden kan afkoelen.

Het dimmen van de zon is te beschouwen als een methadonbehandeling voor de aan CO2 verslaafde mensheid, schrijft Ramge. Het is goedkoop en het werkt snel, maar is geen oplossing voor de lange termijn. Veel wetenschappers vinden het in de lucht brengen van grote hoeveelheden zwaveldioxide geen goed idee vanwege de ‘onbekende onbekenden’, dat zijn de mogelijke bijwerkingen waaraan nog niemand heeft gedacht. Anderen zijn ertegen omdat het de drijfveer van de mens om minder CO2 uit te stoten zou wegnemen.

Voor sommige klimaatwetenschappers is zelfs alleen het idee al taboe. Het IPCC negeert het onderwerp met zo’n dogmatische vasthoudendheid, schrijft Ramge, dat dit internationale klimaatpanel soms meer weg heeft van de katholieke kerk in de Middeleeuwen dan van een wetenschappelijk instituut dat de handelingsopties moet afwegen voor een mogelijk existentieel bedreigende situatie voor de menselijke beschaving.

Alles hangt af van wie deze vorm van geo-engineering toepast, met welk doel en hoe, vindt Ramge. ‘Dat doel moet zijn om de zon te dimmen op een wetenschappelijk onderlegde en politiek verantwoordelijke wijze, om zo de tijd te kopen die nodig is om de transitie te maken naar een post-fossiele brandstoffenwereld. De zon dimmen is een niet perfecte noodoplossing. Maar niet perfect is altijd nog beter dan niks.’

En de tijd dringt, dus de mens kan zich er maar beter alvast in verdiepen.

Frankensteinvee Italiaanse documentairemakers brengen de keerzijde en de lobbykracht van de Europese intensieve veehouderij in beeld.

Tekst: Pancras Dijk

Schoenpasmachine De blogteksten van Wim de Bie over de apparaten uit zijn leven zijn te lezen als een mini-autobiografie.

Tekst: Pancras Dijk

De laatste jaren van zijn rijke en lange actieve loopbaan hield televisiemaker Wim de Bie (1939-2023) een weblog bij – indertijd een relatieve noviteit. Een van de terugkerende rubrieken op dit Bieslog was ‘Apparaten die ik heb gekend’. Uitgeverij De Harmonie heeft die 55 stukken nu in boekvorm uitgebracht, in een fijn ontwerp van de vermaarde vormgever Piet Schreuders.

Voor de oudere lezer zal het boek een feest der herkenning zijn. De Bie schrijft onder meer over de NAGRA-recorder, een Zwitsers opnameapparaat ‘van superieure kwaliteit’ waarmee hij vanaf 1963 op reportage mocht voor de radio en dat het mogelijk maakte straatinterviews af te nemen. Uit 1956 stamt het Braun-radio- en grammofoonmeubel: zijn ouders kochten het indertijd als het toppunt van modern, nu durft De Bie de stekker ervan niet meer in het stopcontact te steken, uit vrees dat de buizen ontploffen.

De interactie met bloglezers levert mooie extra’s op. Zo diept De Bie uit zijn geheugen een herinnering op aan een heus röntgenapparaat waarmee een schoenenwinkel in de jaren vijftig z’n voeten doorlichtte om de juiste schoenmaat te bepalen. Op internet is niets over zo’n apparaat te vinden, blogt De Bie, twijfelend aan zijn eigen herinnering. Maar lezers reageerden.

Dus in een volgend blog kan De Bie ineens alle details over het apparaat beschrijven, met foto’s erbij.

Ik ben geen techneut, schrijft De Bie ergens, maar de liefde voor of in ieder geval de verwondering over de techniek spreekt uit bijna elk van de stukken. De voorwerpen vormen vaak de sleutel tot een herinnering. Zo valt de bundel ook te lezen als een reeks biografische schetsen.

Apparaten die ik heb gekend Wim de Bie | 64 blz. | € 21,90 foto : mco film

Zou het niet geweldig zijn als we varkens konden fokken met twee extra poten? Dan immers levert elk varken ineens de helft meer ham op!

