Magazine Gebiedsontwikkeling & Energietransitie - Balance

Balance Balance maakt Nederland toekomstbestendiger. Samen met jou.

magazine

Een nieuwe woonwijk Aan de rand van een voormalige vliegbasis Bouwen aan De Nieuwe Kern Vijf belanghebbenden, één project Versnellen van de energietransitie Van kans naar realisatie

balance.nl

Gebiedsontwikkeling & energietransitie Experts aan het woord

Balance magazine • Gebiedsontwikkeling & Energietransitie • Uitgave 2020

1

voor

Colofon Tekst en redactie: Malou van Zwieten en Pascal Lemaire Redactieraad: Nathan Pfeyffer en Eric Aangeenbrug Caroline van der Kooi, Nathan Gomes, Tatiana Roussen en Pamela Roumen Vormgeving: OOGT Fotografie: Bram Petraeus Dank aan de medewerkers van Balance, die dit magazine mogelijk hebben gemaakt.

2

rwoord B

alance maakt Nederland

Wij ontwikkelen en transformeren gebieden met

toekomstbestendiger.

visie, energie, creativiteit én lef. Door jarenlange

Ons land staat voor grote uitdagingen.

ervaring en een unieke procesaanpak, gebaseerd

De noodzaak om over te stappen

op wetenschappelijk onderzoek, zijn wij in staat om

op duurzame energiebronnen

gebiedsontwikkelingen en de energietransitie écht

wordt dringender; de woningnood

succesvol te maken. Wij overzien het speelveld,

en roep om natuurbehoud vechten om voorrang;

organiseren het spel, creëren draagvlak, interveniëren

werkgelegenheid blijft een belangrijk thema.

en denken buiten de kaders. Wij sluiten de deals.

Gebiedsontwikkeling en de vraagstukken van de energietransitie zijn ontwikkelingsprocessen, waarin

Balance werkt met een hecht team van talenten en

aan deze uitdagingen richting wordt gegeven.

ervaren professionals. We hebben experts in huis voor gebiedsontwikkeling in alle soorten en maten. Ons team

Wij zien gebiedsontwikkeling als een proces dat vraagt

energietransitie bestaat uit scherpzinnige deskundigen.

om inhoudelijke kennis, specifieke competenties

We voeren opdrachten uit, van woonlandschappen,

en ervaring, maar vooral ook om creativiteit.

binnenstedelijke transformaties, energietransitie (wijk),

Gebiedsontwikkeling gaat volgens Balance om het

(her)ontwikkeling van bedrijventerreinen, natuur- en

inzichtelijk maken van knelpunten en dilemma’s. Er

recreatielandschappen tot het herbestemmen van

moeten coalities worden gesmeed. Er worden belangen

vastgoed. In deze uitgave van het Balance Magazine

afgewogen. Elke gebiedsontwikkeling is uniek en

(2020) komen onze professionals aan het woord. U maakt

vraagt zodoende om maatwerk en mensenwerk.

kennis met spraakmakende gebiedsontwikkelingen als De Nieuwe Kern, het Groenplan (gemeente

Aangaande de energietransitie staat Nederland voor een grote uitdaging: van het aardgas af en aansluiten

Amsterdam), Vliegveld Soesterberg (Provincie Utrecht) en de Merwe-Vierhavens (Havenbedrijf

op duurzame energiebronnen. Het vraagt andere,

Rotterdam). Ook het energietransitie-vraagstuk van

innovatieve technieken, een wijkgerichte aanpak en een

de gemeente Amersfoort komt langs, en u zult zien

actieve houding van publieke en private partijen. De

dat de zoektocht naar duurzame energievoorziening

uitdagingen zijn divers. Regio’s moeten een Regionale

in elk van onze projecten een thema is.

Energiestrategie ontwikkelen. Gemeenten moeten een Transitievisie Warmte en (wijk)uitvoeringsplannen

We schreven dit blad met de energie waarmee we ook

opstellen en uitvoeren. Woningcorporaties

onze projecten aanjagen. Veel leesplezier gewenst.

gaan aan de slag om hun woningvoorraad toekomstbestendig en CO2-neutraal te maken.

Balance levert maatwerk. Wij helpen opdrachtgevers koers te houden in een continu veranderende, steeds beter geïnformeerde samenleving. Iedere beslissing moet bijdragen aan de hogere doelstelling: Nederland toekomstbestendiger maken. We worden niet gedreven vanuit eenzijdige idealen of hippe trends: we werken aan realistische oplossingen voor de hedendaagse complexe opgaven.

Bertrand van Ee, bestuurder

Balance magazine • Gebiedsontwikkeling & Energietransitie • Uitgave 2020

3

inhoud 03 Voorwoord 06 Groenplan Amsterdam Interview Carlinde Adriaanse 10 Drijfveren Medewerkers aan het woord 14 Koers Balance 2020-2024

06

16 Ambitie bij Energietransitie Interview Elsa Sorgedrager 20 Woonwijk Militaire Vliegbasis Soesterberg Interview Robin Siebel 24 Drijfveren Medewerkers aan het woord 28 Gebiedsgericht werken en Omgevingswet 30 Merwe-Vierhavens Interview Arnold Vis 34 Klanten over Balance 36 Energietransitie 5 stellingen voor Henry Staal 38 De Nieuwe Kern Interview Koen Raats 42 Nawoord Friso de Zeeuw

4

36

20

33

16

30

Balance magazine • Gebiedsontwikkeling & Energietransitie • Uitgave 2020

5

Carlinde Adriaanse – Groenplan

Hoe groen de buur

De Oostelijke Eilanden in Amsterdam staan van oudsher bekend om z’n volkse gezelligheid, maar ook om opstootjes en (kleine) criminaliteit. Na een schietpartij in een speeltuingebouw, waar in 2018 de kranten vol mee stonden, voelden bewoners zich onveilig in het gebied tussen het Centraal Station en het Oostelijk havengebied. Balanceconsultant Carlinde Adriaanse werkte mee aan een plan om het saamhorigheidsgevoel in de wijk terug te brengen.

En wel met mest, aarde en een sproei-installatie.

6

t weer samenbrengt

E

en plantsoentje met gemaaid gras, goed onderhouden perkjes, een vrolijk gevulde bloembak: groen geeft een goed gevoel. Dat is niet alleen de subjectieve ervaring van een

enkeling, maar een wetenschappelijk onderbouwd gegeven. Toen stadsdeel centrum plannen maakte om de Oostelijke Eilanden aan te pakken, werd dan ook ruim budget uitgetrokken voor een groenplan. Als stadssocioloog met ervaring op het gebied van groen én buurtparticipatie was Carlinde Adriaanse (56) de uitgelezen kartrekker voor het project. Inmiddels breekt groen in alle tinten het eentonige grijs van asfalt, steen en beton in de wijk steeds meer op.

Allemaal in de hoop dat bewoners in de toekomst weer met een veilig gevoel over straat kunnen.

Dat veilige gevoel was namelijk bij veel bewoners verdwenen na meerdere incidenten en de veelbesproken schietpartij in het buurtcentrum, waarbij de onschuldige stagiair Mohamed Bouchikhi om het leven kwam. In de anonieme sfeer van asfalt en beton bouwden ronselaars en onderwereldfiguren op de Oostelijke Eilanden aan een groot netwerk waar de politie maar moeilijk grip op leek te krijgen.

Het groenplan is één van de maatregelen om de buurt te ontdoen van die grimmigheid.

We verwachten dat er tussen bewoners meer sociale contacten ontstaan als ze samen dat groen gaan beheren.

Maar dan moet je de bewoners natuurlijk wel eerst ‘aan boord’ krijgen. Adriaanse kreeg een budget om groene bewonersinitiatieven te ontwikkelen en te realiseren. Stap één: plannen ophalen. ‘Dat betekent dat we eerst bij de

‘Je weert met groen natuurlijk geen criminaliteit uit je

bewoners bekend moesten maken dat er mogelijkheden

wijk,’ relativeert Adriaanse. ‘Vanuit de politie is gestart

lagen. Daar heb ik allerlei avonden voor georganiseerd,

met een intensieve aanpak en een team collega’s van

waar meteen al veel mensen op af kwamen. Dan moet

Stadsdeel Centrum werkt samen met de Jeugdzorg

je denken aan vijftig, zestig man.’ En zonder dat er een

aan de preventie van criminaliteit op de Oostelijke

schep aan te pas kwam werd hier al een eerste zaadje

Eilanden. Er zijn camera’s opgehangen en er worden

geplant voor een nieuw gemeenschapsgevoel. ‘Je zag

activiteiten georganiseerd voor jongeren om met hen

direct netwerkjes ontstaan van mensen die samen

in contact te komen en te voorkomen dat ze betrokken

voorstellen gingen ontwikkelen,’ vertelt Adriaanse. ‘Er

raken bij de drugshandel.’ Maar het groenplan,

kwam van alles binnen: voorstellen voor watertuinen,

legt ze uit, kan wel degelijk verschil maken in het

een plukbos, groene gevels, plantenbakken, ga zo

veiligheidsgevoel. ‘De openbare ruimte wordt minder

maar door.’ De bewonersinitiatieven werden bekeken

anoniem en de bewoners krijgen het eigenaarschap

op haalbaarheid. Zo nodig hielpen ontwerpers en

over hun buurt weer terug. Ook verwachten we

een groenspecialist van de gemeente bij het maken

dat er tussen bewoners meer sociale contacten

van een ontwerp en een beplantingsplan, maar

ontstaan als ze samen dat groen gaan beheren.’

mensen konden het ook op eigen houtje doen.

Balance magazine • Gebiedsontwikkeling & Energietransitie • Uitgave 2020

7

‘We hebben alle ontwerpplannen geëxposeerd in de

zo ontworpen dat je er niet op randjes kunt zitten. Zo

Oosterkerk middenin het gebied. Bewoners hielden

voorkom je dat het een nieuwe hangplek wordt.’

een pitch over hun eigen initiatieven. Dat werkte heel

Waar buiten in de tuinen wordt gewerkt, wordt sneller

enthousiasmerend. Mede daardoor ontstond een

een praatje aangeknoopt, merkte Adriaanse. Dat groen

sneeuwbaleffect: andere buurtbewoners hoorden er

een sociale functie heeft was ook op de eilanden dus

ook over, vonden het leuk en dienden weer nieuwe

duidelijk zichtbaar. ‘Aanvankelijk slaan vooral bewoners

plannen in,’ vertelt Adriaanse. Aan 25 initiatieven

met groene vingers aan op zo’n plan. Maar als anderen

kende ze subsidie toe; een aantal daarvan is

dat zien, krijgen ze zin om ook aan de slag te gaan.’

inmiddels gerealiseerd. In de Kattenburgervaart liggen

Ook jongeren worden bij het groenplan betrokken. ‘Ze

watertuinen, aan het Waaigat zijn plantenbakken

kunnen meedoen met het zakgeldproject dat gekoppeld

neergezet en bij buurtcentrum De Witte Boei is een

zit aan het Plukbos: door te helpen met snoeien of

gereedschapskist neergezet, beheerd door een ‘sociaal

oogsten verdienen ze dan een zakcentje bij. En wat ik

werker groen’, zodat buurtbewoners gereedschappen

heel erg mooi vind is het plan voor een buurttuin om

kunnen lenen. Want al dat groen moet wel onderhouden

de hoek bij het jongerencentrum. In de kookworkshops

worden. ‘Je moet zorgen dat zo’n plan stevig geborgd

die daar worden gegeven willen ze graag kruiden uit

is. Ten minste drie verschillende huishoudens zijn per

die tuin gaan gebruiken. Dat is een mooie cross-over.’

initiatief betrokken bij het zelfbeheer. Daarmee zorg je dus vanzelf al voor meer verbinding in de wijk. Een leuk voorbeeld is een jong stel op een bovenwoning dat een initiatief indiende voor plantenbakken. Maar die zouden pal voor de deur van hun onderbuurman komen te staan. Dat was een oudere heer met een

In de periode dat Adriaanse aan het project werkte hielp

andere culturele achtergrond waar ze nog nooit contact

ze tal van evenementen organiseren. ‘Toen de pluktuin

mee hadden gehad, maar hij was ook enthousiast

werd aangelegd vierden we dat met het Lentefeest

en nu vormen ze samen een beheerdersgroep.’

op het plein tegenover de Oosterkerk’. Er was muziek

Er kwam van alles binnen: voorstellen voor watertuinen, een plukbos, groene gevels, plantenbakken, ga zo maar door.

