EJA-12

12 yes sí oui ja sì sim da oc bai

SANTANDRIA NADALE > 2012

II Sa limba sarda in su tzìnema

04 SU SARDU PRO S’UFITZIALIDADE E S’ISVILUPU

05 1962: SU CUNTZÌLIU VATICANU II E SAS LIMBAS «NATZIONALES»

06 MAX LEOPOLD WAGNER, MAISTRU DE LINGUÌSTICA SARDA: 50 ANNOS

07 FUSIONE DE SU 1848: FEDERICU FENU, BOGHE CONTRÀRIA

10 VISSENTE MIGALEDDU: «CHÌMICA BIRDE, NONO»

15 ELETZIONES CATALANAS: EJA A S’AUTODETERMINATZIONE

PAPIROS

08

INTERVISTA A GIUANNE COLUMBU, regista

in sa limba, semus natzione

GHENNAS, VENTANAS, PERSIANAS

Sas 12 calidades de sas ventanas FINSTRAL ■ Isulamentu tèrmicu e aorru energèticu ■ Isulamentu acùsticu mannu ■ Protetzione manna dae su sole ■ e dae su calore ■ Resistèntzia a su bentu e a s'abba ■ Protetzione e seguràntzia ■ Abertura e aeratzione manìvile ■ Cuidadu pagu ■ Disinnu e figura galana ■ Traballu a mesura de su cliente ■ Consulèntzia de calidade ■ e posta in òpera a règula de arte ■ Ambiente e risorsas naturales ■ Garantzia e calidade

Sa nostra no est

una ventana cale si siat

Una de sas possibilidades

NOVA-LINE

Elegàntzia e tecnologia moderna

NOAS / EJA Diretore editoriale Diegu Corraine Diretore responsàbile Chiaffredo Valla Collaboradores de custu nùmeru Alessandro Michelucci, Sarvadore Serra, Gianfranco Pinna, Giuanne Luisu Stochino Registratzione Tribunale de Nùgoro, n. 85/1987 de su 12.6.1987 Gràfica Didàc Imprenta StudioStampa, Nùgoro NOAS EJA P.tza de Tola 24, 07100 TÀTARI Post.el. noas.eja@gmail.com

est in distributzione gratùita in sas librerias: • Messaggerie Sarde, Mondadori, Odradek, de Tàtari • Miele Amaro, ‘900, Mondadori de Nùgoro • Murru, L’isola del libro (c. de Campània e c. de Tuveri) de Casteddu.

EJA est unu DONU DE PAPIROS EDITZIONES e de REGIONE AUTÒNOMA DE SARDIGNA Assessoradu de sa Cultura

ABERTURAS IN PVC, LINNA E ÀTERU

ESPONIMUS in carrera de Biasi 117 08100 NÙGORO tel./fax 0784 204110 www.openinfissi.it info@openinfissi.it BENDIDORE AUTORIZADU

Progetu realizadu finas cun sa partetzipatzione de sa REGIONE AUTÒNOMA DE SARDIGNA L.R. 26/97 subra de sa limba e de sa cultura sarda

Iscrie·nos pro nos propònnere argumentos noos, realidades, eventos, documentos, pessonàgios e pro nos imbiare crìticas e cussìgios

MODERNIDADE E/O TRADITZIONE

si leghes in sardu, ti nche catzat

0784-232634/232635

Nùgoro

Imprenta de libros, manifestos, publitzidade

StudioStampa

Publicadu finas cun s’agiudu de

sa gana de pipare (forsis)

IDEAS

Sa gherra pro sa soberania e sa debilesa de su movimentu polìticu sardu

Mai che a como, in Sardigna, sas ideas de “soberania” e “indipendèntzia” sunt presentes in su cunfrontu polìticu e culturale, in blogs, sitos, giornales. Si est beru chi tratat una tendèntzia chi apartenet a s’istòria de sa natzione nostra (ca sa Sardigna non s’est mai assugetada de su totu a sos poderios esternos), est finas beru chi, in custa època, semus assistende a un’afortimentu de su sentimentu natzionale sardu e a sa gana de autodeterminatzione.

Totu custu càpitat ca sas ideas de “soberania” e “indipendèntzia” caminant “a brincos”: b’at èpocas in ue si sunt manifestadas in manera crara e si sunt trasformadas in movimentu rivolutzionàriu e èpocas in ue sos Sardos paret chi apant rinuntziadu a cale si siat punna de libertade natzionale. “Paret”, ma in realidade s’est tratadu de derrotas polìticas e militares.

Semus pessende a sa derrota de Seddori de su 1409 chi at cunsignadu sa Sardigna a sos Aragonesos; a sa batalla de Macumere de su 1478, a sa derrota de Lenardu Alagòn de su 1796 e a sa derrota de Sanna-Corda e Cilocu de su 1802. Sa “normalizatzione” chi est sighida a custos eventos est istada otenta semper cun sa repressione o sas lusingas (comente est istada su “fusione perfetta” de su 1848). Non s’est mai tratadu de una voluntade integratzionista in intro de un’istadu istràngiu e coloniale.

Tando, a sa tendèntzia de sas natziones (catalanos, iscotzesos, bascos, gallesos, corsicanos, curdos, bèrberos, etc.) chi cherent èssere meres in su territòriu issoro sena delegare sos poderes e libertades issoro a sos istados “meres”, ite currispondet? A su sòlitu, movimentos istruturados, cun unu progetu craru de liberatzione natzionale.

A custa posta manna de torrare a su “territòriu natzionale” cun formas de guvernu autodeterminadas, cale est sa risposta polìtica in Sardigna?

A dolu mannu, a sos movimentos “indipendentistas” paret chi lis manchet: — un’elaboratzione de sa dotrina natzionalista comente motore de cale si siat optzione istitutzionale (autonomia, federatzione o indipendèntzia); — una cultura, un’ideàriu e unu vocabulàriu natzionalista comunu; — unu fundamentu de s’idea e de sa pràtica natzionalista in sa limba sarda; — sa capatzidade de istabilire unu fronte comunu natzionale; — sa capatzidade de istabilire obietivos tàticos, de atuare pràticas riformistas, de cumbìnchere gente noa abbandonende s’estremismu de sas paràulas.

Istitutziones e movimentu linguìsticu

Sos ùrtimos annos de su movimentu pro s’ufitzialidade de su sardu ant frutadu resurtados importantes in intro de sas istitutzione, in sa sotziedade e in su territòriu! Ma cun funtziones diferentes. Una cosa sunt sas istitutziones e sos ufìtzios de sa limba sarda (o isportellos linguìsticos) a unu chirru, un’àtera cosa est movimentu linguìsticu chi (comente movimentu polìticu de voluntàrios indipendentes) diat dèvere nàschere o s’afortire, a s’àteru chirru, pro propònnere, criticare, controllare, puntorgiare s’atzione de sas istitutziones, pro cumprire sa finalidade comuna de una polìtica linguìstica forte e cumpreta! A unu chirru sas istitutziones chi dispensant polìtica linguìstica, a s’àteru sos utentes, sos “consumadore” de limba. Non podimus cunfùndere sas funtziones ponende·los in pare. Sas istitutziones sunt (o devent èssere) su “guvernu” de sa limba, su movimentu su “controllore, sa cussèntzia crìtica, etc.”.

Duncas, sos entes fatzant sa parte issoro, su movimentu b’est pro los controllare, cussigiare, propònnere o criticare, in s’interessu de sa limba sarda. EJA

Facebook in sardu: non sìamus de parte!

B’at gente chi cunfundet su chi pertocat unu movimentu polìticu e su chi pertocat un’assòtziu linguìsticu apartìticu. So pro FB in sardu ma so cumbintu chi est negativu chi s’initziativa la leet unu movimentu polìticu.

Non càpitat in nuddue chi FB in una limba diferente siat propostu dae unu movimentu polìticu.

A dolu mannu, b’at unu movimentu polìticu, PROGRES, in Sardigna, chi est sighende a isfrutare s’amore nostru pro sa limba sarda pro fàghere proselitismu a cua pro issu matessi. Custa bia est proende a regòllere firmas pro sa càusa giusta de FB in sardu (facebookinsardu.progeturepublica.nt).

Pro ite non pràticat a beru su sardu in sa polìtica sua e lassat sas càusas generales in favore de sa limba a organismos apartìticos, s’in casu collaborende in manera individuale? Bi l’amus naradu prus de una bia, ma non b’intendent. Sunt proende a agatare in su mundu de sa limba sa fortza chi non resessint a otènnere cun sas ideas issoro! Ohi, ohi! Sunt operatziones matzoninas chi no andant a logu. E no andant bene.

Si a beru calicunu cheret traballare in manera onesta a localizare programas o sistemas operativos in sardu o a pedire e localizare Google o Facebook, tocat a bi traballare sena etichetas de partidu o movimentu, comente faghent, es. in Catalugna, SOFTCATALÀ (www. softcatala.org) e àteros. EJA Sos libros de sas Editziones PAPIROS sunt presentes in sas LIBRERIAS: CANU, CASTA, de ARISTANIS / PAESE D’OMBRE de BIDDEXIDRU / TI CON ZERO, de BOSA / DATTENA, de CABUTERRA / IL LIBRO de CARBÒNIA / BIBLOS, DATTENA MONDADORI, DETTORI CARTOLIBRERIA, IL BASTIONE, LA STAZIONE CARTOLIBRERIA, LE LIBRERIE SRL, MIELE AMARO, MURRU, PIAZZA REPUBBLICA, SUCCA, TIZIANO, de CASTEDDU / MONDADORI de IGRÈSIAS / GULLIVER PAPER POINT de ÌSILI / EMMEPI de MACUMERE / MIELE AMARO, MONDADORI, NOVECENTO, SAN PAOLO, de NÙGORO / LO SCOLARO de PULA / IL LABIRINTO, IL MANOSCRITTO, LOBRANO, LYTHOS, MONDOLIBRO, de S’ALIGHERA / COBER srl, DESSI’ MONDADORI, FELTRINELLI POINT, IL RIBALTINO, KOINÈ, MAX 88, MESSAGGERIE SARDE, MONDADORI, ODRADEK, PAOLINE, PETALI DI CARTA, de TÀTARI

SARDIGNA: «ISCHIDA», giornale in sardu de sos universitàrios

■■ Custu giornale in formadu A4 de bator pàginas est publicadu dae s’Assòtziu SU MAJOLU, cumpostu de istudentes chi gherrant in sas universidades e in sas iscolas de Sardigna pro su bilinguismu e pro s’emantzipatzione polìtica, econòmica, sotziale e culturale de su pòpulu sardu. A como, bi nd’at essidu duos nùmeros de Ischida.

Chie cheret connòschere Su Majolu e Ischida podet iscrìere a: sumajolu@yahoo.com, o intrare in su situ web issoro: http://istudentessumajolu.blogspot.com.

SANTANDRIA NADALE > 2012

➉➍ RAS: CUNFERÈNTZIA 2012 DE SA LIMBA SARDA

Su sardu pro s’ufitzialidade e s’isvilupu Su 1 e 2 de nadale de su 2012 b’at àpidu sa de 7 Cunferèntzias annuales de sa Limba sarda, in Aghju, organizada dae sa Regione Autonoma de Sardigna, dedicada a su tema de sa limba in su “teatru” e in sos “prèmios literàrios”.

Sa Die, sas pessones, sas ideas Oramai sas ideas in Sardigna, a propòsitu de limba, sunt semper prus craras, comente amus bidu in Aghju. B’at semper prus pessones chi, cun craresa, ischint ite tocat a fàghere pro su tempus venidore de su sardu e de sas minorias linguìsticas sardas.

Bi cheret “unu progetu polìticu nou pro sa Sardigna basadu in sa cultura, in sa limba sua, in s’ambiente, in su turismo, in su bonistare” est istada sa sìntesi de s’assessore regionale Sergio Milia.

