A casa grande do S. XIX

Par:a m~us pais, pola suma desas cousas qu~ nós .s.:alxm05, e Adr:a ~ Beni, por todo O d~mais ...

Est~

libro ~ unha tr:aducción 5ubstanci:a.lm~nt~ revi.s.:ada da disertación titulada TIN Ninn«nth Cmtu'] GaJirian FarmhollH 01 ftüi,a aná Su""unáing An-a: Huto'] aná Comnlltltion (Oxford, 19%) incluida como apéndic~. Agradézoll~ :1. Comisión de Cultura do Cobio de Arquitm:os d~ Calicia e :1. biblioto=tria, Dulcina Cómez Arujo, o $CU apoio e determinación, fundamenr:ais par:a .s.:acar adiante a publicación dest~ Ir:ab:a.llo.

Cuberta: - Esr:a casa $C hi~o de orden de Don Pedro Jo$C de Neir:a escribano d~ ano d~ 1839~ .

Insc rición da C:aS1t de AnUo en Baltar (Pasloriu.), c:as:arío afor:ado :1. C:aS1t d~ D. Pedro José de Neir:a, escrib:l.n na vila e xurisdicción de Meira nO$ dous primeiro5 tereios do 5. XIX. Contraculxrta: Reloxo de Sol (1834), Mu$CO de Lugo.

Edita: Col~xio

Oficial d(' Arquitectos de Galicia Pr;u:a da Quintana, 3 C:aS1t da Conga 15704 Santiago de Compostela

Traáucci&n & GaltglJ: Raul Araya I Benigno Salgado Corncci&ns do ttxtO; Antonio Fern~ndn Salgado I Nigd Knight D~Jtño: Carlota Eiros Maqu~taci&n: documeNta PRODUCCIÓN EDITORIAL Forom«tinica: Macrom ImprtSión: Alva Crifica S.L. ISBN 84 85665 32 5 Depósito Legal: C-2080-1998 iQ 1998 Colexio Oficial d(' Arquite<:tos de Calicia Texto e fotografias 1996, 1998 Carlota Eiros

e

R.e5<'rvadO$ 16<10105 der<'ÍtO$ O total dos contidos desta publicación t('lien copyright e de ningunha maneir:a $C poden reproducir por ningún medio sen a autoriuci6n por escri to do Colexio de Arquitectos de Calicia.

Impreso e encadernado en Calicia.

( oufiJos Inh.,lu,,¡ón A( ••• I~ ••• J.J ..... I.XIX .1 O~,,,I ....... 1".1 •• • J• ..I. J•• .1 P......I ... J.....,1, •••·•••

,,

1.2 ,1 ,\ . ...

.,

1.1.1,\ J. I.

'"

1, }.lO h ••

.l O••• I. J... J. ,\ ••• ,1,,1... \'. ".,.1. G.I•••

J•• L• •• " l.l O ¡ .. ~.II. J, ,. .. ,.

,\ ,.,<,1. •• ".;,

¡... Io. ••

"

" •••••1.

" "

1. 1.1 )1.1 • .1.1 . ...

1.1.l A .. " ." ...

2.2 A, 1•• 1.. J." .... I...

2.1. 1

n_ .....I., .1; ..."

1.1.2 [u"I . ... . .. "J.,

3

1I ;, I~,,~ ( •• I.,I .. I" • • J••

C... G ... J,

3.10 ...." L..I. " ,.

H

J. J....... I ..." • • J... h.........

J. G .. (;,..J.

l. I.1 )1 ...... 1..

" " n

l.l. l'\ " ...

3.2 ,\ ••• " . oo.

" ,\ ",,,,Iod u'. ,\«1 .." . . ...,.,'"1 •• ,,, J. e,., G... J• •'.1 ( .... 1, ............ . I,d..."

.1.21.·".1. ... ....1,.,1"• •1.)

c... ••"«<...

~.s

L'.L ••,.,I....! •.!, ..... , .............. " ,"oO. "

~."

1...... 1•• ·I.~ 1.,.1."., 1".1;,,,• • '""''''''

·1.6 [,I.J. J... ",.,. " •••

5 1)1 ."ili,~d6n ,\ ,,,h •• J• ••1....,,," ,,,. 1

.,'" "

.>.10 ...... J.I.. L.II.I ••• I •• .t~ .. "I"I ... j.~ 1..... .1 .....,., " h. " ... , . ..........

j.3 I~ •• J. ........ " ...... .

. . , .. "

(oo.

G" •.!•

.>.4 0, ..... ~.I ......" ••

fi (u.«lu"",, .\ ....."." •• l. ( ... I;,• • J. ..... 1...[ .

"

." "

... J..I.

'"

A eu.. ck Cortรณn. Meir:a, 19LO

o tema desta investigación xurdiu a raíz dun dos traballos de curso feitos dentro do Máster de Restauración Arquitectónica realizado no Departamento de Urbanismo da Oxford Brookes Universiey. A Casa vernácula que documentei e investiguei en Meira - a miña vila natal- durante as vacacións da Semana Santa do 94 desveloume unha serie de daros históricos e arquitectónicos interesantes dabondo como para incitarme a continuar coa identificación e documentación de artefacros similares e converrelos no tema da miña disertación final.

A medida que a investigación avanzaba, ó interese e fascinación inicial fó iselles sumando unha fonda preocupación polo panorama ruinoso que presentan a maioría destes, por tamaño e características, dinosauros arquitectónicos. A intención desee primeiro esrud io é, polo tanto, non só investigar e divulga-lo papel que a tipoloxía arquitectónica aquí analizada xogou na historia cultural galega, senón tamén discutí-lo papel que aínda poderían representar de traballarmos a favo r dunha axeitada política de conservación. Non renuncio á esperanza - se cadra ambición- de cambiar soterrados prexuízos culrurais, e inrroducir na axenda do Goberno Autónomo e Admin isrracións Locais a conservación do que este estudio presenta coma o máximo logro arquitectónico dunha culrura vernácula no seu día autosuficieme pero hoxe en vías de extinción .