Het verzorgen van een plukje groen is niet vrijblijvend.

Beheerdersgroepen sluiten bij de gebiedsbeheerder een convenant af. ‘Dat klinkt wat zwaar, maar dat is het niet. Je zet op papier dat mensen voor opvolging zorgen als ze ermee willen stoppen. En

en allerlei lekkers, er stonden kraampjes met planten en bloempotten, er waren activiteiten voor kinderen en de gemeente deelde gratis plantenpakketten uit aan bewoners met een geveltuin, plantenbak of balkontuintje. Er stond een enorm lange rij.’ De bedoeling is dat de bewoners dit soort feesten blijven organiseren, zodat de tuinen bewoners echt bij elkaar brengen.

Projectmanager met omgevingsbewustzijn

wat ze allemaal mogen planten: dat er bijvoorbeeld

Het uitwerken van een groenplan was een opdracht

geen grote bomen worden neergezet.’

naar Adriaanses hart. Omdat ze oprecht gemotiveerd

Boompje opzetten

8

‘Contact leggen met bewoners is een groot deel van mijn werk. We noemen dat omgevingsmanagement

is om de stad groener te maken, en omdat ze daarin heel veel doorzettingsvermogen heeft. ‘Dat heb je nodig omdat je op veel weerstand stuit.’ Bij de

Hoe moeilijk is het om de perkjes aangeharkt te houden

gemeente was zelfbeheer een nog wat ‘grijs gebied’ en

in een wijk bekend om z’n hangjeugd, bendepraktijken en

onbekend maakt onbemind, al kreeg Adriaanse genoeg

drugscriminaliteit? Het risico op vandalisme is er altijd,

medewerking van sleutelfiguren die er ook enthousiast

erkent Adriaanse. ‘Maar als er goed gezorgd wordt voor

over waren. ‘En in zo’n buurt loop je als eerste tegen

een plek straalt dat uit naar de omgeving. Dan blijf je

een hoop onvrede en chagrijn aan.’ Adriaanse kende

er eerder af. Door de betrokkenheid van de bewoners

dat al vanuit eerdere projecten en was goed in staat te

krijgt de sociale controle ook een impuls: “Hee, ze staan

filteren. ‘Die negativiteit heeft niets met jouw project te

in de tuin van die-en-die, even kijken wat er gebeurt.”’

maken, dat is oud zeer. Je moet er gewoon goed naar

Adriaanse wijst op de broken window theory: als ergens

luisteren. Wanneer mensen merken dat ze hun verhaal

vuil lang blijft liggen trekt dit ander vuil en verloedering

kwijt kunnen komt er daarna namelijk ruimte voor iets

aan. Knap je een tuintje op, dan verklein je het risico op

nieuws. Weet je dan je verhaal goed te pitchen, dan

vandalisme. ‘De tuinen en plantenbakken zijn trouwens

komt er enthousiasme en zit je in een opwaartse spiraal.’

Er zijn altijd mopperaars die niet mee willen, weet Adriaanse. Daar gaat ze dan apart mee praten om de relatie te verbeteren. ‘Contact leggen met bewoners is een groot deel van mijn werk. We noemen dat omgevingsmanagement.’ Dat Adriaanse dat goed kan was bij dit project van grote waarde. ‘Als projectmanager moet je met een bepaald budget en binnen een bepaalde planning je doelstellingen behalen. Je kunt het contact met bewoners dan gaan zien als vertraging, maar je kunt ook redeneren: als ik de bewoners er vanaf de start meteen bij betrek wordt mijn plan beter en komt er steeds meer draagvlak voor.’

Succesvol?

De taak die Adriaanse in het groenplan had, is inmiddels afgerond: de plannen zijn verzameld en verder uitgewerkt, het budget is verdeeld. Een aantal plannen is gerealiseerd en dit voorjaar worden nog een heel aantal plannen uitgevoerd. De gebiedsmakelaar houdt de voortgang in de gaten en de ‘sociaal werker groen’ blijft aangesteld, om de buurtbewoners te ondersteunen in het zelfbeheer. Adriaanse zou heel graag onderzoeken in hoeverre het groenplan een verandering heeft betekend voor de sfeer in de Oostelijke Eilanden. Versterken de groene initiatieven de sociale cohesie in de buurt nu echt? ‘Volgens de gebiedsmakelaar is er zeker sprake van een positief effect omdat alleen al het samen beheren van het groen voor nieuwe contacten tussen bewoners heeft gezorgd.’ Het is nog wel wat vroeg om er echt wat over te kunnen zeggen, benadrukt Adriaanse. De plantenbakken staan er net en zien er nu nog mooi verzorgd uit; hoe dat over een aantal jaar is zie je dan pas. ‘De eerste zomer moet nog komen. In die periode zijn mensen buiten bezig, dan ga je zien: “Hee, daar staan weer mensen te praten, er wordt weer wat georganiseerd in het Plukbos.” Op het moment is er niet zoveel te doen in het groen. Maar dat er zoveel is samengewerkt bij de ontwikkeling is natuurlijk al winst.’

Gebiedsmakelaar, gemeente Amsterdam: ‘Carlinde is vooral in de voorfase van het project van grote waarde geweest. Ze heeft initiatieven uit de buurt opgehaald en die zijn concreet geworden met het Groenplan.

Andere initiatieven van haar worden in het voorjaar van 2020 gerealiseerd.’

Balance magazine • Gebiedsontwikkeling & Energietransitie • Uitgave 2020

9

rijf veren

Balancemedewerkers aan het woord

Caroline van der Kooi Projectconsultant energietransitie ‘Het mooie aan dit bedrijf is dat je zóveel verschillende opties hebt. Naast mijn interim-opdracht bij de gemeente Amsterdam, waarbij ik me bezighoud met de ontwikkeling van een bedrijventerrein in Nieuw-West, voer ik advieswerk uit: van marktconsultaties voor het selecteren van warmteleveranciers tot het uitwerken van business cases voor duurzame warmtesystemen in nieuwbouwprojecten. En ik werkte mee aan de ontwikkeling van een democratische tool om het besluitvormingsproces te versnellen: de coalitiescan. Dit is een app die werkt als een soort kieswijzer, waarmee we op een snelle manier de meningen van belanghebbenden kunnen ophalen en clusteren. Bijvoorbeeld door de belangen van burgers op te halen bij het opstellen van een wijkaanpak voor de energietransitie. Met de resultaten kunnen gemeentes hun strategie bepalen, doordat ze weten voor welke energieoplossingen maatschappelijk draagvlak is. Een hartstikke mooie ontwikkeling.’

Marco Mooij Projectconsultant gebiedsontwikkeling

‘Buiten dat Balance een grote staat van dienst heeft én beschikt over een enorm netwerk, denk ik dat we een mooi collectief van aanpakkers vormen. Ikzelf bracht dat in de praktijk bij mijn opdracht voor de gemeente Leusden. Daarin kreeg ik het samen met andere partijen voor elkaar om een wijk met nul-op-de-meterwoningen te bouwen. Dat is gelukt doordat we vooraf hoog inzetten op duurzaamheid. Met overtuigingskracht kregen we de projectontwikkelaars mee. En als je dan ziet dat zo’n wijk daadwerkelijk van de grond komt en mooi wordt opgeleverd, dan geeft dat wel een kick.’

Balance magazine • Gebiedsontwikkeling & Energietransitie • Uitgave 2020

11

drijf

Stella Leemhuis

Projectconsultant gebiedsontwikkeling ‘Ik krijg er energie van om iets moois neer te zetten met een team van professionals. Bouwen aan een nieuw stuk waar mensen met plezier gaan wonen, hoe gaaf is dat? Bij Balance delen we een passie én houden we elkaar scherp door intervisies en andere vakbijeenkomsten. De combinatie van inhoud en proces houdt het uitdagend. In het transformatiegebied Amstel III werken wij met ontwikkelaars aan het realiseren van een gemengde stadswijk. De gemeente pakt hierin geen regierol maar faciliteert de marktpartijen: een zogenaamde Develop Apart Together-constructie. Dit brengt uitdagingen met zich mee maar zorgt anderzijds voor snelheid, veel energie en resultaat. Een prachtig project.’

Niels Groeneveld

Projectconsultant gebiedsontwikkeling ‘Wat mijn opdracht bij de gemeente Amsterdam zo uitdagend maakt, is dat ik samen met collega’s aan de basis sta van de bouw van de stad. Binnen de gemeente lobby ik voor kwalitatief goede woningbouw. Ik heb daarnaast een adviseursfunctie binnen de projecten en bij het bestuur. Daarbij krijg je uiteraard te maken met verschillende belangen.

Soms zit ik aan tafel met corporaties en partijen die studenten of jongeren willen huisvesten, een andere keer schuift een wethouder aan. Het is voor mij zaak om de partijen zo goed mogelijk samen te brengen. De rol van oliemannetje past mij goed. Het mooie aan Balance is dat het bedrijf zoveel verschillende disciplines en expertises heeft, waardoor ik altijd wel bij iemand terecht kan voor advies. Dat vind ik echt een meerwaarde.’

12

Thomas Sturkenboom Projectconsultant gebiedsontwikkeling

‘Ik ben nu ruim zes jaar in dienst bij Balance en heb verschillende projecten kunnen doen. Ik ben projectleider geweest bij de gemeente Utrecht en heb een aantal jaar bij Rijkswaterstaat gezeten als risicomanager en planner. Binnen deze organisatie is ontzettend veel mogelijk, zeker wanneer je je ambities duidelijk maakt.

Op dit moment werk ik bij de gemeente Apeldoorn als projectmanager. Ik zorg ervoor dat nieuwe initiatieven van ontwikkelaars op zijn pootjes terechtkomen. We zijn nu bezig met een woningbouwlocatie van 80 woningen. Als gemeente hebben we een bepaald eisenpakket: het moet een combinatie zijn tussen sociale huur en duurdere woningen, en we hebben natuurlijk energetische eisen. Het liefst bouwen we nul-op-demeter-woningen. En daar moeten we weer uit zien te komen met de ontwikkelaar. Dat vind ik heel uitdagend.’

Jorian Bakker

Projectconsultant energietransitie ‘Ik heb een mooie opdracht bij de provincie Overijssel, waar ik me bezighoud met ondernemersinitiatieven voor innovaties. Je ziet dat mkb’ers en grote bedrijven ook graag willen verduurzamen, maar vaak niet de juiste kennis, middelen of het juiste netwerk hebben. De provincie helpt ze daarbij. Een mooi voorbeeld is het realiseren van een waterstof-hub in Twente, waar kennisinstellingen, bedrijven en overheid samenkomen om kennis te vergroten over waterstof en projecten in de toepassing van waterstoftechnologie. Mijn rol is om de partijen bij elkaar te brengen en ze verder te helpen met innovaties.

Dat is precies ook wat Balance kenmerkt: inspelen op datgene waar behoefte aan is in de samenleving.’

Balance magazine • Gebiedsontwikkeling & Energietransitie • Uitgave 2020

13

2020 - 20 De visie van Balance voor

Nederland staat voor grote ĂŠn urgente maatschappelijke en economische opgaven die zijn weerslag hebben op de inrichting van onze leefomgeving. We moeten van het gas af en verduurzamen en werken aan toekomstbestendige wijken.

