De Integrale aanpak.

©

ITP METHODE Randgroepenwerk

©

theorie, werkwijze, structuur

Mensen zonder stem deel 2

Methode: theorie, werkwijze en structuur

Voorwoord. Werk eraan en schrijf erover 1.

Inleiding pagina 7

2.

De ITP­methode

pagina 5

De ontwikkeling van de integrale aanpak. De praktijkontwikkeling. De theorieontwikkeling. pagina 9

De filosofie van de ITP©methode. De theoretici van de ITP©methode. De dialectiek. Uitgangspunten van de dialectiek Centrale thema's van de dialectiek. De methodiek van de ITP©methode.

De 'code'Het decoderen. Het problematiseren. De strategie. De tactiek De uitvoering. De nieuwe code.

3.

Het kader van de methodiek van het randgroepenwerk

pagina 15

De doelstelling van het randgroepenwerk. Het CASTE model. De conceptie van de werker. De

analyse. De doelgroepanalyse. De contextanalyse. Beoordeling van de situ Conceptie bijstellen.

De probleemstelling. De strategie. De tactiek Uitvoering en evaluatie. CASTE model = actie –

reflectie – model. Leiderschap. Leiderschap binnen de randgroep. Leiderschap van de werker.

4.

De functies binnen de integrale aanpak pagina 23

Benoeming van de functies. De functies van het randgroepenwerk. De inhoud van de functies.

Contactlegging. Ontmoeting. Opvang. Tijdbesteding en recreatie. Dienstverlening. Hulpverlening.

Hulpverlening in brede zin. Hulpverlening in enge zin. Educatie. De functie educatie. Richtlijnen

voor de werker. Varianten in de invulling van de functie educatie. Belangenbehartiging. Rangorde in de functies. Voorwaardelijke functies. Kern functies. Aanvullende voorzieningen. De samenhang.

Samenhang en specialisatie. Niveau – indeling. Sturing en samenhang. De casuïstiek bespreking.

Samenhang in samenwerking met andere instellingen. Verschijningsvormen van de functies.

Preventie. Randgroepenwerk en preventie. Maatschappelijk herstel. Randgroepenwerk en

maatschappelijk herstel. Arbeidsinpassing. Randgroepenwerk en toeleiding naar arbeid. Justitiële hulpverlening. Randgroepenwerk en justitiële hulpverlening. Meiden en vrouwenwerk.

Randgroepenwerk en vrouwen c.q. meidenwerk. Randgroepen uit etnische minderheden. Andere specifieke groepen binnen de randgroep.

5.

Bijlagen

pagina 41

1. Schema's, voorbeelden van handelingen 2. Praktijksituatie

pagina 41

pagina 45

Henk: De situatie van Henk. Probleemstelling. Voorbeeld van mogelijk handelingsgedrag.

Dinie: De situatie van Dinie. Probleemstelling. Voorbeeld van mogelijk handelingsgedrag.

Glen: De situatie van Glen. Probleemstelling. Voorbeeld van mogelijk handelingsgedrag

3. Samenvatting werken met anti en a socialen van begin 1900 tot nu.

pagina 54

Mensen zonder stem deel 2

Methode: theorie, werkwijze en structuur

Wat mensen zijn, wat ze kunnen en wat ze kunnen leren, moet bepalend zijn voor wat er van hen gevraagd wordt, niet wat anderen zijn, wat anderen kunnen of wat anderen kunnen leren. Alle mensen zijn ongelijk, behalve in hun verlangen naar waardering.

Er is en wereld van verschil tussen het erkennen van een tekortkoming en het verwijt te kort te schieten, tussen het verhelpen van een gebrek en het in gebreke stellen.

Marcel van Dam in Niemandsland (blz 268)

Dit is anno 2010 de tweede bewerking van de ITP© methode waarmee het Landelijk Steunpunt

Randgroepjongerenwerk (LSR) in de jaren 80 van de vorige eeuw heeft gewerkt. In 1990 had het moeten worden gepubliceerd maar het is er nooit van gekomen. Hogeschool de Horst heeft er toen geld voor

gekregen maar je weet hoe het gaat. Specifiek beleid gestopt, steunpunt opgeheven, de mensen zwermen uit naar ander werk. Het was natuurlijk de taak van Cambium als opvolger van het LSR om dat belang te

zien en het op zich te nemen maar dat is er niet van gekomen. Studiecentrum de Horst (waar een deel van

het LSR terecht was gekomen) had door het beschikbare geld de mogelijkheid om menskracht vrij te stellen voor deze klus maar het onderling gekissebis won het van de rede. Ik kan het weten want ik werkte daar toen. Tineke en ik hadden nog een paar kleine projecten waar we mee verder wilde. De Watertoren in 's­ Hertogenbosch was de grootste. Maar er waren ook nog "de Verbeelding" in Roosendaal, Sancta Maria in

Nijmegen, Phoenix in Keulen en Children Mission Fund in Uberlingen en een aantal kleinere in het land waar we geprobeerd hebben de methodiek te introduceren. De Watertoren heeft het meeste energie gekost wat tot op de dag van vandaag nog voelbaar is. Maar goed het bestaat nog steeds en volgens anderen is de

integrale holistische sfeer nog volop aanwezig als basis voor de hulp­ en dienstverlening. Voor ons was het een missie en dat zag je ook aan de financiering. Alles wat de overheid niet kon betalen werd betaald door

kloosters, congregaties en fondsen. Een multi­plier financiering en een ­na de pioniersfase­ groeiend aantal klanten in een onafhankelijke setting. Dat was een doorn in het oog van overheden natuurlijk. Ongrijpbaar zijn stond haaks op het beleid. Uiteindelijk in 1999 is het definitief overgegaan in andere handen, er was

hoog spel voor nodig om dat voor elkaar te krijgen. Maar dat het werk ­ook van anderen zoals b.v. Strand in Utrecht­ nog bestaat betekent dat het een "evidenced based" methode is. Ook andere zoals het thuisloze­ en arbeidsintegratie werk hebben delen van de methode gecopieerd en in praktijk gebracht. De hele

methodiek is echter nog nooit volledig gepubliceerd. Wij zijn van mening dat het de moeite waard is en wij

zijn benieuwd wat jullie er van vinden. Dit is dus de tweede versie nadat ik het uit Word Perfect heb kunnen

converteren, door de spelling heb gedaan, bewerkt, enz. De eerste versie is gelezen door een aantal mensen en die hebben gezegd. Maak er een naslagwerk van of een boekje wat je moet lezen. Weg met al die

opsommingen. Iets wat je leest als je interesse hebt voor het onderwerp. Iets waar je waar je van kunt

leren. Het tweede was dat ik daar misschien een werkboek van kan maken en een trainingsopzet om mee de boer op te gaan. Voel je vrij om veranderingen voor te stellen. Je hoeft niet vooraan te beginnen. Kan ook

bij de bijlage over de historie of bij de praktijkvoorbeelden. Kijk maar. Ik ben al blij dat jullie er de tijd voor willen nemen. Werk er aan en schrijf er over.

Peter

Mensen zonder stem deel 2

Methode: theorie, werkwijze en structuur

Dit deel 2 van het boek "mensen zonder stem" handelt over de methodiek: de integrale aanpak. Er

wordt een overzicht gegeven van de stand van zaken van de ontwikkeling van de methodiek van de

integrale aanpak, tot op het moment dat het LSR ­het Landelijk Steunpunt Randgroepjongerenwerk in 1988­ werd opgeheven. Het begint met een korte beschrijving van de manier waarop de methodiek­

ontwikkeling in zijn werk ging (hoofdstuk 1). Bij de ontwikkeling van de methodiek van de integrale aanpak is gebruik gemaakt van een bestaande methodiek: de ITP­methode. In hoofdstuk 2 worden de grote lijnen van de ITP­methode uiteengezet. In dit hoofdstuk wordt eerst de filosofie en daarna de methodiek van de

ITP­methode beschreven. Vervolgens beschrijven we in hoofdstuk 3 de methodiek van de integrale aanpak; we beginnen bij het algemene kader van de methodiek (het ‘CASTE­model’). Het algemene kader werken

we in hoofdstuk 4 uit naar het handelingsgedrag van de werker: de functies van het randgroepenwerk. Tot

slot geven we in hoofdstuk 5 een schematische samenvatting van de methodiek van de integrale aanpak. In

hoofdstuk 6 komen we terug bij de praktijk. In dit hoofdstuk beschrijven we een drietal integrale individuele cases, met voorbeelden van mogelijk handelingsgedrag. Het onderwerp dat in deel wordt beschreven,

brengt met zich mee dat er veel abstracte en theoretische begrippen aan de orde komen. Vooral de eerste

drie hoofdstukken waarin de filosofie en de theorie van de methodiek worden beschreven, doen een beroep op het abstractievermogen van de lezer. De daarop volgende hoofdstukken zijn weer wat makkelijker leesbaar.

De ontwikkeling van de integrale aanpak. De werkwijze van het randgroepenwerk is de ‘integrale

aanpak’. De doelgroep en de integrale aanpak zijn de kenmerken van het randgroepenwerk. Aan deze twee punten kun het randgroepenwerk herkennen. En op deze punten onderscheidt het zich van de andere

werksoorten binnen het welzijnswerk. In deze paragraaf beschrijven we hoe de integrale aanpak ontwikkeld

is. De methodiek van de integrale aanpak is ontstaan vanuit de praktijk van het werken met randgroepen in Nederland. De term ‘methodiek’ betekent: de ‘leer’ (= theorie) van de methode (= werkwijze). Bij de

ontwikkeling van de methodiek van de integrale aanpak kwam de praktijk op de eerste plaats. De inzichten uit de praktijk van het werk werden getoetst aan theoretische inzichten. Aan de hand van deze toetsing werd de werkwijze gesystematiseerd en verfijnd. De verfijnde werkwijze werd vervolgens in de praktijk toegepast, waarna hij werd geëvalueerd en getoetst aan de theorie. Op basis van dit proces van

systematisch ‘doordenken’ van de praktijk werd de werkwijze ontwikkeld tot de methodiek van de integrale aanpak. De methodiek van de integrale aanpak is een ‘praktijktheorie’, die voortdurend in ontwikkeling is.

In de ontwikkeling van deze praktijktheorie zijn de volgende elementen te onderscheiden we in de ontwikkeling van de praktij en de ontwikkeling van de theorie. We beschrijven in het kort hoe de ontwikkeling van de praktijktheorie in zijn werk ging.

De praktijkontwikkeling. Welzijnswerkers in het land ontdekten ­ onafhankelijk van elkaar ­ dat met hun

doelgroep op een andere manier gewerkt moest worden. Anders dan in het ‘reguliere’ welzijnswerk. En

anders, dan de manier die men op de sociale academie geleerd had. (Later zouden ook werkers uit andere sectoren dan het welzijnswerk, bijv. het onderwijs, tot deze ontdekking komen).Deze ontdekking werd

gedaan op een eerste ‘werkdag’ over het werken met randgroepjongeren, georganiseerd door de Commissie Oriëntering dagen (medio 1980). Aan deze werkdag namen werkers uit diverse plaatsen in Nederland deel.

Mensen zonder stem deel 2

Na uitwisseling van hun praktijkervaringen kwamen de werkers op deze dag tot de volgende conclusies: De doelgroep heeft een brede problematiek, die zich uitstrekt over meerdere terreinen van het leven. (Dit

werden later de ‘leefbaarheidsgebieden’). De problematiek van de doelgroep hangt samen met de marginale maatschappelijke positie van de doelgroep. De doelgroep heeft een achterstandspositie, die zich niet alleen voordoet bij de jongeren van nu, maar ook bij hun ouders, en de ouders van de ouders enzovoorts. De problematiek van de doelgroep hangt ook samen met het feit dat de doelgroep zich gedraagt op een

manier, die door de rest van de samenleving niet wordt gewaardeerd. (Dit leidde later tot het inzicht dat er sprake is van een ‘historische bepaaldheid’ en een verschil in cultuur). De doelgroep is niet welkom in de samenleving; noch bij de (gesubsidieerde) instellingen, noch bij verenigingen of het bedrijfsleven

(werkgevers, maar ook horecagelegenheden, bioscopen, sportzalen, zwembaden enz.). De werkers, die zich het lot van de doelgroep aantrekken, worden niet gewaardeerd en zijn vaak evenmin welkom bij deze

voorzieningen. Om te kunnen werken met deze doelgroep, is een andere manier van werken en een andere werkhouding vereist, dan in het ‘reguliere’ werk gebruikelijk is. De werkwijze moet breder zijn dan elk van de ‘hokjes’ waarin het welzijnswerk is opgedeeld. In het reguliere welzijnswerk is voor elk probleem een aparte organisatie en een aparte werksoort (‘discipline’), zoals maatschappelijk werk, sociaal­cultureel

werk, opbouwwerk, vormingswerk, reclasseringswerk. Bovendien moet de werker een vertrouwensrelatie

opbouwen met de doelgroep en achter zijn doelgroep gaan (en blijven) staan. (Deze ‘brede’ werkwijze, die uitgaat van de specifieke situatie van de doelgroep, werd later de ‘integrale werkwijze’). Op de sociale

academie kun je de vereiste werkwijze niet leren. Er is zelfs eerder sprake van het tegendeel: werkers met diploma hebben meer moeite met het omgaan met de doelgroep, dan werkers zonder diploma. Van deze

werkdag werd een verslag gemaakt: de werkmap “wat heet tuig?”. Op deze dag werd de basis gelegd voor de ontwikkeling van de praktijktheorie van het randgroepenwerk. Tevens ontstond op deze dag een

landelijke ‘beweging’ van randgroepjongere: de Landelijke Initiatiefgroep Platform Randgroepjongerenwerk

(de ‘LIG’). Deze beweging mondde uit in de oprichting van het Landelijk Steunpunt Randgroepjongerenwerk (LSR) in 1982. De LIG begon met de methodiekontwikkeling, d.w.z. het systematiseren, uitbouwen en

verdiepen van de methode van het werken met randgroepen. Deze taak werd later overgenomen door het LSR, die de ­ in de praktijk ontwikkelde ­ methode verder verdiepte en onderbouwde met inzichten vanuit de theorie.

De theorieontwikkeling. Op zoek naar theoretische verdieping van de in de praktijk ontwikkelde

methode, ging het LSR te rade bij de bevrijdings­ en veranderingstheorieen, die zich richten op

problematieken, die vergelijkbaar zijn met de problematiek van de randgroep. De methode van de ITP

(Integratie Theorie en Praktijk) ­ voor Nederland ontwikkeld door Piet Reckman en Rudi van Roon ­bleek het best aan te sluiten bij de methodische vraagstukken van het randgroepenwerk. In samenspraak met Piet Reckman werden de inzichten van deze methode door het LSR getoetst aan de inzichten van het

randgroepenwerk. Dit leidde tot de aanzet voor een nieuwe methodiek: de integrale aanpak. We gebruiken met opzet de term ‘aanzet tot’, omdat de praktijktheorie van het randgroepenwerk niet af is. De

samenleving blijft constant in beweging en de praktijk moet blijven aansluiten bij de ontwikkelingen in de

samenleving. Bovendien bevindt het het randgroepenwerk in Nederland zich ­ gezien de korte periode dat het bestaat ­ nog in het stadium van de ‘kinderschoenen’ (en daarmee ook van de ‘kinderziektes’).

Overigens valt te vrezen, dat de verdere ontwikkeling en verdieping van de praktijktheorie van de integrale

aanpak ernstig in het gedrang komt, door het wegvallen van het kristallisatiepunt in deze ontwikkeling: het LSR.

Methode: theorie, werkwijze en structuur

De term ITP betekent: Integratie Theorie ­ Praktijk. De ITP­methode is de werkwijze van de integratie

van theorie en praktijk. Deze werkwijze is ontwikkeld op basis van de leer van de dialectiek De leer van de dialectiek is ontwikkeld door diverse theoretici (‘denkers’), op basis van de praktijk, die deze theoretici

hebben opgebouwd op verschillende plaatsen op de wereld. Piet Reckman en Rudi van Roon hebben de ITP­ methode voor Nederland uitgewerkt tot een ‘leer­werkmodel’. In de volgende paragrafen worden de

uitgangs­punten en centrale thema’s van de leer van de dialectiek en van de ITP­methode uiteengezet. De

filosofie van de ITP­methode: Centraal uitgangspunt in de ITP­methode is dat ‘denken en doen’ ten dienste staan van verandering. ‘Veranderen’ is hetzelfde als ‘leren’. ‘Leren’ betekent ‘veranderen’. Als je leert,

verander je. Als je niet verandert, leer je niet. En als je niet leert, verander je niet. In de ITP­methode vallen de begrippen ‘leraar’ (docent) en ‘agoog’ (professional) samen. De leraar en de agoog hebben

dezelfde functie in het veranderingsproces. Zij zijn ‘leider’ in dit proces. Ook vallen de begrippen ‘leerling’ en ‘client’ samen. De leerling/client leert/verandert, geleid door de leraar/agoog, die zelf ook leert/

verandert. De werker en de client zijn samen bezig met een veranderingsproces (= leerproces). De

verandering (= het leren) komt tot stand door een dialektische dialoog tussen de client en de werker. De

onderstaande beschrijving van de filosofie van de ITP­methode moet gelezen worden tegen de achtergrond van dit uitgangspunt. De beschrijving van de filosofie van de ITP­methode gebeurt aan de hand van de

aspecten, de theoretici van de methode, de dialectiek en de relatie theorie­praktijk. Bij de ontwikkeling van de ITP­methode is gebruik gemaakt van inzichten, die door grote denkers uit verschillende tijden en

verschillende plaatsen over de hele wereld zijn uitgedacht en opgetekend. De belangrijkste theoretici van de ITP­methode zijn: Marx, Mao, Freire en Gramsci. We geven hierna een korte typering van hun betekenis voor de ITP­methode. Mao en Marx behandelen de dialectiek: het werken met dubbelzinnigheden en

tegenstrijdigheden. Hoe spoor je deze tegenstrijdigheden op en wat betekenen ze voor je handelen en het materialisme: de leer van de feitelijkheid. De dialectiek kan slechts gevonden worden in de feitelijke (=

materiële) weergave van de werkelijkheid. Een materiële weergave betekent ook: het weergeven van je eigen (subjectieve) rol in de werkelijkheid. Freire verduidelijkt de relatie theorie ­ praktijk en het begrip

‘praxis’. Met de term ‘praxis’ wordt uitdrukking gegeven aan de dialektische verhouding tussen theorie en praktijk. Praxis staat voor: de praktijk (actie) en de doordenking van die praktijk (reflectie). Ook heeft

Freire het over de dialoog als middel om te leren (= veranderen). De subjectivering: de leerling of de client is het uitgangspunt van werken; zijn ervaringen, wensen, kennis en leervragen staan centraal in het

leerproces (= veranderingsproces). De ‘lessen’ van Gramsci komen overeen met die van Freire. Gramsci

heeft een aantal zaken verder uitgewerkt. Het ‘alledaagse’ denken: begin bij wat de leerling of client vindt en denkt. De taak van de leider, die in de theorie van Gramsci de ‘intellectueel’ genoemd wordt. De

‘intellectueel’ staat voor: de volksleider, het leidinggevend kader. De leider moet aansluiting vinden bij het

‘alledaagse denken’ en de mensen van daaruit meenemen naar iets nieuws. De dialectiek is de leer van de ‘tweepoligheid’: de dingen in relatie tot hun context. De dialectiek analyseert de maatschappelijke

werkelijkheid, met als doel het bewerkstelligen van een rechtvaardiger machtsverdeling in de maatschappij.

In deze paragraaf behandelen we de grote lijnen van de dialectiek.