In deghinas de interventos de militantes, intelletuales e operadores linguìsticos, custas sunt istadas unas cantas ideas: —in Sardigna b’at 5 limbas reconnotas dae sas Leges (26 e 482), chi su sardu est sa limba natzionale e istòrica e chi sa matessi tutela est garantida, in territòriu issoro, a gadduresu, tataresu, tabarchinu, aligheresu;

Cada pessone, cada Ente devet fàghere sa parte sua pro sa limba sarda, in cada logu

—sas variedades dialetales de su sardu sunt in relatzione cumplementare e no esclusiva cun sa norma iscrita LSC, chi no nde podimus fàghere a mancu. Cada unu faeddat in limbàgiu suo ma tenet comodidade a iscrìere in sa matessi manera; —sa limba est sa sienda prima de sa Terra nostra e chi est finas una richesa econòmica chi podet impreare chentinas e chentinas de pessones, comente traballu pagadu, si in sa limba su guvernu faghet investimentos de dinare, mèdios e òmines; —in s’afortimentu de sa limba, cada unu devet fàghere sa parte sua, comente ente o comente privadu, pessone; — chi cada espressione culturale podet tènnere una “cara” linguìstica, in cale si siat setore; —su voluntariadu linguìsticu est una de sas fortzas chi podet dare dinamismu a sa crèschida de sa limba sarda. Chie si siat, traballadore o pensionadu podet dare agiudu a sa limba sarda in sa sotziedade e in su territòriu; —sos prèmios literàrios si devent ampliare dae sa poesia (in ue sunt majoritàrios) a sa prosa, a su teatru, a sos giòvanos, a sa sièntzia, a su giornalismu, a sa tradutzione; —sos chi si movent in su mundu de sa limba devent elaborare unu “manifestu” cun sas ideas-propostas de polìtica linguìstica; —sos assòtzios chi tenet sa limbas comente elementu distintivu si devent assotziare in una federatzione, pro s’afortire e afortire sa limba; —tocat a formare grupos de atzione linguìstica in cada logu, impresa, ente, pro afortire sa presèntzia interna e esterna a sa limba sarda e a sas àteras limbas minoritàrias de Sardigna. EJA

Universidade de Casteddu: Agabbadu su Primu Cursu FILS Su 6 de nadale coladu, cun s’ùrtima discussione de sas tesinas, est agabbadu su primu annu de su cursu de Formatzione pro Insinnantes in Limba Sarda in s’Universidade de Casteddu. Sunt istados 66 sos maistros, professores o operadores linguìsticos chi ant sighidu una formatzione belle e semper in sardu, durada chentinas de oras. Unu resurtadu positivu, in ue sos ispetzializados ant mustradu chi si podet fàghere iscola IN sardu e DE sardu. In sas discussiones cun sa cummissione de esàmene, sos candidados ant presentadu s’argumentu issoro (in forma de Unidades Didàticas, dae s’istòria a sa geografia, dae sa mùsica a sa religione) cun craresa e cumpetèntzia, finas ca totus ant dèvidu isperimentare sa “teoria” in sa pràtica, cun sos iscolanos de sas “maternas”, elementares, mèdias e superiores, in iscolas chi los ant ospitados Esperièntzias pràticas chi sunt duradas meses. A su chi ant espostu, sas iscolas, sos iscolanos e sas famìlias ant atzetadu custas esperièntzias cun cuntentesa manna, pedende de sighire. Custu nos narat craru chi s’iscola sarda e sas famìlias cherent deretu su sardu in iscola. E nos narat finas chi b’at maistros e professores preparados pro fàghere iscola in sardu e de sardu.

E sos cursos de formatzione tenent una funtzione fundamentale.

Sa funtzione de sa RAS Tocat a nàrrere finas chi totu custu non podiat èssere posssìbile sena sa Regione Sarda, chi at disinnadu e pagadu sos Cursos e los at cunfidados, pro como, a s’Universidade de Casteddu, chi at tentu su mèritu de àere atzetadu sas cunditziones de sa RAS (fàghere sas letziones frontales a sos cursistas in sardu a su nessi pro su 50% de sas oras).

S’UniCA at finas mustradu umilidade, ca non tenende totu sos professores internos capatzos de fàghere letziones in sardu, at bandidu unu cuncursu pro reclutare professores esternos capatzos de insinnare in sardu. A dolu manu, s’Universidae de Tàtari no at fatu sos Cursos ca no at atzetadu sas cunditziones de sa RAS. Non tenende professores a tretu de fàghere letziones in sardu, cun prosopopea manna, at chircadu de cumbìnchere sa RAS chi fiat mègius a fàghere sas letziones in italianu (pro cuare s’incapatzidade de sos professores suos) e su sardu in sos laboratòrios.

Ma sa RAS e su movimentu linguìsticu chi at bidu deretu sa trampa, at negadu su dinare a sa UniSS, chi lu cheriat pònnere pro s’organizare master de 2u livellu, semper in italianu (cun laboratòrios in sardu), chi non b’intrant nudda cun sa formatzione de insinnantes disinnada dae s’Osservatòriu regionale de sa cultura e limba sarda e dae sa RAS. UniSS? Botzada dae totus!

FILS de Casteddu podet megiorare, tenende in contu sos cussìgios de chie l’at frecuentadu, de chie b’at insinnadu e de sa RAS. Ma b’est e paret positivu.

SAS ERBAS NOSTRAS TI PODENT AGIUARE A ISTARE MÈGIUS E FINAS A SANARE

Erboristeria

Ofitzina botànica | Istùdiu de fundos farmatzèuticos

Erbas

carrera de Roma 5 | 08100 NÙGORO tel. 0784-37133 | post.el.: montricos@tiscali.it

CANÀRIAS: Mortu Antonio Cubillo, ideòlogu indipendentista canàriu

■■ Su 10/12/2012, est mortu in Santa Cruz de Tenerife, a 82 annos, Antonio Cubillo, s’ideòlogu indipendentista prus connotu e famadu de sas Ìsulas Canàrias. Cubillo, avogadu, at dedicadu sa vida sua a su bisu de s’indipendèntzia de sa Ìsulas Canàrias, in ue istaiant sos Guanches (imparentados etnicamente, linguisticamente e culturalmente cun sos bèrberos de su nord de Àfrica), in antis chi sos Ispagnolos las aerent ocupadas definitivamente in su 1496 e nd’aeret isterminadu o assimiladu sa gente. Antonio Cubillo aiat fundadu in su 1964 su MPAIAC, Movimentu pro s’Autodeterminatzione e s’Indipendèntzia de s’Artzipèlagu Canàriu.

➉➎ CRÈSIA E LIMBAS

1962: su Cuntzìliu Vaticanu segundu e sas limbas «natzionales» in sa liturgia de DIEGU CORRÀINE

“...s’impreu de sa limba natzionale podet èssere de utilidade manna pro su pòpulu...”

Papa Giuanne XXIII

Su 25 de ghennàrgiu de su 1959, su Papa Giuanne XXIII aiat cunvocadu unu cuntzìliu nou. Su Cuntzìliu Vaticanu I fiat istadu in su 1870, cunvocadu dae Piu IX, su Papa de su Sìllabu e de s’infallibilidade pontificale.

Una de sas novidades mannas de custu Vaticanu II est istada s’abbandonu de su latinu comente limba de sa liturgia e s’impreu de sas “limbas natzionales”, comente resurtat in sa Costitutzione subra de sa Liturgia Sagrada SACROSANCTUM CONCILIUM de su 4 de nadale de su 1963. In s’art. 36 de custa Costitutzione intituladu «Latinu e limbas natzionales in sa liturgia», su comma 1 narat “S’impreu de sa limba latina, francu deretos particulares, siat mantesu in sos ritos latinos”. Su comma 2 narat “Però, sigomente s’impreu de sa limba natzionale podet èssere de utilidade manna pro su pòpulu no in pagas ocasiones, siat in sa missa siat in s’amministratzione de sos sacramentos, siat in àteras partes de

sa liturgia, s’at a dare a sa limba natzionale una parte prus manna, mescamente in sas leturas e in sas ammonestatziones, in unas cantas oratziones e càntigos, cunforma a sas normas fissadas pro sos casos sìngulos in sos capìtulos sighentes”. Su comma 3 narat “In base a custas normas, tocat a sas autoridades eclesiàsticas territoriales

Kebab, in àrabu cheret nàrrere “petza arrustida”, a su sòlitu de angione, boe, berbeghe o puddu, cotu in s’ispidu verticale.

cumpetentes, numenadas in s’art. 22-2, consultende finas, si b’at bisòngiu, sos pìscamos de sas regiones limìtrofas de sa matessi limba, a detzìdere pro s’ammissione e estensione de sa limba natzionale.

Custa detzisiones ant a dèvere èssere aprovadas, e duncas cunfirmadas, dae sa Sede Apostòlica”. Su comma 4 narat “Sa tradutzione de su testu latinu a sa limba natzionale, chi cheret posta in sa Liturgia, cheret aprovada dae s’autoridade eclesiàstica territoriale cumpetente mentzionada in antis”.

In su testu latinu (e finas ispagnolu) custas limbas sunt definidas “vernaculas”, in su testu frantzesu “du pays”, in s’italianu “nazionali”. E pro custu, a su nessi in Europa, ant interpretadu comente “limbas de istadu” (frantzesu, ispagnolu, italianu, etc.). Duncas, s’abbandonu de su latinu no est istadu unu progressu pro sas limbas natzionales a beru ma, antis, at afortidu sas limbas “istatales”, pro neghe de s’identidade farsa de natzione/istadu.

Sa Crèsia e sa limba sarda Sa Crèsia, in sos sèculos colados, aiat dadu meda a sa literadura sarda e a sos istùdios de limba sarda, cun òperas originales e cun tradutziones, dae su Catechismu in limbàgios diferentes de sa Sardigna, a su Legendàriu de Garipa, a sa tradutzione sarda de sa Imitassione de Cristos, publicada in su 1871 e bortada dae un’àteru preìderu, Iuanne Batista Casula.

Custu, sena contare sas chentinas de prèigas chi deghinas de preìderos naraiant in sas crèsias sardas finas a sos annos chimbanta de su sèculu in pessu coladu, su prus inèditas. A unu chirru, de seguru b’aiat sa passione e interessu pro sa limba sarda, bida dae unos cantos religiosos comente sìmbulu de s’identidade natzionale sarda, ma, a s’àteru chirru est craru chi sa Crèsia sarda impreaiat sa limba locale, su sardu e sas àteras limbas

de Sardigna, comente su tataresu, su gadduresu o s’aligheresu, pro agiuare su proselitismu e sa relatzione de s’òmine cun Deus. Ma chi si siat tratadu de passione pro sa limba o de bisòngiu comunicativu, est craru su cuntributu de sa Crèsia a s’unione ispirituale de sos Sardos e finas a s’unione natzionale. Tando, su sardu, che a sas àteras limbas, finas de istadu, non podiat pretèndere de intrare in sa Liturgia ma s’acuntentaiat de sa presèntzia in sa paraliturgia.

Ma in su Noighentos est minimadu s’interessu pro su sardu in sa Crèsia e su Fascismu at fatu su restu. A su nessi finas a su Cuntzìliu Vaticanu II, in ue sas limbas no ufitziales che a su sardu nche sunt abbarradas in foras de sa Liturgia. A su nessi finas a cando una cantas limbas chi si sunt ischidadas cun movimentos unitàrios de làicos e religiosos, pro pretèndere dae sa Crèsia, dae su Vaticanu, Liturgia e Libros Sacros in sas limbas natzionales issoro: Catalanos, Bascos, Galitzianos, Friulanos.

Issos sunt resessidos a interpretare su Vaticanu II in favore issoro e a impònnere su valore de “natzionale” comente agetivu de natzione e non de istadu!

Non bi semus resessidos galu sos Sardos a otènnere dae su Vaticanu su reconnoschimentu finas de sa limba “natzionale” nostra, mescamente ca semus nois chi mustramus de non chèrrere una limba ebbia ma duas o tres o bator, pro sas Iscrituras, pro sa Missa e sa Liturgia.