Een bizar idee? Niet volgens de medewerker van het Europarlement aan wie de Italiaanse onderzoeksjournalisten Giulia Innocenzi en Paolo D’Ambrosi het undercover laten voorleggen.

Die vindt het zelfs zo’n goed idee dat hij het wel wil bespreken met een parlementslid van wie bekend is dat die de vee-industrie altijd zeer welgezind is. Ja, die regels voor genetische modificatie zijn op dit moment wel erg streng, maar misschien valt daar een mouw aan te passen.

De landbouwindustrie komt er slecht van af in de anderhalf durende documentaire Food for Profit. Watervervuiling, dierenmishandeling, uitbuiting van migranten, biodiversiteitsverlies: de keerzijden van met name de intensieve veehouderij komen allemaal aan bod. Auteur David Quammen, die eerder schreef over onder meer zoönosen, legt uit dat er nu tienduizenden mensen doodgaan door bacteriële infecties die ze vijftig jaar geleden zouden hebben overleefd. De oorzaak? De grote hoeveelheden antibiotica die we aan onszelf en ons vee geven, wat heeft geleid tot resistentie.

De filmmakers gaan de confrontatie aan met een Duitse boer, die eerder voor een verborgen camera opschepte over de medicatie die ze haar beesten liet toedienen. Ach, zegt ze, chocolade is ook slecht voor je. Haar toegesnelde man voegt daaraan toe dat er bij voetbal soms ook erge dingen gebeuren. Het toont zowel het volstrekte onbenul als de onverschilligheid van deze veehouders, die niettemin, en dat is het voornaamste punt van de documentairemakers, jaarlijks op torenhoge subsidies uit Brussel kunnen rekenen.

De komende jaren, verwachten de filmmakers, zet de industrie haar lobbyisten vooral in op animal editing: het genetisch modificeren van vee, om de productie te verhogen en de kosten voor de veehouders te verlagen. Runderen zonder hoorn, kippen zonder veren en koeien met twee voortplantingsorganen. Wie Food for Profit heeft gezien, zal betwijfelen of ‘Brussel’ ons voor dergelijk Frankensteinvee zal behoeden.

Food for Profit 90 min. | in filmhuizen en bioscopen APRIL 2025 • DE INGENIEUR

57

MEDIA

Verbeelding aan de macht Ook wat niét is gebouwd, bestaat en maakt deel uit van de cultuur, betoogt Cees Nooteboom.

Tekst: Pancras Dijk

Jan Galman ontwierp een IJ-brug met bebouwing om de exploitatie rond te krijgen.

Het gemeentebestuur achtte een brug niet nodig: in Amsterdam-Noord woonden immers weinig mensen. tekening : stads ­ archief amsterdam

58

DE INGENIEUR • APRIL 2025

Wie over de geschiedenis van de Nederlandse architectuur wil schrijven, kan proberen onder woorden te brengen wat hij of zij ziet bij een wandeling over straat.

De vraag is welke nieuwe inzichten dat oplevert. Cees Nooteboom wilde een andere architectuurgeschiedenis schrijven. Een geschiedenis van gebouwen die ‘er zijn en er niet zijn’: de bouwwerken zijn bedacht en getekend, alleen van het daadwerkelijk bouwen is het nooit gekomen. Bijvoorbeeld omdat het ontwerp te futuristisch werd geacht, technisch te geavanceerd, te duur of om politieke redenen niet wenselijk. ‘Want tussen droom en daad / staan wetten in de weg / en praktische bezwaren…’, zo haalt Nooteboom Willem Elsschot aan.

De periode 1850-2000 staat centraal in Nooit gebouwd Nederland, dat na eerdere versies in 1980 en 1999 nu opnieuw is verschenen in een mooi verzorgde, prachtig geïllustreerde uitgave van Koppernik in Amsterdam. Onder meer de Amsterdamse School en De Stijl komen ruimschoots aan bod, maar hoewel de vele tekeningen allemaal Nederlandse ontwerpen betreffen,

reikt de essayistische blik van Nooteboom tot over de grens. Bouwkunst, filosofie en literatuur komen daarin in gelijke mate aan de orde.