Uitgangspunten van de dialectiek zijn. De werkelijkheid is tweepolig: alles heeft twee kanten. Iets krijgt

Mensen zonder stem deel 2

pas betekenis, als je het ziet in relatie tot de context. Bijvoorbeeld: een rivier is water en oever. Zonder de oever is er geen sprake van een rivier, en zonder water is er evenmin sprake van een rivier. Een ander

voorbeeld van de tweepoligheid is: de randgroep en de samenleving. De tweepoligheid is tegenstrijdigheid: de twee kanten van iets zijn tegenovergesteld aan elkaar. Het een roept het ander op: ‘goed’ bestaat niet zonder ‘slecht’; ‘voor’ kan niet zonder ‘tegen’; de ‘randgroep’ bestaat niet zonder de ‘samenleving’. Door tegenstrijdigheid ontstaat beweging. Beweging is verandering / ontwikkeling. Denk aan een rivier: het water beweegt ten opzichte van de vaste oever. Dat maakt de rivier tot rivier. En: de randgroep wordt

uitgestoten (= naar de rand gedreven) door de samenleving. De Marxisten zeggen “dialectiek is de basis van de historie”. De tweepoligheid vormt een eenheid: de twee poolen horen beide bij hetzelfde; ze zijn samen een. Tussen de beide poolen wordt telkens opnieuw een evenwicht (= harmonie of balans)

gevonden. Met moeilijke woorden: these + antithese = synthese. Analyse van de tweepoligheid daagt uit tot handelen: tot het maken van een (nieuw) evenwicht (of harmonie). Iemand die denkt en handelt

volgens de leer van de dialectiek (een ‘dialecticus’), analyseert de tweepoligheid van de werkelijkheid: wat is de ene pool (these) en wat is de tegenpool c.q. context (antithese) en hoe verhouden beide poolen zich

tegenover elkaar? Als er geen sprake is van een evenwicht tussen beide poolen, of als het evenwicht wordt verstoord, probeert de dialecticus een (nieuw) evenwicht (= synthese) te vinden of te maken. Daarbij zijn

twee keuzes mogelijk. Hij kan de keuze maken om de ene pool te versterken en/of de ander te verzwakken.

Hij kan er ook voor kiezen een van de beide poolen helemaal uit te schakelen. Bijvoorbeeld: de randgroep en het strafrecht zijn elkaars ‘tegenpoolen’, die vaak met elkaar botsen. De machtsverhouding tussen de randgroep en het strafrecht is onevenwichtig: de randgroep trekt meestal aan het kortste eind. Je kan ervoor kiezen een van beide poolen helemaal uit te schakelen, door bijvoorbeeld het strafrecht af te schaffen, of door de randgroep de doodstraf te geven. Je kan er ook voor kiezen om de ene pool te

versterken en de ander af te zwakken, bijvoorbeeld door te streven naar betere rechtsbijstand en meer

rechten voor de verdachte. Door de positie van de randgroep te verbeteren, staat de randgroep sterker ten

opzichte van de strafrechter. Deze keuze is een politieke keuze oftewel een beleidskeuze. De keuze hangt af van het doel dat je wilt bereiken en de middelen die je hebt. In de praktijk zal het meest gekozen worden voor de ‘middenweg’, d.w.z. versterken van de ene en afzwakken van de andere pool. De uitgangspunten van de dialectiek zijn uitgewerkt in een aantal centrale thema’s die belangrijk zijn in de dialektische

analyse. Deze thema’s zijn: de relatie subject – object; de relatie zijn – bewustzijn; de relatie formeel – materieel; de relatie intern – extern; de relatie onderbouw – bovenbouw; de relatie theorie – praktijk.

De relatie subject ­ object: In het normale taalgebruik staat ‘objectief’ voor iets dat ‘waar’ is, en subjectief voor iets dat ‘persoonlijk gekleurd’ (en dus ‘niet waar’) is. In de dialektische filosofie hebben de woorden

‘subject’ en ‘object’ een andere betekenis. Subject staat voor: de handelende (en analyserende) mens. Het subject valt samen met het taalkundige ‘onderwerp’ in een zin: wie doet het? Object staat voor: het

voorwerp of onderwerp van de handeling. Het object valt samen met het taalkundige ‘lijdende voorwerp’ in een zin: aan wie of wat gebeurt het? Het verband tussen het subject en het object is: het gezegde (of

‘predicaat’). Het gezegde geeft de relatie aan tussen het subject en het object; het geeft inhoud aan die

Methode: theorie, werkwijze en structuur

relatie. Het gezegde valt samen met het taalkundige ‘werkwoord’ in een zin: wat gebeurt er. Bijvoorbeeld: een mens (subject) en een boom (object). De houthakker (= subject) kapt (= gezegde) de boom (=

object); of: de schilder schildert de boom; of: de timmerman zaagt de boom in stukken. De professional

vraagt zich in de analyse af: wat is het subject: wie handelt? wat is het object: wie of wat is het onderwerp van handeling? wat is het gezegde: wat doet het subject met het object?

De relatie zijn ­ bewustzijn: ‘Zijn’ staat voor het feit: wat er feitelijk (= constateerbaar) is of gebeurt.

Bijvoorbeeld de constatering: we zijn met 6 mensen in een ruimte. Of de vaststelling: ik zie een huis.

‘Bewustzijn’ staat voor de beoordeling van het feit: wat vind je van wat er is of gebeurt. Bijvoorbeeld: ik

vind het gezellig (prettig, vervelend) om met die 6 mensen samen te zijn. Of: ik zie een mooi (lelijk, fijn) huis. De relatie tussen zijn en bewustzijn is: de ‘ervaring’. De ervaring geeft weer hoe iemand een feit

beleeft. Hetzelfde feit kan verschillend beleefd worden. De manier waarop iemand het feit beleeft, hangt af van zijn persoon en zijn omstandigheden. Als de zon schijnt en het warm is, zal de ene persoon dit lekker vinden (“fijn gaan zwemmen”) en de andere persoon vervelend (“mijn planten verdrogen”). Of: als je

binnen in een benauwde ruimte zit en hard moet werken ‘vervloek’ je dezelfde zon, die je een uur later

prijst, als je met een lekker koel glaasje in de tuin zit. In de ervaring wordt het zijn (het feit) gefilterd door de filter van het bewustzijn (de beoordeling van het feit). Om door deze filter ‘heen te kunnen kijken’ (om de feiten te zien) is het nodig deze filter te ervaren (= je bewust zijn van het feit dat deze filter er is).

De professional maakt in zijn analyse onderscheid tussen het feit, de verschillende oordelen over het feit en de verschillende manieren waarop hetzelfde feit ervaren wordt.

De relatie intern ­ extern: Intern = dat wat ‘van binnen’ aanwezig is. Bijvoorbeeld de ‘kiem’ in een ei.

Extern = de organisatie hier om heen. De organisatie is nodig om de kiem te mobiliseren. In het voorbeeld is dit: de bloedende (warmbloedige) kip. Veranderingen kunnen pas plaatsvinden als voldaan is aan de

interne en externe voorwaarden. Uit een ovale, witte steen (die lijkt op een ei) zal nooit een kuiken komen.

En: uit een ei zal zonder een bloedende kip (of broedmachine) evenmin een kuiken komen. Voordat je kunt

werken aan verandering, zul je eerst moeten analyseren wat er ‘in’ iets/iemand zit (de interne voorwaarde).

Vervolgens moet je analyseren welke organisatie of mobilisatie (externe voorwaarde) nodig is om dat wat er in zit eruit te halen.

De relatie formeel ­ materieel: Formeel staat voor: vorm of kwantiteit. Materieel staat voor: inhoud of

kwaliteit. (De tegenstelling van ‘formeel’ is ‘materieel’, en niet: ‘informeel’, zoals de meeste mensen

denken). Vorm en inhoud beïnvloeden elkaar over en weer zeer sterk. Bijvoorbeeld: de omvang (vorm) van het randgroepenwerk heeft invloed op de kwaliteit (inhoud) ervan.

De relatie onderbouw ­ bovenbouw: Onderbouw = de economie, de ‘centen’, de middelen. Bovenbouw = de ideologie, de politiek, het beleid (strategie en tactiek), de cultuur. Onderbouw en bovenbouw hebben een grote invloed op elkaar; wijzigingen in de onderbouw leiden (vaak veel later) tot wijzigingen in de bovenbouw en omgekeerd.

De relatie theorie ­ praktijk: 'Theorie’ staat voor: de analyse, het doordenken, het reflecteren ‘Theorie’ is

niet alleen literatuur; met ‘theorie’ bedoelen we alle gesystematiseerde vormen van denken.'Praktijk’ staat voor: het handelen, de activiteit of actie ‘Praktijk’ is ook de praktische situatie, zoals die zich in de

werkelijkheid voordoet. De dialecticus is gericht op handelen; hij wil de wereld om hem heen veranderen

(verbeteren). In zijn handelingsgedrag heeft hij te maken met de relatie theorie – praktijk. In het hanteren van deze relatie staat de praktijk altijd voorop. Dit betekent: De analyse (het doordenken c.q. reflecteren) staat altijd ten dienste van het handelen: het veranderen (= verbeteren) van de situatie. De praktijk is uitgangspunt en doelstelling tegelijkertijd. Je bekijkt eerst de praktijk en je doel daarbij is opnieuw de

praktijk, maar dan in een verbeterde vorm. De theorie staat ten dienste van de praktijk. De dialectische

relatie tussen theorie en praktijk is: de ‘praxis’. ‘Praxis’ staat voor: de geanalyseerde (of ‘gereflecteerde’)

Mensen zonder stem deel 2

praktijk. Of met andere woorden: de praktijk, waar over nagedacht is. Je kunt ook zeggen: ‘praxis’ is de gepraktiseerde theorie, d.w.z. de theorie, die in praktij k is gebracht. In een leerproces (=

veranderingsproces) doen beide vormen van praxis zich voor. In de analyse van de praktijk spelen de

andere centrale thema’s van de dialectiek een rol. Denk bijvoorbeeld aan: de relatie zijn ­ bewustzijn en

de relatie subject – object. De dialecticus is zich bewust van de ‘filter’ (ervaring), waarmee hij kijkt, en van zijn eigen (subjectieve) rol in de (objectieve) werkelijkheid.

Methode. In de methodiek van de ITP­methode zijn de filosofische uitgangspunten van de dialectiek

uitgewerkt naar een methode van werken. Doel van de ITP­methode is verbetering (= verandering) van de werkelijkheid. Voorwaarden tot methodisch handelen volgens de ITP­methode zijn: de werker (= degene

die handelt) moet affiniteit hebben (= zich betrokken voelen bij) met de doelgroep; de werker moet in staat zijn tot leiderschap; hij moet leiderschap­kwaliteiten hebben; de werker moet tegelijkertijd flexibel zijn (= in staat tot variëren) en in staat zijn tot bewaking van het proces (= vasthouden aan de lijnen). De ITP­ methode is een cyclisch proces, dat zich afspeelt volgens een bepaalde vaste ‘route’. Je begint bij de

praktijk en aan het einde van de route ben je terug bij waar je begonnen bent: de praktijk, maar nu in een verbeterde vorm.

Het werkproces van de ITP­methode verloopt volgens de volgende route: 1. de ‘code’: weergave van de werkelijkheid of praktijk;

2. het ‘decoderen’: analyseren van de werkelijkheid naar subject – object

3. het ‘problematiseren’: benoemen van de tegenstrijdigheden in de werkelijkheid; 4. de strategie: bepaling van einddoel en subdoelen in een bepaalde volgorde; 5. de tactiek: bepaling van de stappen op weg naar het doel; 6. de praktijk: de uitvoering van strategie en tactiek;

7. de nieuwe ‘code’: weergave van de veranderde werkelijkheid of praktijk.

Code: De ‘code’ is een weergave van de werkelijkheid van een praktijksituatie, die je wilt analyseren. Deze weergave kan schriftelijk gebeuren (dit geschrift heet ‘journaal’), maar ook mondeling, of audio­visueel (in

geluiden en/of beelden). De code moet de werkelijkheid van de praktijk zo nauwkeurig mogelijk weergeven.

Daarom moet hij voldoen aan de volgende eisen. De subject­object­relatie moet duidelijk zijn: wie heeft wat gedaan met wat/wie? De informatie moet voldoende materieel zijn, d.w.z. feiten bevatten. De

informatie moet vergelijkingen in tijd en ruimte bevatten: “vorig jaar ging het zo” en “elders doet men het zo”. De informatie moet de ‘tweepoligheid’ of tegenstrijdigheden in de situatie vermelden (de uitdaging tot handelen); de werkelijkheid moet op verschillende niveaus zijn weergegeven: micro­niveau (werker en klant), meso­niveau (de werker en zijn instelling, de klant en de instellingen) en macro­niveau (de

werker/klant en de wetten, regels en instituten in de samenleving). Bij het maken van een code moet de werker in de gaten houden dat er 3 ‘soorten’ praktijk bestaan. De ervaren (= subjectieve) praktijk: de uitvoerings­praktijk van de werker (de praktijk die ingebracht wordt in de code), de geanalyseerde

praktijk: de praktijk die ­ na een analyse – ge­objectiveerd is (de praktijk die blijkt na analyse van de code) en de verbeterde praktijk: de nieuwe uitvoeringspraktijk na de analyse (deze is opnieuw subjectief). Het ‘journaal’ is de schriftelijke vorm van de code. Bij het maken van een journaal wordt het blad in 2

kolommen verdeeld: de rechterkolom bevat de code en de linkerkolom bevat ruimte voor het decoderen en problematiseren van de code. Op deze manier wordt de tweepoligheid zichtbaar gemaakt. In het

Methode: theorie, werkwijze en structuur

randgroepenwerk wordt de code (of het journaal) benoemd met de term ‘case’: een beschrijving van de

situatie van de cliënt. Deze beschrijving wordt gemaakt volgens de eisen, die gesteld worden aan de code.

Decoderen: Het decoderen is de eerste stap in het analyseren van de code. Decoderen houdt in: het

expliciteren (= naar ‘boven’ halen) van de subject­object­relatie in de weergegeven situatie. Om te kunnen leren van de praktijk moet de werker (= subject) zichzelf en zijn eigen handelen tot voorwerp (= object) van de analyse maken. De werker gaat als het ware ‘voor de spiegel’ staan: de werker is subject en het spiegelbeeld is object. De werker analyseert zijn beeld van de werkelijkheid. In de praktijk van het

randgroepenwerk blijkt dit het moeilijkste onderdeel van de analyse. Het decoderen moet altijd in dialoog met andere mensen gebeuren. De ander kan jou een spiegel voorhouden. Iemand kan nu eenmaal niet

‘tegenover zichzelf’ gaan staan. Decoderen gebeurt in de vorm van een dialogisch gesprek. In een dergelijk gesprek worden de tegenstrijdigheden in de praktijk van de werker opgespoord (of opgeroepen). De conclusies van het decoderen worden in het journaal opgeschreven in de linkerkolom. In het

randgroepenwerk gebeurt het decoderen in de casuïstiekbesprekingen: een systematische bespreking van een case, met alle betrokkenen bij die case.

Problematiseren: Decoderen mondt uit in problematiseren: het opsporen van de uitdagingen tot

handelen. Welke tegenstrijdigheden zitten er in de code? Welke dingen moeten veranderen? Welke dingen ‘kloppen’ niet met elkaar? Problematiseren betekent in feite: het formuleren van probleemstellingen. De probleemstelling is vergelijkbaar met de term ‘diagnose’, die in de medische/therapeutische wereld

gehanteerd wordt. In het journaal worden de probleemstellingen genoteerd in de linkerkolom.Ook het problematiseren gebeurt in de casuïstiekbesprekingen

Strategie: Na het formuleren van de probleemstellingen moeten doelstellingen worden geformuleerd:

wat wil ik bereiken met mijn handelen? Deze doelstellingen kunnen heel verschillend zijn. Het doel kan ver weg of dichtbij liggen. Het kan gericht zijn: op de cliënt, op de werker en op (de diverse niveaus van) de samenleving. Als de doelen duidelijk zijn, moeten ze in een bepaalde logische volgorde worden gerangschikt. Het aldus opgestelde doelenplan noemen we de ‘strategie’.

Tactiek: De tactiek is de praktische verfijning van de strategie. De werker vraagt zich af: welke stappen

moet ik zetten, in welke volgorde, op weg naar het doel? Resultaat van de bepaling van de tactiek is: het stappenplan. Het geheel van strategie (doelenplan) en tactiek (stappenplan) samen wordt ook wel

‘behandelingsplan’ of ‘plan van aanpak’ genoemd. Het plan van aanpak komt onderaan in de linkerkolom

van het journaal. Het maken van een integraal behandelingsplan is het doel van de casuïstiekbesprekingen in het randgroepenwerk.

Praktijk: Als het plan van aanpak duidelijk is, moet het in de praktijk worden uitgevoerd. Een andere

naam voor ‘uitvoering’ is: handelingsgedrag van de werker.In de uitvoeringspraktijk van het

randgroepenwerk moeten verschillende functies aanwezig zijn. Hier komen we later nog op terug.

De nieuwe code: De nieuwe, veranderde (= verbeterde) werkelijkheid c.q. praktijk wordt weergegeven

in een nieuwe code. Met deze nieuwe code begint het hele proces weer van voren af aan.

Mensen zonder stem deel 2

Methode: theorie, werkwijze en structuur

De centrale doelstelling in het randgroepenwerk is: verbetering van de maatschappelijke positie van de

randgroep. Het kader van de methodiek van het randgroepenwerk is: de integrale aanpak, gericht op de

doelstelling van het randgroepenwerk. Vanuit deze doelstelling heeft het randgroepenwerk te maken met

twee ‘tegengestelde poolen’ van de maatschappelijke werkelijkheid: Enerzijds de randgroep, die ­ vanwege haar slechte sociaal­economische positie en haar andere cultuur ­ door de samenleving wordt

en

achtergesteld. Tengevolge hiervan ondervindt de randgroep problemen op verschillende terreinen van het

leven. Anderzijds de samenleving, die de randgroep achterstelt en uitstoot. Tengevolge hiervan ondervindt de samenleving overlast van de randgroep. In de relatie randgroep ­ samenleving is dus geen sprake van harmonie of evenwicht. Integendeel: de randgroep en de samenleving ‘botsen’ met elkaar: de randgroep

ondervindt onderdrukking vanuit de samenleving en de samenleving ondervindt overlast van de randgroep.

Toch kan de randgroep niet zonder de samenleving en de samenleving kan evenmin zonder de randgroep.

De professional heeft dan ook altijd met beide ‘polen’ te maken; voor het bereiken van het doel

(positieverbetering) kan hij noch om de samenleving, noch om de doelgroep heen. Het handelen van de werker moet dan ook altijd in relatie staan tot de beide polen samenleving en doelgroep. Deze

‘dubbelzijdigheid’ van het handelingsgedrag van de werker, wordt uitgedrukt in het volgende schema

Toelichting op het schema: De problematiek van de doelgroep heeft te maken met verschillende

terreinen van het leven: de leefbaarheidsgebieden en zij bestaat uit verschillende ‘soorten’ problemen. Het handelingsgedrag van de werker moet gericht zijn op al deze verschillende soorten probleemgebieden, die alle een andere ‘soort’ van handelingen vereisen. Een verzameling van handelingen (= activiteiten van de

werker), die qua doelstelling bij elkaar horen, noemen we een functie Een andere omschrijving van de term ‘functie’ is: dat wat de doelgroep bij de werker kan ‘halen.’ Of andersom geformuleerd: dat wat de werker aan de doelgroep te bieden heeft. Vergelijk dit bijvoorbeeld met een bakker: de functie van een bakker is het bakken van brood. Voor het uitvoeren van deze functie moet de bakker verschillende handelingen of activiteiten verrichten, die allemaal nodig zijn om brood te bakken. Omdat de problematiek van de

Mensen zonder stem deel 2

doelgroep ‘meervoudig’ is (d.w.z. bestaat uit meer dan een probleem), moet het randgroepenwerk een

meervoudig aanbod (d.w.z. meer dan een functie) realiseren voor haar doelgroep. We komen later nog terug op de functies van het randgroepenwerk.