In Vaticanu, est giai meda si nde leant in cunsideru unu de sardu! Custu est s’ostàculu mannu. Sa neghe est nostra.

E tando non balet a s’inchietare cun sos pìscamos sardos incurpados de non chèrrere su sardu in crèsia.

Est petzi su Vaticanu chi nos podet autorizare e non sos pìscamos. Ma petzi si sos Sardos ant a fàghere sa parte issoro, unitària, in contu de limba, lassende a unu chirru su localismu. n

a nde boles kebàb? su nostru t’at a agradare TRATORIA KEBABERIA «dal ROSSO» > de Andria Ruju carrera de Salaris 15 / 08100 NÙGORO tel. 0784-235060 / tzell. 3288410836

SARDIGNA : “Dischente”, situ internet pro imparare su sardu

■■ “Dischente” est unu situ internet cuncordadu dae s’Ufìtziu de sa Limba Sarda de sa Provìntzia de Aristanis pro imparare su sardu in modalidade de “imparòngiu a distàntzia”, pro sa formatzione de sos dipendentes de de 80 comunas, ma chi como podent impreare finas maistros, professores e pessones interessadas a imparare su sardu: www.dischente.or.it est de badas e si bi podet intrare dae ufìtziu, dae iscola o dae domo, sena peruna dificultade.

SANTANDRIA NADALE > 2012

➉➏ ISTÒRIA DE SA LIMBA SARDA

Pro èssere una limba “normale”, su sardu diat dèvere èssere presente in totue, in sos cartellos informativos, in sos avisos, in sa sinnalètica e finas in sos... telegramas chi imbiamus pro cada ocasione: nàschida, isposòngiu, morte, làurea, etc.

Inoghe proamus a propònnere carchi fòrmula pro nos animare a l’impreare. Cada unu l’at a pòdere addatare comente li paret.

At a fàghere s’efetu suo in chie lu retzit e finas a su funtzionàriu postale chi lu trasmitit!

PRO CORRUTU

– Pregamus a Deus chi bos diat sa passèntzia de aguantare custu dolore – Deus bos diat sa passèntzia – Bos semus a curtzu in custa die de dolore mannu – Addoliados, nos aunimus a su corrutu bostru – S’ammentu de [nùmene] non nos at a lassare mai – Ti faghimus cumpangia in custu mamentu de dificultade e de dolore – Semus seguros chi s’ammentu de s’amore suo non nos at a abbandonare mai.

- Cun dolore mannu, pranghimus sa dispedida des’istimadu [nùmene].

Max Leopold Wagner, maistru de linguìstica sarda, a 50 annos dae sa morte Max Leopold Wagner, nàschidu in Mònacu de Baviera su 17 de cabudanni de su 1880, mortu in Washington su 9 de trìulas de su 1962, est istadu unu grandu linguista, chi at dedicadu parte manna de sa vida sua a s’istùdiu de sa limba sarda. At tentu su mèritu mannu de àere afirmadu sa personalidade de su sardu comente limba, mescamente cun s’òpera “La lingua sarda (1950) e cun su DES, Dizionario etimologico sardo (1960-62).

Ocannu, duncas, ruiant sos 50 annos dae sa morte sua in su 1962.

Pro nois chi cherimus unu tempus venidore e s’ufitzialidade prena de sa limba sarda, Wagner est istadu —e est galu— maistru mannu, pro

sas iscobertas e istùdios fatos chi ant ismanniadu sas connoschèntzias linguìsticas nostras, e finas pro sa visione sistemàtica de sa limba sarda in relatzione cun sas àteras limbas, chi nos agiuat semper a definire e istabilire unu sistema normativu modernu e coerente.

Làstima chi finas a como non sìamus resessidos a li dedicare una die de ammentu, finas pro faeddare de sos caminos abertos pro sa normalizatzione in sa sotziedade e in su territòriu de sa limba sarda. Si no amus a acudire ocannu, promintimus chi l’amus a dedicare una die de ammentu annoas.

Ca M.L. Wagner apartenet a s’istòria de sa limba sarda, in ue òcupat unu de sos logos eminentes. EJA

MAX LEOPOLD WAGNER. A pustis de sa làurea in Mònacu, cun una tesi subra de sa formatzione de sas paràulas in sardu, aiat leadu, in su 1907, in Würzburg, unu dotoradu subra de sa fonètica de sos dialetos sardo meridionale (Lautlehre der südsardischen Mundarten). Est istadu professore in s’universidade de Coimbra (1935-1951). Fiat bènnidu a Sardigna in su 1905, in su 1912 e àteras bias galu, belle cada annu.

GTN Gestione

PISCINA

COMUNALE

3 M.L. Wagner in una fotografia de su 1906 in Casteddu.

Archìviu ilisso Editziones

Telegramas!

«su sardu cheret a lu cunsiderare comente limba, pro su fatu matessi chi sa limba sarda non si podet cunfùndere cun peruna àtera limba, e gasi benit como cunsiderada dae totu sos linguìstas» M. L. Wagner in SA LIMBA SARDA 6 Sas òperas prus connotas de M.L. Wagner: Dizionario Etimologico Sardo e La lingua sarda

Archìviu ilisso editziones

ISCRIE...

carrera de Lombardia 08100 NÙGORO segreteria 0784/230774

“Si nois cherimus, peruna limba est mala a imparare, a faeDdare e a iscrìere”

LIMBAS ASTURIANU Contra a s’iscumparta dae su sistema educativu Sa Xunta pola Defensa de la Llingua Asturiana est contrària in totu a sos disinnos de su ministru de Educatzione Cultura e Isport, José Ignacio Wert, pro sa Ley Orgánica chi su Guvernu de su Partidu Populare mutit “de Megioru de sa Calidade Educativa”, chi costituit finas un’atacu a s’imparòngiu de sa “llingua” asturiana.

CATALANU Su Tribunale Superiore de Giustìtzia de Catalugna ratìficat su catalanu comente limba veiculare de s’iscola Su catalanu, duncas, balet comente lingua “veiculare de s’iscola, amministrativa e de comunicatzione impreada normalmente” in sas atividades de sos istitutos iscolàsticos. Su TSJC at botzadu su ricursu de José Domingo, exdeputadu de Ciutadans, dae semper contràriu a sa polìtica de immersione linguìstica de sa Generalitat, narende chi a impreare su catalanu in manera abituale “de peruna manera càusat —no lu diat pòdere— una esclusione de sa limba castigliana”.

GALITZIANU 30 annos de istandard 1982: 30 annos dae sa publicatzione de sas Normas Ortográficas e Morfolóxicas do Idioma Galego (NOMIG) elaboradas dae una cumissione mista de s’Instituto da Lingua Galega e de sa Real Academia Galega.

ISTADOS UNIDOS: SOS PITZINNOS IMPARANT SA LIMBA IN ANTIS DE NÀSCHERE.

■■ Sos chircadores narant chi sos pitzinneddos sunt a tretu de imparare sa limba de sa mama finas in antis de nàschere. Sos pitzinneddos in pessu nàschidos tenent reatziones diferentes a sos sonos de sas vocales de sa limba de nàschida a cunfrontu de sos sonos de sas vocales de una limba istràngia, inditende chi s’imparu de una limba cumintzat in bentre. L’ant naradu sa psicologa Christine Moon de sa Pacific Lutheran University de Tacoma (Istadu de Washington) e sos collegas suos. Totu custu l’ant mustradu sos sientziados in s’ùrtimu nùmeru de Acta Paediatrica..

➉➐ PREGONTAS & RISPOSTAS

Fusione de su 1848? Federicu Fenu, boghe contrària de DIEGU CORRÀINE Sa “fusione” de su 1848 est istada una trampa chi est servida a sos Savojas pro dominare mègius s’ìsula, atribuende a sos Sardos sa voluntade e sa detzisione de abbandonare cale si siat espressione de autonomia. In realidade, comente s’ischit, custa voluntade fiat istada manifestada petzi dae sa burghesia sarda prus piemontesizada, sa casteddàrgia in particulare. Est finas beru chi sas istitutziones “autònomas” eliminadas (sos tres istamentos) fiant collegadas a sa natura de su Regnum Sardiniae, chi non fiat istadu àteru si no un’imbentu de papa Bonifàtziu VIII, chi, atribuende·si sa soberania de sa Sardigna, nd’aiat intregadu sa corona in su 1297 a Giagu II de Aragona. A nàrrere sa bera, fiat istadu unu passu contra a s’indipendèntzia residuale de sa Sardigna, contra a s’Istadu de Arborea, duncas un’istrumentu e unu mèdiu de colonizatzione. A pustis de unos cantos sèculos, semper e cando, in su 1848, finas sos Istamentos, ùnica entidade sarda a cunfrontu de su podere dominadore, aiant sessadu de esistire. Comente, in antis, s’abolitzione de su feudalèsimu e sa lege de sas tancas fiant istados su mèdiu pro gratificare e dare fortza a una burghesia sarda oramai tzeraca de interessos esternos.

S’ùnica boghe de importu ma a sa sola contra a custu protzessu de omologatzione introduidu dae sa “fusione” est istada sa de su teòlogu Federicu Fenu. Pròpiu in su 1848, in s’iscritu “La Sardegna e la fusione con il sardo continente”, sende chi cunfirmaiat sa fidelidade sua a sos Savojas (e comente podiat fàghere in manera diferente sena èssere pessighidu, si cunsideramus canta morte e dolore aiant causadu contra a cale si siat

“rivolutzionàriu” pustis de de sas derrotas de su 1796, 1802 e 1812?), pretendiat pro sa Sardigna unu guvernu e una costitutzione a bandas, in unu cuadru federalista. Fenu, faeddende de sa Sardigna, la paragonaiat a s’Irlanda a cunfrontu de s’Inghilterra: “Così ancora quando si è voluto incorporare l’Irlanda all’Inghilterra si è fatto un pasticcio, il quale ha prodotto, e produrrà se non si rimedia, immensi danni. Occorrono tra i popoli tali differenze di stirpe, di costumi, di genio, d’indole, che volerli fondere si è il medesimo che distruggerli ambidue se uguali, opprimere la parte più debole se disuguali. Ora la Sardegna dista dal Piemonte di stirpe, di costumi, d’indole, di genio, forse più che gl’Italiani dagl’Inglesi”. E sighit narende chi: “i suoi più gravi mali [quelli della Sardegna] sono i ferri che le stringono le membra, questi vogliono esser rotti, non aggravati se si vuol che cammini. [...] E poi la Sardegna è bastantemente generosa per sapere preferire la libertà al servaggio, l’indipendenza all’abbiezione, anche quando fosse condannata a trarre vita povera, il che è tanto falso; quanto è vero che l’Onnipotente l’ha fornita di quanto si richiede alla floridezza non che al benessere”.

In s’artìculu de Fenu, sunt bundantes sos cunsideros e sas riflessiones chi tenent un’atualidade manna. Benit male a nde fàghere un’issèberu.

Ma, in mesu de totus, sa prus crara, “indipendentista” ma finas internatzionalista e “europeista” est custa: “Il popolo Sardo ha costumi, indole, lingua, storia, posizione geografica, tutte proprie, tutte d’un popolo a disparte. Perché si pretende così giustamente che l’Italia formi una nazione separata e distintissima dalla Francia, dall’Austria, ecc.? Perché ha costumi, genio, idioma, storia e terreni propri, i quattro primi bastantemente

distinti da quelli degli altri popoli, e l’ultimo segnato a dito dell’Onnipotente che la cingeva della lunga, alta e fortissima barriera delle Alpi. Ebbene in piccolo, quasi in miniatura la Sardegna ha tutti questi distintivi, anzi la sua naturale separazione e quasi direi la sua personalità è più risentita. Qual paese può essere più circoscritto d’un’isola come la Sardegna? Inoltre, allorquando specialmente le si unirà la sua piccola sorella la Corsica e la popolazione crescerà, come si deve sperare, formano uno spazio più grande dello Stato della Chiesa non che della Toscana: ora, se questi due possono formare due Stati sovrani, perché quelle non potranno avere una semplice costituzione a parte? [...] L’Italia, anzi l’Europa ci ammirerà se riusciremo a risuscitare la nostra sepolta patria. Pensiamo prima a riedificare la nostra casa, e poi potremo pensare a quella degli altri”. E galu: “... perché i popoli che non sono liberi si avviliscono, si snervano, si scoraggiano a petto delle grandi difficoltà, dei molti ostacoli chi si parano allo sfogo delle speculazioni ai calcoli dell’industria. [...] finché la Sardegna non sarà sciolta da ogni catena, finché non sarà libera di provvedere ai suoi casi, essa non risorgerà a dispetto di tutte le gratuite asserzioni contrarie”.