Het streven is om circulair te bouwen, steden bereikbaar te houden door innovatieve mobiliteitsoplossingen en groene, gezonde en veilige wijken te creĂŤren. Deze ontwikkelingen zijn nu nodig. Ze moeten integraal worden opgepakt en goed afgestemd zijn met iedere belanghebbende zodat er politiek en maatschappelijk draagvlak is.

Gebiedsontwikkelingen vervullen dus een sleutelrol voor de Nederlandse maatschappij.

Als gevolg van technologische, economische, sociaal-maatschappelijke ontwikkelingen en fluctuaties in (politieke) ideaalbeelden veranderen de verhoudingen tussen overheden, marktpartijen en het maatschappelijke middenveld van bedrijven, organisaties en burgers. Daarbij wordt niet langer alleen gekeken naar de financiĂŤle inbrengwaarde in de gebiedsontwikkeling, maar ook naar partijen en belangen die een meerwaarde toevoegen aan een gebied, bijvoorbeeld op sociaal, cultureel of ecologisch vlak.

Dit veranderende speelveld zien wij ook terug in rollen, taken, belangen en ambities binnen gebiedsontwikkelingen. Het leidt tot verschuivingen in denk- en werkwijzen en vraagt om andere competenties. Balance zal de komende jaren een belangrijke en leidende rol spelen in deze nieuwe gebiedsontwikkelingen. Door het accent te leggen op de volgende aspecten:

14

24

Een goed vormgegeven procesaanpak

Processturing met kennis van zaken

Gebiedsontwikkelingsprocessen worden steeds

Gebiedsontwikkeling verknoopt verschillende

complexer, onoverzichtelijker en uitdagender.

invalshoeken en sectoren met elkaar. De ruimtelijke

Tegelijkertijd zien betrokken partijen functiemenging steeds vaker als kans om tot betere ruimtelijke oplossingen te komen en urgente maatschappelijke opgaven een plek te geven. Dit stelt hoge eisen aan de inrichting van het proces, de manier waarop partijen

consequenties en mogelijke keuzerichtingen moeten inzichtelijk worden gemaakt. Net als de mogelijke synergie met andere maatschappelijke issues, zoals economie, natuur, energietransitie, zorg en onderwijs. Zo worden de kansen en grenzen helder.

samenwerken en een procesregisseur die het stuur stevig in handen heeft.

Vooruitgang door duurzame samenwerking en coalities Het wordt belangrijker om partijen (investeerders, grondeigenaren, politieke vertegenwoordigers, ontwikkelaars, publiekrechtelijke instanties, bedrijven, organisaties en bewoners) en de juiste kennispartners (ingenieursbureaus, planeconomen en juristen) in één proces te managen. Dat vergt een open houding, waarbij overheden en marktpartijen belanghebbenden uitnodigen om mee te denken en mee te doen. Er is behoefte aan nieuwe expertise en vaardigheden van professionals om tot duurzame samenwerking te komen.

Vermogen om in te spelen op verandering en waarden

Hoe ga je om met spanningsvelden en dilemma’s die de gebiedsontwikkeling kenmerken? Samenwerking bepaalt mede het succes.

We smeden wendbare coalities, gieten afspraken niet in beton en accepteren dat tussentijdse bijstellingen mogelijk gewenst zijn. Er moet een mate van bereidheid zijn om kaders ter discussie te stellen of zelfs los te laten ten gunste van het resultaat en draagvlak. Dat vraagt om balanceren tussen koersvastheid en flexibiliteit.

Balance magazine • Gebiedsontwikkeling & Energietransitie • Uitgave 2020

15

INTERVIEW ENERGIETRANSITIE

‘Het is goed om de ambitie voor energietransitie hoog te houden’ Van het aardgas af en woningen aansluiten op duurzame energiebronnen. Dat is een van de grote uitdagingen waar Nederland voor staat. De gemeente Amsterdam werkt aan de Transitievisie Warmte, die halverwege 2020 wordt gepresenteerd. Voor de belangrijke volgende fase, die van realisatie, zijn vooral ‘doeners’ nodig, denkt specialist Energietransitie Elsa Sorgedrager.

W

aar je de gemiddelde medewerker

Niet voor niets maakt de gemeente Amsterdam gebruik

van team Energietransitie aan zult

van meerdere Balance-consultants, die allen op interim

herkennen? Elsa Sorgedrager (31)

basis bij de afdeling Ruimte & Duurzaamheid (R&D)

hoeft niet lang na te denken. ‘We zijn

werken. Die afdeling stelt zichzelf onder meer ten doel om

allemaal, zonder uitzondering, praktisch ingesteld. Of

de hoofdstad energiezuiniger te maken. R&D is daarom

er nu een bewonersvraag ligt over de aansluiting van

onderverdeeld in verschillende programmateams.

warmtenetten, of een adviesproject over zonnepanelen:

‘Aardgasvrij, klimaatneutraal, circulair en luchtkwaliteit,’

stuur ze maar door naar ons. We zorgen ervoor dat we

somt Sorgedrager op. ‘Dat zijn thema’s die hoog op de

zo snel mogelijk met mensen in contact komen.’

agenda staan in Amsterdam. Dankbare projecten dus.’

Balance magazine • Gebiedsontwikkeling & Energietransitie • Uitgave 2020

17

Wat is precies jouw rol bij de gemeente

Hoe staat Amsterdam er wat jou betreft voor

Amsterdam?

als het gaat om de grote energie-uitdaging?

‘Ik werk bij de teams Aardgasvrij en Klimaatneutraal.

‘We hebben de missie om de stad in 2040 volledig

Voor Klimaatneutraal breng ik advies uit aan VVE’s.

aardgasvrij te maken, en in 2050 klimaatneutraal. Dat

Over zonnepanelen, of over het isoleren van woningen.

wil zeggen: onderaan de streep mogen we in 2050 geen

Daarvoor laat ik me weer informeren door specialisten.

co2 meer uitstoten. Onze opdracht ligt voor het grootste

Mijn werkzaamheden voor Aardgasvrij zien er weer

deel bij de bestaande bouw, aangezien bij nieuwbouw

totaal anders uit. Ik ga actief de wijken in, om mensen

al grotendeels de juiste maatregelen worden genomen.

duidelijk te maken dat ze op termijn van het gas

Iedereen is het erover eens dat beide data, 2040 en

af moeten. En welke middelen daarvoor nodig zijn.

2050, behóórlijk ambitieus zijn. Het is voor de gemeente

Grappig genoeg begon ik anderhalf jaar geleden bij

bijvoorbeeld op dit moment lastig om burgers over de

Klimaatneutraal, maar ik merkte al snel dat het team

streep te trekken, deels doordat we middelen missen, die

veel overlap had met Aardgasvrij; zo moet je een huis

vanuit Den Haag moeten komen. We proberen mensen

in veel gevallen isoleren als je gaat aansluiten op een

te verleiden om beter na te denken over duurzaamheid

andere warmtebron dan aardgas, dezelfde maatregel is

en energie, en daarnaar te handelen. Dat lukt deels,

voor het klimaatneutraal maken van woningen ook een

bijvoorbeeld doordat burgers nu steeds vaker de

vereiste. Daarop stelde ik de vraag waarom we niet meer

voordelen inzien van bijvoorbeeld zonnepanelen. Maar

samenwerken. Nu werk ik dus voor beide teams, waarbij

volledig van het gas afgaan is nog best een uitdaging:

ik tegelijkertijd de grote lijnen bewaak: hoe kunnen

dat is een dure en vooral ingrijpende maatregel. Het is

we de projecten zo goed mogelijk samenbrengen

belangrijk dat we als gemeente een duidelijk verhaal

en ervoor zorgen dat we geen dubbel werk doen?’

hebben naar de bewoners toe en dat er geld wordt vrijgemaakt zodat mensen met een kleine portemonnee niet de dupe worden van deze transitie. De overheid mag hierin van mij best een meer sturende rol pakken.’

Dat klinkt allemaal niet echt optimistisch.

‘Ik denk dat het alleen maar goed is om het ambitieniveau hoog te leggen. En ik zie ook heel veel mooie initiatieven ontstaan. Bijvoorbeeld van een coöperatie in Watergraafsmeer, die liet onderzoeken of de woningen konden aansluiten op de restwarmte van de Jaap Eden Baan. Dat bleek vooral in de zomer lastig te zijn, omdat er dan geen restwarmte wordt geproduceerd. Dus werd er gekeken naar een andere oplossing: aansluiten op een datacenter. Je ziet dat sommige bewoners een hele buurt meekrijgen, omdat ze begaan zijn met het milieu en het klimaatprobleem inzien. Neem de bewoners op het Westerdokseiland, die de gemeente Amsterdam echt hebben opgezocht. Daarmee zijn we nu aan het kijken wat de beste technische oplossingen zijn, om stap voor stap van het aardgas af te gaan.’

18

Welk onderdeel van je werk vormt

Zo snel mogelijk van kans naar realisatie, luidt het

soms een struikelblok?

devies. Hoe gaat jullie dat lukken bij de gemeente?

‘De gemeente heeft bepaald dat de zogeheten

‘Ik denk dat juist in die realisatie-fase de kracht van

ontwikkelbuurten snel van het gas af moeten, omdat

Balance ligt. We zijn doeners, en hebben met het

in die buurten toch al wordt geïnvesteerd in veiligheid

team Energietransitie heel goed in de gaten waar

en leefbaarheid. Maar daarmee halen we wel iets op

kansen liggen. Die energieke, frisse stijl werkt goed

de hals. Het zijn namelijk buurten met een achterstand,

bij ambtenaren, die vaak een tikkeltje meer van het

waar mensen lage inkomens hebben. Die hebben

beleid en afstemming zijn. Een van mijn collega’s

duurzaamheid niet altijd bovenaan de agenda staan.

is net een kookgastransitie-project gestart in

Ze houden het liever bij de oude situatie, en dat begrijp

Amsterdam Oost om mensen daar op inductie over

ik ook goed. Maar daar hebben we dus wél onze handen

te laten gaan. Een ander ontwikkelt een coalitiescan,

vol aan. Aan de andere kant is dat ook het mooie van het

waarmee we analyseren hoe we stakeholders precies

werk: je wil deze mensen goed informeren en stimuleren.’

moeten meenemen in de energietransitie. Dat gaat versnelling brengen. Weer een andere collega gaat bijna dagelijks bij bedrijven in Amsterdam langs om

We hebben de

missie om de stad in 2040 volledig

ze te adviseren bij de aanschaf van zonnepanelen.

Bij elkaar opgeteld krijgen we een hoop voor elkaar.

Zelf start ik binnenkort met een collectieve actie bij VVE’s, waardoor de verenigingen goedkoper aan zonnepanelen kunnen komen. Of het allemaal genoeg is om de doelstellingen te behalen, blijft natuurlijk giswerk. Maar ik denk dat we een heel eind komen.’

aardgasvrij te

maken, en in 2050 klimaatneutraal.

Wat kunnen we verwachten van de Transitievisie Warmte van Amsterdam?

‘In dat document staat beschreven welke buurten in Amsterdam van het aardgas af gaan en wanneer.

Ook komt er duidelijkheid over het meest logische alternatief met de laagst maatschappelijke kosten. In de binnenstad van Amsterdam zal hoogstwaarschijnlijk geen warmtenet worden geadviseerd: de straten zijn smal en dit maakt het fysiek dus alleen al een uitdaging.

Daar zal worden gezocht naar andere oplossingen.

Aan de randen van Amsterdam is een warmtenet vaak juist wel een geschikte oplossing. Ik denk dat de Transitievisie een hoop duidelijkheid gaat brengen bij de bewoners. Maar de vraag is natuurlijk wat er met de voorkeursalternatieven gaat gebeuren.’