Entre as panes máis pracemeiras, e sen dúbida máis proveirosas, na langa tarefa de recollida de material cómanse as moitas horas pasadas dentrO

das casas inspeccionadas. Este labor só foi posible gracias á cooperación

de moita xeme que voluntariosamente me abriron as portas dos seus fogares. Agradezo, con carácter xenérico, a amabilidade e facilidades que enconrrei en tódalas casas e en particular as atencións dos propietarios das casas seleccionadas para ilustrar este estudio. Estes son: Josefina López Pérez, da Casa de Rancaño; Conchita e Amparo Nieto Corrón e Jesús e Javier Carcón Vega da Casa de Cortón; Pepito e Genoveva da Casa do Alcalde; Lidia D íaz e Manolo Abraira da Casa do Tendeiro; e Manuel Cañizo e JUSto Fernández da Casa de Tella. Gustaríame agradecer tamén a aqueles amigos que rermaron do outro extremo da cima, en especial a Lucía Rodríguez, Fina Eiros e Armando Bello. Gracias tamén a Don José Sanfi z palas súas ínvaluables nOtas acerca do Mosterio de Meira e a Fina López por me axudar a le-la caligrafía máis enrevesada, a Marina de Aguiar por me proporciona-las fotos máis suxeremes, a Federico Cachafeiro e a familia Gesteira pala documentación histórica e a Julia e Suso Cachafeiro por me comaren memorias que

,-jjj

só eles recordan. Dado que calquera mención persoal conduciría a omisións involuntarias expreso a miña gratitude en xeral ós moiros amigos

arqui tec~

tos e persoal da adm in istración que foron entrevistados no curso deste estudio e que, ofrecéndome xenerosamente as súas propias experiencias e opini6ns, me axudaron a fo rmar unha opinión máis clara sobre os problemas que abruman o noso pauimonio.

Gracias tamén a Malean Airs, por ler aquel primeiro ensaio con ranto interese e animarme a seguir adiante co tema; a Jenny Franklin , a ti[Ora desta disertación, por me axudar a organizarme, e a ródolos amigos que fixeron destes anos en Oxford os máis curtos da miña vida, entre eles: Silvia Coll-Vinenr, Tal Golfanj, e Anira Warneford; gracias moi especiais a Nigel Knight pola súa amizade; a Marjorie Hale por acollemos na súa magnífica casa victoriana a nde e5tou a rematar este rraballo; e as fami lias Rutherford e Dean, Tita, John, Derek e Rosa por faceren de ponte cultural e moito mais. Tamén o meu agradecemento a rodas aqueJes que me axudaron dende Galicia a chegar ó fin al deste traballo, en especial ós meus pais Josefina García Cagide e Carlos Eiros Cachafeiro, pala súa ilimitada axuda, e ós meus irmáns Fina, Xose e Ignacio por nunca dubidaren que remataría o trabaBo. Por último todo o meu amor a Adrao, o meu fill o, por esrar sempre ó redor tan contento e sen problemas e ó meu home, Benigno F. Salgado, O

lingüista que se cadra máis sabe e saberá de arquitectura vernácula galega,

por me inspirar dende o mesmo primeiro momento que nos coñecemos e, por supOStO, non deixarme nunca soa ante o perigo ... pois como xa dixo Vi trubio "Non architectus potest esse grammaticus".

InvesHganJo a Casa GmnJe Jo século XIX

1

1, 1 Obxed lvos e es lr ud UrI\ Jo es hlJ lo Nos últi mos anos a conservación arquitectónica estendeuse por toda

Europa coma unha ferramenta importante de planificación para acadar obxectivos tanto económ icos coma culturais. Ó mesmo tem po os desenvol-

vemenros e avances no ámbito da arquitectura vernácula e o criticismo cultural fixeron posible o planrexamento dunha nova serie de pregunras sobre

cal é o papel da arquitectura popular nos terreos, político, ideolóxico e cultural. A presente Disertació n de Máster intenta proporcionar un marco de trabaBa básico para, dende un puntO de vista conservacionisra, afrontar un

problema arquitectónico e cultural grave como é o da perda inminente das Casas vernáculas edificadas durante o século XIX nunha zona específica de Galicia: Meira e a súa área colindame. Empregando unha metáfora ecolóxica, a situación terminal da Casa vernácula galega por antonomasia delx: ser entendida en conxunción cos cambios drásticos sufridos no seu sistema de apoio vital, ¿ dicir, no sistema agrario tradicional.

J:. obxecrivo deste esru-

dio concienciar á comunidade galega de que só mediante o estudio e a reflexión sobre o valor do existente poderemos xestionar dun xeiro máis adecuado o noso cada día máis mermado patrimonio rural, evitando así a mutilación histórica que endemicamente sofre o país.

Para levar a cabo as rarefas de investiga-lo valor cultural, perigos e mecanismos necesarios para salva-los artefactos en cuestión, o esrudio organizouse en tres parres de dous capírulos cada unha. A primeira parte presenta o punto de vista ideolóxico e metodolóxico escollido para aborda-lo tema. A segunda parre indaga o significado histórico e as calidades est¿ticoarquitectónicas dos edi ficios, co fin de demostra-la importancia desta infravalorada parre do patrimonio vernáculo galego. A terceira parte, por último, c¿ntrase no proceso de planificación, crucial para a conservación dos edificios. Discútense, pois, dous temas importantes: o acondicionamento e mellora do seu deterio ro físico e as múlriples dificultades que un programa de conservación tería que afrontar nunha sociedade onde a modernización ¿, neste momento, unha prioridade.