Het CASTE ­ model. Resultaat van de uitwerking van ITP­methode voor het randgroepenwerk is het

model van de integrale aanpak: het ‘CASTE­model’. De term ‘CASTE’ bestaat uit de beginletters van de

respectievelijke fasen, die de werker in het integrale werkproces achtereenvolgens moet doorlopen. Deze

fasen zijn conceptie, analysy, strategie, tactiek en evaluatie. We lichten deze fasen afzonderlijk toe; ieder in een aparte paragraaf.

doelgroep doelgroep

context context

leefbaarheidsgebieden

handelingsgedrag voorwaardelijke functies

kernfuncties

Conceptie: Met de term ‘conceptie’ bedoelen we: de persoonlijke kijk van de werker. Of in termen die bij

de ITP­methode horen: het ‘bewustzijn’ van de werker. Conceptie staat voor: de manier waarop de werker in het leven en in zijn werk staat; zijn ‘attitude’. Deze bestaat uit: zijn levens­ en werkhouding, motivatie, drijfveren, verwachtingen, waarden en normen enz. In de conceptie van de werker spelen zijn eigen

achtergronden, het milieu en de cultuur waarin hij is opgegroeid en zijn levenservaringen een belangrijke rol. De achtergronden van de werker zijn meestal anders dan de achtergronden van de randgroep. Het

waarden­ en normenpatroon van de werker is vaak anders dan het waarden­ en normenpatroon van de

randgroep. De cultuur van de werker is anders dan de cultuur van de randgroep. De verwachtingen die de werker van het leven heeft, zijn anders dan de verwachtingen die de cliënt heeft. De conceptie is de ‘bril’

waardoor de werker naar de werkelijkheid kijkt. Deze subjectieve bril vertekent de objectieve werkelijkheid, die hij kleurt met het tintje van de subjectieve beleving van de werker. Om te komen tot handelingsgedrag dat leidt tot positieverbetering, moet de werker de werkelijkheid goed analyseren. Voor een goede analyse is het noodzakelijk dat de werker zich bewust is van zijn eigen conceptie De bewustwording hiervan gaat gemakkelijker in dialoog met andere mensen, bijvoorbeeld: collega’s en cliënten. De werker moet in de

gaten hebben dat zijn kijk op de situatie van de randgroep gekleurd is. En hij moet zich realiseren dat de conceptie van de doelgroep anders kan zijn dan de zijne. Een werker die ‘anti­alcohol’ is, bijvoorbeeld

omdat hij van zijn ouders geleerd heeft dat veel drinken niet ‘fatsoenlijk’ is, zal gemakkelijk geneigd zijn om het alcoholgebruik van cliënten als ‘probleem’ te bestempelen. Terwijl het misschien voor de cliënt helemaal geen probleem is, maar een middel om zijn tijd te verdrijven, of om het gezellig te maken, of om contacten te leggen met anderen. Als de werker in dit voorbeeld besluit om geen alcohol meer te schenken in het randgroepencentrum, zal hij vervolgens merken dat de doelgroep wegblijft.

Methode: theorie, werkwijze en structuur

Analyse: De analyse die we hier beschrijven is de ‘ideale’ integrale analyse, d.w.z. de analyse zoals die

er idealiter gesproken zou moeten uitzien. Voor een dergelijke integrale analyse is meer nodig dan een

eenmalig contact met de randgroep(er). Zij is het resultaat van een doorlopend en continue analyseproces.

Dit doorlopend analyseproces is ingebouwd in de methode van werken. In dit proces worden telkens

opnieuw onderdelen of ­deeltjes toegevoegd, nieuwe accenten gelegd en verfijningen aangebracht op een of meerdere specifieke terreinen. De analyse wordt stapje voor stapje vollediger. De analyse is ingebouwd in de methode: integraal werken kan niet zonder te analyseren. Op sommige momenten zal de analyse zeer

expliciet plaatsvinden, bijvoorbeeld als er een nieuw contact wordt gelegd, of als er casuïstiekbesprekingen

is, of als er een nieuw onderdeel van beleid moet worden ontwikkeld. De analyse kan betrekking hebben op de situatie van een individuele cliënt, met als doel: een individueel behandelingsplan. Maar daar blijft het niet bij.

De analyse moet ook gericht zijn op de sociale omgeving van een cliënt, dus op de groep

waar de cliënt deel van uitmaakt. Dit kan zijn familie of gezin zijn, maar ook een groepje cliënten. Doel van

dit onderdeel van de analyse is: een plan van aanpak voor het groepswerk. In de derde plaats is de analyse

gericht op de positie van de randgroep als categorie. Doel van dit onderdeel van de analyse is: invulling van de functie belangenbehartiging en ontwikkeling van het beleid van het randgroepenwerk. Het analyseproces omvat de diverse stappen, die beschreven zijn bij de methodiek van de ITP­methode. Deze stappen zijn respectievelijk: de code, decoderen, problematiseren, bijstellen van de conceptie

Strategie: Bij het problematiseren wordt de verbinding gelegd naar de volgende fase van de methodiek:

het vaststellen van doelen (strategie en tactiek). Voordat de werker gaat bedenken in welke richting hij gaat werken aan de probleemstelling(en), moet hij eerst weer bij zichzelf te rade: wat is mijn conceptie m..b.t. deze probleemstelling? Eventueel moet hij zijn conceptie veranderen. We noemen dit: bijstellen van je

conceptie. De werker kan in zijn eentje geen volledige analyse maken. De analyse kan pas volledig zijn, als hij samen met anderen (collega’s en cliënten) gemaakt wordt. In de dialoog met collega’s en cliënt gebeurt het volgende: de werker wordt zich bewust van de bril waarmee hij naar de werkelijkheid kijkt, de

betrokkenen houden elkaar een spiegel voor, andere mensen kijken met een andere bril en met een andere deskundigheid tegen de zaak aan. De analyse is gericht op het in beeld krijgen van de totale situatie van de doelgroep, binnen haar context. Of in termen van de dialectiek: op de dialektische verhouding tussen enerzijds de randgroep en anderzijds de samenleving. De analyse heeft betrekking op alle

leefbaarheidsgebieden, op de onderlinge samenhang van deze gebieden en op de samenhang met de

maatschappelijke positie en cultuur van de doelgroep. In de analyse moeten de beide ‘poolen’ van de

problematiek aan de orde komen en deze moeten vervolgens met elkaar in verband worden gebracht. De

analyse bestaat dan ook uit drie onderdelen: de doelgroepanalyse, de contextanalyse en de beoordeling van de situatie. Voor het maken van een doelgroepanalyse is het noodzakelijk dat de werker een (langdurige)

vertrouwensrelatie heeft met de doelgroep. Doelgroepanalyse houdt meer in dan uitsluitend vragen stellen aan de doelgroep. De doelgroep zal vaak niet in staat zijn om antwoord te geven op de vragen. Ook kan vragen stellen het effect hebben dat de doelgroep ‘in de verdediging’ wordt gedrongen. Vooral ‘waarom­

vragen’ hebben dit effect, omdat deze vragen suggereren dat er keuzemogelijkheden zijn. De randgroep heeft vaak geen keuzemogelijkheid, of weet niet dat er ook andere keuzes mogelijk zijn. Als een cliënt

bijvoorbeeld (slaande) ruzie heeft gehad met een ambtenaar van de sociale dienst, heeft het weinig zin om hem te vragen waarom hij dat gedaan heeft. Je kan hem beter vragen hoe het tot die ruzie gekomen is en

hoe hij denkt dat deze situatie opgelost zou kunnen worden. De werker zal de analyse moeten maken door middel goed te kijken en te luisteren naar de doelgroep, door hen aan te voelen en met hen mee te leven.

De werker moet de cliënt ‘volgen’ in zijn leven, een ‘stukje leven met hem delen’, om zo een beeld te

krijgen van het functioneren van de persoon. De werker bespreekt zijn beeld met de cliënt (dialoog!). De

cliënt wordt zo geconfronteerd met het beeld, dat de werker van hem heeft. In de dialoog kan besproken

Mensen zonder stem deel 2

worden of het beeld van de werker klopt met het beeld, dat de cliënt van zichzelf heeft. Deze confrontatie kan de cliënt helpen meer inzicht te krijgen zijn eigen situatie. Ook wordt de werker geconfronteerd met

zijn eigen conceptie, en met de conceptie van de cliënt. Het beeld dat de werker heeft van de cliënt wordt

hierdoor vervolmaakt. Het inzicht in de situatie van de cliënt wordt groter. In de analyse van de situatie van de doelgroep zijn de volgende elementen van belang. De feitelijke, materiële situatie: wat is er feitelijk aan de hand? De achtergronden van de situatie: hoe is de situatie ontstaan? De subjectieve belevingskant: de conceptie (cultuur!) van de doelgroep. De mogelijkheden en belemmeringen van de doelgroep om de

gegeven situatie te veranderen. Bij het analyseren van de feitelijke situatie komen vragen aan de orde als: heeft hij werk, wat voor werk, of: hoe lang is hij werkloos? Welk inkomen heeft hij, waaraan besteedt hij

zijn geld, kan hij rondkomen met zijn inkomen, heeft hij schulden? Wat doet hij de hele dag, hoe besteedt

hij zijn tijd, hoe is zijn dagritme? Heeft hij contacten met politie/justitie, wat is de aard en omvang hiervan?

Is hij (geestelijk en lichamelijk) gezond, hoe is zijn leefwijze, welke gezondheidsrisico’s zijn er? Heeft hij

sociale contacten, met wie, wat is de aard van deze contacten? Hoe gaat hij om met instellingen? Belangrijk aandachtspunt bij dit onderdeel van de analyse is het ontdekken van de feitelijke samenhang tussen de diverse leefbaarheidsgebieden. Bijvoorbeeld: de cliënt heeft geen werk, verveelt zich en gaat inbreken, waardoor hij justitie problemen krijgt.

De achtergronden van de situatie. Bij de analyse van de achtergronden van de situatie bekijkt de werker

hoe en waarom de situatie ontstaan is, hoe lang de situatie al bestaat, welke samenhang er in de situatie te ontdekken is met andere of vroegere situaties, welke elementen er meespelen in de situatie enzovoorts.

Belangrijk aandachtspunt bij dit onderdeel van de analyse is het historische verband tussen de huidige situatie van de cliënt en de vroegere situatie, en de situatie van zijn ouders, grootouders enzovoorts.

De belevingskant gaat over de conceptie van de cliënt: hoe kijkt hij tegen zijn situatie aan? Hierbij komen

vragen aan de orde als: wat vindt de cliënt van de situatie? Wat wil hij met de situatie, wat wil hij bereiken,

hoe is zijn motivatie om iets aan de situatie te veranderen? Waaraan ontleent hij zijn motivatie (of: wat zijn zijn ‘succes doelen’)? Belangrijk aandachtspunt bij dit onderdeel van de analyse is de eigen cultuur van de randgroep. De mogelijkheden c.q. beperkingen van de cliënt. De werker bekijkt welke mogelijkheden de persoon heeft om zijn doel te bereiken of zijn situatie te veranderen. Hoeveel grip heeft de cliënt op zijn eigen situatie? Ook bekijkt de werker welke onmogelijkheden of belemmeringen er in de situatie van de cliënt zitten. De (on­) mogelijkheden kunnen liggen in de feiten, in de persoon en in de cultuur. Verder kunnen de (on­) mogelijkheden liggen in de context. Hierover gaat de volgende paragraaf.

De contextanalyse gaat over de samenleving ‘om de cliënt heen’: zijn sociale omgeving op micro­,

meso­ en macroniveau. De contextanalyse moet een beeld opleveren van macroniveau: de wetten en regels, de spelregels van de samenleving. Mesoniveau: de manier waarop de wetten en regels in de

plaatselijke situatie worden toegepast of uitgevoerd; microniveau: de (on­)mogelijkheden van en voor de cliënt in zijn direkte sociale omgeving. Deze niveaus worden uitgewerkt in het hoofdstuk over Sociale

Omgeving. De contextanalyse heeft betrekking op alle leefbaarheidsgebieden en op het cultuurverschil. De contextanalyse geeft een beeld van de konkrete (on­)mogelijkheden voor de cliënt om gebruik te maken van de voorzieningen die in de plaatselijke situatie (stad en buurt) aanwezig zijn. De werker let hierbij speciaal op aspecten als: de feitelijke toegankelijkheid van de voorzieningen voor de randgroep(er):

openingstijden, wachtlijsten, bereikbaarheid enz.; de mate waarin de voorziening (in)gericht is op de randgroep: welke doelgroep heeft de voorziening, welke werkwijze en ­cultuur heeft men, welke taal spreekt men enz.

In de contextanalyse komen vragen aan de orde als: Hoe is de regelgeving in de samenleving m.b.t. de voorliggende situatie? Welke rol heeft de regelgeving gespeeld in het ontstaan van de situatie? Welke mogelijkheden en/of belemmeringen biedt de regelgeving voor verbetering van de situatie? Welke

Methode: theorie, werkwijze en structuur

voorzieningen zijn er in de regio, stad, buurt? Hoe (on­)toegankelijk zijn deze voorzieningen voor deze

cliënt in deze situatie? Met welke voorzieningen c.q. organisaties valt wel/niet samen te werken? Met welke

personen valt wel/niet samen te werken? De contextanalyse is eigenlijk een zeer uitgebreide ‘sociale kaart’, die voor elke individuele cliënt en voor elk individueel probleem gemaakt wordt. In de beoordeling van de situatie sluit de werker elk onderdeel van de analyse af met een beoordeling of conclusie. Voor de

doelgroepanalyse ziet de conclusie er als volgt uit: Dit is feitelijk aan de hand met deze cliënt! De situatie

is zo ontstaan! De cliënt kijkt zo tegen zijn situatie aan! Die en die mogelijkheden heeft hij in deze situatie!

Die en die beperkingen heeft hij in deze situatie! Ook de contextanalyse wordt afgesloten met een

dergelijke conclusie: zo ziet de context van deze situatie eruit. Vervolgens brengt de werker de conclusie

van de doelgroepanalyse in relatie met de conclusie van de contextanalyse. Dan bekijkt de werker: wat hij denkt dat er moet gebeuren met de situatie. Hierbij vraagt hij zich bijvoorbeeld af: Wat is het probleem in

deze situatie? Wat moet er veranderen? Waar moet ik aan werken? Hij beoordeelt de situatie van de cliënt

binnen de context. In deze fase van de analyse beoordeelt de werker de situatie van de cliënt en maakt hij een begin met het denken over mogelijke oplossingen. In deze fase is de eigen conceptie van de werker

opnieuw uitdrukkelijk aan de orde. De kijk van de werker op het probleem kan anders zijn dan de kijk van

de cliënt of van de collega’s van de werker. De persoonlijke kijk van de werker kan een juiste aanpak van de situatie in de weg staan. Soms moet de werker dan ook zijn conceptie veranderen (‘bijstellen’). We lichten dit toe in de volgende alinea’s.

Conceptie bijstellen: De werker moet ervoor zorgen dat zijn handelingsgedrag voor de doelgroep echt

wat oplevert. Dat wil in de eerste plaats zeggen dat de werker in zijn handelen moet aansluiten bij de

beleving, de doelen en de mogelijkheden van de doelgroep. Als de werker dit niet doet, zal de cliënt zelf niets kunnen met de oplossing die de werker voor hem bedacht heeft. Uit de praktijk is een voorbeeld bekend van een oudere huisarts, die uit religieuze overwegingen abortus principieel afwees. Toen hij

concreet geconfronteerd werd met de onmogelijke situatie van een zwanger randgroepmeisje van 3 jaar,

besloot hij zijn principe in dit geval even overboord te zetten en een abortus bij haar uit te voeren. Hij zag in dat zijn hulp in dit geval meer zou kunnen oplossen dan zijn principes. Verder moet de werker

daadwerkelijke positieverbetering bewerkstelligen voor de cliënt. De werker moet zich steeds afvragen wiens belangen hij behartigt: zijn eigen belang (zijn doelen en drijfveren), of het belang (de doelen en

drijfveren) van de doelgroep? Het bijstellen van zijn conceptie wil niet zeggen dat de werker klakkeloos alles overneemt wat de doelgroep wil. Het wil wel zeggen dat de werker samen met de cliënt overweegt wat

positieverbetering in de konkrete situatie inhoudt. Hierbij maakt de werker aan de cliënt duidelijk waar zijn grenzen (waarden en normen) liggen. Uit de analyse kan bijvoorbeeld blijken dat de enige manier waarop

de cliënt op korte termijn aan voldoende geld kan komen om een huurschuld te betalen, is: zwart werken.

Dit roept problemen op bij de werker, die principieel tegen zwart werken is. De werker kan in zo’n geval zijn principe samen met de betrokken cliënt heroverwegen. Hij zou kunnen besluiten zijn principe in dit geval maar op te schorten, omdat er in de gegeven situatie geen andere mogelijkheid is. De werker, die niet bereid of in staat is zijn conceptie bij te stellen ten dienste van het doel, is niet geschikt voor het

randgroepenwerk. Gezien de onmogelijkheden in de situatie van de doelgroep, zal hij steeds opnieuw

geconfronteerd worden met vraagstukken die vanuit zijn conceptie niet oplosbaar zijn. Gevolg hiervan kan

zijn dat deze werker constant in gewetensnood verkeert en daardoor op den duur overspannen wordt. Ook kan dit ertoe leiden dat het handelingsgedrag van de werker niet bijdraagt tot daadwerkelijke

positieverbetering van de randgroep. Omdat de werker bijvoorbeeld de regels van de samenleving

klakkeloos toepast, doet hij feitelijk niets anders dan de doelgroep ‘zoet houden’. Of een werker die erop kickt om sinterklaas (of god) te spelen en die op deze manier de doelgroep van zich afhankelijk maakt.

Als afsluiting van de doelgroep­ en contextanalyse formuleert de werker een probleemstelling. De

Mensen zonder stem deel 2

probleemstelling is datgene, waarvan de werker vindt dat het moet veranderen; datgene wat de werker wil gaan aanpakken. In de formulering van de probleemstelling ligt in feite ook al de richting van werken besloten.

De probleemstelling kan gaan over meerdere konkrete problemen van de cliënt. In de probleemstelling moet de werker de relatie tussen de verschillende problemen aangeven. Deze relatie is als het ware de ‘praktische vertaling’ van de integraliteit van de problematiek. Het resultaat van de analyse wordt

weergegeven in een zogenaamde ‘case’. Een ‘case’ is een weergave van de werkelijkheid, de beleving van

de cliënt en de beleving van de werker in relatie tot de cliënt waarop de case betrekking heeft. Verder bevat de case een of meerdere probleemstellingen.

Na het formuleren van de probleemstelling gaat de werker zijn strategie bepalen. Het bepalen van de

strategie gaat in een aantal stappen. Als eerste stap stelt de werker de diverse werkdoelen vast: ‘in deze situatie wil ik dat en dat bereiken’. De werkdoelen zijn afgeleid van de centrale doelstelling in het

randgroepenwerk: positieverbetering. De werker gaat dus bekijken wat positieverbetering voor deze cliënt, in deze konkrete situatie zou inhouden. Na het bepalen van de konkrete werkdoelen, brengt de werker een logische volgorde aan in de werkdoelen. Hij bekijkt welk doel logischerwijze het eerst komt, en welk doel daarna volgt enzovoorts. Elk doel brengt zijn eigen ‘doelsysteem’ mee: het ene doel leidt naar een ander (‘hoger’) doel en naar middelen, die nodig zijn voor het bereiken van het doel. Vaak blijven deze

doelsystemen ‘verborgen’. Strategie is: het expliciet maken (= naar ‘boven’ halen) van deze doelsystemen.

Als onderdeel van de strategiebepaling denkt de werker na over de functies, die nodig zijn voor het

bereiken van het doel. De werker maakt als het ware een analyse van de functies. Met de term ‘functie’

bedoelen we een verzameling van activiteiten (handelingen) die hetzelfde doel hebben. De functie ‘educatie’ bijvoorbeeld heeft als centrale doelstelling: iets leren aan de doelgroep. De functie ‘dienstverlening’ heeft als centraal doel: het verlenen van diensten aan de doelgroep. Het resultaat van de strategiebepaling is: een ‘doelenplan’.