In Fenu b’at s’idea moderna chi sa prosperidade est ligada a sa libertade de si guvernare a sa sola e a s’abertura produtiva e cumertziale a s’Itàlia e a su Mediterràneu, cun sa possibilidade chi sa Sardigna nde siat s’empòriu.

Finas s’idea chi teniat Fenu de una comunidade sardu-corsicana est de atualidade manna, una manera de ideare e disinnare s’integratzione europea moende dae sos assimìgios, superendo sas làcanas de sos istadosnatzione artifitziales “màndiganatziones”. n

s’amighèntzia de duas natziones, duas limbas

Chenàbura SARDOS PRO ISRAELE

Assòtziu de amighèntzia Sardigna-Israele

‫הינידרס תודידי תדוגא תתומעל‬-‫לארשי‬

chenabura@gmail.com / sardosproisraele@gmail.com cagliari@federazioneitaliaisraele.it www.chenabura.eu.

GIUANNECOLUMBU intervista

« Apo istudiadu architetura, ma sas passiones meas prus profundas sunt semper istadas pro s’arte, sa pintura e su tzìnema »

«In Sardigna apo agatadu unu mundu galu prus incantadore» Pregontas de Giuanna Cottu

Giuanne Columbu, regista, iscritore, intelletuale integradu pro issèberu personale e apartenèntzia familiare in sa identidade sarda, nos contat inoghe tretos de sa vida e de su traballu suo.

Tue ti ses laureadu in architetura, comente ses coladu a su tzìnema? Ite t’at ispiradu?

Apo istudiadu architetura, ma sas passiones meas prus profundas sunt semper istadas pro s’arte, sa pintura e su tzìnema.

Ses iscenegiadore, as bintu finas prèmios (pesso a «Arcipelaghi» in su 2001). A lu dias iscrìere unu libru in sardu? Unu cras ti podimus pessare comente iscritore in limba sarda, o chi

iscriet in sardu iscenegiaduras pro isse etotu e pro àteros registas ?

Pesso a beru chi no lu dia pòdere fàghere. Su sardu m’agradat, in sa tzinematografia comente in sa realidade, ma lu faeddo male.

In su traballu “Andalas”, 30 annos a como, si faeddaiat de s’intrada a poderiu de sa modernidade in sas biddas de Barbàgia.

A distàntzia de totu custu tempus ite b’at abbarradu de totu custu custa situatzione descrita in «Andalas»?

Sos eventos contados in cussa prima pellìcula mea e tratados in sa tesi mea de làurea in architetura, est a nàrrere sas cunseguèntzias de s’impiantu in Sardigna de indùstrias in cunflitu craru cun s’ambiente, cun sas richesas e sa cultura de su territòriu, sunt nòdidas a totus. A su tempus m’aiant naradu chi fia unu “bandi-

SANTANDRIA NADALE > 2012 du” e unu “inimigu de su pòpulu” ca sustenia chi cussas indùstrias, caras che fogu, aiant àpidu tentu efetos distrutivos pro s’economia e s’identidade de s’ìsula. A dolu mannu tenia resone deo.

Tue as realizadu mustras in su Palatzu de sa Permanente de Milanu, sa tzitade in ue ti ses laureadu. Pro ite no as sighidu sa vida tua in ie? ite t’at fatu ghirare a Sardigna ?

Comente totu sos milanesos amaia e astiaia Milanu, ma in fines sa tzitade m’agradaiat.

Tenia un’istùdiu e amigos artistas medas.

Faghia mustras de pintura e àteras mustras prus impinnadas politicamente in sa manera chi sos mèdios de informatzione istorchiant sa realidade impreende sas sugestiones de sas imàgines fotogràficas. Cun cussu traballu, deo e sos cumpàngios meos aìamus otentu sos ispàtzios espositivos prus de giudu de sa tzitade a aìamus provocadu s’atentzione de sos crìticos de s’importu de Mario de Michelis e Umberto Eco. Dae pagu su Museu de Arte Moderna de Napoli e sa Fundatzione Mudima de Milanu ant realizadu unas cantas mustras retrospetivas subra de sas òperas nostras realizadas in cussos annos. Ma cando mi nche so tramudadu a Sardigna, in prus de megiorare in salude, apo finas agatadu unu mundu galu prus incantadore. Unu mundu chi giai connoschia gràtzias a sos contos de babbu e mama e pro s’esperièntzia chi tenia cada borta chi benia a colare sas vacàntzias. Fiat in su 1979 chi mi nche so tramudadu, cando s’est presentada s’oportunidade de traballare comente programista-regista in sa Rete 3 de sa RAI. Aia trinta annos e in sa RAI bi so abbarradu finas a su 1999, traballende in libertade manna e meravigiosa. Pariat chi a sos capos romanos no lis importaiat nudda de su chi faghìamus in Sardigna. E custu, sende chi paret unu machine, nos rendiat lìberos. A bortas, lìberos de fàghere programas chi non baliant mancu isperu, ma in carchi casu finas de realizare òperas de livellu artu a beru. Pro nàrrere, unos cantos documentàrios realizados in cussa època – comente “Visos” o “Paesi e Paesi”, mai trasmìtidos in sos canales istatales de sa RAI – los aiant bèndidos a emitentes pùblicas europeas e americanas. Pustis mi so cungedadu e apo incumintzadu sa professione lìbera pro proare su caminu de su tzìnema.

As impreadu sa limba sarda in sas pellìculas “Arcipelaghi” e “Su Re”, ma finas in àteros documentàrios. Pro tene, una richesa est? No as mai pessadu chi podiat èssere unu lìmite?

Sa limba sarda est gasi musicale e forte chi rapresentat de seguru un’oportunidade pro su tzìnema, no unu lìmite. Sa proa chi su sardu

AJÒ, viàgios e turismu A SERVÌTZIU DE SOS CLIENTES DAE 30 ANNOS / Billeteria Aèrea, Marìtima, Ferruviaria / Prenotatziones Alberghieras – Crotzeras – Autonolègiu / Viàgios Organizados, Cungressos / Turismu Aziendale e Iscolàsticu

07100 TÀTARI, pratza de Fiume 1 / tel. 079-2064300, fax 079-238311 postel: info@ajo.it / situ internèt: www@ajo.it

« Sa limba sarda est gasi musicale e forte chi rapresentat de seguru un’oportunidade pro su tzìnema» no impedit sa cumprensione de una pellìcula l’apo tenta bortas medas presentende sos traballos meos in s’èsteru, in carchi casu finas sena sutatìtulos. Dia tènnere casos e argumentos medas de numenare a custu propòsitu.

Pro nàrrere, cando fia montende “Arcipelaghi”, in Marsiglia, cun una montadora frantzesa chi connoschiat pagu s’italianu e nudda su sardu, custa montadora fiat, semper e cando, a tretu de distìnghere una batuta retzitada bene dae una retzitzda male. Su ricursu a una limba pagu connota o disconnota de su totu, difatis, non nos devet giughere a tènnere timòria e mancu a s’illusione de no èssere cumpresos.

B’at semper carchi cosa chi pertocat su sonu e su ritmu de sas paràulas, a parte sa gestualidade, chi est cumpresa dae totus in manera perfeta. De su restu, si est possìbile a fàghere una pellìcula muda o petzi musicale, pro ite non si diat dèvere fàghere una pellìcula in sardu? Mel Gibson at fatu sa “Passione” sua in latinu e aramàicu, duas limbas mortas o pagu prus o mancu disconnotas, pro ite deo no aia dèvidu girare s’Evangèliu in sardu?

Apo bidu chi in “Su Re” as isseberadu, pro su prus, atores non professionistas, calicunu de issos presente giai in “Arcipelaghi”; forsis custos atores ti dant carchi cosa in prus de sos atores professionistas?

No apo mai traballadu cun atores professionistas, ma si nde tengera s’ocasione lu dia pòdere fàghere. Pro como m’apassionat su traballu cun sos chi si narant no-atores, chi in Sardigna sunt bravos meda, forsis gràtzias a un’iscola impròpia, cussa chi benit dae sa traditzione de s’improvisatzione poètica e de sos contos orales. Sos no-atores, si ghiados bene, sunt a s’ispissu prus beros e intensos. Rètzitant cun su coro e, finas retzitende unu copione istabilidu, nos narant carchi cosa de issos etotu e de su mundu issoro. “Su Re”, difatis, contat sa passione de Gesùs e, in su matessi tempus, sa Sardigna. E si sa Sardigna e sa limba sarda, mesurende·si cun sos tempos morales e sotziales de s’Evangèliu, s’irrichint, finas sa rapresentatzione de s’Evangèliu fàghet possibiles interpretatziones noas. A nàrrere su beru, sa traspositzione in Sardigna de s’Evangèliu, botzada dae su Ministèriu italianu ca l’ant giuigada localìstica, cunfirmat s’universalidade de s’istòria e sa possibilidade de dare a su pùblicu

de cada paisu de su mundu ispuntos noos pro riflètere subra de s’istòria de Gesùs.

B’at assimìgios cun “Il vangelo secondo Matteo” de Pasolini. Influentziadu t’at in carchi manera?

Su Re tenet de seguru elementos chi l’acùrtziant a su “Vangelo secondo Matteo” de Pasolini. Siat pro su ricursu a sos atores non professionistas, siat pro s’ambientatzione in unu logu diversu dae cussu istòricu. Semper e cando, sa Matera de su “Vangelo secondo Matteo” si referit a sa Palestina, mentres sa Sardigna de su Re abbarrat sa Sardigna. In prus, s’Evangèliu realizadu dae Pasolini est tzentradu in subra de sa paràula e faghet a manera de fàghere craros sos messàgios suos. Su meu, imbetzes, est tzentradu in subra de sos silèntzios, de sas ghèmidas, de su sonu de su bentu, e cada significadu est rimandadu a sa riflessione de s’ispetadore.

Comente at accollidu “Su Re” sa Crèsia?

Galu no nd’isco. Potzo nàrrere chi sa pellìcula est nàschida in intro meu dae unu turbamentu mannu. Leghende s’Evangèliu torraia a agatare a mie etotu e s’esperièntzia de totu sas suferèntzias umanas. Sa pellìcula, semper e cando, est istada iscenegiada dae mene e dae babbu meu, in una collaboratzione chi s’est rinnovada die cun die pro annos, e cun su suportu esegèticu de sa Facultade Pontifitzia Teològica de Sardigna.

Cantu at influidu sa figura de babbu tuo in sa vida artìstica tua?

A babbu meu devo meda a beru. Finas chi at pòdidu, isse m’at acumpangiadu in sas aventuras tzinematogràficas meas. Prus de una borta at fatu finas a atore. In “Arcipelaghi”, sa die chi s’intèrprete chi dèviat fàghere sa parte de su preìderu no est bènnidu a s’addòviu, at bestidu isse sos bestires de iscena e at fatu isse

sa parte. In “Su Re” est presente petzi cun sa boghe in foras de campu, in s’incumintzu e in s’agabbu de sa pellìcula. Isse rètzitat in sardu sa profetzia de Isaia, cun una boghe giai pagu firma in sa ditzione, ma galu prena de fortza e de passione. Babbu m’at trasmitidu cosas meravigiosas meda, sa prus bella, forsis, est sa dispositzione a abbaidare a s’aventura de sa vida cun amore e cun ispantu semper rinnovadu.