Na primeira pane, o capítulo 1 define os parámetros físicos e presenta o escenario intelectual de fondo a parrir do que se orixinou o estudio.

O capítulo 2 presenta as fe rramentas metodolóxicas empregadas para anali-

Inhoducción

2

za-las edifi cacións investigadas, argumemando os beneficios dun enfoque ecléctico e contextua! dada a escaseza de fontes documentais e falta de estudios previos.

A segunda parte trata o problema de establece-lo valor histórico e estético dos edifi cios máis relevantes. O capítulo 3 cémrase na importancia histórica dos edificios ó nivel da comunidacle [ocal invesdgando a súa emer-

xencia como consecuencia do proceso social de desintegración do Amigo Réxime e a aparición dun novo grupo de terratenentes ligados á nova arde social xurclicla erala disolución monástica. O capirolo 4 avalía o interese dos edificios dende un

pUntO

de vista arquitectónico. facenclo fincapé na impor-

tancia de analiza-los parámetros que determinan o carácter propio de cada edificación como única garanda para manre-Ia idenridade e vi talidade do escenario local e maila diversidade arquitectónica da rexión.

A terceira parte adoita un enfoque máis práctico nun imenro de aborda-los problemas que afectan hoxe a estas edificacións. O capítulo 5 analiza e imerpreta os programas, plans e prácticas conservadoras que se están a levar a cabo hoxe en Galicia. Dado que o problema da conservación destes edificios queda fóra de calquera ámbito de actuación gobernamenral , rentarase proporcionar un marco de traballo básico para a posta en práctica dunha actuación restauradora con algunha probabilidade de éxito.

Saliénrase de xeiro especial a inexistencia dunha demanda social en favor da conservación e insístese no papel que d eben xoga-Ios educadores e funcionarios locais. A idea é trazar un plan básico de actuación que defina as prioridades e obxectivos de conservación máis urxemes e deJiñe os medios para logralo tendo en conta as limitacións impostas polo precario marco actual de uaballo tanto a nivel institucional como ideolóxico. O capítulo 6, a modo de conclusión, tenta agrupa-los principais argumentos desenvoltos no texto, enfatizando a necesidade dun maior compromiso e boa vontade por parte non só de todos aqueJes implicados directamente na protección do patrimonio galego, senón de toda a comunidade en xeral.

'1.2 ParÁmelros Ja hn'esHgll dó n

A área xeográfica e cultural cuberta por este estudio está integrada palas propiedades territoriais do mosteiro cisterciense de Meira e os seus arredores inmediatOs na parre norcentral da provincia de Lugo. As razóns desta elección foron (1) a miña familiaridade coa zona e o seu pasado social,

11

1"l r ~J.«,."

--

Uvamam~n,o

da Cua de Conón. L994

------------------------------------------------.--------------

20

elaborada sobre a mesa a parrir do Catálogo d~ Pazos de 1989 e a lista oficial

de bens patrimoniais publicada no DOG en 1991. O recoñecememo da zona e busca desres edificios proporcionounos un ha visión xeral do corpus

arquitectónico catalogado e permitiunos ir localizando aqueles exemplos que máis se achegaban ó exemplo pilom de M eira: a Casa de Cortón, mode~

lo arquitectónico do que este estudio propón como tipoloxía propia da Casa vernácula galega de mediados do século XIX. A investigación de campo foi realizada en dúas sesións de aproximadamente un mes cada unha durante as vacacións de verán e nadal do 1995.

Solain~

úsa d( Fondón. 1856. Cirio, PoI A!; preguntas en mente eran :

¿Cantos edificios deste tipo había na zona e ande? ¿Ata ande se escendía a zona? ¿Ara que pUntO pertendan os edificios a un grupo social ou ripoloxía arquitectón ica? e nese caso: ¿Por que se levantaron, por quen e cando?

Das casas xa catalogadas, só unha, a Casa de Fondón, en PoI, coincidía basicamente co modelo tipolóxico analizado na vila de Meira. Ó mesmo rempo, toda unha serie de edificacións sen catalogar de estructura similar á Cunas sere casas foron insp<"ccionad:LI e medidas: a Casa do Fidalgo en Crende (Poi),

üpoloxía buscada ían senda identificadas na zona; era evidente que por

a Casa de Fondón en Cirio (Poi); o Paro de Eiras en Silva (PoI), a Casa do Roxo en Valvc:rdc: (RiOlOrtO), o pazo de Mcihin en Santa Marta de: Meilán (RiOtorto), a Casa das de: Bravo en Paredes (Meira), a Casa de Lombardero en Vilar r escow (Ribeira de Piquín).

razóns aínda descoñecidas, a listaxe oficial quedara incomplera.

111

Tras este primeiro percorrido de recoñecemento e localización, o trabailo desenvolw seguiu duas vías d e investigación paralelas, empregadas xuntamente dun xeito complementario: (i) a análise arqui tectónica e interpretación dun número de casas sel eccionadas pertencentes á tipoloxía e

zona definidas neste estudio (ii) a investigación documental sobre a historia particular de cada casa.