Het mooist zijn de passages waarin de auteur zijn lezers mee ‘uit flaneren’ neemt, naar de door J. Galman in 1857 ontworpen brug van het Damrak over het IJ bijvoorbeeld. Die brug heeft nooit bestaan, schrijft Nooteboom, ‘en daarmee heeft iemand die wij ook hadden kunnen zijn – iemand die op een lentemorgen over die brug liep – ook nooit bestaan.’

Zo is ons iets afgenomen nog voor we werden geboren: op die brug immers hadden we verliefd kunnen worden op iemand die eveneens over het nevelige water stond uit te kijken, betoogt Nooteboom. De relativering is nooit ver weg. ‘Het bovenstaande mag als onzin beschouwd worden’, schrijft hij, ‘maar dat is niet te bewijzen.’

Wat blijft, is het besef dat wie bouwt machtig is, maar wie niet bouwt evenzeer.

Nooit gebouwd Nederland Cees Nooteboom | 112 blz. | € 26,50

Q&A

Elke maand zijn er talloze nieuwe boeken, toneelvoorstellingen, podcasts en video’s. De Ingenieur pikt de interessantste eruit en stelt de maker vijf vragen.

In Hoe slim is het om slim te zijn onderzoekt schrijver Philibert Schogt de schaduwzijde van de intelligentie die van ons mensen de dominante soort heeft gemaakt.

Tekst: Pancras Dijk

1 2 3 4 5

Waarom heeft u dit boek gemaakt?

‘Het schrijven van mijn laatste roman kostte veel te veel tijd omdat ik het mezelf zo moeilijk had gemaakt. De tweetaligheid van het hoofdpersonage wilde ik verbeelden door ook de roman tweetalig te maken. Ik betrapte me er al schrijvend op dat ik soms verzuchtte: ‘Was ik maar wat minder slim geweest…’ Dat moet je natuurlijk met een korrel zout nemen, maar ik besloot dat monster maar eens in de bek te kijken.’

Voor wie is het boek bedoeld?

‘Met dit boek spreek ik eigenlijk iedereen aan. Kijken we naar het nieuws, dan zien we allemaal wel eens dingen die ons niet gelukkiger maken, die we misschien liever niet willen zien of weten. Wat heeft al die slimheid ons als mensheid gebracht? Ik heb slimme vrienden gevraagd of ze een beetje van hun intelligentie zouden inruilen voor wat meer geluk. De antwoorden waren wisselend.’

Herziene editie toont met actuele voorbeelden hoe het comfort in de stedelijke omgeving met moderne technieken en methoden kan worden verhoogd.

WEATHER IN THE CITY | 224 BLZ. | € 34,95

Is het nuttig om dijken en natuur te combineren? Ties Rijcken en Matthijs Kok praten erover in een nieuwe aflevering van de podcast Waterland.

WATERLAND | 21:59 MIN. OP ALLE PODCASTPLATFORMS

Wat fascineert u aan het onderwerp?

‘Als kind al realiseerde ik me dat het niet alleen maar voordelen heeft om enkel tienen te scoren. Het is in ieder geval niet de snelste manier om populair te worden. Als schrijver ben ik geboeid door analogieën. Ik begon een parallel te zien: ik vind mezelf zo slim, en de mensheid beschouwt zichzelf als slimste diersoort. Dat gedachte-experiment wilde ik verder verkennen.’

Wat heeft u geleerd tijdens het schrijven?

‘Dit boekidee ontstond vanuit particulier getob, maar terwijl ik eraan werkte, bleek ik met een actuele en urgente vraag bezig te zijn. Dat kwam door de snelle opkomst van kunstmatige intelligentie (zijn wij nog wel de slimste soort?), maar ook door desinformatie en het groeiende wantrouwen tegenover de wetenschappers en anderen die ‘de slimheid’ vertegenwoordigen.

Gaandeweg begon ik ook begrip te krijgen voor wappies en antivaxxers.’

Waarom zouden ingenieurs dit boek moeten lezen?