Cales prospetivas pro su tempus venidore de su tzìnema sardu?

Bido sa possibilidade de realizare òperas noas e bellas meda chi content sa Sardigna e su mundu, e chi autores noos s’acrarent rinnovende sa visione de sa vida e de sos èsseres umanos. At a dipèndere meda dae sa determinatzione de sos autores e, gasi etotu, dae cantu sas istitutziones chi oe òcupant su postu chi unu tempus fiat de sos metzenates, ant a cumprèndere s’importàntzia culturale e finas econòmica de su tzìnema. In custu mamentu, mi paret chi chie guvernat tèngiat pagu interessu pro su tzìnema.

Cando tenes una tzinepresa in manos, ite proas?

Cando tèngio una tzinepresa in manos, si no est tropu grae, dia nàrrere chi mi nd’ismèntigo de la tènnere. Abbàido in s’obietivu comente cun sos ogros meos o, cando finas deo so gasi cuntzentradu de èssere parte de s’iscena, comente cun sos ogros de unu ispìritu invisìbile, chi non s’at a bìdere in sa pellìcula ma chi acumpàngiat e sugùgiat sas atziones de sos pessonàgios.

A cando un àtera pellìcula in sardu?

Isperemus chi no nche colet tempus meda.

In custa pàgina, iscenas de sa pellìcula SU RE.

GIUANNE COLUMBU est nàschidu in Nùgoro in su 1949 e s’est laureadu in architetura in Milanu. Apartenet a una famìlia de traditzione sardista. Su babbu, Micheli, est istadu presidente de su Partidu Sardu, deputadu de sa RI e deputadu europeu. G. Columdu at traballadu comente programista regista pro sa RAI de Casteddu dae su 1979 a su 1999, faghende programas televisivos medas. In mesu de custos: Visos – sete bisos contados e interpretados dae bisadores, seletzionadu Prèmiu Italia 1985 e Imput Montreal (1986) e Villages and Villages binchidore Prix Europa 1991 – documentàriu mègius produidu dae un’emitente pùblica europea. In su 1999 at costituidu sa LUCHES FILM, faghende, comente regista, unos cantos documentàrios: Storie Brevi, Premio Hermes – documentàriu mègius de promotzione turìstica – 2005. In su 2001, at fatu Arcipelaghi, pellìcula chi at bìnchidu unos cantos prèmios pro s’iscenegiadura.

IN SAS MÈGIUS LIBRERIAS O IN LÌNIA www.saribs.it

Condaghes www.condaghes.it

literadura universale in sardu?

COMO SI PODET!

Àteros autores: JOHANN WOLFGANG VON GOETHE – MIGUEL DE UNAMUNO I JUGO – JOSÉ SARAMAGO – GABRIEL GARCÍA MÁRQUEZ – EDUARDO MENDOZA – LUIS SEPÚLVEDA – JAMES JOYCE

Sèrie noa in collaboratzione CONDAGHES&PAPIROS

ISPAGNA: Sa RAE tzèlebrat sos 300 annos de vida

■■ Sa RAE (Real Academia Española) tenet tres sèculos. Totu fiat cumintzadu in su mese de austu de su 1713, a initziativa de unu grupu de eruditos e de nòbiles, capitanados dae su marchesu de Villena, chi punnaiant a sanare “una mancàntzia importante: sa limba ispagnola non teniat unu ditzionàriu cunforma a sas tzircustàntzias”. In su mese de santugaine de su1714 su re Filipu V reconnoschet s’esistèntzia de s’Academia, chi at a publicare su “Diccionario de autoridades” in su 1726, agabbadu in su 1739.

SANTANDRIA NADALE > 2012

➊➉ SARDIGNA

Unu progetu de transitzione pro sa Sardigna non podet non favorire sa soberania alimentare.

«CHÌMICA BIRDE? NONO!» Intervista a dr. Vissente Migaleddu A ite custa contrariedade a sa chìmica birde?

Non si tratat de èssere contràrios a sa chirca subra de sa sìntesi ne a sa produtzione de polìmeros noos e de materiales noos de orìgine vegetale.

Pesso antzis chi custa progetualidade siat positiva, chi s’època “post petròliu” est semper prus arribbende e ant a servire materiales noos non de orìgine fòssile.

Su problema est chi sos intentos birdes de su progetu sunt istrumentalizados dae Enipower, chi impreat sa chìmica chi narant “birde” comente caddu de Tròia pro si fàghere tretu in Sardigna in sa produtzione de energia a prètzios intzentivados dae “biomassas”.

Tèrmine ambìguu in Itàlia, ue finas sos copertones sunt cunsiderados de orìgine vegetale: motivu chi at giutu s’Europa a nos mantènnere suta de infratzione, santzionende·nos. Gasi etotu, de custa manera s’Eni diat pàrrere chi si nche chèrgiat bogare dae sos costos de sa bonìfica de su situ industriale, ue s’incuinamentu oramai no est prus petzi in sa falda, ma nch’essit foras de su perìmetru industriale, tochende finas sa dàrsena, chi como est interdeta. Sa voluntade de fraigare in unu logu chi tenet bisòngiu de una bonìfica profunda e s’inchinisadore nos faghent pessare chi custu progetu siat pagu “birde“.

Narant de unu supradimensionamentu de sa tzentrale a biomassas.

Craride·nos·lu!

Eni Power cheret realizare una tzentrale a biomassas de 43,5 MWe (prus manna de cussa prevista in su protocollu de intesa di 40 MWe). A nàrrere su beru sa tzentrale a biomassa in su SIA (Istùdiu de impatu ambientale) est sustituida, a cunfrontu de su protocollu de intesa, dae una tzentrale a “biomassa” cun una potèntzia tèrmica de 205 MWt alimentada dae duas caldajas; una de 135 MWt pro sa combustione

Comente si mèdiat:

presunta de biomassa cullegada a una turbina a vapore de 43,5 MWe; s’àtera de 70 MWt -prus de su tres unu de sa potèntzia- pro sa produtzione de vapore “tecnològicu” alimentada, comente combustìbile, dae unu resìduu industriale ispetziale perigulosu e tòssicu/notzivu de su craking de s’etilene, cramadu FOK (Fuel of craking) che non podet èssere de seguru classificadu “bio”. In base a sa documentatzione est bonu a pessare chi a regìmene prenu pro sa chìmica “birde” siant netzessàrios prus o mancu 10Mwe. S’impiantu propostu est duncas supradimensionada de prus o mancu 1520 bortas a cunfrontu de su bisòngiu de sa prima fase e de pagu prus o mancu bator o chimbe bortas a cunfrontu de cussas a regìmene prenu. Non b’at mancu sa seguràntzia chi serrent sa termo-tzentrale a ògiu combustìbile e a Fok de 160 Mwe: su documentu de istùdiu de impatu ambientale nde prospetat sa possibilidade, nudda de prus. Semus, duncas, a curtzu de unu tzentru de produtzione energèticu (E.on) a ògiu combustìbile, a carbone e a fotovoltàicu pagu prus o mancu milli MWe. B’at giai energia cantu bastat e finas prus de su chi bisòngiat.

A prodùere energia dae biomassa, prus netu diat èssere?

Dae su puntu de vista sanitàriu, macari chi sa combustione de “biomassas” vegetales ammentet emissiones “netas”, una tzentrale alimentada gasi lassat in s’àera medas sustàntzias tòssicas cantzerògenas comente benzene, idrocarburos politzìclicos aromàticos, diossinas/furanos e particuladu sùtile e ultrasùtile, cun mannària prus minore de 1 micru (PM < 1). Unos cantos istùdios reghentes dimostrant chi si verìficat un’emissione prus pitica de prùeres finos dae impiantos a ògiu combustìbile, a cunfrontu de cussas produidas dae caldajas a biomassa. Pro fines, in su

protocollu de intesa e in s’istùdiu presentadu pro sa Valutatzione de impatu ambientale (Via) si faghet riferimentu a sos decretos de lege diferentes ue est previstu chi finas sas partes non biodegradàbiles de sos refudos sòlidos urbanos (plàstica, etc) siant postas a pare tout court cun sas biomassas. Duncas sa cosa sighit a èssere pagu crara.

Non bi creet chi un’investimentu de prus de 1.000 milliones potzat abbivare su polu industriale?

De investimentos miliardàrios e milionàrios in sos polos industriales de sa Sardigna in deghinas de annos nd’amus bidu paritzos, non mi paret chi custu apat fatu megiorare sa calidade de s’Isula.

Sos contos de “lea su dinare e fui” sunt medas a beru, a nois nos sunt abbarrados 450mìgia ètaras (1/6 de s’ìsula) iscritos in Sitos de importu natzionale (Sin) ue sa bonìfica diat dèvere èssere prioritària.

Finas su polu industriale de Portu Turre est unu Sin, un’àrea a arriscu ambientale artu ue abba, terra e àera presentant incuinantes de meda prus artos de sos livellos de lege. In àreas simigiantes, sos interventos previstos de sa lege sunt sos de minimòngiu de s’arriscu de àteru incuinamentu e peoru de sas cunditziones sanitàrias: a brusiare fok e biomassas non paret tzertu unu progetu chi andet in cussa diretzione. Pro torrare a bida sa Nurra e totu sa Sardigna servit a fàghere sas bonìficas e a punnare a su setore primàriu agroalimentare. In sas ùrtimas deghinas de annos amus ismesadu sa produtzione de trigu tostu e non semus prus a tretu de nos assegurare su pane fitianu nostru.

Si faeddat meda de sos produtos alimentares agrìculos nostros chi si devent cunfrontare in sos “mercados” sena intzentivos; Proamus a nche bogare sos agiudos a sos Moratti pro sa produtzione intzentivada (cip6) de energia elètrica

Cheratoconu? in Nùgoro

■■ Non b’at terapias mèigas de valididade segura. Finas a cantu si podet, s’astigmatismu lèbiu dae cheratoconu est currègidu cun otzeras e/o lentes de cuntatu, a su sòlitu gas-permeàbiles, comente sas chi ponet ARTVISTA. ■■ In sas formas prus graves, in ue non faghet a agatare unu mèdiu mancu cun sas lentes, b’at finas sa possibilidade de unu trasplantu de còrnea o de àteros interventos curretivos.

AR

< Curretzione cun lente a cuntatu

T V I S TA

Gianni Pisanu Cuntatologia Ispetzialìstica e Òtica

carrera de Gramsci 89/e • 08100 NÙGORO • tel. 0784 231444

FRANTZA: HOLLANDE, CANDO EST CHI PONET SA FIRMA IN SA «CARTA EUROPEA»?

■■ “Essende presidente, apo a ratificare sa Carta europea de sas limbas regionales o minoritàrias ”. Custu impinnu leadu dae François Hollande cando fiat candidadu a presidente non paret postu galu in pràtica. Macari Aurélie Filippetti, ministra de sa Cultura, apat repìtidu s’impinnu de su guvernu sotzialista in su mese de santandria passadu —sena fissare, però, peruna data pro sa ratìfica—, su sindicadu de s’iscola pùblica e sa Federatzione de sos insinnantes de limba e cultura otzitana sunt protestende ca sas limbas minoritàrias de Frantza non sunt numenadas in su progetu de lege nou pro s’iscola, chi at a discùtere luego su Cussìgiu de sos Ministros.

➊➊ dae refudos industriales; in tres annos ebbia amus a agatare s’Inter falada in sèrie C. E custu balet pro s’Alcoa e finas pro Euroallumina; intzentivos chi sa Cummissione Europea cuntestat comente agiudos de istadu indèbitos e chi nois semus custrintos a pagare.

Ma sa produtzione de energia elètrica dae biomassa non podet abbivare su mundu de su sartu?