Een voorbeeld: het uiteindelijke doel is dat een cliënt zelfstandig in een huis gaat wonen. Dit doel brengt de volgende subdoelen mee: Een huis toegewezen krijgen en zelfstandig leren wonen. Deze twee doelen brengen op hun beurt weer subdoelen mee. Leren koken, leren de tijd in te delen, leren voor een

huishouding te zorgen, leren de huur op tijd te betalen, een urgentiebewijs verkrijgen, uit handen van

justitie blijven enz. De functies die t.b.v. deze cliënt moeten worden uitgevoerd zijn dus in ieder geval: educatie en tijdsbesteding, dienstverlening en hulpverlening.

Tactiek: Als de strategie duidelijk is heeft de werker een doelenplan. Dan gaat de werker zijn tactiek

bepalen. Tactiek bepalen houdt in: het concreet uitwerken van dit doelenplan. De werker vult het

doelenplan in met de concrete activiteiten, die verricht moeten worden om de diverse werkdoelen te

bereiken. Met de term ‘activiteiten’ bedoelen we alles wat de werker doet; de handelingen van de werker.

De cliënt uit het voorbeeld bij de strategie moet zich laten inschrijven als woningzoekende, hij moet een

urgentiebewijs halen, hij moet gaan deelnemen aan een kookcursus enz. Dit invullen van de middelen in het doelplan heet: tactiek bepalen. Bij de bepaling van de tactiek zijn nog diverse keuzes mogelijk, bijvoorbeeld: bij welke woningbouwvereniging kan de klant zich het best laten inschrijven (i.v.m.

wachttijden, kosten e.d.); welke dokter zal een medische verklaring afgeven voor het urgentiebewijs; op welke manier leert deze cliënt koken enz. Bij tactiek gaat het niet alleen om de bepaling van de

achtereenvolgende stappen, maar ook om de manier waarop deze stappen moeten worden gezet. De

werker denkt na over de manier waarop hij de dingen moet aanpakken, om zijn doel te bereiken. Vragen

als: hoe krijg ik de dokter zo ver dat hij een verklaring schrijft, hoe moet ik hem benaderen en aanspreken, horen bij tactiek bepalen. De werker denkt na over de zin, het nut en het effect van de activiteit in de

Methode: theorie, werkwijze en structuur

voorliggende konkrete situatie. De werker maakt dus in feite een analyse van de activiteit Resultaat van de tactiekbepaling is: het ‘stappenplan’. In het stappenplan zijn de diverse functies ingevuld met konkrete activiteiten

Evaluatie: Als het stappenplan duidelijk is, gaat de werker dit uitvoeren. Hij gaat praktisch handelen. Na

elke stap, die wordt gezet, bekijkt de werker of en in hoeverre de uitvoering van deze stap heeft

bijgedragen tot het bereiken van het doel. De werker evalueert zijn handelingsgedrag: wat is het effect van mijn handelen op de situatie van de cliënt en zijn context? De evaluatie kan leiden tot bijstelling van de

strategie en de tactiek, bijvoorbeeld als een doel (nog) niet haalbaar blijkt, of als de situatie verandert. In

feite is de evaluatie het telkens opnieuw herhalen van de totale analyse: doelgroep­ en contextanalyse, en de analyse van doelen, functies (strategie) en activiteiten (tactiek).

CASTE­model = actie ­ correctiemodel. De kern van de methodiek van de integrale aanpak (het CASTE­

model) is de continue analyse, die tot stand komt in een dialoog tussen werker en doelgroep. De methodiek houdt een continue analyseproces in, waarbij de handelingen ten dienste staan van de analyse en

omgekeerd. De werker analyseert, terwijl hij handelt en hij handelt, terwijl hij analyseert. Doel van het

analyseren is verbetering van het handelen en doel van het handelen is het verbeteren van de analyse. De relatie tussen handeling en analyse is de relatie tussen doen (praktijk) en denken (theorie); tussen actie

(handeling) en reflectie (doordenken). Om deze reden wordt het CASTE­model ook wel het ‘actie ­ reflectie­ model’ genoemd. Een voorwaarde voor het werken volgens de integrale methodiek is: leiderschap. Met

‘leiderschap’ bedoelen we het vermogen van de werker om leiding en sturing te geven aan het werkproces.

Leiderschap speelt een rol in de uitvoering van de diverse functies van het randgroepenwerk; niet alleen in groepen (bijv. vriendengroep, gezin, team e.d.), maar ook in individuele contacten (werker­cliënt, cliënten

onderling, werker­collega, werker­functionaris van een andere instelling e.d.). In het randgroepenwerk zijn

twee elementen van leiderschap belangrijk. Leiderschap binnen de randgroep en leiderschap van de werker.

Als deze beide vormen van leiderschap samenvallen, is de werker de (informele) leider van de doelgroep.

Dit is echter lang niet altijd het geval. Als de werker niet in staat is tot leider­zijn, is hij niet geschikt voor

het randgroepenwerk. Hij is dan niet in staat om het werkproces te sturen, waardoor hij niet in staat is tot integraal werken.

Leiderschap binnen de randgroep. De cultuur van de randgroep speelt een bepalende rol in de manier

waarop cliënten tegen leiderschap aankijken. De cultuur van de randgroep op de diverse plaatsen in

Nederland vertoont overeenkomsten, maar ook verschillen. De culturele verschillen kunnen regionaal of

gemeentelijk bepaald zijn. De cultuur van een groep hangt ook af van de etnische achtergrond, de sexe, de religieuze achtergrond en noem maar op. Daarnaast spelen er in de kijk op leiderschap persoonsgebonden

zaken, als leeftijd, autoriteitsgevoeligheid e.d. Tot slot spelen groepsdynamische aspecten een rol in de kijk op leiderschap. Vragen als: wat is het doel van de groep, waarom neem je wel/niet deel aan de groep, wie gaat graag met wie om enz. De manier waarop de randgroep aankijkt tegen leiderschap verschilt dus per

groep. We kunnen dan ook niet in het algemeen beschrijven hoe de randgroep tegen leiderschap aankijkt.

Wel kunnen we een aantal elementen noemen, die te maken hebben met leiderschap binnen de randgroep.

De werker kan aan deze elementen houvast hebben bij het analyseren van de leiderschapsbeelden en

­patronen in zijn doelgroep. De randgroep heeft over het algemeen een voorkeur voor het informele. Deze voorkeur komt ook tot uiting in de kijk op leiderschap: cliënten accepteren uitsluitend informeel

leiderschap: leiderschap dat gebaseerd is op natuurlijk verworven gezag. Het leiderschap van ‘formele’

leiders, d.w.z. leiders die via formele regels zijn aangewezen (bijv. professionals, onderwijzers, politie),

worden door de randgroep uitsluitend geaccepteerd, als de formele leider zich ook als informeel leider weet te profileren. Informele leiders worden door de randgroep vaak ‘gekozen’ omdat ze ergens in uitblinken.

Mensen zonder stem deel 2

Binnen de groep zijn zij bijvoorbeeld de leukste, de sterkste, de snelste, de moedigste, de mooiste, de slimste. De randgroep heeft vaak meer behoefte aan identificatiefiguren ­ personen, waaraan ze zich

kunnen ‘spiegelen’(“zo wil ik ook zijn”) ­ dan aan leiders die gezag over hen willen uitoefenen. Sommige

(groepen) cliënten zijn gevoelig voor leiding en anderen minder. In de leidinggevoeligheid van een groep

spelen de verschillende motieven waarom de groep tot stand is gekomen een rol. Deze motieven kunnen

bijvoorbeeld zijn: erbij willen horen, eigenwaarde ontlenen aan de groep, ‘iemand’ zijn, status hebben, geld verdienen met groepsactiviteiten (vaak illegaal), spanning en sensatie zoeken enz. cliënten hebben vaak

een grote behoefte aan duidelijkheid. De regels en structuren in de groep, of in de relatie moeten duidelijk

zijn. Dit geeft zekerheid en houvast. Je weet dan waar je aan toe bent. Gevolg van de overlevingsstrategie

van de randgroep is, dat in de randgroep vaak het ‘recht van de sterkste’ heerst. Als cliënten macht krijgen over iets of iemand (bijvoorbeeld uitsmijter of barkeeper zijn, een eigen ‘keet’ beheren) zijn ze soms

geneigd tot machtsmisbruik of ‘terreur’. Bijvoorbeeld door op eigen gezag te gaan bepalen wie er wel en

niet binnen mag, wie er wel of niet gratis mag drinken. Er zijn diverse voorbeelden bekend van groepen uit

de randgroep, die een eigen ‘keet’ in zelfbeheer kregen en die vervolgens hun ‘eigen randgroep’ creëerden, door andere cliënten buiten te sluiten. Vaak ontstond er in dergelijke situaties een machtsstrijd tussen

elkaar beconcurrerende groepen, die uitmondde in het uitbranden van de keet. In de randgroep is vaak

sprake van zeer hardnekkige, ingeslepen gedragspatronen. De personen in de groep hebben vaste rollen:

de leider, de inbreker, de lefgozer, de zondebok. In de randgroep krijgen personen vaak een (scheld)naam, waarin verwezen wordt naar de eigenschap of rol, die ­ volgens de groep ­ hun persoonlijkheid kenmerkt.

Zij worden dan uitsluitend nog met deze naam aangesproken (bijvoorbeeld: ‘schaap’, ‘kip’, ‘neus’, ‘mes’

‘lange’, ‘kromme’, ‘slome’, ‘staart’, ‘lorre’). Een groepsverband biedt voor cliënten vaak een uitlaatklep voor

de onvrede, die het gevolg is van hun slechte maatschappelijke positie. In sommige situaties kan het uiten van onvrede gemakkelijk uitmonden in agressief en gewelddadig groepsgedrag.

Leiderschap van de werker. Om zijn werk te kunnen doen, moet de professional leiding (kunnen) geven

aan de doelgroep. Voor leiderschap binnen de randgroep is de ‘formele’ leiderstatus niet voldoende. De randgroep accepteert alleen leiderschap dat door de groep aan de leider is toegekend. De leider moet ‘toestemming’ hebben van de groep om leider te kunnen zijn. De groep bepaalt tevens onder welke

voorwaarden de leider leider kan zijn. Voorwaarden voor leiderschap van de werker binnen de randgroep

zijn: Goede en open communicatie (dialoog) met de doelgroep. Duidelijk en open zijn! Inzicht in en kennis van de cultuur van de randgroep (analyse!), de verwachtingen van leiderschap en groepsdynamische

aspecten! Aansluiten bij de groepscultuur Solidair zijn! Betrouwbaar zijn! Controleerbaar zijn! De leidersrol van de werker t.o.v. de doelgroep houdt in dat hij grenzen stelt en regels formuleert, in dialoog met de

doelgroep. Ook wordt van de leider verwacht dat hij de regels handhaaft, d.w.z. dat hij ingrijpt als de regels overtreden worden. Verder treedt de werker naar buiten toe op als spreekbuis van en naar de doelgroep.

Hij maakt de ‘vertaling’ vanuit de doelgroep naar de samenleving en omgekeerd. Onderdeel van dit aspect

van zijn leiderschap is, dat de werker leiding kan geven aan samenwerking met anderen, zowel met collega professionals, als met functionarissen van andere instellingen. In deze rol wordt van hem verwacht dat hij het doel en de lijn van het werkproces kan vaststellen en vasthouden. De leidersrol van de werker houdt

niet in dat hij de doelgroep gaat betuttelen (voor de doelgroep uitmaken wat wel en niet mag), noch dat hij zich opstelt alsof hij ‘god’ zelf is (de doelgroep van zich afhankelijk maakt en/of zijn macht misbruikt).

Sommige werkers proberen leiderschap te ‘kopen’ door het uitdelen van consumpties of door het anderszins bevoordelen van bepaalde personen. De beste garantie tegen dit soort zaken kan de werker vinden in de

dialoog met de doelgroep, waarbij de doelgroep de werker een spiegel voor kan houden (en omgekeerd).

Door het voeren van een dialoog organiseer je het vereiste tegenspel, waardoor machtsmisbruik kan worden voorkomen.

Methode: theorie, werkwijze en structuur

In de vorige paragrafen hebben we het kader van de methodiek van de integrale aanpak beschreven.

Binnen dit kader hoort naast de analyse ook het handelingsgedrag van de werker: de uitvoering van

strategie en tactiek In deze paragraaf komt de ‘inhoud’ van het handelingsgedrag aan de orde. Integraal handelingsgedrag houdt in dat de werker de diverse functies van het randgroepenwerk uitvoert. Bij de

uitvoering van de functies is het volgende uitgangspunt van het allergrootste belang. Het randgroepenwerk is gericht op de onderste laag van de samenleving: de categorie mensen die de samenleving ‘uit de boot’

heeft laten vallen. Het randgroepenwerk is a.h.w. het laatste (of ‘onderste’) vangnet. Vanwege deze functie wordt het randgroepenwerk ook wel ‘de nulde lijn’ genoemd. Dit uitgangspunt betekent dat het

randgroepenwerk ervoor moet waken dat de doelgroep niet nog eens uit de boot valt. In het werk moet de aanpak dan ook per definitie steeds gericht zijn (en blijven) op de onderste laag. Dit eerste uitgangspunt leidt automatisch tot het tweede: Vanwege de samenhang in de problematiek van de onderste laag is samenhang in de aanpak een absolute noodzaak. De diverse functies moeten in samenhang worden

uitgevoerd: de activiteiten binnen de verschillende functies moeten worden afgestemd op elkaar, en op de maatschappelijke achterstandspositie en de eigen cultuur van de doelgroep. Op het punt van de

samenhang komen we later nog terug. Bij het benoemen van de functies binnen de integrale aanpak,

treden een aantal problemen op. Bijvoorbeeld het probleem dat de terminologie die in het welzijnsbeleid

gebruikelijk is, inhoudelijk niet ‘past’ op het randgroepenwerk. Het welzijnszorg gaat in principe uit van een ‘normale’ gang van zaken, terwijl de gang van zaken bij de randgroep ‘niet normaal’ is. Bijvoorbeeld: de

term ‘recreatie’ staat voor vrijetijdsbesteding. Bij de randgroep gaat het om iets meer, iets anders dan vrije tijd. De functie ‘tijdbesteding’ bestaat echter niet in het welzijnsbeleid. Een ander voorbeeld is de term

‘hulpverlening’, die in het randgroepenwerk in twee betekenissen voorkomt: de functie hulpverlening als

onderdeel van de integrale aanpak en het totale proces van de integrale aanpak, een hulpverleningsproces, waarbij alle functies ten dienste staan van de hulpverlening. In het reguliere welzijnswerk bestaan aparte, los van elkaar georganiseerde ‘disciplines’, terwijl het randgroepenwerk uitgaat van integraliteit. Dit stelt

ons voor vragen als: hoe geef je in de benoeming van de functies aan dat er samenhang bestaat? En: hoe geef je de ‘breedte’ van de functie aan? Omdat er vooralsnog geen andere termen voorhanden zijn, gebruiken we voorlopig maar de ‘oude’ terminologie. Hierbij tekenen we aan dat de termen, die we gebruiken een andere betekenis kunnen hebben dan gebruikelijk in het welzijnszorgs

De functies van het randgroepenwerk. In de uitvoering van de functies zit een ‘rode draad’, die bestaat

uit drie elementen: Zorg, om te voorkomen dat de klant (nog) dieper wegzakt. Emancipatie, zodat de

randgroep leert opkomen voor haar belangen. Belangenbehartiging, zodat de samenleving zich iets gaat aantrekken van de randgroep. De functies van het randgroepenwerk zijn: Contactlegging (vaak ook ambulant), ontmoeting, opvang (eventueel ook: crisisopvang en zorg), recreatie/tijdsbesteding,

dienstverlening (ook: informatie en advies), hulpverlening, educatie en belangenbehartiging (ook:

pleitbezorging). De inhoud van de functies. In deze paragraaf beschrijven we de inhoud van de diverse

functies van het randgroepenwerk. Deze beschrijving is bedoeld als voorbeeld van hoe het zou kunnen. De concrete invulling van de functies in een konkrete situatie is afhankelijk van de analyse en de mogelijkheden die er in die situatie zijn.

Mensen zonder stem deel 2

doelgroep doelgroep

context context

leefbaarheidsgebieden

handelingsgedrag voorwaardelijke functies

kernfuncties

Contactlegging: Met contactlegging bedoelen we het opbouwen van het contact tussen de werker en de

cliënt. Contactlegging is het begin van het communicatie­proces tussen werker en klant. Er is slechts sprake van contact, als er sprake is van daadwerkelijke communicatie, d.w.z. als werker en klant met elkaar ‘in

gesprek zijn’. In de contactlegging wordt de basis gelegd voor de vertrouwensrelatie, die nodig is voor de

hulpverlening: de analyse en het handelingsgedrag. De randgroep is niet gewend om hulp te vragen op de manier, die in het welzijnswerk gebruikelijk is. cliënten komen niet naar de hulpverleners toe met een duidelijke hulpvraag. Het ontdekken en formuleren van hun hulpvragen is het begin van het

hulpverleningsproces. Om hulpvragen te kunnen formuleren, moet iemand inzicht hebben in zichzelf en de wereld om hem heen. Bovendien moet hij het idee hebben dat er verandering of verbetering mogelijk is.

cliënten hebben vaak alleen maar negatieve ervaringen, waardoor ze een negatief zelfbeeld en een negatief wereldbeeld hebben: “de samenleving wil mij niet en ik kan niets doen om hier verandering in aan te

brengen”. cliënten herkennen hun problemen vaak niet als ‘op te lossen problemen’. Ze vatten deze eerder op als uiting van een soort ‘noodlot’ waar ze zelf geen verandering in aan kunnen brengen. Daarom moet

het randgroepenwerk niet gaan zitten wachten tot de randgroep naar hen toe komt met een probleem. De professional moet er zelf actief op uit gaan, de randgroep opzoeken en ‘naast hen’ gaan staan. cliënten

moeten vaak eerst worden gemotiveerd en gestimuleerd om hun leefsituatie in eigen hand te nemen. In de contactlegging moet de werker aandacht besteden aan dit aspect. De contactlegging moet ‘outreachend’ of ‘ambulant’ gebeuren. Dat wil zeggen dat de werker naar de plek toe moet gaan, waar de randgroep zich

bevindt. (In de jeugdhulpverlening wordt dit ‘vindplaatsgericht werken’ genoemd. Naast deze ambulante

vorm van contactlegging kunnen er ook in het randgroepencentrum zelf activiteiten worden georganiseerd

voor de contactlegging Voorbeelden van activiteiten in het kader van contactlegging zijn: inloop­activiteiten, huiskamerrestaurant, koffie­uurtjes, ‘open’ ontmoetingsavond (muziek, sport e.d.) enzovoorts. Tijdens

dergelijke activiteiten moet de aandacht ook daadwerkelijk gericht zijn op contactlegging Dat houdt in dat

er een werker aanwezig moet zijn, die tijd en aandacht heeft voor de doelgroep. Een werker die druk is met andere dingen (bijvoorbeeld de organisatie van de activiteit), kan niet tegelijkertijd contacten leggen. In dit geval moet er dan ook een tweede werker aanwezig zijn om contacten te kunnen leggen.

Ontmoeting: De term ‘ontmoeten’ betekent letterlijk het ‘ontdoen van moeten’. In deze definitie ligt de

kern van de ontmoetingsfunktie van het randgroepenwerk besloten. De ontmoeting is erop gericht dat er in een ongedwongen (= niet verplichte) situatie contact tot stand komt. De ontmoetingsfunktie van het randgroepenwerk heeft twee doelen: Ontmoeting tussen werker en randgroep. In dit opzicht ligt de

ontmoetingsfunktie in het verlengde van de contactlegging Er is pas sprake van contact, als er sprake is van

Methode: theorie, werkwijze en structuur

daadwerkelijk elkaar ‘ontmoeten’. Ontmoeting tussen cliënten onderling. Veel cliënten verkeren in een sociaal isolement: zij hebben niet of nauwelijks sociale contacten De ontmoetingsfunktie biedt hen de gelegenheid om in contact te treden met anderen en met deze anderen een relatie op te bouwen. De ontmoetingsfunctie is het begin van het groepswerk, gericht op emancipatie van de randgroep. In de ontmoetingsfunctie zitten elementen van andere functies, zoals tijdsbesteding, educatie en belangenbehartiging.