‘Ingenieurs komen met concrete oplossingen voor praktische problemen. Maar is het wel altijd zo slim om voor de slimste oplossing te kiezen? Eeuwen van slimme innovaties hebben het leven misschien wel makkelijker gemaakt, maar ook tot een krankzinnig complexe samenleving geleid. Wat mij betreft zouden ingenieurs ‘complexiteit’ als nieuw, onwenselijk bijproduct in hun berekeningen moeten meenemen, vergelijkbaar met de uitstoot van CO2.’

Hoe slim is het om slim te zijn Philibert Schogt | 142 blz. | € 19,99 | e-boek € 10,99

FOTO : JOKE SCHUT

Hoe vonden installaties zoals de centrale verwarming en mechanische ventilatie hun weg in de architectuur?

Natasja Hogen deed er onderzoek naar.

EEN NIEUWE OMGANG MET COMFORT

272 BLZ. | € 39,95

Omroep Venlo maakte een serie over hoogwaterbescherming. De grillen van de Maas en het ontstaan van dijken staan centraal.

OPERATIE DIJK | ACHT AFLEVERINGEN | YOUTUBE

APRIL 2025 • DE INGENIEUR

59

Nieuws en activiteiten uit de vereniging ONDER REDACTIE VAN MARLIES TER VOORDE

Verduurzaamde Hortus De Drieklimatenkas van de Hortus Botanicus in Amsterdam is vernieuwd en gaat in juni weer open voor het publiek. De renovatie die nodig was, is aangegrepen om de kas duurzamer en energiezuiniger te maken. In november is KIVI al eens gaan kijken, maar nu werken alle installaties.

Tijdens een rondleiding achter de schermen kunt u deze nog één keer van dichtbij bekijken.

Excursie: Hortus Amsterdam, 7 mei, 14.30-17.00 uur, kivi.nl/communities/vakafdelingen/bouw/activiteiten

De toekomst van kernfusie Hoe ziet de toekomst van kernfusie-energie eruit?

Ontdek het op de Fusion Day bij onderzoeksinstituut DIFFER in Eindhoven.

Hier zal het niet alleen gaan over onderzoek en technische doorbraken en ontwikkelingen, maar ook over beleid en over kansen voor bedrijven. Registreren is verplicht.

Dutch Fusion Day 2025, DIFFER Eindhoven, 9 mei, 9.00-17.30 uur, kivi.nl/ communities/regionale-afdelingen/zuid/activiteiten

Boeing’s betrouwbaarheid Boeing gold altijd als bijzonder betrouwbaar, tot de vliegtuigbouwer in 2017 de 737 MAX 8 introduceerde. In een half jaar tijd stortten er twee neer, een in Indonesië in 2018 en een in Ethiopië in 2019, beide keren met meer dan 150 doden tot gevolg. Wat was de technische oorzaak en hoe kan het dat Boeing dit niet wist te voorkomen? Daarover vertelt luchtvaartdeskundige Joris Melkert van de TU Delft in deze lunchlezing.

Lunch lecture: The technology behind the Boeing, Universiteit Twente, 22 april, 12.30-13.45 uur, kivi.nl/communities/studenten/kivi-students-twente/activiteiten

Veilig werken met chemicaliën Werken met chemicaliën brengt risico’s met zich mee. Dat bleek in 1974 in de Engelse plaats Flixborough, waar een chemische fabriek ontplofte, en in 1984 in de Indiase stad Bhopal, waar duizenden doden vielen bij een ongeluk in een bestrijdingsmiddelenfabriek van Union Carbide. Deze gebeurtenissen zijn onderwerp van de start- en eindpresentatie van deze conferentie over procesveiligheid. Daar tussenin kunt u alles horen over de stand van zaken in het vakgebied.

Conferentie: Samen leren van processen met gevaarlijke chemicaliën, Dordrecht, 14 mei, 8.15-17.00 uur, kivi.nl/communities/vakafdelingen/ nederlandse-procestechnologen/activiteiten 60

DE INGENIEUR • APRIL 2025

beeld : zja ; depositphotos ; julian nyča / cc by - sa 3.0

Elke maand schrijft KIVI-president Jacolien Eijer over een KIVI-evenement dat ze heeft bezocht.