Balance magazine • Gebiedsontwikkeling & Energietransitie • Uitgave 2020

19

Robin Siebel – Vliegbasis Soesterberg

Struikelen over een vogelt onalledaagse obstakels i Robin Siebel (50) coördineert het bouwen woonrijp maken van een woonwijk aan de rand van een voormalige vliegbasis in Soesterberg. Langs het parkachtige, natuurrijke terrein komen circa 220-250 duurzame en kwalitatief hoogwaardige woningen. Waar veel consultants werken aan planvorming, het bestemmingsplan, de gebiedsvisie en andere belangrijke zaken in de voorfase, houdt Siebel zich juist bezig met de fase die daarna komt. Als een project in uitvoering gaat, ontstaan vaak situaties waar bij de planning onvoldoende rekening mee is gehouden.

Inmiddels heeft Siebel genoeg ervaring om veel van die problemen te voorzien en er tijdig een oplossing voor te vinden.

20

De ontwikkeling van een gebied kun je maar tot op zekere hoogte plannen.

Zeker als je wil gaan bouwen op de heide kan het zomaar voorkomen dat één zeldzaam hagedisje de bouw van een woonwijk een half jaar vertraagt. En wat doe je als de grond mogelijk vol Niet Gesprongen Explosieven (NGE’s) zit?

Projectconsultant Robin Siebel over (on-)verwachte obstakels en hoe hij daarop inspeelt.

je: n de gebiedsontwikkeling

1

Obstakel 1: Explosieven

Oplossing: Opgraven

Siebel is onder collega’s en opdrachtgevers

NGE’s moeten dus zoveel mogelijk worden

bekend om z’n expertise op het gebied van Niet

opgespoord. Op voormalig Vliegbasis Soesterberg

Gesprongen Explosieven (NGE). Dat komt goed van

draagt Defensie daar de verantwoordelijkheid voor.

pas bij de ontwikkeling van een gebied als Vliegbasis

Omdat Siebel meewerkte aan onderzoeken en het

Soesterberg, dat in de Tweede Wereldoorlog

ontwikkelen van beleid op het gebied is hij daar

uitgebreid is gebombardeerd. Ook in zijn vorige

nauw bij betrokken. Je kunt nu eenmaal niet íedere

betrekking, bij de gemeente Amsterdam, was Siebel

bomscherf opgraven, stelt hij. ‘Je bent geneigd om

betrokken bij onderzoeken naar explosieven. In De

alles weg te halen in het kader van de veiligheid. Maar

Buiksloterham, waaraan hij werkte, stonden in de

als zo’n ding op tien meter diepte ligt en de kans op

Tweede Wereldoorlog de Fokker-fabrieken, doelwit van

ontploffen is nul, dan moet je soms besluiten het te

enkele bombardementen. Met als resultaat mogelijke

laten liggen. Anders lopen de kosten in de miljoenen.’

blindgangers in de grond. ‘Daar moesten we voor

Gemeenten vinden het vaak spannend om zo’n keuze

de bouwontwikkeling dus wat mee, want er was nog

te maken. ‘Daar kun je dan veel in betekenen. Ik heb

helemaal geen beleid op dit gebied. Belangrijk, want

bijvoorbeeld een toetsingskader laten schrijven door

in een verdacht gebied op blindgangers kun je zonder

een bureau dat er veel verstand van heeft. Daardoor

maatregelen niet veilig werken. Stel je voor dat door

kunnen we nu bijvoorbeeld beslissen dat een explosief

de trillingen een oude vliegtuigbom alsnog afgaat.’

onder bepaalde voorwaarden mag blijven liggen.’

Op Vliegbasis Soesterberg gebeurt dat wanneer een stukje bosgebied kan worden gespaard of als een belangrijk gebouw (zoals de verkeerstoren) behouden wordt. ‘Er wordt op dit moment met behulp van een gecertificeerd bedrijf gezocht naar verstoringen in de grond. Daar liggen dan bomscherven, granaten, blindgangers, maar ook oude conservenblikken, gebroken servies of mosterdpotjes.’

“

Stel je voor dat door de trillingen een oude vliegtuigbom alsnog afgaat

Balance magazine • Gebiedsontwikkeling & Energietransitie • Uitgave 2020

21

2

Obstakel 2: Beschermde diersoorten

Oplossing: Verplaatsen of voorkomen

Eén enkel vogeltje is soms in staat een bouwproject stil

Er kan in dit geval pas gebouwd worden als de

te leggen, vertelt Siebel, met alle financiële gevolgen

veldleeuwerik verhuisd is. Dat is procedureel

van dien. In ‘zijn’ gebied rondom vliegbasis Soesterberg

ingewikkeld, vraagt veel overleg en vertraagt, aldus

zorgt de veldleeuwerik voor de nodige hoofdbrekens.

Siebel: ‘Ieder jaar trekt de veldleeuwerik naar warmere

Die heeft zich er namelijk in grote getalen gevestigd,

gebieden, en als hij terugkomt zorgen we ervoor

ook al waar een woonwijk is gepland. ‘In 2012 waren er

dat hij een ander plekje kiest voor zijn nest. Dat heet

ongeveer 130 broedparen, waarmee de basis uitgroeide

mitigeren: we zorgen ervoor dat het negatieve effect

tot een belangrijke plek voor de instandhouding van

niet optreedt.’ Ook de hazelworm, een pootloze

de soort,’ vertelt Siebel. ‘Op dit moment zijn er zelfs 240

hagedis, moest worden verplaatst. ‘Die is ietsje

broedparen.’ Als de geplande woonwijk wordt gebouwd,

minder beschermd, dus we mogen ze afvangen. Een

zijn 35 paren dan hun woonplek kwijt, vervolgt hij. ‘110

ecoloog verplaatst ze dan naar een andere plek.’

paren erbij, 35 eraf, dat moet kunnen, denk ik dan.

Maar in de nieuwe Wet Natuurbescherming uit 2017

Een advies in deze is om zogenaamde rode

staat dat niet het moment van het plannen, maar het

gebieden, dus bebouwing, te ontwikkelen vóór je

moment van aanvragen bepalend is.’ De aanwezigheid

gaat investeren in de groene. ‘Want zelfs als je van

(en bescherming) van flora en fauna is een gegeven

tevoren vastlegt dat je zonder problemen moet

en een belangrijke voorwaarde bij de ontwikkeling.

kunnen bouwen op zo’n tijdelijk natuurgebied, loop je tegen problemen aan. Dan is er bijvoorbeeld een ‘bijzondere soort’ aangetroffen, bijvoorbeeld een das of een grootoorvleermuis, gaat de omgeving zich roeren, hoort de politiek ervan en ben je ineens toch verplicht dure maatregelen te nemen. Terwijl je niet eens weet of een dergelijke investering wel effect heeft. Natuurlijk, op veel plekken moet de natuur voorrang krijgen, maar je moet ook plekken kunnen aanwijzen waar dat níet zo is. Als je een blokje huizen gaat bouwen, alles staat al klaar en begin april strijkt daar een vogeltje neer dat daar gaat zitten broeden, dan moet je soms plotseling een halfjaar wachten voor je verder kunt. Dat ene vogeltje gaat het verschil niet maken, maar een halfjaar vertraging kan een miljoen kosten. Dat staat niet in verhouding. Het is voor mij en vele collega’s de uitdaging hier mee om te gaan en, liefst vooraf, slimme keuzes te maken.

22

3

Obstakel 3: Onvoorziene bewoners

Oplossing: Weren Siebel zorgt er altijd voor dat hij panden goed beveiligt.

Ook krakers vormen een obstakel waar menig

Al kan een alarmsysteem natuurlijk falen: ‘Ik had een

projectontwikkelaar mee te maken krijgt. Voordat

oud pand goed laten beveiligen. Toch zag ik daar op

een bestaand pand een herbestemming krijgt,

een gegeven moment iemand in de tuin lopen. Krakers.

staat het vaak een lange tijd leeg. Dan is het zaak

Er lagen al twee matrassen binnen en ze zeiden dat

om zo’n pand ook leeg te houden, zegt Siebel.

ze er al een paar dagen zaten. Daar geloofde ik niks

Want: ‘Als iemand er meer dan 24 uur aanwezig

van, want een dag eerder was ik er nog geweest.’

is heeft hij rechten verworven als kraker.’ Krakers kunnen zich beroepen op huisvrede en hoeven

Gelukkig had de tijdelijke beheerder alle gegevens

het pand pas te verlaten nadat je een rechtszaak

van het alarmsysteem netjes bijgehouden. Hij kon

tegen ze hebt aangespannen én gewonnen.

laten zien dat het alarm dezelfde ochtend nog in

“

De politie heeft het pand meteen ontruimd.

Gelukkig, want een pand verkopen terwijl er krakers in zitten kost veel tijd

4

werking was geweest. ‘Toen ik dat kon bewijzen, heeft de politie het pand meteen ontruimd.

Gelukkig, want een pand verkopen terwijl er krakers in zitten kost veel tijd en geld, omdat je ze moet dagvaarden.’ Los daarvan betekent kraak vaak rotzooi en schade aan het pand. ‘Zelfs als je welwillende krakers hebt en goede afspraken maakt, komen er op het laatste moment vaak een paar klaplopers die zich aan geen enkele regel willen houden. Al dat soort problematiek wil je voor zijn.’

Obstakel 4: Historisch materiaal

Oplossing: Overdragen aan expert

Tijdens de bouw stuit je niet alleen op mogelijke

Op Vliegbasis Soesterberg schakelde Siebel een

blindgangers, maar ook op andere sporen uit het

archeoloog in. Op luchtfoto’s konden ze ongeveer

verleden. Rondom vondsten uit het stenen tijdperk

al zien wat ze konden verwachten. ‘Je zag FLAK-

of de middeleeuwen bestaan duidelijke protocollen,

stellingen, dat is Duits luchtafweergeschut dat

waarvan de kans op aantreffen op Soesterberg

tijdens de Tweede Wereldoorlog werd gebruikt

klein is. ‘Maar tegenwoordig krijgt zogenaamde

om vliegtuigen uit de lucht te schieten. Er lopen

conflictarcheologie ook steeds meer aandacht. Dus

loopgraven naartoe en die komen aan de andere

overblijfselen uit de Tweede Wereldoorlog of Koude

kant uit in een soort manschappenverblijf. Dat zie

Oorlog. Voorheen hoefde je daar meestal niets mee

je dan aan een tegenvloertje, een kacheltje, lege

te doen vanuit het bestemmingsplan. Nu is het nog

champagneflessen.’ Archeologen gebruiken zulke

steeds niet verplicht, maar wel meer gewenst.’

vondsten om hun geschiedschrijving mee te staven.

‘Ze worden gefotografeerd, gearchiveerd en dienen dan bijvoorbeeld als aanknopingspunt voor verhalen van soldaten die gediend hebben in die graven.

Eenmaal in kaart gebracht worden ze opgeruimd.’

Balance magazine • Gebiedsontwikkeling & Energietransitie • Uitgave 2020

23

rijf veren

Balancemedewerkers aan het woord

Thomas van der Heide Proces- en programmamanager ‘Balance komt de belofte na om zijn medewerkers projecten op maat te bieden. Wat hebben onze professionals te bieden? En van welke projecten krijgen ze de meeste energie? Met de antwoorden op die vragen zoeken onze business managers altijd naar de juiste consultants. Voor de gemeente Amsterdam werk ik als procesmanager in het Sloterplasgebied. Een geweldig project. Het gebied heeft ontzettend veel potentie voor stedelijke recreatie.

We zijn nu bezig om met verschillende partijen een ambitiedocument te maken. Ik zie het als een van mijn taken om het groen in de stad, met name de parken, te verdedigen. Dat is een van de redenen waarom ik het een fascinerende opdracht vind.’

Eric Aangeenbrug Projectconsultant gebiedsontwikkeling

‘Ik werk aan een gebiedsontwikkelingsproject voor de Gemeente Amsterdam. De opgave is om in dit gebied een nieuwe woonwijk te realiseren en dat is een complexe puzzel. Dat merk je ook in de organisatie.