Opvang: In de opvangfunctie van het randgroepenwerk zitten een aantal elementen. Van opvang in

‘brede zin’ en crisisopvang tot zorg. Met opvang in brede zin bedoelen we: het bieden van een plek, waar

cliënten om tot zichzelf kunnen komen. Een plek waar het warm is, waar andere mensen zijn, waar je jezelf kunt zijn. Cliënten verkeren in een situatie van een constante ‘struggle for life’. Hun leven is een constant gevecht om overeind te blijven. In een dergelijke situatie hebben mensen behoefte aan een

‘toevluchtsoord’, waar ze op verhaal kunnen komen en waar ze hun verhaal kwijt kunnen. Het

randgroepenwerk moet deze plek aan hen bieden. Met crisisopvang bedoelen we: het opvangen van

crisissituaties. Crisissituaties kunnen zich op heel verschillende terreinen voordoen. Bij cliënten kan er

sprake zijn van crisis­dakloosheid, als iemand plotseling op straat komt te staan vanwege een ruzie, of vanwege een uithuiszetting e.d. Ook kunnen zich psycho­sociale crisissen voordoen, als een cliënt

bijvoorbeeld volledig doordraait (‘uit zijn bol gaat’) en dan ernstig agressief gedrag vertoont en zichzelf of

anderen dreigt te beschadigen. Het randgroepenwerk moet dergelijke crisissituaties kunnen opvangen, door ofwel zelf in te grijpen, ofwel ervoor te zorgen dat er ingegrepen wordt en de cliënt ergens terecht kan. Met zorg bedoelen we: het (tijdelijk) overnemen van de zorg voor de cliënt. Meestal gebeurt dit in

crisissituaties, als de cliënt tijdelijk niet (meer) in staat is om voor zichzelf te zorgen. Zorg kan bijvoorbeeld inhouden: iemand te eten geven als hij dat zelf niet doet, iemand onder de douche stoppen, iemand naar

de dokter brengen, zorgen voor een slaapplaats c.q. onderdak, iemands kleren of huis schoonmaken als hij zichzelf vervuild, de huur ‘voorschieten’ om te voorkomen dat de cliënt op straat wordt gezet enz. De

zorgfunctie van het randgroepenwerk is erop gericht de cliënt die ‘onderuit gaat’ weer zo snel mogelijk op

de been te helpen, zodat hij weer voor zichzelf kan zorgen. Het randgroepenwerk is gericht op emancipatie van de randgroep en de werker moet er dus voor oppassen dat hij niet ‘doorschiet’ in de zorg. Het is en blijft de bedoeling dat de randgroep zelf zijn problemen oplost. Als de werker teveel zorgt voor de

randgroep, wordt de randgroep afhankelijk van de werker. Daarom is zorg altijd tijdelijk en uitsluitend

gericht op het voorzien in de meest elementaire levensbehoeften (eten en drinken, slapen, hygiëne, sociaal contact e.d.). Voordat de werker gaat ‘zorgen voor’ de cliënt, moet hij er zich eerst van vergewissen of er geen andere mogelijkheden aanwezig zijn of gemobiliseerd kunnen worden. De werker kan bijvoorbeeld

bekijken of de cliënt opgevangen kan worden door zijn direkte sociale omgeving, bij familie of vrienden.

Ook moet de werker weten welke ‘reguliere’ mogelijkheden er zijn, bijvoorbeeld crisisopvangcentra voor

dakloosheid, of crisisinterventiefunctie binnen de psychiatrie. Hoever het randgroepenwerk zal moeten gaan in de crisisopvang­ en zorgfunctie is afhankelijk van de mogelijkheden in de lokale of regionale situatie.

Soms ontkomt het randgroepenwerk er niet aan om zelf eigen voorzieningen voor zorg of crisisopvang in het leven te roepen, omdat er in de omgeving geen andere mogelijkheden zijn. Dit kan bijvoorbeeld het

geval zijn als er geen voorziening is, of als de voorziening die er is niet toegankelijk is voor de randgroep.

Vaak worden er voor opname in de reguliere voorzieningen (te) hoge eisen gesteld aan het gedrag of de motivatie van de klant. De klant mag bijvoorbeeld niet agressief zijn, of hij wordt geweigerd omdat hij

verslaafd is, of men wil hem niet omdat hij ‘niet gemotiveerd’ is om ‘aan zichzelf te werken’. Of er moet een uitgebreide intakeprocedure worden gevolgd. Soms kan het randgroepenwerk gebruik maken van

bestaande voorzieningen. In de praktijk van het werk zijn voorbeelden bekend van samenwerkingsvormen.

In Den Bosch heeft het randgroepjongerenwerk bijvoorbeeld een aantal plaatsen in een opvangcentrum

Mensen zonder stem deel 2

‘gereserveerd’ voor cliënten. Indien nodig kunnen klanten van het randgroepenproject daar ­ zonder

verdere intake of iets dergelijks ­ geplaatst worden. Het randgroepenwerk moet altijd een beperkt aantal

zorg­voorzieningen ‘in eigen huis’ hebben. Zo valt bijvoorbeeld te denken aan wasgelegenheid (douche +

wasmachine) en eetgelegenheid. Een ander voorbeeld van een gemakkelijk te realiseren zorgvoorziening in eigen huis is: een budget voor het geven van voorschotten.

Tijdbesteding: De functie ‘tijdbesteding’ behoort tot de kern van het randgroepenwerk, omdat veel

problemen van de randgroep terug te voeren zijn op het leefbaarheidsgebied tijdsbesteding. In de functie

tijdbesteding wordt gewerkt aan verschillende elementen, die te maken hebben met de andere functies van het randgroepenwerk: Activeren en motiveren, dagritmetraining en het aanbieden van een sociale

omgeving. Activeren en motiveren van de doelgroep. Dit betekent het doorbreken van het patroon van

verveling en uitzichtloosheid, dat soms zelfs uitmondt in volledige apathie. Het betekent ook het doorbreken van het idee dat leeft bij de randgroep dat hun situatie een soort ‘noodlot’ is, dat niet te veranderen is. Het aktiveren en motiveren van de doelgroep is voorwaarde tot hulpverlening en educatie. In dit kader kan de werker allerlei activiteiten aanbieden aan de doelgroep, variërend van passief televisie of video­kijken tot actief sport beoefenen.Als gevolg van langdurige werkloosheid en verveling treden er bij cliënten vaak

stoornissen op in het dagritme, waardoor hun leven volledig ontregeld raakt. Er is geen logisch patroon

meer van slapen en opstaan, eten, actief zijn en weer slapen. Iemand die overdag slaapt en ‘s nachts leeft, kan zich op den duur niet staande houden in een samenleving die precies andersom geregeld is. Het activiteitenschema van een randgroepencentrum moet erop gericht zijn om de doelgroep ‘bij de

samenleving’ te brengen en te houden. Dat betekent dat de activiteiten in een bepaalde opbouw moeten worden opgezet: overdag gebeuren de activiteiten die in de plaats komen van arbeid of scholing en ‘s

avonds de recreatieve activiteiten, die gericht zijn op vrijetijdsbesteding. Met het aanbieden van een sociale

omgeving bedoelen we: de mogelijkheid bieden tot contact en relaties met andere mensen. Dit element van de functie tijdbesteding komt neer op het uitbouwen van de ontmoetingsfunctie. De

tijdbestedingsactiviteiten binnen het randgroepenwerk gebeuren dan ook bij voorkeur in groepsverband; in het kader van groepswerk. Groepsvorming is een voorwaarde tot emancipatie en belangenbehartiging. In het hoofdstuk over tijdsbesteding zijn voorbeelden gegeven van activiteiten in het kader van de functie tijdbesteding/recreatie.

Dienstverlening: Met dienstverlening bedoelen we: het verlenen van concrete diensten aan de

doelgroep. Dit kan van alles en nog wat inhouden: een formulier invullen, meegaan naar de GSD, een uitkering regelen voor iemand, huisvesting regelen voor iemand enz. Als zodanig ligt de functie

dienstverlening heel dicht tegen zorg aan. In de dienstverlening doet de werker dingen voor en met de

klant, die de klant (nog) niet alleen kan. In wezen komt de kern van de dienstverlening vaak op hetzelfde

neer, namelijk: het bemiddelen of ‘vertalen’ tussen een bepaalde instantie (de samenleving) en de cliënt. In de dienstverlening helpt de werker de cliënt om de juiste wegen te bewandelen op de juiste manier, d.w.z.

zodanig dat hij zijn doel ook bereikt. En anderzijds helpt de werker de instantie om de cliënt te begrijpen en op een juiste manier aan te pakken. Dienstverlening in het randgroepenwerk mag nooit op zichzelf staan;

het moet altijd gepaard gaan met educatie. D.w.z. dat de werker aan de cliënt leert hoe hij het de volgende keer zelf kan doen. Dienstverlening is een onderdeel van het hulpverleningsproces van het

randgroepenwerk, dat erop gericht is dat de cliënt zich zelfstandig staande kan houden in de samenleving.

In de praktijk van het randgroepenwerk wordt de functie dienstverlening nogal eens verward met

hulpverlening. Dienstverlening en hulpverlening zijn echter twee te onderscheiden functies. Het verlenen

van konkrete diensten aan de cliënt kan een hulpmiddel zijn in het opbouwen van een vertrouwensrelatie.

De werker kan laten zien dat hij iets wil en kan doen voor de cliënt. Als het echter hierbij blijft, gaat

dienstverlening lijken op het ‘uitdelen van snoepjes’ en op het afhankelijk maken van de doelgroep. Binnen

Methode: theorie, werkwijze en structuur

de integrale aanpak kan ‘hulpverlening’ op twee manieren worden opgevat: Hulpverlening in brede zin: de

integrale aanpak in zijn totaliteit en hulpverlening in enge zin: de functie hulpverlening binnen de integrale aanpak. Het beschrijven van de inhoud van de hulpverlening binnen de integrale aanpak is dan ook wat lastig. Ook de onderzoekers van het VNG hebben dit geconstateerd, getuige een citaat uit hun

onderzoeksrapport: “Het probleem dat zich daarbij voordoet is, dat deze terreinen in de praktijk van het

randgroepjongerenwerk nauwelijks zijn te scheiden. De problemen waarmee randgroepjongeren kampen op gebieden als educatie, werk, sport, justitie en hulpverlening ­(­ dit zijn de beleidsterreinen waarop het

onderzoek betrekking heeft ­) ­zijn daarvoor te nauw met elkaar verweven. Het is precies om deze reden dat het randgroepenwerk vanuit activiteiten op gebieden van educatie, sport en werk de hulpverlening

tracht op te starten. Beter gezegd: deze activiteiten zijn zelf al vormen van hulpverlening. Door toch te

kiezen voor een deelsgewijze benadering loopt men het gevaar onvoldoende recht te doen aan de door het randgroepjongerenwerk verworven inzichten. Wel heeft deze benadering tot gevolg dat wanneer in dit

deelrapport wordt gesproken over hulpverlening gedoeld wordt op al die hulpverlening die verder gaat dan bijvoorbeeld het organiseren van activiteiten of het hulp bieden bij het vinden van werk. Het gaat dus om het ingaan op psycho­sociale of psychiatrische problemen.” Het onderscheid dat wij aanbrengen tussen

hulpverlening ‘in brede zin’ en ‘in enge zin’ is in principe hetzelfde als het onderscheid waar het VNG op

doelt. Met hulpverlening ‘in brede zin’ bedoelen we het educatieve en systematische proces, dat de werker aangaat met de klant. Doel van dit proces is dat de klant zich beter zelfstandig staande kan houden in de

samenleving. Als zodanig is de hulpverlening de kern van het randgroepenwerk en staan alle functies van

het randgroepenwerk ten dienste van het hulpverleningsproces. De hulpverlening is in principe individueel,

gericht op vergroting van de zelfredzaamheid van de klant. De inhoud van de hulpverlening is educatief: de klant helpen inzicht te krijgen in zijn eigen functioneren, te achterhalen waar en hoe het ‘fout gaat’ en te

leren om zijn functioneren te verbeteren. In feite bestaat de hulpverlening uit ‘permanente educatie’: leren van je eigen fouten zodat je het de volgende keer beter doet. Met hulpverlening ‘in enge zin’ bedoelen we de functie hulpverlening. De functie hulpverlening is gericht op de psycho­sociale problematiek van de

doelgroep. In het voorgaande zagen we al dat de ‘hulpvraag’ van de randgroep zeer complex is. Om de

hulpvraag op te sporen en te doorzien, moet de werker een gedegen analyse maken van de situatie van de cliënt. De randgroep is immers niet gewend om hulp te vragen; zeker niet waar het gaat over psycho­ sociale problematiek. Absolute voorwaarde voor de hulpverlening aan de randgroep is een

vertrouwensrelatie. Bij het opbouwen van een vertrouwensrelatie moet de werker voldoen aan de volgende inhoudelijke eisen: De werker moet beginnen met materiële en konkrete dienstverlening! De werker moet een rustpunt creëren voor de randgroep (opvang)! De werker moet optreden als ‘vriend en praatpaal’

(opvang en ontmoeting)! De hulpverlening moet drempelloos zijn, permanent bereikbaar en outreachend!

De hulpverlening moet gebeuren in een integraal kader! De hulpverlening moet afgestemd zijn op de cultuur van de randgroep! Vaak zijn de psycho­sociale problemen van cliënten zo ernstig van aard

(psychiatrische stoornissen e.d.) dat er meer specialistische kennis en/of specialistische vormen van behandeling of therapie nodig zijn. De gemiddelde professional is hier niet voor opgeleid. Bovendien

verdraagt de houding, die van een therapeut verwacht mag worden, zich slecht met de houding, die verwacht wordt van de integrale randgroepwerker. Het is dus zaak voor het randgroepenwerk om

mogelijkheden te zoeken voor een aanvullend aanbod op dit gebied. In de praktijk blijkt dit echter grote problemen op te leveren. Psychiaters en therapeuten, die kunnen omgaan met de problematiek van cliënten, zijn moeilijk te vinden. Hier zijn diverse oorzaken voor aan te geven, zoals de enge (vaak

medische) gerichtheid van de psychiatrie, die geen recht doet aan de complexiteit van de problematiek,

noch aan de maatschappelijke componenten ervan. De eisen die gesteld worden aan de client zijn veel te

hoog. Meestal verwacht men dat de cliënt gemotiveerd is, in staat is om zijn eigen hulpvraag te formuleren

Mensen zonder stem deel 2

en in staat is om ‘in abstracte termen’ over zijn problemen te praten.De werkhouding en het taalgebruik

van de gemiddelde therapeut c.q. psychiater staat contact met de randgroep in de weg. Op deze basis kan

nooit een vertrouwensrelatie tot stand komen, die nodig is voor de hulpverlening. Vaak is de therapeut ook feitelijk onbereikbaar voor de randgroep, vanwege ongeschikte openingstijden, hoge tarieven, wachtlijsten

en intakeprocedures. De randgroep vertoont ‘hulpvermijdend’ gedrag, vooral als het gaat om psycho­sociale problemen. Vaak wordt het randgroepenwerk niet erkend als plaatsende c.q. verwijzende instantie. Vanuit de specialistische hulpverlening wordt de deskundigheid van het randgroepenwerk vaak niet onderkend, maar integendeel: in twijfel getrokken. Er zijn gevallen bekend van professionals die door de ‘heren

specialisten’ als cliënt werden behandeld, terwijl zij kwamen praten over een cliënt. Van samenwerken of

zelfs maar uitwisselen van informatie kan in een dergelijk geval natuurlijk geen sprake zijn! Meestal zit er voor het randgroepenwerk dan ook niets anders op dan te proberen de doelgroep ‘in eigen huis’ zo goed

mogelijk te begeleiden. Daarbij moet het randgroepenwerk blijven proberen om samenwerking te zoeken

met de geestelijke gezondheidszorg. Werkers, die niet opgeleid zijn voor het behandelen van psychiatrische problematiek, moeten niet zelf gaan ‘dokteren’. Zij kunnen grote brokken maken en dit kan gevaarlijk zijn voor de klant en voor de werker. Uit de praktijk van het werk zijn een aantal voorbeelden bekend van min of meer geslaagde samenwerkingsvormen met de geestelijke gezondheidszorg. In Amsterdam is het

randgroepenwerk erin geslaagd een psychiater te vinden, die voor een aantal uren in dienst is bij het

randgroepenwerk. Omdat deze psychiater de randgroep kent, kan hij de werkers adviseren in de manier waarop zij hulp moeten verlenen. Omdat de cliënten de psychiater kennen, gaan zij gemakkelijker naar hem toe. In Groningen werkt men samen met een psychiater van een psychiatrisch ziekenhuis. Als het

nodig is bemoeit deze psychiater zich speciaal met de cliënten en hij zorgt voor een ‘soepele’ plaatsing in

het psychiatrisch ziekenhuis. In Den Bosch werkt men samen met het RIAGG. Een therapeut van de RIAGG adviseert het team bij de doelgroepanalyses en bij het maken van behandelingsplannen. De aandacht van de therapeut richt zich speciaal op de vraag welk psychisch ziektebeeld een rol zou kunnen in het gedrag van de cliënt en welke aanpak daarvoor nodig is.

Educatie: In deze paragraaf beschrijven we eerst wat we verstaan onder "educatie" binnen het

randgroepenwerk. Daarna gaan we in op de concrete invulling van de functie educatie. Bij de concrete

invulling van deze functie kan de werker houvast hebben aan een aantal richtlijnen, die gedestilleerd zijn uit de praktijk van het randgroepenwerk. Na een overzicht van deze richtlijnen geven we voorbeelden van de

diverse varianten, die er in de praktijk van het werk zijn, voor de invulling van de functie educatie. De term ‘educatie’ staat voor ‘leren’ in de breedste zin van het woord. De educatie functie van het randgroepenwerk is veelomvattend; hij is erop gericht de randgroep te leren leven in een samenleving die haar uitstoot en

achterstelt. De functie educatie bestaat uit de elementen: Permanente educatie (‘education permanente’), persoonlijke vorming, basiseducatie en scholing. Permanente educatie is gericht op: de individuele cliënt

leren zich staande te houden. Deze vorm van educatie is de basis van het randgroepenwerk. Hij begint met het helpen ontdekken van de leervragen van de cliënt, door ­ samen met de cliënt ­ een analyse te maken van de situatie. De werker gaat met de cliënt na hoe de situatie ontstaan is, hoe hij verbeterd zou moeten worden en welke vaardigheden de cliënt nodig heeft om de situatie te verbeteren in de gewenste richting.