Deze keer was dat het Jaarcongres van KIVI op de Dag van de Ingenieur, vol sessies en lezingen rondom het thema Creating a Healthy World Together. In de avond van deze dag werd in bijzijn van prinses Beatrix en prinses Mabel de Prins Friso Ingenieursprijs uitgereikt aan Meike Nauta en werd de KIVI Engineering Student Team Award uitgereikt aan Delft Hyperloop.

De kracht van positieve beeldvorming De afgelopen tijd hoor ik vaker de zorg dat standpunten die vijf of tien jaar geleden onacceptabel waren, nu zijn genormaliseerd. Een sprekend voorbeeld hiervan is het debat over migratie, waarbij asielzoekers als oorzaak van verschillende problemen in ons land worden neergezet. Wanneer een boodschap vaak genoeg wordt herhaald, wordt deze vanzelf normaal.

Hetzelfde lijkt te gebeuren bij de beeldvorming rondom oorlog. Sinds het aantreden van de regering-Trump in de Verenigde Staten lijkt het idee van oorlog te worden genormaliseerd. Ik vraag me af of we met al deze gesprekken over oorlog niet een selffulfilling prophecy creëren.

Juist daarom heb ik veel inspiratie opgedaan op het KIVI-jaarcongres. Want als praten over een bepaalde toekomst leidt tot gedrag dat deze toekomst dichterbij brengt (dit is de definitie van selffulfilling prophecy), dan was de Dag van de Ingenieur een fantastische dag. Een paar voorbeelden.

Sjoukje Heimovaara, voorzitter van het College van Bestuur van de WUR, liet ons de uitdagingen en mogelijkheden zien van gezonde voeding op een gezonde planeet. Ze benadrukte dat

kringlooplandbouw meer is dan schattige boerderijtjes: het is een hightech toekomst waarin voedselproductie wordt geoptimaliseerd binnen de planetaire grenzen. Door te kiezen voor minder dierlijk eiwit, kunnen we daarmee met gemak alle monden voeden.

Richard Koops en Marieke Koomen van Sweco lieten zien hoe ingenieurs aan zet zijn voor een circulaire economie met voorbeelden van innovatieve bouwprojecten. Meike Nauta, de nieuwe Ingenieur van het Jaar, maakt AI toegankelijker en helpt ons de kansen ervan te benutten.

Rudy van Belkom hield een pleidooi voor langetermijndenken. Hij pleitte ervoor ons niet alleen de waarschijnlijke of mogelijke toekomst in te beelden maar vooral ook de gewenste toekomst. Want die laatste maakt dat je verder kunt gaan dan anticiperen op veranderingen. Je kunt de gewenste toekomst helpen vormen.

De dag zat vol met ingenieuze ideeën en oplossingen die een aantrekkelijke, gezonde, vreedzame en duurzame toekomst schetsen. Het is aan ons om hier eindeloos over te vertellen zodat deze hoopvolle beelden worden genormaliseerd.

Meike Nauta wint Prins Frisoprijs Informaticus en datawetenschapper Meike Nauta is Ingenieur van het Jaar 2025. Op 12 maart, de Dag van de Ingenieur, ontving zij de Prins Friso Ingenieursprijs uit handen van prinses Mabel, in het bijzijn van prinses Beatrix. Nauta ontwikkelt AI die begrijpelijk is, laat zien waar antwoorden vandaan komen en valt te corrigeren als de redenering niet klopt. ‘AI met voorbedachten rade’, noemt ze het zelf.

Nauta is consultant bij Datacation, een bedrijf dat bedrijven en maatschappelijke organisaties helpt bij het verantwoord inzetten van AI. Ook geeft ze les aan de universiteit en houdt ze geregeld lezingen voor een breed publiek. foto ’ s : kivi

‘Meike voelt een sterke verantwoordelijkheid om ervoor te zorgen dat haar technische toepassingen ook de maatschappij bereiken. Haar intrinsieke motivatie om AI voor iedereen begrijpelijk te maken is uniek’, viel te lezen in het juryrapport.