Soms heb ik te maken met collega’s die druk zijn, en dan is het een uitdaging om resultaten te behalen.

Proactiviteit wordt dan ook gewaardeerd. Verder leer ik met dit project de bestuurlijke en politieke processen van de gemeente Amsterdam te begrijpen. De politieke complexiteit maakt het zo interessant. Op dat vlak leer ik ook veel van mijn collega’s bij Balance. Hier vind ik altijd een klankbord en mensen om mee te sparren.

De practice Gebiedsontwikkeling, waar ik werk, is een energieke groep, met stuk voor stuk ervaren mensen.’

Balance magazine • Gebiedsontwikkeling & Energietransitie • Uitgave 2020

25

drijf Pieter Vermeulen Projectconsultant gebiedsontwikkeling en energietransitie

‘Ik zie Balance als een dynamisch bedrijf. We zorgen er op een hele natuurlijke manier voor dat consultants de opdrachten krijgen die bij ze passen. Momenteel zit ik bij de gemeente Amsterdam als programmamanager Jongeren en Studentenhuisvesting. Een geweldige uitdaging.

Ik krijg veel energie van de doelgroep, en onze ambitie is torenhoog: in vier jaar tijd willen we ruim 10 duizend woningen laten bouwen voor deze groep.

Aan alles voel ik dat het programma een groot belang dient, ook door de politieke aandacht die het krijgt. Dat geeft het werk voor mij iets extra’s.’

26

Wim Lones Projectconsultant energietransitie

‘In mijn functie vind je mijn persoonlijke hang naar ordening perfect terug: ik voer haalbaarheidsberekeningen uit voor investeringen in duurzame energie. Op dit moment doe ik dat voor de gemeente Amersfoort. Wat kost het om stadsverwarming in de wijk aan te leggen, en wat krijg je er in financiële zin voor terug?

Heeft het aanleggen van een warmtenet bij een nieuwe woonwijk zin? Het leukste aan mijn werk is om technische gegevens te vertalen in euro’s.

Wat dat betreft passen dit soort opdrachten goed bij mij. Het is fijn dat Balance een grote naam is in de markt. We zijn betrouwbaar en zéér ervaren met procesmanagement, waardoor je makkelijker binnenkomt. Als zzp’er ging mij dat lang niet zo makkelijk af.’

Lisa Gieling

Projectconsultant omgevingsmanagement en gebiedsontwikkeling ‘Ik ben in mijn opdrachten altijd op zoek naar uitdagingen in mijn werkveld. Met een combinatie van nieuwsgierigheid en de juiste kennis ga ik aan de slag met een project. Dit jaar werk ik als omgevingsmanager in de gebiedsontwikkeling bij de gemeente Amsterdam. Het samenspel tussen de partijen en het zoeken naar gezamenlijke belangen binnen de gestelde kaders en wet- en regelgeving, maakt mijn werk waardevol. Kennis doe ik zowel bij de gemeente Amsterdam als bij Balance op. Balance biedt mij de juiste opleidingen, geeft mij aansluiting bij de practices en de mogelijkheid om kennis uit te wisselen met collega’s. Daarna kan ik de kennis verder in praktijk te brengen. Met deze wisselwerking voed ik mijn nieuwsgierigheid en blijf ik mijzelf uitdagen!’

Nathan Pfeyffer Projectconsultant gebiedsontwikkeling

‘Veel mensen houden van puzzelen, voor mij is dat een belangrijk en mooi deel van het werk. Bijna elke dag sta ik voor een nieuwe uitdaging. Bij het ene project ben ik bezig met de planvorming en stedenbouw, bij het andere ga ik met bewoners aan de slag. Of ik maak met bedrijven een gezamenlijke businesscase. Je kunt onmogelijk alle kennis zelf hebben. Daarom word ik ‘gedwongen’ om samen te werken, met mensen vanuit allerlei organisaties.

Als procesmanager verbind ik experts met elkaar, breng bestuurders in stelling en leg de puzzelstukjes op de juiste plek. Bij Balance kan ik terecht bij tal van collega’s die bij opdrachtgevers werken, eigen expertises hebben en verschillende innovaties starten. Ik sta er nooit alleen voor en groei iedere dag.’

Balance magazine • Gebiedsontwikkeling & Energietransitie • Uitgave 2020

27

Gebiedsgericht we geest van de Omg Op 1 januari 2021 treedt de Omgevingswet in werking.

Één van de belangrijkste pijlers onder de Omgevingswet is participatie. Ontwikkelaars en gemeenten moeten

verschillende belangen, ideeën en meningen verzamelen,

afwegen en integreren in ruimtelijke projecten. Een manier waarop gemeenten participatie gestructureerd kunnen

vormgeven is met gebiedsgericht werken. Gebiedsteams vervullen in dit proces een sleutelrol. Hoe kunnen

gemeenten deze teams zo goed mogelijk inzetten? Nathan Pfeyffer en Eric Aangeenbrug geven vier tips.

V

oor gemeenten is ‘even op de winkel passen’ geen optie meer. Door het Rijk worden steeds meer verantwoordelijkheden bij gemeenten neergelegd, bijvoorbeeld op

het gebied van zorg en sociale zekerheid. Tegelijkertijd voelen gemeenten de urgentie om hun bewoners te betrekken bij het ontwikkelen en uitvoeren van beleid. Met de naderende Omgevingswet wordt dit alleen maar belangrijker, vooral in het domein van gebiedsontwikkeling. Dit heeft ook effect

1

1. Geef gebiedsteams een duidelijke rol en voorkom dubbel werk Bij alle ambtenaren moet bekend zijn wat beide partijen, de gebiedsteams (bestaande uit onder meer makelaars) en lijnorganisaties binnen gemeenten, voor elkaar kunnen betekenen. Dit gaat mis wanneer bijvoorbeeld de rollen van gebiedsmakelaars aan de voorkant al onduidelijk zijn, waardoor ze te verschillend worden ingevuld. Aan de andere kant

op een eerdere trend, waarbij gemeenten een

behoren lijnorganisaties in te zien dat gebiedsteams

gebiedsgerichte werkwijze gebruiken om vraagstukken

hun werkzaamheden kunnen versimpelen. Het is

van onderaf aan te pakken. Gebiedsgericht

geen dubbele exercitie. Zij zijn ervoor om een deel van

werken is niet nieuw, maar kan wel een nieuwe rol

de werkzaamheden afhandig te maken. Zo kunnen

aannemen in de naderende omgevingswet.

gebiedsteams over projecten heen kijken in het gebied.

Daarnaast zijn hun netwerken sterker en hebben zij een

Gebiedsteams 1 kunnen een belangrijke bijdrage

groter bereik binnen verschillende gemeenschappen.

leveren aan verschillende transities bij gemeenten.

Denk aan gezinnen met een migratieachtergrond of

Zeker na de invoering van de Omgevingswet kan

gezinnen met financiële zorgen. Wanneer onder de

gebiedsgericht werken ruimtelijke projecten helpen

Omgevingswet participatie een verplicht onderdeel

om belangen en ideeën van stakeholders in projecten

wordt van ruimtelijke projecten, kunnen gebiedsteams

te integreren. Het is wel van belang om gebiedsteams

dus al voorwerk doen en de projecten ontlasten.

goed in te zetten. Vier tips op basis van ervaringen bij

Succesvolle participatie voor projecten, programma’s en

stadsdeel Nieuw-West binnen gemeente Amsterdam.

beleid is zo binnen handbereik.

1 Gebiedsteam: Een team van ambtelijke vertegenwoordigers die de samenwerking aangaan met bewoners, ondernemers en bedrijven (organisaties) in een specifiek gebied. Er wordt hiermee naar antwoorden gezocht op de vragen: Wat vinden we belangrijk in een gebied? Welke ideeën en initiatieven zijn er? Welke regels staan nu nog in de weg?

28

rken in de evingswet

2

2. Laat beleidsmakers/ programmamanagers op het juiste moment aanhaken Niet alle momenten zijn geschikt om informatie vanuit de gebiedsteams bij lijnorganisaties en projecten te beleggen. Maar het is ook onmogelijk om op één moment alle informatie te beleggen. Inzichtelijk maken welke momenten belangrijk zijn om gebiedsinformatie aan te leveren is essentieel. Dit vergt een mate van

4

4. Speel in op veranderingen De gebiedsteams zijn bij uitstek geschikt om in te spelen op veranderende eisen, wensen en gebeurtenissen in gebieden en buurten. Zij zijn immers de spil in de buurt.

Deze informatie kunnen zij vertalen richting projecten of lijnorganisaties. Gebiedsmakelaars moeten wel handvatten toegereikt krijgen om op die veranderingen in te kunnen spelen. Voorbeelden daarvan zijn prioriteringstechnieken en kort-cyclische werkdoelen.

pro- activiteit van gebiedsteams en een mate van

Het is belangrijk om gebiedsteams tijdig, gericht en

flexibiliteit van beleidscollega’s. Ook in projecten geldt

effectief te trainen. Dit geldt zeker ook voor inhoudelijke

dat gebiedsteams met enige regelmaat moeten

thema’s zoals de naderende Omgevingswet. Naast

aanschuiven om input te leveren. Welke aspecten

deze ontwikkelkansen moet het gebiedsteam zich

liggen gevoelig in de wijk? Welke vorm van participatie

vooral ook focussen op het faciliteren van bewoners

is geschikt en welke vraagstukken liggen er die binnen

en ondernemers met initiatieven. Dit betekent dat de

de scope van het project vallen? Het inzichtelijk maken

adviesrol van de gebiedsmakelaar in de toekomst nog

van windows-of-opportunity, oftewel momenten

belangrijker wordt. Wat kan de bewoner en ondernemer

waarop gebiedsinformatie nodig is voor de invulling

zelf doen om van een wens tot een concrete oplossing

van projecten, programma’s en beleid, zorgt voor meer

te komen? De invulling van de Omgevingswet, het

efficiëntie en effectiviteit. Daarnaast is het hierdoor

gebruiken van subsidies en het komen tot innovaties kan

mogelijk om juiste verwachtingen snel terug te koppelen

hierdoor extra gestimuleerd worden. In dit geval moet de

aan bewoners en ondernemers.

overheid echt een faciliterende rol aannemen.

3

3. Bouw sterke bruggen De afstand tussen beleidsafdelingen en gebiedsteams kan groot zijn. Mede om deze afstand te overbruggen zijn programmamanagers bij stadsdelen in Amsterdam in het leven geroepen. Programmamanagers bij stadsdelen behoren daarom een sleutelrol te vervullen.

Dit betekent dat deze programmamanagers in hun rol gefaciliteerd moeten worden door zowel de afdelingen van de centrale stad en de gebiedsteams. Dit heeft als consequentie dat programmamanagers van beide kanten goed op de hoogte gehouden dienen te worden. Input moet volledig en hapklaar bij hen worden aangeleverd en extra capaciteit moet worden geregeld om deze programmamanagers te ondersteunen.

Balance magazine • Gebiedsontwikkeling & Energietransitie • Uitgave 2020

29

DRIE VERSCHILLENDE ROLLEN BINNEN ÉÉN FUNCTIE

Ruimtelijk regisseur in de Rotterdamse havens Merwe-Vierhavens vormt een uniek deel in het oostelijk havengebied van Rotterdam. Balance-consultant Arnold Vis is op verschillende niveaus betrokken bij wat je bijna ‘zijn’ gebied mag noemen.

De veelzijdigheid van het programma én zijn functie past hem perfect.