Dit onderdeel van educatie krijgt vorm in de functie hulpverlening. Persoonlijke vorming is gericht op: het

aanleren van primaire vaardigheden die nodig zijn in het leven. Met primaire vaardigheden bedoelen we de vaardigheden die je nodig hebt om zelfstandig te kunnen leven. Voorbeelden van primaire vaardigheden zijn: zelfinzicht (wie ben ik, wat wil ik, wat kan ik), verantwoordelijkheidsgevoel, afspraken nakomen,

omgaan met geld, een huishouding kunnen runnen, kunnen wassen en koken, bezoek kunnen ontvangen enz. Basiseducatie is een beleidsterm. Met basiseducatie wordt bedoeld: het aanleren van

basisvaardigheden als lezen en schrijven, rekenen en sociale vaardigheden. Sociale vaardigheden zijn

Methode: theorie, werkwijze en structuur

bijvoorbeeld: kunnen communiceren met anderen, jezelf kunnen presenteren, kunnen omgaan met

instanties enz. Basisvaardigheden zijn nodig om bijvoorbeeld onderwijs te kunnen volgen. Scholing is

gericht op het aanleren van (technische) vaardigheden, die nodig zijn om geld te verdienen of om een

beroep te kunnen uitoefenen. Om een beroep te kunnen uitoefenen is meestal een diploma vereist. In het kader van scholing past ook het opdoen van werkervaring, omdat werkervaring nodig is om een baan te krijgen. In de praktijk van het randgroepenwerk is in verschillende plaatsen ervaring opgedaan met

educatieve activiteiten voor randgroepen. Uit deze ervaringen zijn een aantal ‘richtlijnen’ te destilleren:

inhoudelijke voorwaarden voor educatieve activiteiten voor randgroepen. Onderzoekers van het VNG geven in hun onderzoeksverslag een overzicht van deze richtlijnen. Dit overzicht is gebaseerd op een

inventarisatie van (voornamelijk) leerwerkprojecten voor randgroepjongeren. Wij citeren: Vorming en

educatie zijn alleen mogelijk als de jongeren direkt verband zien met het praktische nut. Beroepsgerichte

en vormende activiteiten moeten tastbare resultaten opleveren en het liefst geld opbrengen. Dit is te meer het geval omdat de werkmotivatie van de jongeren sterker is dan de onderwijsmotivatie. Leren moet dus

gekoppeld worden aan werken; vanuit het werk ontstaan leervragen (ervarend leren). De jongeren hebben voortdurend aandacht nodig en moeten steeds opnieuw bij de activiteiten worden betrokken (‘permanente individuele werving’). Ze moeten worden gemotiveerd en gestimuleerd. Verwaarloost men dit aspect dan

zullen de jongeren ­ ook al is de activiteit nog zo doordacht van opzet ­ afhaken. Dit houdt tevens in dat de werkers bereid moeten zijn ook buiten het project de jongeren te benaderen (‘outreaching’). Het is niet zo dat randgroepjongeren niets kunnen. Ze beschikken wel degelijk over bepaalde vaardigheden. Het randgroepjongerenwerk moet deze opsporen en de activiteiten daaraan aanpassen. Door op deze

vaardigheden aan te sluiten ontdekken de jongeren dat ze wel in staat zijn prestaties te leveren. Dit is voor hen een enorme stimulans. Aansluiten op de jongeren betekent ook dat de werkers op de hoogte moeten

zijn van hun cultuur. Ze moeten op ongedwongen wijze met de jongeren kunnen communiceren. Omdat de ‘spanningsboog’ van randgroepjongeren relatief kort is, moeten de activiteiten zijn opgebouwd uit korte, vast omlijnde hapklare brokken. Dat wil niet zeggen, dat de werkers een autoritaire houding moeten

aannemen. Wel moeten ze duidelijke grenzen stellen en structurerend bezig zijn. De activiteiten moeten in het kader staan van een integrale benadering. Dit houdt in, dat het werk met randgroepjongeren een

constante wisselwerking vereist tussen het technische (hoe is het opgebouwd, gestructureerd, waaruit

bestaat het) en het agogische aspect (het waarom van bepaalde activiteiten en de (wenselijke) effecten

ervan). Het beste is natuurlijk een situatie waarin werkmeesters een combinatie van kwaliteiten hebben: agogische, technische en ook sociale. Integraliteit heeft nog een andere betekenis en wel die van een

samenhangend aanbod van functies en activiteiten. Randgroepjongeren hebben op meerdere terreinen

problemen, die bovendien sterk met elkaar samenhangen. Het aanbieden van educatieve activiteiten heeft dan ook alleen zin, als daarnaast en in verband ermee ook functies worden verzorgd als opvang, zorg,

hulpverlening en werkbemiddeling. Daarbij komt een ander voordeel, namelijk de mogelijkheid om een

continue proces van hulpverlening, leidend tot positieverbetering, in gang te zetten en op gang te houden.

De ontmoetingsfunctie is hierbij een conditie vooraf: door het aanbieden van een vertrouwde sociale

omgeving waar de jongeren zich, in tegenstelling tot bijvoorbeeld in het onderwijs, op hun gemak voelen, raken zij gemakkelijker gemotiveerd tot het deelnemen aan andere ­ educatieve ­ activiteiten.”

Voor de konkrete invulling van de functie educatie zijn diverse varianten mogelijk. De keuze voor een

bepaalde variant in de lokale situatie, zal afhangen van enerzijds de konkrete educatieve behoefte van de lokaal aanwezige randgroep en anderzijds de mogelijkheden in de lokale of regionale context: het

onderwijsveld. Vooral dit laatste aspect zal bepalend zijn voor de manier, waarop de functie educatie in de

praktijk vorm kan krijgen. Grofweg kunnen we de diverse lokale praktijksituaties in het randgroepenwerk in Nederland onderverdelen in drie categorieën: Er is geen extra geld voor educatie en/of er zijn geen samen­

Mensen zonder stem deel 2

werkings mogelijkheden. Er is een beperkt extra budget voor educatie en/of er is beperkte samenwerking mogelijk. Er zijn extra middelen voor educatieve voorzieningen en/of er is uitgebreide samenwerking

mogelijk. Van elk van deze categorieën zullen we een aantal voorbeelden geven van mogelijke educatieve activiteiten. Zonder extra middelen kan (en moet) het project/de werker toch een educatief aanbod doen aan de doelgroep. Dit educatieve aanbod moet tot het basisaanbod van elk randgroepenproject behoren.

Voor­beelden van activiteiten in dit kader: Knelpunten signaleren m.b.t. leren c.q. Scholing. Helpen eventuele leervragen bij de doelgroep boven water te krijgen. Informatie en advies geven aan de

doelgroep. Bemiddelen naar een school of cursus of omscholing door het GAB e.d. Begeleiden bij het volgen van een school of cursus; helpen bij het huiswerk e.d. Activiteiten opzetten en uitvoeren voor het aanleren van basis­ en/of sociale vaardigheden, bijvoorbeeld leren lezen en schrijven (alfabetisering), leren invullen van formu­lieren, leren rekenen en budgetteren, leren omgaan met elkaar (groepswerk!), leren omgaan

met mensen c.q. instellingen van buiten, leren koken, leren om het voor elkaar gezellig te maken, leren je

tijd te besteden, leren een huishouding te voeren e.d.Groepswerk, sport en tijdbesteding activiteiten zijn in het kader van educatie van groot belang. In het hoofdstuk over Sociale Omgeving is groepswerk verder uitgewerkt. Met beperkte extra middelen kan een werker binnen het randgroepenproject cursussen

opzetten. Hij kan zelf ‘lesgeven’ (mits hij de vereiste deskundigheid heeft) of hij kan hiervoor anderen

(‘gastdocenten’) inhuren. Ook kan hij aan andere instellingen vragen om hiervoor gastdocenten te leveren (bijvoorbeeld d.m.v. detachering). Dit laatste zou een zinvolle invulling kunnen zijn van de samenwerking met een onderwijsinstelling. Voordeel van deze laatste mogelijkheid is dat een dergelijke cursus kan opleiden tot een erkend diploma (hiervoor is immers ‘bevoegd gezag’ = een schoolbestuur nodig).

Overigens kan dit ­ in bepaalde gevallen ­ ook via een ‘staatsexamen’. Als er gewerkt wordt met

gastdocenten, zal de randgroepwerker kunnen fungeren als groeps­begeleider en als ‘bemiddelaar’ tussen

de groep en de gastdocent. Het doel van de cursussen kan verschillend zijn. Iets leren dat direkt bruikbaar is in het dagelijks leven van de doelgroep (huishouding, sociale vaardigheden e.d. Doorbreken van het

negatieve zelfbeeld, door iets te presteren. Hierdoor worden mensen gemotiveerd voor verdere activiteiten.

Oriëntatie op verdere beroepsscholing, iets leren dat bruikbaar is in het grijze circuit. Voorbeelden van

mogelijke cursussen zijn: Horeca­cursus, cursus voor het Middenstandsdiploma, kleren maken, cursus

audiovisuele middelen, sport, theorie autorijles, typen, tekstverwerking, basiscursus informatica, uiterlijke verzorging, kinderverzorging, handwerken, dierenverzorging, eenvoudige reparaties in en om het huis,

koken, EHBO, Pech Onderweg, lassen, alfabetisering e.d. Met aparte middelen en/of in samenwerking met

onderwijsinstellingen kan een aparte educatieve voorziening voor randgroepen worden opgezet; a.h.w. een ‘school’ voor randgroepen. Deze educatieve voorziening is dan aanvullend aan de andere functies in het randgroepenwerk. Het gevaar van een aparte voorziening is dat deze los komt te staan van de andere

functies van het randgroepenwerk. Een ‘losse’ voorziening die geen onderdeel uitmaakt van de integrale aanpak, sluit niet aan bij de doelgroep. Het bewaken van de integraliteit is dan ook een belangrijk

aandachtspunt. Dit kan gebeuren door in de structuur hiervoor voorzieningen te treffen (in organisatie­ en communicatielijnen, bestuur, contracten e.d.). Uitgangspunt hierbij is altijd, dat de regie gevoerd moet worden vanuit de integrale aanpak. Hier worden immers de contacten gelegd met de doelgroep, hier

worden de doelgroepanalyse gemaakt en hier wordt bekeken hoe de aanpak er in ieder individueel geval

concreet uit zou moeten zien (‘behandelingsplan’). Door samen te werken met een onderwijsinstelling wordt bereikt dat er erkende diploma’s kunnen worden afgegeven. Ook kan samenwerking gezocht worden met

het GAB, dat financiële middelen heeft om scholing te betalen (Kaderregeling Scholing) en met werkgevers.

Dit laatste heeft als voordeel dat er voor de doelgroep uitzicht komt op werk. In het randgroepenwerk zagen we verschillende voorbeelden van aanvullende voorzieningen: leerwerkplaatsen op diverse

vakgebieden en autorijscholen. In Amsterdam, Heerlen en Den Haag heeft het randgroepenwerk ‘eigen’

Methode: theorie, werkwijze en structuur

autorijscholen opgezet. Leerwerkplaatsen waren er o.a. in Den Haag, Helmond, Leeuwarden, Eindhoven, Den Bosch, Amsterdam en Zwolle. De meeste leerwerkplaatsen in het randgroepenwerk zijn inmiddels

opgeheven, als gevolg van beleidswijzigingen en bezuinigingen van de overheid. Als een randgroepen­ project zelf een aanvullende voorziening wil opzetten moet er nogal wat geregeld worden in de

voorwaardensfeer. We noemen een aantal elementen, waar aan gedacht moet worden: In de eerste plaats

zal het project ­ behalve de nodige gelden ­ ook de nodige deskundigheid in huis moeten hebben of halen,

wil men kunnen opleiden tot een erkend diploma. Dit kan inhouden dat er samengewerkt moet worden met een ‘bevoegd gezag’, d.w.z. een schoolbestuur. Meestal is erkende een (vak­)opleiding nodig, om een

erkend diploma te krijgen en om te kunnen doorstromen naar verdere (vak­)opleidingen. Verder zullen er contacten moeten zijn met overheidsinstellingen, omdat er bijvoorbeeld eisen gesteld worden inzake

vermijden van concurrentievervalsing en moet er eventueel toestemming zijn om mensen met behoud van uitkering (+ onkostenvergoeding) te kunnen laten werken e.d. Dit wordt beoordeeld door de ‘Regionale Toetsingscommissies’. Daarnaast verdient het aanbeveling om samenwerking te zoeken met (een) werkgever(s) en/of het GAB (i.v.m. scholings­ en loonsubsidieregelingen), zodat er vanuit het

leerwerkproject doorgestroomd kan worden naar de arbeidsmarkt. In het hoofdstuk over Arbeid (*) is de

inhoud uitgewerkt van een toeleidingstraject: een combinatie van functie­onderdelen, gericht op toeleiding van de randgroep naar arbeid.

Belangenbehartiging: Met de term ‘belangenbehartiging’ bedoelen we het behartigen van de belangen

van de randgroep. De randgroep heeft ‘geen stem’ in de samenleving. Daarom moet het randgroepenwerk haar stem verheffen voor de randgroep, om ervoor te zorgen dat de randgroep niet nog dieper ‘in het

moeras zinkt’. Eigenlijk zou het overheidsbeleid (de regelgeving) moeten veranderen om maatschappelijke participatie van de randgroep mogelijk te maken. Een dergelijke doelstelling is echter praktisch niet

haalbaar. De randgroep, noch het randgroepenwerk beschikt over de macht, noch over de instrumenten (invloed, lobby, e.d.) om de politiek te bewegen tot het veranderen van regelgeving. Wel kan het

randgroepenwerk het overheidsbeleid kritisch volgen en aangeven waar de belangen van de randgroep

worden geschaad. Soms noemt men deze functie van het randgroepenwerk wel eens de ‘horzelfunctie’. De functie belangenbehartiging van het randgroepen­werk komt in de praktijk meestal neer op het streven

naar toegankelijkheid van de maatschappelijke voorzieningen voor de randgroep. Dit kan inhouden dat het

randgroepenwerk ernaar streeft dat de feitelijke drempels van deze voorzieningen zo laag mogelijk zijn. Als dit echter niet mogelijk blijkt, zal het randgroepenwerk ‘eigen’ voorzieningen voor de randgroep moeten

realiseren. Een veel gebruikte term, die soms gebruikt wordt in plaats van de term ‘belangenbehartiging’ is

‘pleitbezorging’. Pleitbezorging betekent letterlijk ‘pleiten voor de doelgroep’. Pleitbezorging is niet hetzelfde als belangenbehartiging, maar het is er een onderdeel van. Belangenbehartiging gaat ‘een stap verder’ dan pleitbezorging, namelijk het actief bewerkstelligen dat de belangen van de randgroep gediend worden.De

functie belangenbehartiging werkt naar twee kanten: naar de samenleving en naar de randgroep. Naar de

kant van de randgroep toe betekent belangenbehartiging: het stimuleren van de randgroep om op te komen voor haar eigen belangen. In deze zin staan de andere functies van het randgroepenwerk ten dienste van

de functie belangenbehartiging. De opvatting van het randgroepenwerk dat de behartiging van de belangen van de randgroep behoort tot de functie van het werk, is aanleiding geweest voor zware discussies De overheid wenst niet te betalen voor de uitoefening van deze functie, die immers inhoudt dat het

overheidsbeleid beoordeeld wordt op zijn uitwerking voor de randgroep. Een dergelijke kritische benadering van het overheidsbeleid door mensen, die door diezelfde overheid worden gesubsidieerd, wordt blijkbaar

niet op prijs gesteld. Ook heeft deze functie van het randgroepenwerk nogal eens aanleiding gegeven tot moeilijke discussies met andere gesubsidieerde instellingen, die de kritische benadering van het randgroepenwerk evenmin op prijs stellen.

Mensen zonder stem deel 2

Rangorde: In de functies van het randgroepenwerk zit een onderlinge rangorde. Deze rangorde wordt

ingegeven vanuit twee overwegingen. De logica, die de volgorde bepaalt, waarin de functies aan de

doelgroep moeten worden aangeboden en de inhoud van de functies in relatie tot de situatie van de

doelgroep, ofwel: het belang van de functies voor de randgroep. De rangorde is als volgt: Voorwaardelijke functies. Kernfuncties. Aanvullende voorzieningen. Er zijn een aantal functies (de voorwaardelijke), die

fungeren als voorwaarde voor de uitvoering van andere functies Dat wil zeggen: als de voorwaardelijke functies niet worden uitgevoerd, kan men nooit aan de andere functies toekomen. Omdat de

voorwaardelijke functies zo stringent gekoppeld zijn aan de uitvoering van de kernfuncties, is er over

gedacht om deze voorwaardelijke functies niet apart te benoemen als functies van het randgroepenwerk.

Als ze benoemd worden als functies, zou het gevaar erin kunnen zitten dat werkers zich beperken tot het

uitvoeren van deze functies en de kernfuncties van het randgroepenwerk vergeten. Dit gebeurt bijvoorbeeld bij sommige straathoekwerkprojecten, die zich uitsluitend bezig houden met contactlegging, ontmoeting en

dienstverlening. Deze aanpak is niet integraal en mist de belangrijkste voorwaarden voor positieverbetering van de randgroep, namelijk hulpverlening, educatie en belangenbehartiging in onderlinge samenhang.

De voorwaardelijke functies: De voorwaardelijke functies (of voorwaarden tot functies) zijn:

contactlegging, ontmoeting, opvang (eventueel crisisopvang en zorg) en dienstverlening. Deze functies spelen een belangrijke rol in het proces van doelgroepanalyse en in het opbouwen van de

vertrouwensrelatie, die nodig is om met de randgroep te kunnen werken. De voorwaardelijke functies moeten altijd worden gevolgd door de kernfuncties; zij mogen nooit doel op zichzelf zijn.

De kernfuncties: De kernfuncties zijn de belangrijkste functies van het randgroepenwerk; zij vormen de

‘kern’ van het randgroepenwerk. In de kernfuncties wordt gewerkt aan de kern van het het doel van het randgroepenwerk. De kernfuncties zijn de ‘praktische vertaling’ van de belangrijkste elementen van de doelstelling: emancipatie en belangenbehartiging. De kernfuncties van het randgroepenwerk zijn:

Hulpverlening (waarbij: dienstverlening), tijdbesteding, educatie en belangenbehartiging. In deze functies zit de emancipatorische doelstelling van het randgroepenwerk verweven.

Aanvullende voorzieningen: De aanvullende voorzieningen zijn een aanvulling op de kernfuncties van

het randgroepenwerk. Een ander woord voor deze voorzieningen is: ‘complementaire’ voorzieningen. In

aanvullende voorzieningen worden een of meerdere kernfuncties van het randgroepenwerk specialistisch uitgewerkt. Een bepaald onderdeel van een functie en/of leefbaarheidsgebied is dan uitgewerkt tot een apart project Voorbeelden van aanvullende voorzieningen zijn: Educatie, vorming en scholing:

leerwerkprojecten, werkervaringsprojecten, leerprojecten (autorijschool, cursussen), onderwijsprojecten, toeleidingsprojecten naar arbeid en/of scholing, cursus ‘sociale vaardigheden’ als alternatieve straf.In de

lokale projecten komen specialistische uitwerkingen van de functie educatie het meest voor op het gebied van arbeid en in mindere mate op het gebied van justitie. Hulpverlening: projecten voor alternatieve

straffen, samenwerkingsprojecten met RIAGG en/of de psychiatrie, preventieprojecten, ‘overlevings’­

projecten. Dienstverlening: spreekuren van advocatuur, GSD, GAB e.d. Opvang: ‘slaaphuizen’, crisisopvang­ projecten e.d. Tijdsbesteding: sportprojecten, sportclubs, fitnesscentrum, bezigheidsprojecten. Meestal zijn

de aanvullende voorzieningen ondergebracht in aparte deelprojecten van het randgroepenwerk. Vaak werkt het randgroepenwerk in dergelijke deelprojecten samen met andere instellingen. De noodzaak van

aanvullende voorzieningen is afhankelijk van de konkrete behoefte van de doelgroep en het al of niet aanwezig zijn van mogelijkheden in de context. Of een randgroepenproject er ook in slaagt om een

aanvullende voorziening te realiseren, hangt af van de mogelijkheden in de context van het project Kan het project de noodzakelijke extra middelen krijgen? Kan het project samenwerken met deskundige partners?

Onderlinge samenhang: De problemen van de randgroep op de verschillende leefbaarheids­gebieden

hebben een onderlinge samenhang en in hun totaliteit hangen ze samen met de slechte maatschappelijke

Methode: theorie, werkwijze en structuur

positie en de eigen cultuur van de randgroep. Deze samenhang moet terug te vinden zijn in de aanpak van

de problematiek; de aanpak moet ‘integraal’ zijn. Een geïsoleerde aanpak van een gebied heeft geen effect (en dus geen zin). De problemen op de andere leefbaarheidsgebieden zullen er immers voor zorgen dat er

op een leefbaarheidsgebied geen vooruitgang mogelijk is c.q. een eventuele vooruitgang weer teniet wordt

gedaan. Een voorbeeld kan dit misschien duidelijker maken: vergelijk de leefbaarheidsgebieden met stenen, die om de nek van de cliënt hangen, terwijl hij probeert te zwemmen. Als je een steen verwijdert en hem dan terugstuurt in het water, zal hij door de andere stenen naar de diepte worden getrokken en alsnog verdrinken.