Chirchemus de fàghere un’esempru ligadu pròpiu a sa produtzione de su biomassa dae cardu pro sa chìmica “birde”. Pro prodùere 43,5 MWe dae sa combustione de sa biomassa dae cardu sunt netzessàrios cun podere calorìficu decraradu (3500 Kcal/Kg) de pagu prus o mancu 500-600 mìgia Ton/annu; cun sas resas culturales mèdias dìamus dèvere a sacrificare 100-120 mìgia ètaras de su territòriu seminativu nostru (subra pagu prus de 250mìgia ètaras de seminativos disponìbiles) duncas pagu prus o mancu 1000 1200 Km2 de su territòriu nostru pro prodùere 43,5 MWe; cun sos pannellos fotovoltàicos cun sas resas de oe pro prodùere 1600 MWe (belle su dòpiu de su bisòngiu màssimu nostru de onni die) diant bastare pagu prus de 64 Km2; favorende sa produtzione distribuida e non sa de sos grupos de pressione monopolistas mannos, dìamus pòdere pònnere sos pannellos subra de sas coberturas de sos fràigos pùblicos nostros, de sas domos nostras e subra de sos cuiles nostros. Su petròliu nostru est su sole.

Dìamus dèvere impedire chi cale si siat filera agro-alimentare siat ispèrdida in favore de una filera agro-industriale super intzentivada in sa fase de combustione; duncas subra de sa terra nostra petzi balàngios de fumos incuinantes e perunu torracontu econòmicu. Devimus impedire s’ispetìngiu de su territòriu nostru a òpera de trivellas, carbone, impiantos a biomassa, biogàs e de cale si siat progetu pseudo “birde”. Unu progetu de transitzione pro sa Sardigna non podet non favorire sa soberania alimentare.

Duncas intzentivemus sas produtziones tzerealìcolas nostras a impreu alimentare.

Pregontas de sa redatzione de EJA

Bar MAJORE cursu de Garibaldi, 71 08100 NÙGORO

Lìtera dae ...

Joan Elies Adell Pitarch ESPAI LLULL, Via Columbano, 4, 07041 L’Alguer / S’Alighera

Bartzellona

Su Guvernu ispagnolu contra a s’iscola catalana S’atacu a su modellu linguìsticu de s’iscola catalana fatu dae su ministru de cultura e de educatzione ispagnolu José Ignacio Wert cun su progetu de sa Lege Orgànica pro su Megioru de sa Calidade Educativa (LOMCE) at pilisadu una cuntierra istremenada, in ue sa limba no est s’ùnicu obietivu. In càmbiu, su guvernu ispagnolu est pranifichende, in manera elaborada e pessada bene, s’istabilimentu de unu sistema educativu tzentralizadu, chi torrat a partzire sos alunnos cunforma a sas possibilidades —cunsiderende de mancu sas capatzidades issoro—, bortende sas palas a s’ecuidade e a sa coesione, chi giughet a su minimòngiu de sa calidade de s’iscola pùblica, pessadu pro superare sas proas unificadas de valutatzione —ma non pro insinnare nen formare—, disinnadu dae s’idea chi sa capatzidade crìtica, sa connoschèntzia de s’ambiente e de s’istòria reghente

“museu” NON “museo” Est giustu a nàrrere e a iscrìere “museu”, chi est unu cultismu chi currispondet a su lat. «musēum», gr. «mουσεῑον» der. dae «mοῦσα» «musa» (propiamente «logu sagradu a sas Musas»).

Duncas, non cumprendimus pro ite calicunu iscriet “su museo”, a s’italiana (es.: In su museo bi ada operas de diversas iscolas europeas; in su museo de su pane b’at istadu un’ addoviu; in su Museo Archeològicu Natzionale de Casteddu,

ISCRÌERE IN SARDU... cun Règulas!

tel. 079-983498

sunt unu perìgulu, cun sa voluntade de pònnere in seguru su dinare destinadu a sas iscolas elitàrias.

Una bomba a relogeria in su coro de su sistema iscolàsticu e una manera pro torrare a sa segregatzione iscolàstica.

Una lege chi ponet in craru sas ideas de sos redatores, cun sa definitzione de s’educatzione comente “su motore chi promovet sa cumpetitividade de s’economia” o “una bena de benefìtzios materiales e simbòlicos”. S’educatzione petzi comente cuntzetu materialista e ideològicu, non formativu nen de imparu. Sa proposta de su ministru Wert cheret èssere mortale contra a sa coesione de s’iscola catalana e contra a sa presèntzia de sa limba in su sistema e torrat a nudda s’àmbitu de cumpetèntzias de sa Generalitat —reduende su podere de detzisione suo a su mìnimu. De seguru, cumpretamente.

E pro custu su Guvernu de sa Generalitat —su de como e su venidore— tocat chi siat radicale oponende·si a sas propostas ministeriales istatales e forte in sa defensa —finas a cantu amus

etc.), cando chi est naturale chi sos cultismos latinos chi agabbant in “-um” podent èssere addatados in sardu cun finale in “-u”! “mèrcuris” NON “mèrculis” Est prus giustu “mèrcuris” cun sa -r-, dae lat. tardu Mercŭrī (dies) «(die) de Mercùriu». Sa variedade “mèrculis” no est isballiada ma est petzi una variedade locale. In “mèrcuris” tenimus sa -s finale in analogia cun “martis” dae martis (dies), comente la tenimus in “lunis”, dae unu dies lunis in càmbiu de dies lunae, regulare.

Finas in italianu antigu si naraiat “mercordì”, cun sa «-r-».

a dipèndere dae sas istruturas istatales ispagnolas— de su chi fissat in contu de iscola e de limba s’Istatutu e isvilupat sa Lege de s’Iscola de Catalugna. E at a tocare chi si neghet a aplicare sa LOMQE. De seguru, però, su Guvernu catalanu —su de como e, mescamente su venidore— tocat chi s’opòngiat a totu custa idea distrutiva de su sistema educativu, segragadora, elitista, discriminatòria, reatzionària.

Sa traditzione de s’iscola nostra tenet sa “limba pròpia”, su catalanu, comente pernu, e tenet su valore de sìmbulu e de motore. Non nos podimus permìtere de pèrdere nen s’unu nen s’àteru. n

Adesivu: “S’Iscola in catalanu como e sèmpere”

“no est” NO “non est” Tocat a ammentare chi iscriìmus “no” o “ne” in dae in antis de paràulas chi cumintzant in vocale e “non” o “nen” in dae in antis de paràulas chi cumintzant in cunsonante: no andat e non benit, ne andat nen benit.

Francu cando “non” e “nen” sunt sighidos dae sos pronùmenes “lu, la, los, las; li, lis”, in ue non bi cheret sa «-n», ma si narat e iscriet “no lu, la, los, las; li, lis”.

Est craru chi non b’est sa «-n», ca tando si diat dèvere pronuntziare assimilende a sa «l-» chi sighit. In realidade, sa pronùntzia cun assimilatzione la tenimus, ma currispondet a “nos lu, la, los, las”.

Cafè TETTAMANZI 1875 https://www.facebook.com/caffe.tettamanzi

BILINGUISMU “Èssere bilìngue a pitzinnos: unu profetu a betzos”

■■ Sas pessones chi ant imparadu una segunda limba cando fiant pitzinnos tenent prus lestresa mentale in edade manna, cunforma a s’istàdiu chi at fatu Brian Gold, de sa Facultade de Meighina de sa Universidade de Kentucky (Istados Unidos), publicadu in sa rivista ‘Neuroscience’. “A èssere bilìngue dae sa pitzinnia paret chi megioret su funtzionamentu profetosu de su cherbeddu in sa betzesa”, narat Gold, cunfirmende àteros istùdios chi evidèntziant su profetu de su bilinguismu in sa cura de s’Alzheimer.

SANTANDRIA NADALE > 2012

➊➋ LIMBA SARDA

Antonella Sorace, dae Edimburgu a Sardigna cun «BILINGUISMU CRESCHET» Su 27 de santandria de su 2012, in sa, Biblioteca Regionale de Casteddu, Pepe Coròngiu, responsàbile de s’Ufìtziu Regionale de sa Limba Sarda, at presentadu su “ramu” sardu de su Progetu de educatzione bilìngue “Bilinguismu Creschet” paris cun s’ideadora, Antonella Sorace, de mama sarda e babbu italianu, bilìngue dae sa nàschida in italianu e in inglesu, mama de duos pitzinnos finas issos bilìngues, at faeddadu de sos profetos medas de su bilinguismu. E lu podet fàghere cun connoschimentu, ca, a contu de s’Universidade de Edimburgu, faghet istùdios subra de su cherbeddu bilìngue, comente promotora e responsàbile de su progetu “Bilingualism Matters”, chi cheret nàrrere siat “Argumentos de bilinguismu” siat “Su bilinguismu tenet importu”.

Antonella Sorace, cun s’òpera sua, rispondet a sos pregiudìtzios prus comunos in contu de bilinguismu: a istudiare duas limbas faghet cunfùndere sos pitzinnos, faghende istentare s’isvilupu cognitivu issoro; su bilinguismu est ùtile petzi si ambas limbas sunt ùtiles.

Non b’at faddina prus manna. A connòschere duas limbas, imbetzes, pro Sorace faghet petzi bene a su cherbeddu. Difatis, sos pitzinnos bilìngues notant in manera ispontànea comente funtzionat su limbàgiu (sonos, paràulas, frases); duncas, imparant mègius sas àteras limbas e imparant in antis a lèghere.

Issos issèberant sa limba cunforma a sa pessone; tando, ischint a primidiu chi sos àteros podent tènnere una prospetiva diferente. Ant prus flessibilidade mentale, ca devent semper esclùdere una limba cando nde faeddant un’àtera; pro custu, tenent prus atentzione seletiva, èvitant sas distratziones, sunt bonos a monitorare su cumportamentu issoro, ischint a s’adatare a sas tareas noas.

Cale si siat cumbinatzione de limbas dat custu profetu. Finas si unu de sos idiomas interessados est una limba minoritària. Duncas, una limba minoritària est una possibilidade

LIBRERIA MONDADORI de Pier Franco Fadda est in carrera de Tola 11 (contonada de Cursu Garibaldi) NÙGORO tel. 0784 183 0219 https://www.facebook .com/MONDADORI.NUORO

«SARDIGNA», nùmene ufitziale de sa Terra nostra

De reghente, sa Regione Autònoma de Sardigna at ufitzializadu su nùmene SARDIGNA pro s’ìsula nostra. Duncas diat tocare chi totus adotemus custu nùmene.

In Lsc est istadu preferidu “Sardigna”, su prus connotu in Sardigna, sende chi est unu toscanismu antigu. Sardinna e Sardìnnia sunt addatamentos de Sardigna e non benint deretos dae su latinu SARDINIA. No andant bene mancu grafias comente Sardinnya, Sardinia, etc., chi non naratnemos e non tenet traditzione.

S’ùnicu resurtadu diretu dae su lat. SARDINIA est su fonnesu Sardìngia. Su fatu chi custu faeddu bi siat petzi in Fonne (e in carchi àtera bidda che a Àrthana) at cumbintu sos espertos

in prus pro fàghere crèschere sos pitzinnos bilìngues. Dae un’àteru puntu de vista, sos interventos polìticos non podent sarvare una limba si sos pitzinnos no l’imparant. Tando, agiunghimus nois, si podet nàrrere chi sa limba minoritària agiuat sos pitzinnos e sos pitzinnos agiuant sa limba minoritària.

E pro cunfirmare totu custu, Antonella Sorace nos faghet s’esempru de s’Iscòtzia. In

Cafè Literàriu “Atene Sarda”

a isseberare su prus populare SARDIGNA in Lsc. Duncas Sardigna finas pro sa RAS e pro nois chi, gosi, identificamus sa Natzione nostra. n

custa Natzione b’est su gaèlicu comente limba minoritària. B’at iscolas cun su gaèlicu comente limba veiculare. Sa veicularidade tenet, comente efetu, su megioru de su status de sa limba e, duncas, prus cunfiàntzia in sa limba etotu. Su resurtadu didàticu est de sos mègius, ca sos pitzinnos chi istùdiant in custas iscolas, non solu imparant su gaèlicu, ma imparant s’inglesu mègius de sos àteros.