‘De jury prijst Meike om haar emphatisch vermogen en maatschappelijke betrokkenheid. Zij is een toonbeeld van de ambassadeur voor het ingenieursvak waar KIVI naar op zoek is.’

Het studententeam dat er met de KIVI Engineering Student Team Award vandoor ging, was Delft Hyperloop, dat dit jaar als eerste studententeam ter wereld met een hyperloop op ware grootte hoopt te komen.

Meike Nauta vertelt de prinsessen Mabel en Beatrix over haar werk.

APRIL 2025 • DE INGENIEUR

61

Teamgeest

Nederland telt tientallen studententeams waarin aankomende ingenieurs zich fanatiek inzetten voor een concreet doel.

Naam: Delft Hyperloop Leden: 40 Doel: European Hyperloop Week winnen Visie: klimaatneutraal, razendsnel transport tussen grote steden mogelijk maken

Van prototype naar realiteit Voor verkeer van mensen en goederen tussen de grote Europese steden is de hyperloop een betere optie dan het vliegtuig, stellen de studenten van Delft Hyperloop. Het Dream Team won afgelopen maand de KIVI Engineering Student Team Award.

Tekst: Pancras Dijk

Ineens vonden ze zichzelf terug met de prinsessen Mabel en Beatrix. ‘Heel bijzonder om hen te mogen meenemen in ons verhaal’, zegt Sophie Loogman. Loogman is teammanager van Delft Hyperloop 09, het ‘Dream Team’ van veertig studenten van de TU Delft die sinds augustus met hart en ziel werken aan hun grote doel. Dat doel is het dichterbij brengen van een compleet nieuwe manier van personen- en vrachtvervoer: de hyperloop. Een dankzij magneten zwevende pod verplaatst zich daarbij door een buis. Omdat die buis nagenoeg vacuüm en daarmee weerstandsloos is, kan de pod snelheden behalen die vergelijkbaar zijn met die van een lijnvliegtuig.

Dat is althans de theorie. De praktijk biedt al jaren voer voor talloze ingenieurs en andere specialisten – en voor Delftse techniekstudenten. Delft Hyperloop werd in 2016 opgericht en maakte nadien naam met diverse mijlpalen. Zo behaalde een schaalmo-

del van het team een snelheidsrecord voor hyperloop-pods, slaagde het team er als eerste in een baanwissel te ontwikkelen en succesvol te testen en presenteerde het team bovendien uitgewerkte concepten voor de benodigde infrastructuur. Delft Hyperloop ‘staat bekend om zijn vooruitstrevende innovaties’, merkte ook de jury op van de KIVI Engineering Student Team Award, die het team vorige maand in ontvangst nam op een feestelijke avond met een koninklijk tintje.

Toen het nieuwe team aan het begin van dit studiejaar aantrad, zagen de leden snel in dat er ondanks alle successen uit het verleden nog veel werk te doen was. ‘Als Dream Team kunnen we ieder jaar onze eigen koers bepalen. Wat zijn de innovaties die nu nodig zijn?’, zegt Loogman. De leden kwamen tot het inzicht dat ze al die jaren waren bezig geweest met prototypen. Zo ontstond een concreet doel: ‘Wij willen dit jaar de stap

Hyperloop 09 presenteerde zichzelf en pod Theia in de Nieuwe Kerk in Delft.

62

DE INGENIEUR • APRIL 2025

zetten van het prototype naar de realiteit.’ De teamleden gaan dat doen door aan de slag te gaan met het model dat er ligt dankzij het werk van hun voorgangers.

‘Het hele jaar staat in het teken van het opschalen van dat model’, zegt Loogman, ‘met als doel om daarmee succesvol deel te nemen aan de European Hyperloop Week.’ Dat internationale evenement vindt deze zomer plaats in het European Hyperloop Centre in Veendam, waar een grote testbaan ligt.

Dubbelzijdige motor Zo eenvoudig als ‘opschalen’ klinkt, is het zeker niet, zegt Daniel Bot, chief engineer van het team. Een van de problemen bij een grote hyperloop-track is dat die bij temperatuurschommelingen flink kan krimpen en uitzetten. Een ontwerpconsequentie is dat er in de magneetbaan stukken worden opengelaten, tot wel acht centimeter lang,

Theia moet het team succes brengen op de 420 meter lange testbaan in Veendam.