30

Arnold Vis – Merwe-Vierhavens

H

et is nagenoeg onmogelijk om een label of

kunstenaar Daan Roosegaarde.’ Naast bedrijfsruimten

een functienaam op hem te plakken. Een

wordt er ook gebouwd aan woningen, nieuwe

korte omschrijving dan? Ook moeilijk. Weinig origineel zou je Arnold Vis (36) planoloog

kunnen noemen. Maar dat dekt nauwelijks de lading van zijn opdracht bij het Havenbedrijf Rotterdam. Op sommige dagen voert Vis met beleidsmakers technisch overleg over milieuruimte, om daarna op de fiets te stappen zodat hij het slot van een zeecontainer kan openen. Constant wisselt hij van rol: hij voert overleg op hoog abstractieniveau, soms op ‘stoeptegelniveau’, zoals hij het zelf noemt. Het is maar net wat er die dag van

horeca en bijpassende voorzieningen. MerweVierhavens is daarmee hard op weg om uit te groeien tot een bruisend deel van Rotterdam.

Na enig aandringen heeft Vis dan toch een functienaam voor zichzelf bedacht: ruimtelijk regisseur. Onder die noemer kan hij de drie belangrijkste rollen die hij voor het Havenbedrijf vervult, goed kwijt. Want een regisseur is eigenlijk ‘overal van’. ‘Ik doe heel veel operationeel gebiedsmanagement, en ben daarnaast projectvoorbereider en projectleider en werk aan projectoverstijgende onderzoeken. Dat

hem gevraagd wordt.

kun je allemaal onder regisseurswerk scharen.’

‘Al vanaf de eerste dag dat ik bij Balance begon, ruim vier jaar geleden, wilde ik niet in een hokje geplaatst worden’, zegt hij. ‘Zo sta ik ook in het leven. Kort nadat ik in dienst kwam, heb ik het career program gevolgd dat zich focuste op projectmanagement volgens het boekje.

Daar kreeg ik niet heel veel energie van. Erg theoretisch en te afgekaderd.’ Niet lang daarna kwam er een aanvraag binnen voor een functie in de Rotterdamse haven: junior planoloog bij de herontwikkeling van Merwe-Vierhavens. Het was voor Vis, die zichzelf omschrijft als iemand die moeilijk stil kan zitten, een geschenk uit de hemel. ‘Ik had al snel in de gaten dat dit een heel bijzonder programma is. We kregen de ruimte en vrijheid om te pionieren en te experimenteren.’

Samen met RDM Rotterdam – de oude Rotterdamsche Droogdok Maatschappij– vormt Merwe-Vierhavens het Rotterdam Makers District. Het is een plek voor ondernemers en kennisinstellingen uit de ‘nieuwe economie’. Jonge bedrijven krijgen de kans uit te groeien tot gevestigde ondernemingen, die liefst innovatieftechnisch van aard zijn. Het stadsdeel, ooit gedomineerd door grote koelloodsen voor voornamelijk fruitoverslag, is nu een proeftuin voor de circulaire economie, zegt Vis. ‘Door samenwerkingen tussen ondernemers ontstaan er nieuwe technologieën. We maken veel ruimte voor ondernemingen die bijdragen aan de maakindustrie.

Denk aan het hergebruiken van grondstoffen, al is dat door ouderwetse wet- en regelgeving soms nog lastig.

En in dit gebied zit bijvoorbeeld ook de studio van

Het Merwe-Vierhavengebied (M4H) is een oud haventerrein van circa honderd hectare aan de noordkant van de Maas. Ooit was het één van de grootste fruithavens ter wereld waar dagelijks de opslag en overslag plaatsvond van verschillende soorten fruit. Nu groeit de haven langzaam uit tot een nieuw woon- en werkgebied in Rotterdam.

Balance magazine • Gebiedsontwikkeling & Energietransitie • Uitgave 2020

31

1. Operationeel gebiedsmanagement

2. Projectvoorbereiding

‘Ik kwam bij het programma binnen en merkte dat

Buiten het feit dat Vis de leiding neemt bij verschillende

ik snel de vertaling maakte van abstracte plannen

deelprojecten, zorgt hij ook voor de voorbereiding

naar de simpele praktijk. En andersom. Vanuit het

van die projecten. Bijvoorbeeld door het aanvragen

programmabureau werken we met twee partijen: het

van subsidies, waaruit weer projecten ontstaan. ‘Er

Havenbedrijf en de gemeente Rotterdam. Voor het

werd een subsidie-aanvraag gehonoreerd voor een

ruimtelijk raamwerk heeft een tijdelijke samenwerking

buitenruimteproject in Merwe-Vierhavens. Vervolgens

met een externe partij plaatsgevonden. Ik ben de

zijn we gaan brainstormen. Wat begon met een wild

rechterhand van de programmanager, Isabelle Vries.

idee en een schetsje, mondde uit in het getijdenpark

Zij bestiert het Rotterdam Makers District. Ik neem veel

in de Keilehaven, wat nu van de grond komt. Zo’n park

operationele zaken in Merwe-Vierhavens op me. ’ Vis

past goed bij Rotterdam, dat een open verbinding heeft

levert met kleine, soms hele simpele projecten een

naar zee. Het draagt bij aan een leefbare stad.’ Voordat

bijdrage aan het gebied. ‘Denk daarbij aan vragen van

een project daadwerkelijk een project is, moet er

bedrijven die onderhoud willen plegen aan hun schepen.

behoorlijk veel worden uitgeplozen. ‘Bij het getijdenpark

Dan zorg ik voor het contact en soms zelfs de sleutel van

moesten we ons bijvoorbeeld houden aan het ruimtelijk

het terrein. Of ik zoek uit hoe het zit met de openbare

raamwerk. De atypische oriëntatie van het park is

verlichting in bepaalde deelgebieden. Of het beheer van

anders dan in de rest van Rotterdam. Daarover moet je

de openbare ruimte. Er zijn braakliggende terreinen die

overeenstemming bereiken met het team.’ Ook zorgt Vis

moeten worden schoongemaakt, op andere stukken

er bijvoorbeeld voor dat verschillende bedrijven terecht

moet het gras worden gemaaid. Het uitzoeken van

kunnen in het gebied. En dat vergt voorbereidingstijd.

de kleinere zaken behoort ook tot mijn takenpakket.’

‘We kregen van de ceo het verzoek om een aantal

Een ander voorbeeld is de bodemsaneringsopgave,

zeecontainers van The Ocean Cleanup, het bedrijf van

waaraan hij aan het begin van het proces tot in detail

uitvinder en ondernemer Boyan Slat, tijdelijk op te slaan.

meewerkte. ‘Rond de Keilehaven stonden voorheen

Daarvoor moest ik op zoek naar geschikt terrein dat

behoorlijk vervuilende gasfabrieken. Het Rijk heeft geld

tijdelijk beschikbaar was. We vinden het belangrijk dat

vrijgemaakt om dat soort gebieden te saneren, zodat

we dat soort bedrijven helpen in de ontwikkeling. En daar

er uiteindelijk herontwikkeld kan worden. Bij het eerste

ben ik behoorlijk veel tijd aan kwijt. Maar het levert wel

deelgebied van de sanering zijn vervuilde bodem en

blije gezichten en nieuwe contacten op.’

fundaties verwijderd. Vervolgens is er zand en zwarte grond voor teruggebracht. Op een bepaald moment ben ik zelf langsgegaan met een duimstok, om de hoogte van het terug te plaatsen materiaal ten opzichte van de gevels op te meten. Dat lijkt onbelangrijk, maar het is de beste manier om samen met de uitvoerder en bodemdeskundigen de hoogte te bepalen.’

32

3. Strategie: projectoverschrijdend werk Voor ongeveer twintig procent van zijn tijd is Vis betrokken bij projectoverstijgende onderzoeken. Zo hield hij zich de afgelopen jaren onder meer bezig met het Smart Electricity Grid, een energievisie, een strategie voor waterveiligheid en het rioolplan in Merwe-Vierhavens. ‘Dan praat je over zesduizend nieuwe rioolaansluitingen, die in de toekomst moeten worden aangelegd. Gaan we die aansluiten op het huidige rioolstelsel of is het wellicht beter om decentraal te gaan zuiveren? Dat is ook een stadsbrede vraag.

Samen met de waterschappen hebben we gekeken hoe we hier mee om kunnen gaan.’ Hetzelfde geldt voor het beleid bij de energievoorziening in het hele gebied. ‘Merwe-Vierhavens biedt allerlei kansen voor het gebruik van duurzame energie, die je samen moet pakken en in één keer moet verzilveren. Denk aan het delen van reststromen voor de huizenblokken, of het hergebruiken van het water.’ In dat kader raakte Vis betrokken bij het onderzoek naar een Smart Electricity Grid (SEG), een systeem dat vraag en aanbod naar elektriciteit slim regelt. ‘Voor de ontwikkeling van zo’n

SEG is een projectteam opgericht. Omdat ik het gebied goed ken, werd ik erbij gevraagd. Uiteindelijk zijn we tot de conclusie gekomen dat de uitrol van zo’n netwerk op grote schaal niet het voordeel zou opleveren wat we voor ogen hadden.’ Daarnaast kijkt Vis in het gebied of er ‘werk met werk gemaakt kan worden’, materialen in het gebied hergebruikt kunnen worden en duurzame ambities in projecten daadwerkelijk worden verwezenlijkt. ‘Vaak sneuvelen duurzame en circulaire ideeën, die juist heel goed bij de gebiedsontwikkeling in M4H passen, omdat het te duur is. Het vraagt om een andere mindset. Je moet anders kijken naar materialen en gebruik maken van de ruimte en de gebouwen. Je kunt een gebouw niet los zien van de omgeving waar het in staat. Je moet een systeem ontwerpen in plaats van een object. CO2-reductie en verduurzaming zouden we prima in Merwe-Vierhavens kunnen realiseren. Maar daar hebben we nog wel een stap in te zetten,’ aldus Vis.

Isabelle Vries, General Manager – Rotterdam Makers District ‘Merwe-Vierhavens is in meerdere opzichten een complex gebied. Arnold was de linking pin tussen Havenbedrijf en de gemeente, die een belangrijke samenwerking vormen. Hij is loyaal en verder kwam zijn pragmatische aanpak heel goed van pas. En het mooie was dat hij veel energie in het project bracht.’

Balance magazine • Gebiedsontwikkeling & Energietransitie • Uitgave 2020

33

over Balanc 34

Project Amersfoort CO2-neutraal “Balance heeft de opdracht zeer goed vervuld. De consultant stelde zich flexibel op in de bijsturing van de opdracht bij tussentijds verkregen inzichten. Ook de communicatie verliep erg soepel.”

Projectmanager duurzaamheid Gemeente Amersfoort

Project gebiedsontwikkeling Broekpolder “De kracht van Balance is haar onafhankelijke positie in dit complexe traject. Door de rol van Balance is het proces opengebroken. We zijn met elkaar aan tafel gegaan, men heeft inzicht in de processen die spelen en we weten van elkaars projecten af. Dit is een belangrijke basis om te komen tot een gezamenlijke oplossing.”

Ambtelijke opdrachtgever provincie Zuid-Holland

Project bommenkaart explosieven WOII “De experts van Balance hebben relevante ervaring in de aansturing van NGE-projecten. De experts zijn op de hoogte van de meest recente (beleids-)ontwikkelingen en hebben ervaring: van detectie tot opsporing.”

Gemeente Amsterdam

Project NOM Woningen Leusden “Het project Leusden Zuid zag en zie ik als een complex project met een flink afbreukrisico: nieuwbouw plegen in bestaande woonomgeving met kritische omwonenden, een ‘strakke’ grondexploitatie en hoge beleidsambities zijn zaken die op z’n minst uitdagend zijn te noemen. Ik vind dat Balance uitstekend in deze uitdaging is geslaagd. Daarom kijk ik met veel plezier terug op de manier waarop het project is uitgevoerd en op het gerealiseerde resultaat!”

Wethouder Gemeente Leusden

Energietransitie “Balance is flexibel en levert output van hoge kwaliteit. Dit wordt zeer gewaardeerd. Balance heeft ons op de kaart gezet bij externe partijen. Daarnaast wisten ze ons te inspireren waardoor duurzaamheid voor ons meer is gaan leven. Ik kan niet anders zeggen dan dat ik de samenwerking als erg prettig heb ervaren.