2.1. 1 ~ l eio J o l oxía

o

patrón de dimibución da tipoloxía esténdese por un amplo e

variado territorio máis aló do dominio monástico. A posibilidade de face-Ia

Casa d~ R:anaho

selección dos edificios a analizar por cuadrículas escollidas ó chou pareceunos pouco axeitada pois este método non rería en conta para nada as grandes diferencias xeográficas e históricas entre os diferentes hábitats da zona. )Ca que unha inveStigación exhaustiva de roda o territorio tampouco era

unha posibilidade real (estaba o problema de conseguir un bo equilibrio entre os meus recursos e o nivel de detalle de cada récord), a decisión foi

Casa de Ponas

reinspeccionar, por parroquias, a entidade histórica que pertenceu ó mosteiro e os seus rebordos. A zona esténdese sobre zonas tOpográficas marcadamente diferentes que abarca ós concellos de Meira e Ribeira de Piquín máis uns cachiños nos concellos de Pasroriza e PoI. As casas investigadas dentro do dominio monástico foro n, a parte da xa estudiada Casa de Cortón en Meira, a Casa de Tella en Vilar de Mouros (Meira); a Casa do

Casa do Alcalde

Alcalde en Pausada (Pasroriza) e a Casa do Tendeiro en Meiroi (Ribeira de Piquín). Por motivos comparativos, inspeccionáronse tamén algunhas casas no val de RiOtOrtO, e outras en Castro de Rei escollendo a Casa de Rancaño no Harto Vello (Riorono), e a casa de Porras na Azúmara (Castro de Rei)III. A selección fíxose en base ó seguinre criterio: (1) a súa tipoloxía; (2) o seu

Casa de Cortón

aparente valor histórico-arquitectónico, (3) a dispoñibilidade das fontes documentais; (4) o bo estado de conservación.

Ó final, das 32 casas identificadas inicialmente na zona como casas cun valor potencial, inspeccionáronse, medíronse e avaIiáronse as seis citadas. Fóra dos límites do mosteiro seleccionamos a Casa de Rancañoj e a casa de Porras. O contexro social e económico destas dúas e lixeiramente dife-

Casa de Tdla

rente, pero non así a súa arquitectura. Estructuralmente, a Casa do Tendeiro en Meiroi é a única que non encaixa rotalmente no grupo ripolóxico definido neste estudio. A casa adáptase ó marcado desnivel do terreo característico das zonas de montaña e ainda que reformada na década dos corenra do s. XIX a súa planta é cronoloxicamente anterior. Foi incluída para equilibra-lo argumento e conseguir un mellar entendemenro da tipoloxía que rentabamos analizar. Estas variacións proporcionarán, como se verá nos dous

Casa do Tendeiro

Ava liadó n arquHedó ntca Ja Casa Gra nJ e

4

A valoración arquitectónica dun edificio depende da concepción do valor arquitectónico en xeral. Este xulzo, senda de índole cultural, é complexo e mudable no tempo. En Galicia. o proceso de catalogación está baseado na adecuación a est¿ticas arquitectónicas concretas; os edificios a protexer son seleccionados sobre todo en base ó seu contido estilístico cunha tendencia cara ó acad¿mico en detrimento do vernáculo. Esta énfase nas calidades artísticas implica a exclusión dos edificios deseñados a partir dos principios da eficacia e da economía. Nun país agrícola coma Galicia este enfoque supón a omisión sistemática da meirande parte do patrimonio ru ral, do que a Casa Grande do século XIX non é máis ca un exemplo sign ificat ivo. Unha das tarefas deste estudio é destaca-la necesidade urxente de reexaminar criticamente as tipoloxías arquitectónicas que os galegos identificaron. conservaron e preservaron ata agora. Este capítulo pretende demostrar, con fins conservacionistas, o interese arquitectónico e atractivo visual da Casa galega do s. XIX. Con este fin , tentaremos contexrualiza-lo edificio no escenario arquitectónico da zona, defini-las súas características estructurais e calidades estéticas e avalia-Ia súa orixinalidade en relación a dúas üpoloxías vernáculas protexidas: a pallo:z.a e o pazo.

4. 1 (Afaderlzadó ll a rq uHeclól\lca

As casas examinadas nesta disertación presenran unhas características arquitectónicas definidas que Be dan, fronte a ounas solucións veciñas máis coñecidas e apreciadas, un perfil propio á edificación doméstica levantada nesta área durante o século XIX . A pesar do diferente aspecro de cada unha deJas no substancial non se aprecian diferencias, sendo só frecuente a reordenación das dependencias ou o cambio de posición da escaleira. pero sempre desempeñando a mesma función dentro da estructura e distribución xenérica. Deste xeito pódese dicir que cambia o "estito" como algo accesorio pero permanece o "concepto" como fe ito esencial. Ú arquetipo que resume as máis importantes características das casas estudiadas é o que este estudio denomina Casa Grande do s. XIX. Aspectos que deixan en trever novas gUStoS e intereses son a regularización da planta e dos ocos de fachada onde se observa unha maior tendencia a axialidade. Como ocorre na Casa de Tella, do Alcalde, Rancaño ou

ArquHedura

tesoiTas apOlan as terCIas ou carTeiras, paralelas ó cume, e sobre desras os canteados que rerman do cangado ande se clava directamente a lousa.

Os desenvolvementos experimentados dende a década dos 40 pala ripoloxía descrita son aquejes experimentados por case ródalas Casas históCm. de Ranco.ño. ú mbo",

ricas durante as últimas cinco décadas: (1) a substitución da lareira e a súa cubena de madeira, a cambora, por unha cocina de ferro industrial, a cocina económica; (2) a apertura de oeos máis grandes, en particular na cocina e case sempre sobre o venedeiroi (3) a instalación dun cuano de bano ou aseo no piso superior durante a década dos 60; (4) a substimción, no baixo do piso terreo ou de lastras, por un de cemento ou plaqueta; (5) a instalación eléctrica; e (6) a auga de traída.

Non cabe dúbida que moitas destas reformas foron mellaras importantes que xa forman parte da hismria do edificio e das persoas que os habitaron. Sen embargo, uns edificios tiveron máis sane ca ourros e, nalgúns, esres cambios modificaron negativamente á aparencia externa do edificio, como por exemplo cando ó cambia-la ¡areiTa pala cocina económica se decidiu eliminar tamén a cheminea. Ourros cambios como a abertura de ocas non sempre foron tan dramáticos. A abertura da ventá sobre o vertedeiro da cocina foi indubidablemente unha gran mellara pois ata daquela a cocióa fóra un lugar moi escuro, cheo de fume e sucio. A mesma cocina económica é aínda hoxe un exemplo de funcionalidade e domesricidade difícil de superar. Maís dramático, dende un punto de vista constructivo, é a mal chamada restauración da fachada, que se está xeneralizando nos últimos anos.