E in Sardigna, ite si podet fàghere? Tantu pro cumintzare, tocat a cambiare sas atitùdines cara a su bilinguismu, ispainende un’informatzione curreta. Pròpiu “Bilinguilismu Creschet”, in prus de agiuare totu sas castas de bilinguismu, podet afortire sas abilidades bilìngue e multilìngues de sas Sardos. E sa cunventzione intre sa Regione Sarda e s’Universidade de Edimburgu pro su bilinguismu de sos pitzinnos est sa mustra de custas possibilidades. A pustis chi ant giai abertu filiales in Norvègia, in Grètzia, in sas Ìsulas Èbrides e in Trento.

S’isperu est chi a beru, in Sardigna, custas ideas si difundant in totue e s’abèrgiat un’àndela manna de isvilupu pro sa limba sarda. sarvadore serra

Unu logu in ue si podent comporare libros in sardu, italianu e àteras limbas.

Una sala in ue presentamus libros, pessonàgios e ideas.

Unu locale in ue ti podes finas pasare, bufende o mandighende.

CUNCURSU

Prèmiu

PINTORE

ARAGONA: CONNÒSCHERE S’ARAGONESU PRO LU SARVARE

■■ S’aragonesu est una limba romànica galu bia, pustis de 1000 annos, ma torrada a pagu prus de 10.000 faeddadores, mescamente in su nord de Aragona (Istadu ispagnolu). Che a àteras limbas, tenet problemas pro s’isvilupare. Pro mediare a custos problemas, cheret fatu connòschere e istimare a chi lu faeddat o lu cheret imparare. Pro custu, cumintzende dae su 20 de ghennàrgiu e pro sas 16 domìnigas chi ant a sighire, at a essire in fascìculos, cun El Periódico de Aragón, s’òpera El aragonés: una lengua románica.

➊➌ LIMBA SARDA

30 annos como, sos primos libros e tradutziones in sardu

de giornalismu in sardu IN AMMENTU DE S’ISCRITORE E GIORNALISTA GIUANNE FRANTZISCU PINTORE (Irgoli 1939 - Nùgoro 2012) bandimus su Cuncursu de giornalismu in limba sarda, chi at a premiare tres artìculos iscritos in sardu, in LSC (Limba sarda comuna) dae autores finas a 45 annos de edade. Pro ocannu sos artìculos podent tratare de polìtica internatzionale relativa a sas natziones sena istadu, de su pastoriu e de s’ambiente. Sos artìculos devent èssere inèditos, de 4200 caràteres (includende tretos biancos). Ant a èssere premiados cun 100 € cada unu e sa publicatzione in EJA. Sos artìculos cherent imbiados, intro de su 15 de abrile de su 2013, a: PAPIROS, c. de Lombardia 46, 08100 NÙGORO in una busta, cun pseudònimu, e, in intro, un’àtera busta cun nùmene e sambenadu de s’autore, indiritzu e telèfonu. Cada autore podet imbiare petzi un’artìculu.

Sa giuria at a comunicare su resurtadu a sos binchidores intro de su 30 de abrile de su 2013.

Organizat PAPIROS editziones cun su Patronadu de sa COMUNA DE IRGOLI

Como b’at chentinas de libros in sardu in prosa e semus cunsiderende custa produtzione editoriale comente una cosa normale, a pustis de una traditzione longa de poesia. Ma totu est cumintzadu in sos annos ‘80, chi sunt istados de profetu mannu pro sa renàschida de su sentimentu natzionale sardu e de sa limba sarda. Est de su 1976 sa proposta de lege de initziativa populare pro su bilinguismu e sa gherra pro s’ufitzialidade de su sardu. In cussos annos essiant finas giornales cun sos primos artìculos in sardu: Su Pòpulu Sardu, Nazione sarda, Sa Sardigna.

In su 1982, trinta annos como, sunt essidas sa primas publicatziones modernas in sardu: su romanzu S’àrvore de sos Tzinesos de Larentu Pusceddu; sa prima tradutzione: Traballu salariadu e capitale de Karl Marx, publicadu in tedescu in su 1847, sa prima Agenda de Sardigna.

S’importàntzia de sa tradutzione Dae tando, s’atividade editoriale in sardu est crèschida, mescamente cun sas publicatziones de sos editores prus “betzos” Papiros e Condaghes.

Oramai sunt medas sos autores de narrativa in sardu, ma est semper prus manna finas sa cantidade de tradutziones chi sunt dende a sa limba sarda ocasiones noas de presèntzia e afortimentu. E gasi, dae sos libros semus arribbados a sos giornales e rivistas, sende chi su prus no esistint prus ma mustrant chi su sardu est addatu a sa sièntzia e a sa

modernidade: Su Curreu de s’Unesco, Europa de sas Natziones, Le Monde diplo.

Sos Master de tradutzione fatos in Nùgoro pro bator annos paris cun s’Universidade Autònoma de Bartzellona, s’elaboratzione de s’istandard LSC e sa polìtica linguìstica fata dae sa RAS e àteros entes, oramai nos ant dadu ideas e esperièntzias teòricas e pràticas chi cunsentint a sa limba de tènnere isvilupu. Cun sa tradutzione, podimus assegurare cantidades mannas de literadura e autoes de calidade in limba bona e tzatzare su bisòngiu de lèghere in cantidade e in temas diferentes, pro pùblicos diferentes, sena dèvere isetare sa creatividade de sos iscritores in sardu, chi sunt semper de mancu. Ca, si isetamus petzi sa creatzione literària de autores sardos, arriscamus de tènnere pagas òperas e de argumentos particulares.

Sa tradutzione, de su restu, assegurat profetu mannu a su sardu, ca: —garantit s’ afortimentu de sa Règula ca s’editore podet cumandare a su tradutore sa Règula Lsc; —irrichit sa limba de cuntzetos, paràulas e tèrmines noos, bortende òperas de culturas, mundos diferentes; — fortzat sa limba a s’addatare a registros diferentes; — fortzat sa limba a espressare cuntzetos e ideas de mundos e dimensiones non connotas; — assegurat paridade cun àteras limbas, sena colare dae sas limbas mannas tzentralistas. EJA

AGENDA DE SARDIGNA, Editziones de s’Ìsula 1980, iscrita dae Diegu Corràine, TRABALLU SALARIADU E CAPITALE, Ed. de Sardigna 1982, bortadu dae D. Corràine S’ÀRVORE DE SOS TZINESOS, Ed. de sa Nae 1982, iscritu dae Larentu Puscedddu

Agiuade·nos a agiuare!

Mensa Comunitària

Parròchia de Nostra Segnora de sas Gràtzias, NÙGORO Abertu cada die (dae sas h 12,45 a sas h 14), francu su sàbadu e sa domìniga Pro agiudos e donos, tel. 320·1961147

GUARANÌ: IN BRASILE, SUNT MINIMENDE SEMPER DE PRUS

■■ Sos Guaranìs, 500 annos a como, fiant prus de 1.500.000. Oe sunt pagas deghinas de mìgia.

In Brasile, bi nd’at unos 46.000. Sos àteros grupos sunt in Paraguai, Bolìvia e Argentina. De sos Guaranìs brasilianos, sos Kaiowás sunt unos 30.000, su restu sunt Ñandevas e M’byás. Istant in s’istadu de Mato Grosso do Sul, in sa parte tzentru-otzidentale de Brasile, a làcana cun Paraguai. In antis, sos Guaranìs brasilianos ocupaiant unos 350.000 km2 de padentes e paris. Como, su prus sunt sena terra, ca custas sunt ocupadas dae propietàrios biancos.

SANTANDRIA NADALE > 2012

➊➍ ISCOLA

Sas famìlias tenent sa possibilidade de pedire su sardu in s’iscola pro sos fìgios

SARDU IN ISCOLA: cun sa Lege 482, Progetu de Iscola Bilìngue

LIBROS

Unu tempus venidore de su sardu bi podet èssere petzi si sa limba at a èssere presente in manera ufitziale in cada logu e impreu, in sa sotziedade e in su territòriu.

Oramai custa idea est generale in totu sos chi s’interessant de sardu e finas in sa gente prus interessada a sa sorte nostra de natzione. In prus, est finas craru chi sa polìtica linguìstica, cun sos servìtzios chi assegurat, la podimus cunsiderare una parte manna de su setore tertziàriu, chi podet dare chentinas o mìgias de postos de traballu. In àteras natziones, sunt deghinas de mìgia sos tècnicos e espertos de limba chi traballant in s’informatzione, in s’editoria, in s’iscola, in sa sanidade.

E s’Iscola de s’òbrigu est unu de sos fundamentos de sa polìtica linguìstica, ca bi colant deghinas de mìgias de pessones chi si podent formare in sardu, mescamente si asseguramus sa presèntzia de su sardu a bator annos in s’iscola de s’infàntzia e, duncas, una trasmissione linguìstica intergeneratzionale.

■■ Eva Klotz, Georg Klotz: Una vita per l’unità del Tirolo, Effekt, Bozen 2012 / www. effekt.it

POF bilìngue pro insinnare “su” e “in” sardu Pro custu, s’ùnica possibilidade legale la podimus tènnere cun un’iscola bilìngue sardu-italianu sighende su caminu prevìdidu dae sa Lege 482/99. Cunforma a sa Lege, babbos e mamas de sos iscolanos devent pedire su sardu in iscola in su mòdulu telemàticu apòsitu, intro de su 28 de freàrgiu. E s’Iscola devet ammaniare unu POF bilìngue pro insinnare “su” e “in” sardu in sas setziones o grupos de iscolanos chi cherent su sardu, e agatare e formare maistros e professores (in intro de s’iscola o de unu consòrtziu locale de iscolas, cun s’agiudu de s’Universidade o de àteros entes formativos).

Tocat a nàrrere in manera crara chi, sena cambiare s’ordinamentu de s’iscola, totu custu lu podent fàghere maistros e

professores de ruolu, in s’oràriu iscolàsticu curriculare normale, faghende sas matèrias finas in sardu e imparende su sardu in intro de sas oras de “educatzione linguìstica”. Difatis, in realidade, in iscola tenimus sa “educatzione linguìstica” comente matèria, non su “italianu”. In intro de custa disciplina di podet èssere s’imparòngiu de italianu e sardu, in manera separada o cuntrastiva. Finas ca non b’at peruna possibilidade legale de aumentare sas oras o de reclutare àteru personale pro imparare su sardu comente matèria.

Reconnoschimentu econòmicu Est craru chi si sos maistros e professores chi s’impinnant pro su sardu e in sardu in una “iscola bilìngue”, devent otènnere unu reconnoschimentu econòmicu, pro minore chi siat. Ca sunt traballende pro megiorare sas cumpetèntzias linguìsticas in sardu de sos iscolanos, comente ant a pòdere dimustrare cun verìficas apòsitas.

Sa sensibilidade de sas famìlias Ma, sigomente est crara sa dimensione “pilota” de s’Iscola in sardu pro sardizare linguisticamente sa sotziedade e su territòriu, totus nos devimus mobilitare, a manera chi sa Diretzione Iscolàstica regionale (tràmite sas Iscolas) fatzat connòschere a sas famìlias sa possibilidade de pedire su sardu in s’iscola. Ma nos devimus mobilitare finas pro formare e cumbìnchere sas famìlias chi su sardu in iscola est fundamentale pro su sardu matessi, pro s’identidade nostra e pro imparare mègius sas àteras limbas. Chie connoschet o imparat su sardu at a imparare mègius s’inglesu o àteras limbas. Oramai est una veridade dimustrada dae sientziados e neuròlogos. diegu corràine

Istùdios ∙ Chircas Formatzione ∙ Consulèntzia

Istitutu

BELLIENI

Sinnalados dae Alessandro Michelucci www.popoliminacciati.org

Tirolu meridionale Québec

■■ Comeau R., Courtois Ch. -Ph., Monière D., Histoire intellectuelle de l’indépendantisme québécois - Tome II: 1968-2012, VLB, Montréal (PQ) 2012. / www.edvlb.com ■■ Bédard E., L’Histoire du Québec pour les nuls, First, Paris 2012. / www.editionsfirst.fr

Catalugna

■■ AA. VV., Per què volem un estat propri?