De integrale aanpak omvat verschillende functies, die in onderlinge samenhang moeten worden

uitgevoerd. De integrale aanpak kan per definitie niet door een werker (een mens) worden uitgevoerd. Een mens is nu eenmaal beperkt in zijn tijd (een dag duurt ‘maar’ 24 uur) en in zijn capaciteit (vaardigheden, deskundigheden, ‘blinde vlekken’). De werker heeft dus altijd anderen (collega’s) nodig om de integrale

aanpak te kunnen realiseren. Deze collega’s kunnen in dezelfde organisatie (project/instelling) werken, of in een andere organisatie. De samenhang heeft dus een interne en een externe component. Met ‘intern’

bedoelen we: binnen het randgroepenwerk. Met ‘extern’ bedoelen we: buiten het randgroepenwerk; het werk van andere instellingen, organisaties of instanties.

In de uitvoering van de functies kunnen verschillende functie­onderdelen en verschillende taken worden

onderscheiden. De functie educatie kan bijvoorbeeld uitgesplitst worden in verschillende onderdelen, die

gericht op zijn verschillende (werk)doelen. Uit ieder van deze functie­onderdelen vloeien bepaalde taken

voort. Educatie kan zijn: puur individuele educatie, gericht op de persoonlijke leervragen van de klant. Dit ‘soort’ educatie is een onderdeel van de hulpverleningsfunctie; we noemen dit ‘education permanente’.

Educatie kan echter ook zijn: een kookcursus, een cursus autotechniek, een ‘dagritme­training’, een

sportproject, een overlevingstocht, een onderwijsproject, of een beroepsopleiding. Vanwege de breedte van de problematiek van de doelgroep en de breedte van de noodzakelijke functies, is het binnen de integrale aanpak noodzakelijk om taak­ of specialisaties aan te brengen.

Taakspecialisatie: Taakspecialisatie kan gebeuren op basis van een onderverdeling in de

leefbaarheidsgebieden, of door een uitsplitsing van de functies of functie­onderdelen. Taakspecialisatie

betekent dat een werker zich specialiseert op de uitvoering van een bepaalde taak, binnen het geheel van de integrale aanpak. Voorbeelden van taakspecialisatie die we in het randgroepenwerk vaak tegenkomen zijn: activiteitenbegeleider, beheerder, hulpverlener, educatief werker, sportwerker, groepswerker, coordinator, (deel­)projectleider, leerwerkmeester (diverse ‘vakken’) en ‘vakspecialisten’ voor de

leefbaarheidsgebieden (onderwijs, justitie, gezondheid, psychiatrie, drugs enz.) Taakspecialisatie kan zowel intern, als extern, als in een combinatie intern­extern plaatsvinden. Voor de taakspecialisatie op basis van functies heeft het LSR een niveau­indeling gemaakt, die de mate van integraliteit van werken aangeeft.

Deze niveau­indeling is ontwikkeld in het kader van de deskundigheidsbevordering (o.a. opleidingen) en van de ontwikkeling van een ‘beroepsprofiel’ voor het randgroepenwerk.

Deze niveau­indeling is als volgt:

A­niveau is het ‘enkelvoudig’ uitvoeringsniveau, d.w.z. een werker die een functie (­onderdeel) uitvoert.

B­niveau is het ‘meervoudig’ uitvoeringsniveau, d.w.z. een werker die een combinatie van meerdere (onderdelen van) functies uitvoert.

C­niveau is het niveau van de integrale uitvoering, d.w.z. een werker die in staat is om alle functies uit te voeren c.q. de regie te voeren over de uitvoering van alle functies (middenkader).

D­niveau is het niveau van de integrale beleidsontwikkeling, d.w.z. een werker die in staat is tot het

ontwikkelen van een integraal instellingsbeleid en het voeren van de regie over de integrale uitvoering. (coördinatie­ of directieniveau).

Mensen zonder stem deel 2

Elke werker moet in staat zijn tot het maken van een volledige analyse, in relatie tot de functie die hij

zelf uitvoert. Ook moet elke werker in staat zijn om ­ vanuit zijn eigen taakonderdeel ­ te signaleren naar het beleid. Dat wil zeggen dat hij kan aangeven hoe het beleid er voor zijn taakonderdeel uit zou moeten

zien. (“gezien de behoefte van de doelgroep of gezien mijn ervaringen in het werk zou er dit en dat moeten gebeuren.”). Verder moet elke werker bereid en in staat zijn tot samenwerking met anderen.

Het handelingsgedrag van alle werkers in het randgroepenproject moet afgestemd zijn (en blijven) op de

integrale analyse van de situatie van de randgroep(er). Alle werkers samen voeren de integrale aanpak uit.

De uitvoering van de diverse functies en taken moet dan ook op elkaar en op de situatie van de doelgroep

worden afgestemd. Om dit te bereiken, is sturing (leiding) noodzakelijk. Voor het aanbrengen en bewaken

van samenhang in de uitvoering is leiding en sturing noodzakelijk. Met leiding bedoelen we: coördinatie van de samenwerking tussen de diverse werkers en afstemming van de verschillende taak­ en functie­ onderdelen op elkaar, op de situatie van de doelgroep en op de doelstelling van het werk. Deze

sturingstaak, die gericht is op het aanbrengen en bewaken van de samenhang, noemen we de ‘regie­‘ of ‘ spilfunctie’ van het randgroepenwerk.In principe is er geen verschil in de inhoud van de sturing, die

noodzakelijk is in de samenwerking binnen de integrale aanpak, of het nu gaat om interne of externe collega’s (samenwerkingspartners).

Sturing: De sturing of ‘regie’ is in alle gevallen gericht op de volgende elementen: De maatschappelijke

analyse: de visie (conceptie of ideologie) van de instelling (extern) of van de werker (intern). Hierbij doelen we op vragen als: Vanuit welke visie op de randgroep en de samenleving wordt het instellingsbeleid

gemaakt? Wat is de uiteindelijke doelstelling van het instellingsbeleid? Hoe is de ‘werkcultuur’ binnen de instelling; op welke manier werkt men met de klanten en met collega’s? De integrale analyse van de konkrete situatie van de doelgroep. Met ‘integrale analyse’ bedoelen we de analyse op alle

leefbaarheidsgebieden, in hun onderlinge samenhang en in samenhang met de maatschappelijke positie en eigen cultuur van de randgroep(er). De samenhang in de uitvoering van de functies en taken. Hiermee bedoelen we ieders (persoonlijke) inbreng in het concrete ‘behandelingsplan’: de taakverdeling en de manier waarop de onderscheiden taken worden uitgevoerd. In de regiefunctie zijn twee niveaus te

onderscheiden: het niveau van de uitvoering en het niveau van het beleid. De regiefunctie op het niveau

van de uitvoering wordt tegenwoordig ook wel ‘casemanagement’ genoemd. Casemanagement wil zeggen: het leiden van het integrale hulpverleningsproces t.b.v. een ‘case’. In de regiefunctie op het niveau van het beleid zijn twee deel­niveaus mogelijk, afhankelijk van de opbouw van het lokale randgroepenproject. Om

te beginnen is er is het niveau van de coördinatie (of directie), die de leiding heeft over het totale integrale project Daarnaast (of beter: daarbinnen) kan er sprake zijn van ‘middenkader’, dat de leiding heeft over

een deelproject binnen de integrale aanpak. Deelprojecten kunnen heel verschillend van vorm zijn. Deze vorm zal afhangen van het doel of de reden, waarom het deelproject is ‘afgescheiden’ van het totaal.

Redenen om afzonderlijke deelprojecten op te zetten kunnen bijvoorbeeld zijn: Spreiding van doelgroep en werk over de stad of regio. Voorbeeld van dit soort deelprojecten zijn de buurtgebonden ‘werkeenheden’.

Aparte ‘groepering’ van functies omdat het overheidsbeleid dit voorschrijft, of omdat er samengewerkt moet worden met een andere instelling, of om de organisatie werkbaar te houden. Tijdelijkheid van geldbronnen.

Specifieke gerichtheid van functie­onderdelen. Bescherming van het totale project, door het ‘afzonderen’ van een van de delen (bijvoorbeeld een bedrijfje). Projectmatige samenwerking met andere instellingen.

Casuïstiek: Het belangrijkste instrument om samenhang aan te brengen en te bewaken is: de

casuïstiekbesprekingen. Met ‘casuïstiekbesprekingen’ bedoelen we de bespreking van (een) integrale

case(s) met alle functionarissen, die bij de case betrokken zijn. Als dit kan, zou het de voorkeur verdienen dat de betrokken cliënt zelf ook bij ‘zijn’ casuïstiekbesprekingen aanwezig is. Het begrip ‘case’ staat voor een weergave van de resultaten van de volledige analyse van de doelgroep en van de context. De case

Methode: theorie, werkwijze en structuur

geeft een beeld van de feitelijke situatie, van de beleving van de cliënt en van de rol van de werker in

relatie tot de cliënt. Het begrip case is al eerder aan de orde geweest. De casuïstiekbesprekingen gebeurt

op basis van een (meestal schriftelijke) case, die door een (of meerdere) werker(s) wordt ingebracht. In de casuïstiekbesprekingen komen achtereenvolgens de volgende elementen aan de orde: De conceptie van de diverse werkers die bij de case betrokken zijn. De doelgroep­ en contextgevoelige: aanvullingen en

commentaar van de andere werkers, verdiepen van de analyse. De gezamenlijke beoordeling van de

situatie: conclusies en probleemstelling. Eventueel bijstellen van de conceptie. De strategie en tactiek:

doelen en stappenplan. De taakverdeling en taakafspraken. De afspraken over de regie. Afspraken over de evaluatie. Binnen een randgroepenproject zal de casuïstiekbesprekingen gemakkelijk kunnen plaatsvinden

in de teamvergadering. Als het echter gaat om samenwerking met andere instellingen, zal het waarschijnlijk wat meer moeite kosten om regelmatig samen casuïstiek te bespreken. Een dergelijke samenwerking

vereist een organisatie, waarbinnen sturingsinstrumenten zijn gegarandeerd, om samenhang te realiseren.

Daarom wijden we een aparte alinea aan externe samenwerking.

Samenwerking: Het randgroepenwerk kan en mag niet alle functies zelf uitvoeren. Deze vaststelling

heeft een principiële reden en een aantal praktische redenen. De principiële reden is dat het

randgroepenwerk gericht is op maatschappelijke participatie van de randgroep. Dit houdt o.a. in dat de

randgroep gebruik moet kunnen maken van de normale maatschappelijke voorzieningen. Daarom moet het randgroepenwerk ernaar streven dat de randgroep zoveel mogelijk terecht kan bij de reguliere

maatschappelijke voorzieningen. Pas als blijkt dat de reguliere voorzieningen echt niet in staat of bereid zijn om cliënten verder te helpen, moet het randgroepenwerk zelf de noodzakelijke functies uitvoeren. Naast

deze principiële reden zijn er een aantal praktische redenen. Deze praktische redenen kunnen bijvoorbeeld

zijn: Omdat er voor bepaalde functies of leefbaarheidsgebieden zeer specialistische deskundigheid nodig is, die het randgroepenwerk zelf niet heeft. Omdat de regelgeving niet toestaat dat het randgroepenwerk een bepaalde functie uitvoert (bijv. advocaat, dokter, onderwijs, arbeidsbemiddeling enz.). Bepaalde

(onderdelen van) functies horen ‘per definitie’ bij een bepaalde voorziening. Het randgroepenwerk heeft de andere organisaties dan ook nodig om een goed hulpaanbod aan de randgroep te kunnen doen. De andere organisaties hebben het randgroepenwerk ook nodig, om op een goede manier met de randgroep om te

kunnen gaan. De werker moet de cliënt echter niet zonder meer ‘doorverwijzen’ naar de andere instelling.

Hij moet de regie houden over wat er met de cliënt gebeurt. Daarvoor moet hij weten wat er gebeurt, bijvoorbeeld door met de cliënt mee te gaan.Het randgroepenwerk moet proberen om met andere

instellingen te werken, om de integrale aanpak voor de doelgroep gestalte te kunnen geven. In de

samenwerking met andere instellingen moet het randgroepenwerk de samenhang bewaken (de regie voeren). Het opbouwen van samenwerking met andere instellingen heet tegenwoordig

‘netwerkontwikkeling’. Bij ontwikkeling de ontwikkeling van een integraal netwerk wordt er als het ware een ‘web van samenwerkinglijntjes’ geweven om de problematiek van de doelgroep heen. Vanuit haar

regiefunctie fungeert het randgroepenwerk als ‘de spin in het web’. De samenwerking tussen verschillende instellingen en het randgroepenwerk is niet per definitie integraal. Als de regiefunctie niet kan worden

uitgeoefend, is er geen sprake van integraliteit. Er is pas sprake van integraliteit als de visie, de analyse en de werkwijze in beleid en uitvoering worden afgestemd op de problematiek van de doelgroep. Dit veronderstelt in ieder geval een gezamenlijke casuïstiekbesprekingen In het opbouwen van

samenwerkingsnetwerken met andere instellingen is het van groot belang dat er duidelijkheid en eenduidigheid bestaat over de centrale thema’s in het randgroepenwerk, te weten: doelstelling,

doelgroepanalyse en samenhang. Aandachtspunt hierbij is de cultuur (conceptie) van de instellingen.

Binnen de verschillende instellingen kan sprake zijn van een andere visie op de doelgroep en de werkwijze.

Ook is er vaak sprake van een andere terminologie en een ander taalgebruik. Het afstemmen van visies,

Mensen zonder stem deel 2

werkwijzen, terminologieën e.d. kan veel tijd kosten, maar het is de moeite waard om dit goed te doen, omdat dit op termijn problemen in de samenwerking voorkomt. Een ander aandachtspunt in de

samenwerking is de regelgeving, die niet gericht is op integraliteit, maar integendeel: die integraliteit vaak onmogelijk maakt. Het vereist vaak nogal wat inzet en creativiteit van alle betrokken instellingen om de

regels zo toe te passen (gebruik te maken van van de ‘mazen’) dat er een integraal netwerk kan ontstaan.

In deel I van dit boek worden bij de diverse leefbaarheidsgebieden voorbeelden gegeven van de

knelpunten die zich in de regelgeving voor doen, en van mogelijke aanknopingspunten voor het omzeilen of oplossen van deze knelpunten. Omdat de overheid geen integraal randgroepenbeleid kent, wordt het randgroepenwerk vaak ‘geperst’ in het keurslijf van allerlei oneigenlijke beleidstermen. Als het

randgroepenwerk de noodzakelijke functies wil uitvoeren voor haar doelgroep, moet het vaak gebruik

maken van regelingen die niet in de eerste plaats bedoeld zijn voor de randgroep. De functies van het

randgroepenwerk moeten in dit geval op een andere manier worden benoemd, om de financiering mogelijk te maken. Voorbeelden van beleidskaders waarbinnen het randgroepenwerk in Nederland gestalte krijgt zijn: ‘inhaalbeleid’ jeugdhulpverlening, beleidsplan Samenleving en Criminaliteit,

drugshulpverlening (meestal: straathoekwerk), onderwijsbeleid voor ‘vergroting van de zorgbreedte’ (o.a.

opvang Zeer Vroegtijdig Schoolverlaters), lokaal welzijnsbeleid, arbeidsinpassingsbeleid, minderhedenbeleid enz. Dit is de belangrijkste reden voor de grote verscheidenheid aan verschijningsvormen van het randgroepenwerk.Daarnaast zijn er nog een aantal andere factoren, die te maken hebben met de

plaatselijke situatie. Deze factoren zijn; De situatie van de doelgroep ter plaatse. Gaat het om mannen of vrouwen, jong of oud, om allochtonen of autochtonen? Is er sprake van drugsverslaving of niet, van

werkloosheid enzovoorts. Verder is de situatie van de plaatselijke context van belang: wat is er mogelijk en wat niet? De konkrete ontwikkelingsachtergrond en ­fase van het randgroepenwerk op lokaal niveau: van waaruit is het randgroepenwerk ontstaan (bijv. sociaal­cultureel werk, jeugdhulpverlening, reclassering,

gemeente, vormingswerk, politie en noem maar op), en: in welke fase van opbouw (of afbraak!) bevindt

het werk zich? De achtergronden en drijfveren van de lokale werkers c.q. bestuurders (de ene werker zal

meer ‘oog hebben’ voor jongens, de andere voor meisjes, of voor/tegen drugs, justitie, arbeid enz.). Deze

factoren leiden ertoe dat het randgroepenwerk in de lokale situatie zeer verschillende verschijningsvormen

kan hebben. De lokale randgroepprojecten kunnen er zeer verschillend uitzien. Soms is het moeilijk vast te

stellen of er eigenlijk nog wel sprake is van randgroepenwerk. Kenmerkend voor ‘echte’ randgroepprojecten (datgene wat het project per definitie moet hebben om ‘randgroepenwerk’ te zijn) is: een uitdrukkelijke

gerichtheid van beleid en uitvoering op de maatschappelijke onderste laag; een integrale aanpak: beleid en

uitvoering zijn uitdrukkelijk gericht (en toegerust) op meerdere leefbaarheidsgebieden en meerdere functies en er is sprake van samenhang in de aanpak. Als niet voldaan wordt aan (een van) beide kenmerken, is er geen sprake van randgroepenwerk. Het kan dan gaan om een instelling of functionaris die min of meer

‘toevallig’ met cliënten in aanraking komt, bijvoorbeeld omdat cliënten toevallig onderdeel uitmaken van de doelgroep of gebruikersgroep van de instelling. In dit geval is de doelgroep van de instelling ‘breder’ dan

uitsluitend de randgroep. Voorbeelden van instellingen die niet specifiek gericht zijn op de randgroep, maar die wel met cliënten te maken hebben, zijn: GSD, GAB, reclassering, onderwijsprojecten voor Zeer

Vroegtijdig Schoolverlaters, HALT­bureaus, buurthuizen, jongerencentra, politie, projecten voor werklozen,

projecten voor ‘laaggeschoolde meisjes’ enz. In andere gevallen gaat het om randgroepenwerk ‘in wording’: een instelling of project dat wel gericht is op de randgroep, maar dat niet voldoende middelen heeft om een integrale aanpak te realiseren. Hiervan is bijvoorbeeld sprake bij de zogenaamde ‘eenmans’ (of

‘eenvrouws’) ­posten, of bij jongerencentra of buurthuizen die volledig draaien op vrijwilligers (het

zogenaamde ‘zelfbeheer’). Op diverse plaatsen in Nederland zijn voorbeelden van dergelijke instellingen of projecten, die ­ wat betreft de benoeming en invulling van de functies ­ onderling zeer sterk van elkaar

Methode: theorie, werkwijze en structuur

kunnen verschillen. Ook als wel voldaan wordt aan beide kenmerken, kan de benoeming en invulling van de functies zeer verschillend zijn. We geven hierna een aantal voorbeelden van de verschijningsvormen van specifieke functie­invullingen, die we in het randgroepenwerkveld tegenkomen.