Orixinariamente, era normal deixa-Ia pedra das paredes sen trarar. A finais do século pasado, a mno coas mellaras económicas no campo galego, converteuse en práctica común lucí-las paredes cun morteiro de cal compasto dunha mestura de cal e area . Sobre eSte revoco de cor dourado aplicábanse motivos xeomérricos arredor das fi esrras, portas, esquinas, cornixas e cheminea nun intento de regulariz.a-la fábrica de pizarra. Estes parróns das paredes aínda se poden recrear hoxe a partir dos fragmentos que quedan nas paredes protexidas do vendavaL Vns panóns xeométricos particularmente ricos son o da Casa do Alcalde e o da Casa de Don Alejandro en Pastoriza.

Nos últimos anos, o cambio máis importante é deixa-Ia pedra vista. O luci-

ÚS<l de Conón. Cociña económico.

do de cal arríncase con chorro de auga a presión e lago a pedra arrexúntase

47 r\r quilcd u,a

Casa de Do n Eduardo. Baltar. A Pos'wiz.:¡

eun monelfo de cemento. Tecnicamenre esre uaramento da fachada da Casa é incorrecto e prexudicial para a condición física da fábrica país a m es-

tufa de cemento empregada é moito máis ríxida cá pedra, e menos porosa cá mestura orixinal de barro. Por unha parte, cando o moneiro agrere, polos movemenros térmicos e higroscópicos da parede, a auga entrará polas fisuras para irse lentamente evaporando pola pedra, máis porosa ca mestllra do

moneiro . podendo producir eflorescencias na pedra moí difíciles de sacar.

Por ouera pane, a auga arrapada no interior da parede ó conxelarse e aumenrar de volume pode inchar e deforma-la parede. O morteiro de cal orixinal, polo contrario, ó ser máis brando e poroso prorexe a parede e ó mesmo rempo permítelle moverse e expele-lo exceso de humidade rapidameme.

Ca§;! do Alca!d~. úbozo Con pi d~r~ifo de gF.milO 1raído do MOS1~;ro. Cheminea - francesa" (1 840) e caleado (c. 1900)

jj,

¿¡¡¡;

-,-~"~_I= ~J

t:~ ~~l!l

k;1~~1 ~-=w~

Ú~JL-

A Casa de TeUa. Esta foi sen dúbida a mellor Casa do grupo, pero perdeu a maior parte do seu carácter arquitectónico 6 lango dunha hisroria escura e de decadencia. Xa en 1860 se partira en dúas metades e vendérase unha deJas a Benito Yañez, da Casa de Chispas . A parte sur, que comprende roda

I

a rraseira do edificio, pefrencia en 187 1 a Antonio Touzón Tella e é hoxe aínda habitada polos seus descendentes. A parte norre foi mercada e segui-

Cas;¡ de Tell;, Fronrdra. Plo ma baixa. E 1/400

damente subdividida, en dúas partes, unha parte que colle a cociña e a

habitación superior, e ourra que abrange a enrrada principal e ouera habitación. As orixes do edificio son irrastrexables xa que non sobreviviu ningún documento da primeira venda da propiedade e no romo que se conservou do Catastro de Ensenada de 1754 non se fai ningunha referencia á Casa. A factura do edificio suxírenos que a súa construcción puido ser moi anterior

á disolución do mosteiro. A calidade do traballo do venedeiro e o gran número de pezas de graniro nunha zona ande o material habitual era o xisro dan unha idea do poder económico do propierario. A5 fontes orais recolli~ das parecen contradicirse. Para algúns informantes da zona, a Casa fora unha fortaleza, a pesar de que se poden referir a unha construcción anterior situada no mesmo lugar; outrOS, polo con trario, vincúlana á hisroria do mosteiro, at ribuíndoa 65 monxes; ourros aínda preferíron referirse a unha poderosa familia coñecida coma os Señores do Touzón que polo visro era C...., de Tella.

T~jra.

Prime; ... plan ta. E 1/400

propietaria de moitos montes polos arredores. A5 tres posibilidades non

t\

co n su\'adó n d a (asa Gran d e co mo t are fa p e nd e nte

Esta

di s~ rtaci6n ocu pous~ princi palm~nt~

casas

gal~gas

de dous

do s. XIX construídas nunha zona

nordeste de Galicia

~

as súas

p~rspectivas

t~mas:

a historia das

relativam ~ nt~ pequ~na

do

de futuro. O puntO de partida en

ambos temas foi non obstante o presenre. Para poder traza-las orixes e desenvolvementos dos edificios partimos conscient~m~nte dos edificios e da comunidade local tal

~

como son hoxe en día, viaxando cara a tras median-

te dous procedementos: axunrando e anal izando as

~scasas

fontes docu-

mentais preservadas sobre a historia dos edificios, e contextualizando esa nova hisroria dentro da historia social, política En canto ó outro tema da tese

--Q

~

arquitectón ica da rexiÓn.

fmuro de edificios que hoxe poden darse

por defin itivamente obsoletos-, o argumento defendido precon iza que para asegura-la súa conservación faise precisa de maneira rápida e urxente unha sensible pero firme intervención.

Ó langa dos capírulos anteriores, a énfase recaeu nos valores históricos, arquitectónicos

~

estéticos que os edificios gardan como documentos

únicos de técnicas agrarias a piques de extinguirse ~

x~itos

de vida rural case

desaparecidos. Estas casas (e a secuela de réplicas aparecidas no último

I ~ r­

cio do s. XIX e principios do s. XX) son sen dúbida as mellares ilustracións das tendencias modernizadoras da agricultura galega xurd idas coa Desamortización pero cortadas de raíz coa Guerra Civil española en 1936.