Volgende maand in De Ingenieur Autonoom spoorwegvoervoer In sommige andere landen kijkt men niet meer op van een robottrein zonder machinist. Wat moet er nog gebeuren voor het hier zover is?

De Vernufteling 2025 Wat zijn de mooiste innovaties uit de hoek van de ingenieursbureaus? Maak kennis met alle projecten die meedingen naar De Vernufteling.

6G: razendsnel en betrouwbaar We zijn net gewend aan 5G, maar over de opvolger wordt al volop nagedacht. Waar moet 6G aan voldoen en wat willen we ermee? Zeker is dat Nederland voorop wil lopen. foto : siemens

om uitzetten mogelijk te maken. ‘Dan hangt de pod dus even aan niets, helemaal los’, zegt Bot. ‘Daar moet je slim op ontwerpen.’

En dat is dan nog maar één technische klus die de teamleden dit jaar hopen te klaren. ‘We hebben ook een compleet nieuwe motor ontwikkeld. De vorige pod had enkel aan de bovenkant een motor, nu hebben we een dubbelzijdige, zowel links als rechts’, zegt Bot. Door slim met de signalen te spelen van beide kanten, kan de motor zo worden ingezet om de pod van links naar rechts te laten bewegen, maar ‘het is nog best ingewikkeld om dit te integreren in een volledig zwevend systeem’, zegt Bot. De oplossing voor dit probleem kan weer van belang zijn bij een volgend vraagstuk: hoe werkt banking in een hyperloopsysteem?

Treinrails worden in snelle bochten enigszins schuin aangelegd. De wagons komen dan scheef te hangen, wat de G-krachten

draaglijker maakt. Het idee van de Delftse studenten is nu om de pod in bochten recht te houden, maar de capsule voor passagiers die zich binnen in die pod bevindt met de bocht te laten meedraaien. ‘De hyperloopindustrie staat nog voor een aantal vraagstukken. Daarvan proberen we er elk jaar een of twee te tackelen en dan het bewijs te leveren: kijk, dit is hoe je het zou kunnen doen op grote schaal’, zegt Bot. Leerschool Met veertig leden is Delft Hyperloop een van de grootste studententeams van het land. Het team werkt bovendien samen met een reeks bedrijven. ‘Op het gebied van specifieke onderdelen weten zij ons soms de goede richting in te sturen,’ zegt Loogman, zelf afkomstig van de opleiding lucht- en ruimtevaarttechniek. ‘Van geïntegreerde hyperlooptechnologie weten zij niet veel.’

Prinses Beatrix omringd door Delft Hyperloop-leden na de uitreiking van de KIVI-award. foto ’ s : delft hyperloop ; kivi / look j . boden ( tweede van rechts )

Dat levert leuke situaties op, zegt Bot. ‘Soms gebruiken wij producten op zo’n specifieke manier dat we zelfs de producent verrassen.

“We denken dat jullie product dit kan”, zeggen we dan, om vervolgens samen met de producent op zoek te gaan naar de juiste manier om hun product te “misbruiken” voor ons specifieke doel.’

Bedrijven doen daarom graag zaken met Delft Hyperloop. ‘Zij leren zo ook van ons’, zegt Bot. Voor de teamleden zelf zijn het winnen van de hyperloopweek en het sleutelen aan een nieuwe, duurzamere manier van transport natuurlijk hoofdzaak, maar intussen vormt het lidmaatschap van het Dream Team ook een leerschool van allure. ‘In de zeven maanden hier heb ik meer geleerd dan tijdens mijn hele bachelor’, zegt Bot, die zelf elektrotechniek heeft gestudeerd. ´Hier krijg je pas echt mee hoe het in de praktijk werkt om iets te ontwerpen.’ •

Om de resultaten uit simulaties te verifiëren laat Delft Hyperloop ook eigen testrails bouwen.