Samenvattend is Balance voor mij benaderbaar, toegankelijk en helder.”

Bouwvereniging Onze Woning

Balance magazine • Gebiedsontwikkeling & Energietransitie • Uitgave 2020

35

‘Nederland verdient zoveel beter als het gaat om duurzame energie’ Veel Nederlandse gemeenten willen zo snel mogelijk van het gas af. Business consultant Energietransitie Henry Staal van Balance was betrokken bij die opgave in de gemeente Amersfoort. Hij buigt zich over vijf stellingen die te maken hebben met zijn vakgebied: energietransitie.

1. De energietransitie kan alleen slagen als de overheid klimaatwetten oplegt aan burgers.

2. Het is voor de gemeente Amersfoort mogelijk om in 2030 volledig CO2neutraal te zijn.

‘Opleggen klinkt heftig, maar is uiteindelijk wel nodig.

‘Nee, dat zie ik helaas niet gebeuren. En dat ligt zeker niet

Op dit moment worden gemeenten nog te veel aan

aan de gemeente. Amersfoort is een hele ambitieuze

hun lot over gelaten. Ze krijgen de simpele boodschap

gemeente met een ambitieuze wethouder. Er wordt

mee dat ze zélf de regie moeten voeren. Dat is wel erg

ontzettend goed nagedacht over energietransitie. Maar

makkelijk. Gemeenten zijn op dit moment niet goed

2030 komt steeds dichterbij, en zoals ik net al vaststelde

genoeg geëquipeerd om dit op te pakken, ze hebben

geeft het Rijk onvoldoende thuis. Tot twee jaar geleden

meer geld en kennis nodig en een duidelijke SMART

werkte ik bij een gemeente die ontwikkelaars stimuleerde

boodschap vanuit het Rijk. Daarnaast mag je ook niet

om aardgasvrije woningen te bouwen. Daar werd hoog

van burgers verwachten dat ze zelf het wiel uitvinden.

op ingezet. Maar niet alle ontwikkelaars werkten mee. In

Wat wel werkt: duidelijke communicatie, ontzorging

een enkel geval eiste de ontwikkelaar dat de gemeente

en een duidelijk keuzemoment. Persoonlijk heb ik

duizenden euro’s subsidie per woning bijlegde. Toen

positieve ervaringen met gemeentelijke inkoopacties

het Rijk halverwege 2018 de aansluitverplichting op het

voor bijvoorbeeld isolatie en zonnepanelen. Het

aardgasnet eruit haalde was het subsidievraagstuk

keuzemoment mag wat mij betreft steviger aangezet

direct opgelost: aardgasvrije nieuwbouw was de

worden. Een mogelijke overheidsmaatregel zou kunnen

standaard geworden en subsidie was niet meer nodig.

zijn dat mensen pas een hypotheek kunnen krijgen op

Er is dus een wettelijk kader en een duidelijke boodschap

het moment dat ze verduurzamingsopties meenemen

vanuit het Rijk nodig om van het aardgas af te gaan.

in de financiering voor hun huis. Heel simpel: het Rijk

Maar het gebeurt te weinig. Helaas zie ik met het huidige

ontwikkelt met de markt verduurzamingsconcepten

tempo geen enkele gemeente in 2030 volledig van het

en de hypotheekverstrekker geeft de koper een lijst

aardgas afgaan. Lichtpunt is dat het Rijk sinds kort de

met opties en marktpartijen mee. Zodat ze zelf kunnen

mogelijkheid biedt om via de Crisis- en Herstelwet af

kiezen. Kom maar weer terug voor een hypotheek als je

te wijken van de Gaswet. De gemeente Utrecht heeft

laat zien wat je hebt gekozen en wanneer het concept

recent bij het Rijk de bevoegdheid aangevraagd om

wordt gerealiseerd. Ik zou meer initiatief, ontzorging

kookgasafsluitingen te mogen afkoppelen. Een goede

en deadlines vanuit het Rijk willen zien. Pijnlijk genoeg

ontwikkeling. Het is een belangrijke, eerste lakmoesproef

bungelt Nederland op Europese lijstjes ook onderaan

die het Rijk volledig moet omarmen, uitdragen en

als het gaat om duurzame energieproductie. De tijd van

opschalen.’

eindeloos polderen is wat mij betreft voorbij: Nederland verdient zoveel beter.’

36

3. Warmtebronnen die niet volledig duurzaam zijn, zoals biomassa en restwarmte, moeten we niet gebruiken in de energietransitie.

maatregelen van het aardgas af, dus daarom is er een stadsbreed warmtenet nodig. Namens Balance hebben mijn collega’s en ik voor de gemeente Amersfoort een marktconsultatie uitgevoerd, om de haalbaarheid van het warmtenet te toetsen. Van daaruit hebben we een

‘Daar ben ik het niet mee eens. Ik zou niet weten

businesscase ontwikkeld en vervolgens hebben we een

waarom je geen restwarmte mag gebruiken. Zeker,

strategie voorgelegd, gericht op de rol van de gemeente

het is complex, restwarmte is natuurlijk eindig en er

en welke stappen zij moeten zetten om te komen tot het

zijn voor de langere termijn betere oplossingen, zoals

gewenste stadsbrede warmtenet. Als gevolg daarvan

aardwarmte. Maar ik denk dat we er in dit stadium prima

heeft de gemeente onlangs een Intentieovereenkomst

gebruik van kunnen maken. Toepassing van dergelijke

gesloten met Warmtebedrijf Amersfoort. Zij maken

bronnen zijn nodig om voor de warmtetransitie

een plan voor de aanleg van een warmtenet in de

benodigde warmtenetten te helpen ontwikkelen

stad. Balance ondersteunt de gemeente in deze

en verduurzamen. Wat je moet voorkomen is dat

gesprekken met technische en financiële kennis.

restwarmte een bron wordt waarvan je afhankelijk

De focus ligt nu op de wijk Schothorst-Zuid.’

bent. Ik ben ook niet per definitie tegen energie uit biomassa. Wel zijn daar wat mij betreft strenge eisen aan verbonden: toepassing van Nederlands snoeihout wat vrijkomt bij onderhoud van onze landschappen, toepassing van de meest strenge filtertechnieken en een juiste locatiekeuze. In Nederland wordt biomassa

5. Gemeenten kunnen beter op kleine of zelfs mini-warmtenetten inzetten (100 tot 400 woningen), dan grote stedelijke warmtenetten.

ook gestimuleerd door de overheid. Terecht, zolang er

‘Het is geen kwestie van of-of. Je kunt beide zaken

aan de criteria wordt voldaan. Nederlandse subsidie

stimuleren. Als een wijk op een kleinschalige manier

voor Canadese biomassa hoort daar beslist niet bij.’

van het aardgas af wil en er is draagvlak voor, zeg

4. Een duurzaam warmtenet is voor de gemeente Amersfoort de beste oplossing om van het gas af te gaan

ik vooral doen. Voor veel wijken zal het echter niet werken. Ik vind persoonlijk dat burgers moeten worden ontzorgd. Maar nogmaals: alles is mooi meegenomen in deze energietransitie. Ik kan me voorstellen dat de maatschappelijke kosten voor een kleinschalig systeem

De gemeente Amersfoort heeft een Warmtevisie

hoger liggen dan voor een grootstedelijk warmtenet.

opgesteld. Daar kwam uit dat een warmtenet voor

Maar zodra er een kleine beweging op gang komt en

zestig procent van de stad de beste oplossing vormt:

de bereidheid er is om deze stap te zetten, ben ik daar

het leidt tot de laagste maatschappelijke kosten, in

alleen maar voor. Bewoners die in een vroeg stadium

vergelijking met andere aardgasvrije alternatieven. Dit

kiezen voor een duurdere optie en voor het milieu gaan,

stadsbrede, duurzame warmtenet is vooral geschikt

vind ik heel nobel. Het is wat mij betreft dus en-en. Als

voor wijken waarin de bebouwing vrij dicht is, waar de

we maar zo snel mogelijk van het aardgas afgaan.’

woningen dicht op elkaar staan. Veelal in en rond de binnenstad van Amersfoort dus. Dat zijn woningen van voor de jaren ’80, ’90, die een duidelijke isolatieopgave hebben. Ze kunnen niet eenvoudig met individuele

Henry Staal (37) heeft jarenlang ervaring als procesmanager, projectleider en adviseur. Voor de gemeente Amersfoort droeg hij bij aan een marktconsultatie om de haalbaarheid van het stadsbrede warmtenet te toetsen. Eerder onderzocht hij in Utrecht of de gemeente geothermie kon inzetten als onderdeel van een duurzame energiemix.

Balance magazine • Gebiedsontwikkeling & Energietransitie • Uitgave 2020

37

Vijf belangheb één project Gebiedsontwikkeling in de regio Amsterdam vormt vaak al een behoorlijke uitdaging. Als vijf grote partijen dan ook nog eens uiteenlopende belangen hebben, wordt het nog een tandje ingewikkelder. Maar bij het project De Nieuwe Kern vond Balance-consultant Koen Raats naast de juiste oplossingen óók het plezier.

Afbeelding: Beeldbank Amsterdam

38

Koen Raats - Nieuwe Kern

benden E

erlijk is eerlijk, de opdracht is allesbehalve eenvoudig. Vaak genoeg zit hij als representant van de Gemeente Amsterdam tussen twee of soms zelfs tussen vijf vuren in. Hoe kan het

ook anders als je 4.500 woningen wil realiseren op een plek waar naast Amsterdam nóg vier partijen grondeigenaar zijn: de gemeente Ouder-Amstel, Borchland/VolkerWessels Vastgoed, NS Stations en AFC Ajax. Toch staat voor Koen Raats (31) één ding buiten kijf. Het bouwproject De Nieuwe Kern, ten noorden van de Johan Cruijff Arena, is uitgegroeid tot het project van zijn leven. ‘Ik heb er als projectmanager zóveel geleerd. Je pragmatisch en constructief opstellen bijvoorbeeld. En soms een beetje hard zijn.’

Constructief toonde Raats zich toen hij in 2017 een van de aanjagers was achter het opstellen van een samenwerkingsovereenkomst. Daarin maakten alle partijen met de gemeente Ouder-Amstel, bevoegd gezag in het gebied, procesafspraken over de manier van samenwerken. Het bleek een effectief middel om zowel gedeelde als tegenstrijdige belangen boven water te krijgen.

Afbeelding: West 8

‘Ik kan me van het prille begin nog herinneren dat iedereen elkaar diep in de ogen keek. Hoe gaan we het nu eigenlijk aanpakken in De Nieuwe Kern?’, blikt Raats terug op het jaar 2016, waarin hij voor de Gemeente Amsterdam bij het project betrokken raakte als assistent-projectmanager. Ja, er zou een nieuw stedelijk gebied komen voor wonen, werken en sport. Maar niemand wist nog hoe die opgave zou worden ingevuld. ‘Ruim drie jaar eerder lag er al een document met uitgangspunten. Maar met de aantrekkende economie waren er wel wat zaken veranderd. Tijd om aan de slag te gaan. Maar daarvoor moesten we eerst een hele grote puzzel leggen.’