Tal e como sinalou Fernández Prieto (1992), seguindo a liña de investigación das "grandes transformacións rurais" esrudiadas por Villares no XIX, a cultura agraria galega parece ter desfrutado dun pasado radicalmente difer~nte

do presentado pola imaxe consrruída a partir da sociedade rural ero-

sionada e degradada du rante o réxime de Franco.

Devastadora como foi a Disolución de 1835 para o patrimonio cultural da Igrexa, a Desamortización dos bens eclesiásticos abriu sen embargo o camiño a algúns dos máis importantes cambios económicos, políticos e sociais da Galicia moderna. Daquela en diante, os propietarios que, despois de merca-las rendas e terras da igrexa, aínda estaban nunha posición de permitírense levantar unha casa nova, converteríanse no exemplo a segui r de todo labrego que

tiv~se

6

a intención de progresar. Unha boa parte da histo-

ria moderna de Galicia durante o terceiro cuarto do s. XIX e o primeiro cuarto do presente século estivo protagonizada pala chamada "redención de

Conclusión

86 C'~II . I ..

foros", a liberación dos ¡abregas do sistema medieval de rendas. O (ene 6

movememo agrario galega de principios do s. XX, a conseguinte organización de cooperativas e sindicatos durante a 11 República, e a decidida renovación das técnicas e productos durante ese me5mo período aparecen toclas dentro dese novo contexto que se caracteriza, ames que polo estereotipado

inmobilismo da socieclacle galega tradicional, por unha clara mobiliclacle social. As casas aquí estudiadas son a proba máis remperá de como tal pro-

ceso dinámico empezou coas reformas liberais arredor do 1840, de como a tipoloxía se expandiu nu n proceso q ue chega a adquirir aparencia case revolucionaria co cambio do século e de como decae a panir da n áxica conclusión de 1936, cando a guerra e a política autárquica do réxime dictatorial instaurado decretan, de xeito máis o u menos subrepticio, a re-ruralización de Galicia, a concemración de industria noutros lugares de España e a emigración masiva a Europa e rexións máis desenvolras de España.

A historia social rexistrada nas fábricas destas casas galegas do s. XIX non son o único mérito que se poida aducir para argumenta-la súa conservación. Os novas edificios (o capítulo 4 temaba demostrar) constituían de feito e1ememos de estatus e poder dunha grande orixinalidade que amalgamaba, ó manter xuntas as súas funcións prácticas e simbólicas, trazos tradicionais e innovadores tamo na súa disposición como nas súas técnicas de consrrucción. Como producto dunha nova situación, a Casa Grande do s.

XIX viña represemar unha tipoloxía imermedia, a medio camiño entre a ripoloxía das modestas casas dos foreiros de só d úas cruxías e sen profundidade, e as tipoloxías máis complexas ben en forma de ele, cadrada, rectangular ou mesmo irregular dos pazos barrocos co nstruídos pala pequena nobreza no século anterior. En certo modo os patróns de cambio arquitectónico dos séculas ameriores repítense de novo agora no século XIX. Memres que as fil igranas e detalles do barroco aínda se filtran nos últimos pazos da fidal guía, os campesiños acomodados, recen empalicados na escada social, estaban dispostoS, arredor do 1840, a buscar inspiración e adopta-la nova estética neoclásica popular francesa, traída pala revolución.

O resultado é o tipo novel de Casa Grande investigado neste estudio.

De forma similar, décadas máis tarde, a principios do século XX, as sólidas caixas de pedra do XIX acabarían chegando ata as zonas máis remotas, espaliándose ó langa de todo o país ata as clases máis humildes.

Cua de R.ancaf>o

Un século e medio despois, o grupo de clase media de rerratenemes

Ihbliograha

1. Refere ncias Acuña, X. Enrique (1995) En Man Común. Urbanismo, ffrrn t Socúdadt.

Vigo: Promocións Cuhurais Galegas, Col. Cadernos a Nosa Terra de Pensamento e Cultura.

Bas López, Begoña (1980) Comtruccións Populam Gakgas. A Coruña: Bankinter Brunskill, R. W (1971) ¡/Iltstraud Handbook o[ Vtmacu/ar Archiucturt.

London: Faber and Faber.

Champeney, J. M. & Champeney, A. E. (1993): "Pilgrims, Peasants and Pallozas: Links with che Pase in Modern Spain", Bulleti n of che Confra ternity of Saint James, 45 : 40-49. London.

Colexio Oficial de Arquitectos de Galicia I Xunta de Galicia (1990) [1992]

PI1Z()S tÚ Galicia. A Coruña.

Domínguez Casal, María (1952) El Monasurio dr Santa MaTÍa d( M(ira y su Co/tcción Diplomática. Tese de domoramento. Universidade de Madrid.

Ei ros García, Carlota (1994) "Recording Galician Vernacu[ar Architecture: A Case Study". Actas do IV Congreso Inumaciona/ dt Estudios Gaúgos.

Oxford: Oxford Centre for Galician Srudies.

EuroptaT/ Historic Towns: EuroptaT/ Community Programmts and FU1ldillg Jor Cultural Hrritagt. Bristol: English

Euronet (I996):

Historie Towns Forum.

Fariña Jamardo, Xosé (1990): Os C01lu/los Galtgos. A Coruña: Fundación Pedro Sarrie de la Maza..

Feilden, Bernard M. (1985) ''Architectural and Urban Conservation: A review of the State ofthe Are", Town Púming Rtvúw, 56 (2) : 197-221 Fernández Prieto. Lourenzo (1992) Labrtgos

COIl

Cimcia: Estado, Socút!adt

t Innovación Trcnowxica na Agricultura Gnltga, 1850-1939. Vigo: Edicións Xerais de Galicia.