APRIL 2025 • DE INGENIEUR

63

Vragenvuur

Acht lastige vragen aan presentator en schrijver Harm Edens. In januari verscheen zijn boek De belangrijkste vragen van je leven.

Tekst: Marlies ter Voorde

Wat is het laatste dat u zelf heeft gerepareerd?

‘De fitting van een lamp, met lijm. Maar ik haalde meer voldoening uit een cd-speler waarin het knopje steeds verdween. Die heb ik opengemaakt. Wat een openbaring, zo’n apparaat is supersimpel! Het knopje werd met plastic palletjes en een veertje op zijn plek gehouden, dat konden ze in de middeleeuwen al. Repareren was een kwestie van het veertje aandraaien. Tegenwoordig hebben we recht op reparatie, alleen weet niemand meer hoe dat moet.’

Voor welk probleem zouden ze eindelijk eens iets slims moeten verzinnen?

‘Iets tegen kortzichtigheid en hebberigheid lijkt me Nobelprijswaardig. Dankzij de grote graaiers raken grondstoffen nog sneller op en verandert evenwicht in chaos. Ook een soort algemeen gezond verstand is een broodnodige uitvinding.’

Waarvan denkt u: ik wou dat ík dat had uitgevonden?

‘Het slingeruurwerk vind ik fascinerend, mijn huis staat vol oude klokken. Maar om niet als een oude mottenbal over te komen, ga ik voor de Waterboxx. Die is bedacht door de Nederlander Pieter Hoff, om bomen te planten in onherbergzame gebieden. Wegens permanente onderbewatering gaan die bomen heel diep wortelen. Er is wereldwijd 2,5 miljard hectare grond geschikt voor bebossing. Dat helpt om de planeet te koelen en extra tijd te kopen voor de energietransitie.’

Welke technologische ontwikkeling baart u zorgen?

‘Techniek draagt soms de boodschap in zich: u hoeft niet te veranderen, wij doen dat voor u. Dát baart me zorgen, want techniek alleen gaat ons niet redden.’

Welk non-fictieboek ligt op uw nachtkastje?

‘Dark matter, van James Kinross. En daarvoor De vloek van de nootmuskaat, van Amitav Ghosh. Dat begint met hoe J.P. Coen de Banda-eilanden bloedig ontvolkte voor een handelsmonopolie op nootmuskaat en eindigt bij de huidige oorlogsindustrie. Afschuwelijk. Ook ligt er altijd poëzie. Je móét gedichten lezen, zelfs al snap je er geen hol van.’

Wat zijn de favoriete apps op uw telefoon?

‘Weeronline en buienradar, al zitten ze er soms verbazingwekkend ver naast.

Dan sta je met een dure cameraploeg in een veengebied waar een zeldzaam plantje woont en komt er tóch een enorme bui waardoor filmen niet lukt. En nieuws-apps, ik heb vaak veel en snel nieuws nodig.’

Gen Z: verwende sneeuwvlokjes of energieke idealisten?

‘Ik ken Gen Z-jongeren met “rijk worden” als levensdoel. Vreselijk. Maar ik was onder de indruk van de zestien jonge denkers die ik interviewde voor mijn boek. Die durven groot te denken, bijvoorbeeld over een totale verandering van het wereldwijde financiële- of landbouwsysteem. “En daarom beginnen we nu hiermee, Harm.” Fantastisch.’

Waaruit haalt u hoop voor de toekomst?

‘Als we alle benodigde maatregelen tegen CO2-uitstoot en grondstofgebruik snel nemen en de planeet koelen om tijd te kopen, kan de energietransitie nog slagen. Maar we hebben de afgelopen zes jaar meer grondstoffen gebruikt dan in de hele twintigste eeuw. We moeten er meer over praten. Ik ben vaak de partypooper. Maar mijn boek blijkt gesprekken op gang te brengen tussen ouders en hun kinderen. Eindelijk!’

De belangrijkste vragen van je leven, 16 jonge denkers over ons klimaat Harm Edens | 352 blz. | € 21,99 | e-boek € 12,99

64

DE INGENIEUR • APRIL 2025

portret : roland j . reinders