Seixanta intel·lectuals parlen de la indipendència de Catalunya, Pagès, Lleida 2012. / www.pageseditors.com ■■ Canadell i Bruguera J., Macià i Vivò A., Catalunya: Estat propi, Estat ric, Viena, Barcelona 2012. / www.vienaeditorial.com ■■ Durán-Pich A., Catalunya, a la independència per la butxaca, Angle, Barcelona 2012 / www.angleeditorial.com ■■ Gagnon A. -G., Requejo F. (cuidadu de), Nations en quête de reconnaissance. Regards croisés Québec-Catalogne, Peter Lang, Bruxelles, Bern, Berlin, Frankfurt am Main, New York, Oxford, Wien 2011. / www.peterlang.com ■■ Guinjoan M., Cuadras X., Sense Espanya.

Balanc econòmic de la independència, La Butxaca, Barcelona 2011. / www.labutxaca.cat ■■ Mir S., Cruz G., La casta autonómica. La delirante España de los chiringuitos locales, La esfera de los libros, Madrid 2012. / www. esferalibros.com ■■ Pagès Panadès M., Full de ruta cap a la independència: Catalunya entre la ignorància i el coneixement, Pagès, Lleida 2012. / www. pageseditors.com ■■ Pinyol i Balasch J., Declaració unilateral d’independència: Catalunya, estat de la Unió Europea, Llibres de l’Índex, Barcelona 2009. / www.llibresindex.com ■■ Pont A., Delenda est Hispania. Tot allò que Espanya ens amaga sobre la independència de Catalunya, Viena, Barcelona 2012. / www.vienaeditorial.com ■■ Ribó I., De la indignació a la nació: Tesis polítiques per a una Catalunya digna, Mycelia Books, London-Barcelona 2012. / www. myceliabooks.com ■■ Ruiz-Domènec J. E., Catalunya-Espanya, encontres i desencontres, La Magrana, Barcelona 2011. / www.rbalibros.com

Istitutu de Istùdios e Chircas CAMILLU BELLIENI c. de Madalena, 35 07100 TÀTARI tel. 079230268 fax 079230268 postel: istitutobellieni@gmail.com http://www.istituto-bellieni.it

EUSKADI : su «ÈUSKO», una moneda locale

■■ S’Assòtziu pro sa Creatzione de una Moneda Locale, Basca, Ecològica e Solidària at ideadu su “èusko”, una moneda sotziale pro promòere su tessutu impresariale territoriale, sa cultura basca e s’ambiente, non pro nche catzare s’èuro, ma pro “promòere s’essida a campu de un’economia prus birde e prus umana”. Intro de ghennàrgiu de su 2013,

ant a èssere postos in su mercadu 126.000 èuskos, in una rete de butegas e impresas aderentes a su sistema. In custa manera s’at a “afortire s’impreu de su bascu in sa vida pùblica”, ca at a crèschere sa presèntzia sua in sas comunicatziones internas e in sa cartellonìstica, in sa sinnalètica e in sas informatziones pùblicas. Duncas, una moneda pròpia “est un’institutzione” chi “faghet esistire unu territòriu craru bene [su Paisu Bascu]”.

➊➎ NATZIONES

Eletziones catalanas de su 25 de santandria: eja a s’autodeterminatzione, ma... de AURELI ARGEMÌ*

Artur Mas: luego su referendum pro detzìdere su tempus venidore de Catalugna

*Presidente emèritu de su Ciemen (Centre Internacional Escarré per a les minories ètniques i les nacions), Bartzellona. www.ciemen.org

Su presidente de su guvernu autònomu de Catalugna, Artur Mas [in sa fotografia a dereta], at decraradu chi aiat cunvocadu sas eletziones antetzipadas (cando galu mancaiant duos annos pro agabbare sa legisladura, cunforma a s’iscadèntzia naturale) ca s’obietivu printzipale de sa legisladura fiat fallidu in antis de s’ora. Est a beru chi sa proposta de patu fiscale pro pònnere remèdiu a sos problemas econòmicos mannos chi b’at in Catalugna aiat retzidu giai unu nono craru e tundu dae su guvernu ispagnolu. E custu macari esseret de acordu sa majoria de sos deputados de su Parlamentu de Catalugna. In dae antis de custa realidade, Artur Mas si bidiat legitimadu a cunvocare eletziones noas pro fàghere unu passu a dae antis chirru a sa soberania de su pòpulu catalanu. L’at detzìdidu ca at cumpresu s’importu de sa manifestatzione manna de sa sotziedade catalana, s’ùndighi de cabudanni, in ue prus de unu millione e mesu de tzitadinos, in manera paghiosa e tzivile, ant abboghinadu in sas carreras “Catalugna, Istadu nou de Europa”. Su pòpulu aiat faeddadu e tocaiat a li dare una risposta adeguada e coerente.

In totu sa campagna eletorale, Artur Mas, capu de CiU (Convergència Democràtica i Unió Democràtica), non si fiat istracadu de nàrrere e torrare a nàrrere chi cramaiat su pòpulu catalanu a espressare in sas urnas sa voluntade sua de cumintzare unu caminu nou chirru a s’emantzipatzione natzionale, chirru a su fràigu de un’Istadu pròpiu. Sas urnas deviant dare legitimidade democràtica e istitutzionale a ras revindicatziones suas. In casu de resessida, Artur Mas s’impinnaiat a cunvocare unu referendum de autodeterminatzione, macari chi sa legislatzione ispagnola in vigore no lu permitat.

minimòngiu de sos finantziamentos chi non si podet aguantare, polìticas chi non si podent giustificare petzi cun sa crisi chi interessat s’Istadu ispagnolu e Istados medas de s’Unione Europea.

RESURTADU POSITIVU Sos resurtados de sas eletziones de su 25 de santandria non sunt istados sos chi aiat prevìdidu Artur Mas. In prus, CiU at pèrdidu finas iscannos medas (est coladu dae sos 62 chi teniat a sos 50 chi at otentu). Però, si agiunghimus custos 50 a sos chi ant otentu sos àteros partidos chi sunt gasi etotu in favore de s’autodeterminatzione, e, in fines, a s’indipendèntzia, b’at unu totale de 87 deputados, est a nàrrere sa majoria manna de sos 135 iscannos chi formant su Parlamentu autònomu de Catalugna.

In custa prospetiva, sos resurtados de sas eletziones sunt istados una resessida manna, e sa proposta de Artur Mas tenet sa ghenna aberta. Belle gasi, no in sa manera chi isse aiat àpidu chertu.

Ca sos àteros partidos in favore, totus de manca, (Esquerra Republicana de Catalunya, cun 21 iscannos, Iniciativa per Catalunya, cun 13 iscannos e Candidatura d’Unitat Popular, cun 3 iscannos) l’ant fatu cumprèndere chi su suo no est un’assinnu in biancu, ma colat pro unu cambiamentu profundu de sa polìtica chi finas a como, in s’ìnteri chi at guvernadu, at sighidu CiU. Tocat chi su cursu polìticu nou chi at a cumintzare como si cuntzentret, in una manera prus cumbinta, in sa solutzione de sos problemas econòmicos e sotziales graes chi sunt minetezende s’esistèntzia matessi de sa sotziedade de su bonistare pro totu sos catalanos. Si tratat, in fines, de dare prioridade a sas polìticas ligadas a s’insinnamentu, a sa sanidade e a àteros servìtzios sotziales chi ant tentu unu

INDIPENDENTISTAS E UNIONISTAS Custos cunsideros si rifletent in sos programas de sos partidos chi amus mentovadu e in unos cantos nùmeros riveladores: de sos 3.657.450 votantes in sas eletziones de su 25 de santandria, est a nàrrere belle su 70% de sos tzitadinos cramados a sas urnas, su 59% formant su blocu de sos chi optant pro su deretu a s’autodeterminatzione (CiU tenet 1.112.000 votos de sos 2.140.000 chi formant su blocu soberanista o, a la nàrrere in un’àtera manera, CiU rapresentat pagu prus o mancu su 59%). Sos àteros partidos si partzint in sos chi cherent un’Ispagna federale (su Partit dels Socialistes de Catalunya, cun 20 iscannos) e sos chi, a su prus, disìgiant una riforma de sa Costitutzione ispagnola, sena pònnere in chistione nudda de essentziale: su Partit Popular (19 iscannos) e Ciutadans (9 iscannos). Abbaidende custos resurtados como, aparet crara a beru sa letura simplificadora chi CiU aiat fatu de sa manifestatzione istòrica de s’11 de cabudanni, meda prus pluralista de su chi s’aiat pessadu.

Artur Mas como si bidet obrigadu a chircare alliados pro guvernare, siat faghende una coalitzione cun àteros partidos soberanistas, siat ponende·si de acordu cun calicunu de custos pro assegurare, cun su suportu esternu issoro, sa guvernabilidade. Semper e cando, Artur Mas at giai annuntziadu chi, in custa legisladura chi est cumintzende, belle chi at a èssere cunditzionada dae sos acordos, at a cunvocare su referendum de autodeterminatzione chi at promìtidu, cun s’agiudu de sos àteros partidos. <

TERRA DE LUNA Tzeràmicas Artìsticas dae su 1929

Terra ‘e Luna de Sarvadore Lovicu carrera de Ichnusa, 3/B - NÙGORO tel. 0784.201220 / fax 0784.201220 postel: info@terraeluna.com / web: http://www.terraeluna.com

est ora

DE CAMBIARE SU TEMPUS NOSTRU

pss.sar@gmail.com

01

Su sardu est sa limba istòrica de sa Sardigna, sinnale primu de s’identidade natzionale de sos Sardos

02

Su sardu est sa sienda nostra prus manna e, che a totu sas àteras limbas, est patrimòniu distintu de s’umanidade

03

Sa presèntzia ufitziale de su sardu in cada àmbitu e impreu est garantzia de paridade cun sas àteras limbas e cunditzione de su tempus venidore suo

04

Cada forma locale o individuale de limba est sa base naturale e bia de sa limba sarda, manifestatzione e garantzia de sa vida sua.

05

Sa connoschèntzia e sa pràtica individuale e sotziale de su sardu nd’assegurat sa fortza sua de oe e de cras

06

Cada unu, in cada logu e ocasione privada e ufitziale tenet su deretu de faeddare su sardu, de l’iscrìere e de lu lèghere.

07

Sa norma iscrita de riferimentu o istandard est unu cumplementu de sa limba orale e de sas variedades locales de sa limba matessi.

08

Sa norma iscrita est che una bandera pro sos Sardos, chi mèdiat sa richesa e diversidade de sa limba faeddada cun s’universalidade de unu modellu ùnicu.

09

S'iscritura afortit sa limba sarda faeddada, est sinnale de continuidade istòrica, garantzia de progressu e mèdiu chi nd’assegurat sa presèntzia in cada logu e tempus.

10

Sa connoschèntzia de àteras limbas est mèdiu de cuncàmbiu cun sos àteros e non podet minimare su deretu nostru a sa pràtica ufitziale de sa limba nostra.

11

Cada unu podet e devet fàghere sa parte sua pro afortire sa limba sarda. Lu devet fàghere “como” e “inoghe” ca nemos mègius de sos Sardos podet assegurare sa vida de su sardu.

12

Est ora de cambiare su tempus nostru venidore. Lu podimus fàghere regulende s’ora giusta de sa limba sarda.

Comente? Faeddende.la e iscriende.la.

“in sardu, cada die” CAMPAGNA DE ANIMATZIONE

DONU de