Gimson, Mark (1983) As PnlloZltS. Vigo: Galaxia. Col. Culrura Popular.

[Traducido ó galego por Xavier Senín].

Hoski ns, W G. (1953) "The Rebuildi ng of Rural England 1570-1640",

Post and PrtStnt, 4:44-59. [Reeditado en WG. Hoskins (1963) Provincial England: Essays in Social and Economic History: 131-48.

London].

9·'

rnsal, Donald (I982) "Experience in Chcm :r: Ten Lessons", en Com~rllation

in Action: ChNUT Brjdg~au, pp. 89-90. London: Royal

Commission on {he Hiswrical Monuments, HMSO. Lawrence, Roderick (1984) "The interpretatian of vernacular architecture", ~rnt1cular Archiuctu". 14: 19-28.

Lema Suárez, Xosé María ( 1977) Bnmiro: Un &rudo dn Hábitat Rural Ga/t-

go. Santi ago de Compom:la: COAG. Uano Cabado, Pedro de (198 1/3) Arquiucrura Poptllm m Ga/icia. Vigo:

Colexio Oficial de Arquitecws de Galicia. [2 vols.: (J) A Casa-

ViI/mM, As &mu; (l!) A Casa Mariñt ira, A Casa das Agras. A Casa do Viño. As Construccións AdxtctillilS].

López C uevillas, F.j Fernández Hermida, V. & Lorenzo Fernández, X.

(1936): Parroquia dt

~/Ü.

Santiago de Compostela: Seminario de

Estudos Galegos.

López Cuevillas. Florentino & Lourenzo, Xaquín (1930): Vila

d~

Calvos d~

Randin. Santiago de Compostela: Seminario de Esrudos Galegos.

López Cuevillas, F. & Lorenzo Fernández, J. (1946) "Las habitaciones de los castrOS" ,

Cuad~T1Ios d~

Estudios

Ga/l~gos,

2:150-68. Instituto de

Esrudios Gallegos Padre Sarm iento.

López González, Alejandro & Rodríguez González, Román (1994): "Asentamentos H umanos e Urbanización do Territorio na Provincia de Lugo", Boütln do Muuo Provincial dt Lugo, 6: 107-21. Diputación Provincial de Lugo.

López Rivas, Xosefa (I994) "Estudios sobre a poboación, a familia e as prácticas sucesoriais na antiga xurisdicción de Meira. 1700- 1850".

MS. D epartamento de Historia Moderna da Universidade de Santiago.

López-Chaves Meléndez,

Pazos J Torm

d~

J.

M . & Amor Moreno, G. E. (1988) Invmtario.

la Provincia

d~ Ponuv~dra.

Vigo: Amigos de los

Pazos.

Lorenzo Fernández, Xaquín (1962) "Etnografía: Cultura Material " en

Historia

d~

Caliza, /J01. 2. Buenos Aires: Editorial Nós.

Lorenzo Fernández. Xaquín (1982) A Casa. Vigo: Galaxia, Col. Biblioteca Básica da Cultura Galega.

Macdonald, Susan (1996) "Reconciling Aurhemiciry and Repair in the Conservation of Modern Architecrure", Joumal o[ Archiuctural Cons~rvation,

vol 2, nO 1, pp. 36-54

T!I[

NINm[NTI-l-C[NTURY GALlCIAN rARMI-lOUS[ or M[IRA

AND SURROUNDlNG ARtA, I-lISTORY AND CONStRVATlON

O.lorJ (l<QO~O. iJnivcrsily S<~o .. 1,,[ PJ~ ,,,,;ng

1996

101

P relll.ce l In~roJ udlon: f rllmlng lile Galicln n Vl!rnacnl nr r arllll,o use l.I Al",. ""J SI.ud".e uf Ibis SI"J y 1.2 Por"melen fu. 1""';lligalio" 1.2. 1 H e Aru U!.~

TJ.e

101

Oa l ~

1.2.3 lbe Tyl." 1.3 Gal icin Verll. cu lar Arcbiled .. re SI .. ,liel

2

Resca rcI, ln9 a nc'" IYllO lo 9y in G alí dl1n Vc rnacu lar Ardd led ure 2. 1 The Arcbil ~d .. nl rielJ ... orl 2. 1.1 HelboJolo yy 2.1.2 RecorJill Y 2.2 TI"'I Docu",~ .. I.ry Sourcco 2.2. 1 OHiri. 1 UecorJ. 2.2.2 Priv"le DeeJ. lile h"ilJ I"g: Il, e l, i$loricl,1 va l" e olll,e nineleenIL _cenlll.y G"licia.. r ar mboll.e 3. 1 ~ I on ... lic R"cl!lrou .,,1 of 11,. ( .. ulo of ~I e in 3.1.1 Helr .. L ~lur" 11." Oi...,l"¡¡.,,, 3. 1.2 H e (ri,i ... l lhe A"cienl Uegin,e 3.2 [mery""ce ulll,e Ni nelce .. II,-Cenlury I:....,bou.e

112

3 (oll lex lu lt lLting

4

[ sla bl ls ll in!J fi,e nrd,il edura l vn lu e

01l ite

nin e l een l~ -ce n I Llr y

Galidftll

r a r,,,lu)use 4. 1 T.. J llion n ,l l nnou.lion : r\ Co,,,p,,r.. li .. ~ SI.. J y

4.2 Arebileclo....J ""J Aesl bdic Cbar.. cler 4.2. ll nle..", II."yu,,1 -1.2.2 (o".lrncliollóO.l leeb,,,qur:t -1.2.3 Oe,·elo!"""nl.