Onderhandelingsspel Tussen de vijf partijen ontspon zich een klassiek onderhandelingsspel. De gemeente Ouder-Amstel zette de eerste stap door aan te geven het gebied dolgraag te willen ontwikkelen, om zo een nieuwe kern

Afbeelding: West 8

toe te voegen naast de bestaande kernen Duivendrecht en Ouderkerk aan de Amstel. Maar Ouder-Amstel wenste geen enkel financieel risico te lopen. Raats: ‘Ouder-Amstel had de voorkeur voor ongeveer 2.750 nieuwe woningen, en wilde dat de grondeigenaren

Balance magazine • Gebiedsontwikkeling & Energietransitie • Uitgave 2020

39

in het gebied het volledige risico op zich namen. Mijn

het Rijk spoort ons aan om te verdichten nabij OV-

opdrachtgever, Amsterdam, wilde best risicodragend

knooppunten. Dit is misschien wel de meest bereikbare

participeren in de ontwikkeling, maar dat risico moest

ontwikkellocatie in de metropoolregio. Waardoor

wel worden gedekt. Amsterdam had belang om veel

je een heel duurzame wijk kunt bouwen: gericht op

woningen voor gezinnen, ouderen, studenten en starters

fietsen, langzaam verkeer en openbaar vervoer.’

te creëren, vanwege het groeiende woningtekort. We wisten zelf dat meer dan 4.000 woningen mogelijk

‘We hebben hier ook de mogelijkheid om een nieuw

waren, in een stedelijk maar ontspannen woonmilieu.’

stadspark te bouwen, ter grootte van het Vondelpark’, vervolgt Raats. ‘Dat was een idee van bureau West 8,

Ook bouwonderneming VolkerWessels Vastgoed,

dat we hebben ingehuurd voor het maken van een

tevens grondeigenaar in het gebied, maakte aan

stedenbouwkundige visie.’ Verder kan De Nieuwe Kern

de onderhandelingstafel het eigen belang duidelijk.

zich ontwikkelen tot een multifunctioneel stedelijk

Hetzelfde gold voor NS, waarvoor het gebied om twee

gebied, waarbij ook ruimte is voor bedrijven, kantoren,

redenen interessant was: vanwege de grond én de

sport en recreatie. ‘Dat we bijvoorbeeld kantoren gaan

mogelijkheid om station Duivendrecht tot bloei te laten

bouwen, is met het oog op de Brexit een slimme zet:

komen, waardoor meer mensen de trein zullen pakken.

veel bedrijven zullen naar Amsterdam trekken. Dat kan

‘En AFC Ajax wilde uiteraard het trainingscomplex van

hier ook heel goed, omdat er twee treinstations, twee

de club zo goed mogelijk beschermen en uitbreiden.’

metrostations en een snelweg in de buurt liggen. En het ligt natuurlijk dichtbij Schiphol. In de regio Amsterdam

Naast de tegengestelde belangen, bleek De Nieuwe

worden veel woningen toegevoegd. En we moeten niet

Kern ook om andere redenen lastig te ontwikkelen. ‘De

vergeten dat ruimte maken voor werk er ook bij hoort.’

bodem in De Nieuwe Kern is slecht, waardoor al snel duidelijk werd dat we sommige stukken wel 2,5 meter

Na twee jaar lag er dus een samenwerkings-

moeten ophogen, en dat vereist een flinke investering’,

overeenkomst op tafel. Raats noemt het een spannend

legt Raats uit. ‘Om dat precies te berekenen, is veel

proces. Eentje van de lange adem ook. ‘We hebben

technisch onderzoek nodig, onder meer vanwege het

in 2017 de overeenkomst laten doorrekenen door

verschuiven van kabels en leidingen door ophogingen.

planeconomen. En gelukkig: het plan bleek haalbaar.’

Want er liggen nogal wat kabels en leidingen in

Vervolgens is een concept-structuurvisie en een

het gebied: als hier een leiding knakt, hebben ze in

concept-stedenbouwkundige visie ontwikkeld, die beide

Amstelveen geen licht meer.’ Verder speelt de factor

in januari 2020 naar buiten zijn gebracht. ‘Wat nog volgt

geluid een grote rol. ‘Het gebied ligt op de aanvliegroute

zijn een milieueffectrapportage en de voorbereidingen

voor Schiphol, waardoor we de wijken zo moeten

voor een onherroepelijk bestemmingsplan.’

bouwen dat mensen zo min mogelijk last hebben van de vliegtuigen.’ En de laatste reden: de nieuwe woonwijk ligt naast het grootste evenementengebied

Stevige basis

van Nederland, met de Ziggo Dome, Afas Live en

De kracht van het project is volgens Raats dat de

de Arena direct aangrenzend aan het plangebied.

partijen elkaars belangen inmiddels kennen en al meer

De gezamenlijke opdracht is om deze uitdagingen

dan 5 jaar intensief met elkaar samenwerken. Doordat

in De Nieuwe Kern te vertalen naar een haalbaar,

in de loop der jaren zo’n stevige basis is gelegd, durven

inspirerend plan. Daarbij moet optimaal gebruik

de projectleden elkaar de waarheid te vertellen. ‘We

worden gemaakt van de geboden kansen, stelt Raats.

voeren af en toe pittige discussies. Dat mag, ook in de

Bijna perfect stedelijk gebied

rol van projectmanager. Ik vind nog steeds dat je voor het grootste deel met elkaar moet meebewegen. Maar een enkele keer mag je met de vuist op tafel slaan.’

De projectmanager is ervan overtuigd dat De Nieuwe

40

Kern enorm veel potentie heeft. ‘De plek is in mijn

Zoals die keer dat zich een rijschool aandiende om een

ogen een ruwe diamant, omdat je hier stedelijk

vestiging te openen in het ontwikkelgebied. ‘Met een

gebied kunt ontwikkelen, wat heel erg gewenst is

kleinere projectgroep brachten we daarover een positief

in Amsterdam, zónder de natuur aan te tasten. We

advies uit: het bedrijf mocht er komen, mits er zou

laten de Amstelscheg, het prachtige wandel- en

worden voldaan aan een aantal duurzaamheidsregels,

fietsgebied aan de zuidkant, helemaal met rust. Ook

zoals bij het energieverbruik van het gebouw. Maar

omdat de vergunningverlening onverwacht lang op zich liet wachten, dreigden wij de planning niet meer te halen. Toen heb ik daar fel op gereageerd en kwam er gelukkig, na goed overleg, versnelling in de zaak. Heel af en toe is dat nodig. Ik vind dat het hoort bij de rol die je hebt als projectmanager.’

Het feit dat Raats in de loop der jaren meer en meer verantwoordelijkheid heeft gekregen in De Nieuwe Kern geeft hem een gevoel van trots. ‘Ik begon als assistent en ben nu een van de projectmanagers.’ Zijn achtergrond

Afbeelding: West 8

in de planologie komt hem in die nieuwe rol goed van pas. ‘Planologen zijn redelijk breed georiënteerd: politiekbestuurlijk, stedenbouwkundig, financieel, en juridisch.

Daardoor kun je over heel veel onderwerpen meepraten en met verschillende partijen aan tafel zitten.’ Maar het belangrijkste is dat je hart voor de zaak hebt, denkt hij.

‘Ik ben mijn projectcollega’s enorm gaan waarderen en ik vind dat we een heel mooi plan hebben liggen voor De Nieuwe Kern. Het is een teamprestatie. Het wordt een levendige stadswijk, waar mooie verbindingen worden gelegd. Ik zou er zó zelf gaan wonen als het af is.’

Afbeelding: West 8

Afbeelding: West 8_

Saskia Park – projectmanager Grond & Ontwikkeling Gemeente Amsterdam ‘Koen heeft een essentiële rol gespeeld bij het ontwikkelen van de stedenbouwkundige visie en de bijbehorende doorrekening. Verder heeft hij zich geprofileerd als een echt verbinder, die de politieke context goed aanvoelt. Mede door zijn inzet zijn we erin geslaagd om De Nieuwe Kern tot een gedragen project te maken.’

Balance magazine • Gebiedsontwikkeling & Energietransitie • Uitgave 2020

41

Nawoord van Friso de Zeeuw

H

et begint met ambitie. Ambitie en visie

we er niet. Het strekt tot aanbeveling dat de

staan in alle beschrijvingen

aanvoerder van de gebiedsontwikkeling ook inhoudelijk,

van leiderschap. ‘Je moet wat

vaktechnisch zijn mannetje of haar vrouwtje staat.

willen’. Iets meer visie dan onze

Inhoudsloze procesmanagers rukken op. Hier en

minister-president mag, maar

daar wordt zelfs de ‘universele ambtenaar’ als

een overdosis heeft funeste

ideaaltypisch aanbevolen. Die haalt zijn kennis van

uitwerking. Bij gebiedsontwikkeling moet je namelijk

internet of volgt een training. Om van te rillen.

altijd samenwerken en onderhandelen. Wie ijzerenheinig vasthoudt aan zijn eigen visie loopt vast.

Eigenlijk vraagt gebiedsontwikkeling om een

Gebiedsontwikkeling is een langlopend proces in een

combinatie van twee competentie-profielen die niet

uiterst dynamische omgeving. Ook dat vergt flexibiliteit

eenvoudig met elkaar te verenigen zijn. Aan de ene

en aanpassingsvermogen; al te stevige visies en

kant het stoere type van de soldaat met de groene

vastomlijnde ambities kunnen dan lelijk in de weg zitten.

baret: strijd, onderhandeling, willen winnen, ‘gaan en blijven gaan’ zitten hem in het bloed. Aan de andere

‘Verbinden’ van functies, belangen, disciplines, geldstromen, personen kenmerkt gebieds-

ontwikkeling. Beschikken over een uitmuntend

kant staan ook op de verlanglijst: empathie, transparant, communicatief en aanpassingsvermogen. Combinatie en dosering van beide maakt iemand geschikt.

netwerk en dat optimaal benutten is dan ook de tweede leiderschapscompetentie. ‘Netwerksturing’

Ploeteren en hard werken horen er dus erbij. Na vijven

vergt uiteraard een netwerk, zowel intern, in

en in het weekend gaat het gewoon door. Consultants

de eigen organisatie als extern, bij de andere

moeten zich daarin sowieso onderscheiden van

stakeholders. Wel jammer dat zich een hyperinflatie

ambtenaren. Als gemeenten consultants inhuren,

van het begrip ‘verbinden’ meester heeft gemaakt.

brengt dat een zware verplichting tot ‘levering’ met zich

Hele volksstammen noemen zich tegenwoordig

mee. Naast de inzet van de competenties betekent dat

‘verbinder’; kijk de LinkedIn-profielen er maar op na.

ook dat je je vakliteratuur bijhoudt en dat je je moet

Afgezien van de vraag of die kwalificatie bij allen

blijven ontwikkelen. Binnen het adviesbureau doe je dat

de lading dekt, is de competentie van verbinden

door intervisie en direct, onverbloemde terugkoppeling

op zichzelf ten enenmale ontoereikend om

onder elkaar. Dan heeft een adviesbureau meerwaarde.

gebiedsontwikkeling succesvol aan te kunnen sturen.

Gebiedsontwikkeling is complex, langlopend en weerbarstig. Dat brengt ons op de derde, veelal onderschatte competentie. ‘Organisation-power’: in staat zijn om effectief te organiseren en om – uiteindelijk – van A naar B te komen. Met andere woorden: je moet kunnen ploeteren, met doorzettingsvermogen.

Wie altijd binnen de lijntjes kleurt, zal het niet redden. Publieke en private organisaties zijn vergeven van procedures, control-processen en rapportageverplichtingen. Een trouwhartige bureaucraat houdt zich daar altijd aan. Een leider is echter selectief ondeugend. Als hij een eenmalige kans ziet om de gebiedsontwikkeling ineens verder te helpen (aankoop van een strategisch stukje grond, bijvoorbeeld), slaat hij genadeloos toe. Hij vraagt achteraf vergiffenis dat hij ‘de procedures’ heeft overgeslagen, in plaats van vooraf toestemming te vragen.

Met de duiding van de drie kerncompetenties zijn

Friso de Zeeuw is jurist, bestuurder, publicist en emeritus hoogleraar gebiedsontwikkeling van de TU Delft. In juli 2019 verscheen zijn boek ‘Zo werkt gebiedsontwikkeling’.

42

MEER INFORMATIE OVER BALANCE?

Neem contact op met onze business manager Jochem Wellinga.

020 67 63 993 +316 20 60 84 08 jochemwellinga@balance.nl

Balance magazine • Gebiedsontwikkeling & Energietransitie • Uitgave 2020

43

Balance maakt Nederland toekomstbestendiger

44