4.3 A C,,_ , .. lor (o"ser""liu,,: Si ~ Cue Slu J lel

:) Plan nlng lor conse rva l io n: prioriHes anJ slralegles 5. 1 l."y,,1 a.. J A,I",'"i.!." li .. " ,,,,,wo.l 5.2 Pola ;e,, 1 h,,,1("huThl (on.lrni "l.

r..

lo

C.. "",,,,·.. I;o ..

Plan "i"g ¡" Gftlici" j.3 lb ", « run,bou." Conser... I;on Sebelll"'» 5.4 rin .. "cial Re.""ree.

II j

Conlenh

Rrcounting a dnam, a mtdLry o[ T'tcolkctions. Thtst ofttn flnn a significant and tnigmatic whok. Thry flnn, as ir UNTt, a ftagmtnt that malUI a poUJt'Tfo/ impmsion on Uf (somnimt'l anyway), so that wt looR flr an txplanation, flr conntrtions.

Ludwing Wittgenstein, CufrUT't and Va/ut. Oxford: Blackwell, p. 83e The subject of chis smdy was derermined by [he choice 1 made when, as an MSc smdem in Hisroric Conservarion, I was askc:d co select an example of a hisroric building for purposes of evaluarion and survey. The nineteemh-cenmry vernacular fa rmhouse, recorded and investigatc:d in Meira -my home locality- during [he Easrer break of 1994, suggested a number of hisrorical and archirectural insights extravagam enough ro spur me 10 pursue rhat preliminary inquiry.

As the research proceeded wirh rhe recording of similar houses, my initial fascinar ion developed omo a deep concern over rheir prospects. The imemion of this smdy is nor only ro gain recognition fo r rhe cemral role rhat rhe nineteemh century fa rmhouse has played in Galician culmral hisrory bur a1so bring ro the fore the case for their conservarion. I do nor rotally disdaim [he hopeo perhaps even the ambition, of shifting currem culwral prejudices and gening onto rhe Government's cultural agenda me case fo r conserving whar this study highlights as the peak archirecrural achievemem of a Galician anciem, self-sufficiem farming culture no longer viable.

Among the pleasamest, as well as the mosr profirable, parts of the long task of collecring material for the prescm study were rhe hours spcm investigaring (he houses of the surveyc:d arca. This emerprise, however, would nor have been possible withour rhe co-operarion of numberless people who willingly al10wed me ro sce imide rheir homes. Many of them have ro go unnamed (bUl are hereby rhanked). Among rhose whom l should like lO acknowledge personally are the owners of rhe houses induded in rhe sclective recording: Joscfina López Ptrez; Conchita, Jesús and Javier Cortón; Pepito O nega; Lidia Díaz; and Manuel Cañizo. I would [ike to thank also those friends who hold [he other end of the measuring tape. specially Luda Rodríguez, Fina Eiros and Mandi Bello.

Thanks likewisc ro José San Fiz and Fina López for helping me ro read rhe mOSl imricare calligraphy, ro Marina de Aguiar for providing me wirh rhe mosr amazing phorographs, and ro Julia and Suso Cachafeiro for recouming forgonen memories.

My gratitude is airo due ro the many friends and colleagues worki ng in me administration who \Vere imerviewed in rhe course of the prepararion of rhis study and who. by gcnerously ofTering me rheir own experiences and insights, have hdped

107

me ro fo rm a clearer opinion of rhe problems we facc in regard ro Galician herirage.

Finally. I should like ro thank mosc who have believed in and supporrc:d me a11 rhe way: Jenny Franklin, my dissenation ruror, for hd p ing me ro ger organiscd and keep lO me poim; Malcolm Airs. for his suggestion of extending thar fifS( exercisc fimhe r; Xoscfina and Carlos Eiros Cachafeiro, my parenrs, fo r their unlimited sustenance; and a11 my brothers. and sisters. My thanks a1so tO Silvia Coll-Vinent, Xon de Ros, Jamie Mackendrik and Anita Warnford for their invaluable friendship; ro lita Rurherford, Rosa Dean, Marjorie Hole, and Nige! Knighr for becoming pan of [he famil y and adding immeasurably to out sray in England. To Adrao, my son, very much love for being around always so happy and trouble-free.

To my husband, Benigno F. Salgado, a linguisr who knows as much as I do o n Calician vernacular architecture, my warmest rhanks for inspiring me ever sincc 1 firsr met him and for keeping a conStam eye on me whenever difficulries arosc.

Gapl., 1 INmODUOION, t:RANING TII[ GA Ll CIAN V[RNACULAR rAR~IIIO US [ 1.1 A;nl$ anJ Slrudur., of I~;' SluJ",

In recem years the field of architecrural conservaríon established iuclf all over Europe as an important planning tool to achieve borh economic and cultural objectives. At [he same rime devclopmenrs and advances in rhe study of vernacular archirccture and cultural criricism a1low a new SCt of questions ro be posed abour rhe role of popular architecrure in rhe social, political and ideological realms. The presem dissenation aims 10 provide the basic conservation framework to solve a specific area-based cultural problem in Galicia: the inminenr loss of the redundant mid nineteenth-cenrury vernacular farmhouscs of Meira and surrounding arca. Vsing an ecological metaphor, rhe terminal situarion of the ninetcenth cenrury Galician farm housc can be explai nc:d by drasric changes in irs trad itional life support system. Ir is the comemion of this study lhar only through inforrned imervention can sorne of thesc buildings be prescrved in an adequare manner.

In accordance wirh rhe projecrc:d rasks of im·estig:l.ting rhe nature of the problem and devising the necessary mechanisms and measures ro rackle ir, me Study has been organised in three parrs of two chapters each. Part I provides the background and merhodology wilh which the objecr of this study was ap proached. Part II scu our ro demonsrrare [he historical