Preventie: De term ‘preventie’ betekent letterlijk: ‘het voorkomen van iets’. Preventie bedrijven wil dus

zeggen dat je ervoor zorgt dat iets, dat dreigt te gebeuren, niet gebeurt. Het onderwerp, waar preventie zich op richt, kan zeer verschillend zijn. De functie preventie komen we dan ook in veel verschillende

varianten tegen. Meestal gaat het om het besparen van overlast (kosten!), die de samenleving zou kunnen

ondervinden, bijvoorbeeld van (‘kleine’ of ‘veel voorkomende’) criminaliteit en/of verslaving. Of het gaat om het voorkomen van ergere problemen, door vroegtijdig in te grijpen. Voorbeelden van dit laatste zijn: de

preventieve ambulante jeugdhulpverlening, die erop gericht is te voorkomen dat jongeren in de residentiële hulpverlening terecht komen. Of: de preventieve gezondheidszorg, die erop gericht is te voorkomen dat

mensen terecht komen in de curatieve (behandelinggerichte) zorg. Ook in deze vorm van preventie zit een aspect van kostenbesparing: residentiële opname en behandeling is veel duurder dan ambulante

hulpverlening. Randgroepenwerk en preventie. Hoewel het randgroepenwerk niet expliciet gericht is op preventie, heeft het randgroepenwerk wel preventieve effecten op bijvoorbeeld criminaliteit. De

achtergrond van het ‘normafwijkend’ of ‘criminele’ gedrag van de randgroep is immers, dat de randgroep zich niet kan houden aan de regels in de samenleving, omdat zij ‘met de rug tegen de muur’ staat. De

randgroep heeft in de samenleving niets te verliezen, aangezien zij niet participeert in de samenleving. (*) Bovendien heeft de randgroep vaak geen andere dan ‘criminele’ mogelijkheden om haar doelen na te

streven. Het randgroepenwerk streeft ernaar dat de randgroep, met behoud van haar eigenheid, wel kan

participeren in de samenleving. Met andere woorden: het randgroepenwerk streeft ernaar dat de randgroep ‘iets te verliezen’ krijgt en mogelijkheden krijgt om in relatie te treden met de samenleving. Naarmate de randgroep meer te verliezen heeft in de samenleving, zal het belang voor de randgroep toenemen om de regels van die samenleving in acht te nemen. Bekeken vanuit dit opzicht staan alle functies van het randgroepenwerk in het kader van preventie. Vanuit deze achtergrond worden een aantal

randgroepprojecten in Nederland (mede) gefinancierd vanuit het Beleidsplan Samenleving en Criminaliteit.

Verder speelt het randgroepenwerk op diverse plaatsen een rol in het preventiebeleid voor de (residentiële) ‘zorg­sector’: verslavingszorg, jeugdhulpverlening, gezondheidszorg.

Maatschappelijk herstel: De term ‘maatschappelijk herstel’ is een term, die oorspronkelijk in de

verslavingszorg ontstaan is. Maatschappelijk herstel is dan de laatste fase van het zorg­proces, waarin

gewerkt wordt aan het herstellen van de relatie tussen de klant en de samenleving, die als gevolg van de

verslaving verstoord is. Vaak is de maatschappelijk­herstel­functie onderdeel van het takenpakket van het straathoekwerk (in de hoedanigheid van laagdrempelige voorziening voor maatschappelijk geörienteerde verslavingszorg). Ook vinden we de maatschappelijk­herstel­functie terug als onderdeel van de ‘nazorg’­ functie in diverse andere beleidssectoren, bijv. geestelijke gezondheidszorg, residentiële

(jeugd)hulpverlening, reclassering. Randgroepenwerk en maatschappelijk herstel. De term ‘maatschappelijk herstel’ suggereert dat er in de uitgangssituatie van de client sprake is van een maatschappelijke positie, van een relatie tussen de client en de samenleving. Deze relatie is tijdelijk verstoord, maar kan hersteld

worden. Als zodanig is deze term eigenlijk niet van toepassing op de randgroep, aangezien de randgroep in

haar uitgangspositie niet maatschappelijk participeert (= geen positie inneemt in de samenleving) en er dus ook niets te ‘herstellen’ valt. Toch past deze term wel op het randgroepenwerk, dat immers probeert om de maatschappelijke positie van de randgroep te verbeteren, probeert te bewerkstelligen dat de randgroep een positie krijgt binnen de samenleving. Opgevat op deze manier, staat het totale hulpverleningsproces (dus: alle functies) van het randgroepenwerk in het kader van de functie ‘maatschappelijk herstel’.

Mensen zonder stem deel 2

Arbeidsinpassing: De term ‘arbeidsinpassing’ is een term vanuit het arbeidsvoorzienings­beleid. Met

deze term wordt bedoeld het ‘inpassen’ van werklozen op de arbeidsmarkt. De term ‘inpassing’ is een

eenzijdige term, die suggereert dat de werkloze aangepast moet worden aan de ‘gaatjes’ die er op de

arbeidsmarkt voor hem open zouden zijn. Als zodanig werkt deze term dan ook versluierend; hij ontkent de maatschappelijke werkelijkheid van een arbeidsmarkt die echt niet zit te wachten op die werkloze, in

hoeveel rare bochten die werkloze zich ook mag (laten) wringen. Daarom geven we de voorkeur aan de

term ‘toeleiding naar arbeid’. Deze term is wat neutraler, wat minder eenzijdig en hij geeft duidelijker aan dat er sprake is van een weg die afgelegd moet worden om de werkloze naar arbeid toe te brengen. Van recente datum zijn een tweetal nieuwe termen op dit gebied, die we tegenkomen in het WVC­beleid: ‘koppelproject’ (= het ‘koppelen’ van jongeren en arbeidsmarkt) en ‘arbeidshulpverlening’.

Randgroepenwerk en toeleiding naar arbeid: In het randgroepenwerk wordt op verschillende manieren

en in het kader van verschillende functies gewerkt aan toeleiding van de randgroep naar arbeid.

Arbeid is immers ­ samen met onderwijs en tijdsbesteding ­ een van de meest wezenlijke kernpunten van

de problematiek van de randgroep. Gezien de omvang van de kloof die er bestaat tussen de randgroep en de arbeidsmarkt, moet het ‘toeleidingstraject’ voor de randgroep verschillende functies omvatten. In het hoofdstuk over arbeid is het toeleidingstraject uitgewerkt.

Justitiële hulpverlening: Met justitiële hulpverlening wordt bedoeld: hulpverlening aan mensen met

strafrechtproblemen. In het hoofdstuk over justitie zagen we al dat de reclassering een ‘monopoliepositie’ claimt op dit gebied. Het werk, dat de reclassering doet, heet ‘reclasseringswerk’ en dit werk wordt

omschreven in de Reclasseringsregeling van het Ministerie van Justitie. Justitiële hulpverlening omvat in

principe dezelfde functies als het reclasseringswerk. Het verschil tussen beide is, dat reclasseringswerk per definitie door de reclasserings instellingen wordt uitgevoerd en justitiële hulpverlening door andere

instellingen dan de reclassering. Deze instellingen heten dan ‘niet­justitie­gebonden’ instellingen. In het

kader van justitiële hulpverlening passen de volgende functies en taken: vroeghulp, d.w.z. bezoeken van

inverzekeringgestelden op het politiebureau; bezoeken van gedetineerden; hulpverlening aan verdachten en hun relaties; hulpverlening aan gedetineerden en hun relaties; nazorg: hulpverlening aan gedetineerden, die vrij komen; voorlichtingsrapportage: het maken van een rapport voor de rechter of de Officier van

Justitie over de omstandigheden van de verdachte en voorstellen over de strafmaat; alternatieve straffen of ‘dienstverlening’; preventieve activiteiten Randgroepenwerk en justitiële hulpverlening: Omdat het

merendeel van de randgroep (herhaaldelijk) met de politie en justitie in aanraking komt, is justitiële

hulpverlening een belangrijk onderdeel van het randgroepenwerk. Alle taken die vallen onder justitiële

hulpverlening worden door het randgroepenwerk uitgevoerd, als onderdeel van de integrale aanpak. In het hoofdstuk over justitie is deze functie van het randgroepenwerk uitgewerkt.

Meiden­ en vrouwenwerk. De vrouwenbeweging heeft het welzijnswerk een nieuwe ‘werksoort’

opgeleverd: het ‘vrouwenwerk’ en ‘meidenwerk’. Centrale doelstelling in dit werk is over het algemeen:

emancipatie van de vrouw, als onderdrukte groepering in de samenleving. Het vrouwen­ of meidenwerk kan verschillende functies omvatten. Vaak wordt dit soort werk uitsluitend uitgevoerd door vrouwelijke werkers, vanuit het idee dat mannen moeten afblijven van het vrouwenwerk, omdat zij de veroorzakers van het ‘vrouwen­probleem’ zijn. Het vrouwenwerk neemt dan ook vaak de vorm aan van ‘zelfhulp’: vrouwen

helpen vrouwen. Randgroepenwerk en vrouwen­/meidenwerk. Voor zover het vrouwenwerk gericht is op de verbetering van de maatschappelijke positie van zijn doelgroep, komen de doelstellingen van het

vrouwenwerk en het randgroepenwerk overeen. De praktijk leert echter dat de werkwijze nogal eens sterk verschillend kan zijn, waardoor de beide werksoorten elkaar gaan ‘bijten’. Over het algemeen kan dit

verschil in werkwijze verklaard worden vanuit een verschil in visie, d.w.z. in de maatschappelijke analyse

die ten grondslag ligt aan het werk. Het randgroepenwerk analyseert het probleem van de randgroep (en

Methode: theorie, werkwijze en structuur

dus ook de vrouwen/meiden uit de randgroep) in principe vanuit de dialektische verhouding tussen de

randgroep (die uitgestoten wordt) en de samenleving (die de randgroep uitstoot). Bepaalde stromingen

binnen het vrouwenwerk analyseren het probleem van de vrouwen (en dus ook de vrouwen/meiden uit de

randgroep) in principe vanuit de tegenstelling die er zou bestaan tussen mannen (en dus ook de mannen uit de randgroep en de mannelijke randgroepwerkers) en vrouwen. Deze visie veronachtzaamt de

maatschappelijke ongelijkheid die bestaat tussen (vrouwen uit) de verschillende sociale lagen van de bevolking. De methodiek van het randgroepenwerk is in feite een analytisch kader, waarbinnen het

handelingsgedrag tot stand kan komen. Dit kader biedt ruimte voor alle ‘persoonlijke’ invullingen die noodzakelijk zouden zijn, zowel voor wat betreft de individuele cliënt (man of vrouw), als voor de

individuele werker (man of vrouw). De positie van de vrouwen uit de randgroep moet wel een extra

aandachtspunt zijn in de analyse, omdat die gekenmerkt kan worden door een ‘dubbele’ maatschappelijke

achterstelling: de achterstelling, die hoort bij het deel uitmaken van de randgroep, en de achterstelling, die

hoort bij het vrouw­zijn Uit de analyse zou kunnen blijken, dat er voor de vrouwen uit de doelgroep speciale voorzieningen nodig zijn. Voorbeelden van dergelijke speciale voorzieningen zijn: een (of meer) vrouwelijke

werkers, omdat de vrouwen gemakkelijker ‘hun hart kunnen luchten’ tegen een vrouw, of omdat een vrouw deskundiger is in (het analyseren van) ‘vrouwenzaken’ dan een man; aparte activiteiten en/of een aparte ruimte voor vrouwen, omdat de vrouwen anders worden ‘ondergesneeuwd’ door de mannen binnen het randgroepenproject, of omdat er sprake is van specifieke achterstand.

Randgroepen uit etnische minderheden. Voor randgroepen uit etnische minderheden geldt in principe

hetzelfde als voor de vrouwen uit de randgroep. Ook bij deze groepen kan er sprake zijn van een ‘dubbele’ achterstelling: achterstelling omdat ze bij een etnische minderheid horen, en achterstelling omdat ze

uitgestoten zijn uit hun eigen etnische groepering (en dan in de randgroep terecht komen). Dit geldt in het

bijzonder voor vrouwen/meisjes uit etnische minderheden, als ze zich niet gedragen volgens de normen van de etnische groepering waartoe zij behoren. Anderzijds hebben etnische minderheden het relatieve

‘voordeel’ ten opzichte van de autochtone randgroep, dat er er voor hen wel specifiek beleid is (en dus wel

een eigen subsidietitel). Het kader van de methodiek van het randgroepenwerk biedt voldoende ruimte voor de noodzakelijke persoonlijke invullingen. Ook voor deze categorieën geldt dat hun positie extra

aandachtspunt moet zijn in de analyse, omdat zij last kunnen hebben van ‘dubbele’ achterstelling. Een

ander extra aandachtspunt is bij deze doelgroepen is hun etnische achtergrond (cultuur, religie, taal) en de band die zij al of niet hebben met het milieu, waaruit ze afkomstig zijn (ouders, familie, vrienden, land­ en cultuurgenoten).

Andere specifieke groepen binnen de randgroep. Binnen de randgroep kunnen ­ naast vrouwen en

etnische minderheden ­ nog diverse andere sub­categorieën worden onderscheiden. In principe kan voor al deze groepen dezelfde methodiek worden gehanteerd, zij het dat er in de uitwerking van de functies accentverschillen kunnen optreden. De noodzaak voor deze accentverschillen kan gelegen zijn in de

doelgroepanalyse en/of in de contextanalyse. Het kan gaan om categorieën, waarbij in de doelgroepanalyse op bepaalde onderdelen een afwijkend beeld opvalt. Hierbij valt bijvoorbeeld te denken aan: Verslaafden

aan drugs of alcohol. Voor hen zal de eerste aandacht vaak gericht zijn op het in de hand krijgen en houden van hun verslaving, voordat de andere functies uitgevoerd kunnen worden. Daklozen. Voor hen zal de eerste aandacht gericht zijn op het vinden van onderdak en het aanpakken van de oorzaak van hun

dakloosheid. Pas daarna kunnen de andere functies worden uitgevoerd. Zwakbegaafde cliënten of cliënten

met een psychische stoornis. Bij deze mensen is de emancipatorische doelstelling van het randgroepenwerk vaak niet haalbaar. Diverse leeftijdsgroepen: kinderen, jeugd en jongeren, jong­volwassenen, ouderen en noem maar op. Voor bepaalde leeftijdsgroepen zal de analyse op onderdelen een ander beeld geven dan

voor andere. De leefbaarheidsgebieden ‘wonen’ en ‘onderwijs’ bijvoorbeeld, zullen er voor kinderen anders

Mensen zonder stem deel 2

uitzien dan voor volwassenen (kinderen wonen niet zelfstandig en zijn leerplichtig).

Sectoren: De samenleving in Nederland is sectoraal ingedeeld. Voor elk onderwerp is er een ander

departement en elk departement is weer onderverdeeld in verschillende beleidsafdelingen. Al deze

verschillende afdelingen voeren hun eigen beleid, met eigen subsidieregelingen. Dit beeld herhaalt zich op provinciaal en op gemeentelijk niveau. Iedere beleidsafdeling heeft zijn eigen doelgroep en instellingen of

instanties die het beleid uitvoeren. Voorbeelden van doelgroepomschrijvingen, die horen bij de verschillende beleidssectoren zijn: (leerplichtige) zeer vroegtijdig schoolverlaters, weglopers uit

(kinderbescherming)internaten, (langdurig) werklozen (doelgroep van het Heroriëntering­beleid),

‘jeugdwerkgarantieplanners’, ‘alternatief gestraften’, TBS­gestelden en noem maar op.Cliënten behoren vaak tot de doelgroep van meerdere beleidssectoren tegelijkertijd. Ze zijn en langdurig werkloos, en

gedetineerd of ‘alternatief gestraft’, en laag­opgeleid, en RWW­er enzovoorts. Bij elke regeling horen

voorschriften, waar de doelgroep van de regeling zich aan moet houden. Verder kent elke regeling zijn

eigen voorzieningen, waar misschien mogelijkheden inzitten voor de cliënt die valt onder die regeling. In de analyse moet de werker dit meenemen. Hij moet bekijken welke regeling van toepassing is op cliënt, welke voorschriften dit met zich mee brengt en welke mogelijkheden dit biedt.

Methode: theorie, werkwijze en structuur

Het kader van de methodiek wordt samengevat in het volgende schema's:

In dit schema worden de centrale uitgangspunten van de integrale aanpak in samenhang zichtbaar gemaakt.

De functies zijn: A.

VOORWAARDELIJKE FUNCTIES:

B.

KERNFUNKTIES:

1. contactlegging 2. ontmoeting 3. opvang (+ crisisopvang + zorg)4. dienstverlening 5. tijdbesteding/recreatie 6. hulpverlening 7. educatie 8.belangenbehartiging

Hulpverleningsproces: De volgende schema's hebben betrekking op het totale hulpverleningsproces van de integrale aanpak.

doelgroep doelgroep

context context

leefbaarheidsgebieden

handelingsgedrag voorwaardelijke functies

kernfuncties

Mensen zonder stem deel 2

De analyse is gemaakt en de handelingen zijn bepaald aan de hand van het caste model is gemaakt. We weten welke functies we zelf bieden en welke functies door netwerkpartners. Daarna wordt eens

ratingformulier ingevuld. Op elk ‘kruispunt’ in het schema (in elk vak) kan de werker een konkrete

handeling of activiteit invullen. Integraal handelingsgedrag betekent dat in elk vak iets ingevuld kan

worden. De volgorde in de aanpak (dus de volgorde van invullen van de vakjes) kan per situatie (per

individu en per werker) verschillen. Het ‘eind­resultaat’ zal echter altijd een volledig ingevuld schema zijn.

Voorbeelden van activiteiten / handelingen: De werker voert de diverse functies van het

randgroepenwerk uit door het verrichten van handelingen of het uitvoeren van activiteiten (een handeling van de werker is ook een activiteit) In deze paragraaf geven we voorbeelden van konkrete activiteiten/handelingen, die de werker in het kader van de diverse functies op de diverse

leefbaarheidsgebieden kan uitvoeren. Voor de lezer die niet uitvoerend met cliënten werkt, is deze paragraaf misschien wat saai. De professional kan uit deze paragraaf ideeën halen voor konkrete activiteiten. We groeperen de voorbeelden per functie en per leefbaarheids­gebied.

Opvang (crisisopvang en zorg):

Sociale Omgeving: het bieden van mogelijkheden tot contact en ontmoeting van cliënten onderling en/of van cliënten met de samenleving.

Activiteiten kunnen bijv. zijn: Ontmoetings­activiteiten, huiskamer, groepsactiviteiten Wonen: zorgen voor onderdak, slaapgelegenheid, eten.

Onderwijs: opvang vroegtijdig schoolverlaters, tijdsbesteding en educatie.

Arbeid: opvang werklozen, tijdsbesteding en educatie.

Financiën: lening of voorschot geven, betaalbare prijzen voor consumpties en activiteiten; Tijdsbesteding: huiskamer, recreatieve activiteiten, sportactiviteiten.

Justitie: vroeghulp, alternatieve straf, preventieve activiteiten

Gezondheid: eten, hygienische verzorging, medische zorg, (psychische)crisisopvang Tijdbesteding/recreatie:

Sociale Omgeving: groepsactiviteiten, groepswerk.

Methode: theorie, werkwijze en structuur

Wonen: huiskamer­opvang, huisbezoek, samen koken en eten, koffiedrinken.

Onderwijs: educatief aanbod (cursussen e.d.), opvang schoolverlaters, sport.

Arbeid: opvang werklozen, educatieve en recreatieve activiteiten, sport.

Financiën: activiteiten die geld opleveren (of besparen), goedkope recreatie.

Justitie: preventieve activiteiten, zoeken van activiteiten tijdens detentie.

Gezondheid: ‘gezonde’ activiteiten, sport, conditietraining.

Dienstverlening:

Sociale Omgeving: bieden van sociale contacten, oprichten van een eigen (sport)club, bemiddelen bij deelname aan ‘externe’ (sport)club.

Wonen: helpen bij inschrijven als woningzoekende, urgentiebewijs verzorgen, bemiddelen bij woonproblemen, huursubsidie aanvragen.

Onderwijs: bemiddelen naar scholen en/of leerplichtambtenaar, ontheffing leerplicht vragen, maken van een educatief c.q. recreatief aanbod.

Arbeid: bemiddelen naar Arbeidsburo, baan zoeken, helpen bij solliciteren, helpen bij werkproblemen.

Financiën: bemiddelen bij (problemen met) uitkering (GSD e.d.), invullen van formulieren, bemiddelen bij financiële problemen, schuldsanering.

Tijdsbesteding: zoeken van tijdsbestedingmogelijkheden extern, maken van een aanbod intern, bemiddeling bij problemen.

Justitie: bemiddelen naar politie/justitie, voorlichtingsrapportage, alternatieve straf, bemiddelen naar advocatuur.

Gezondheid: bemiddelen naar doktoren of hulpverleningsinstellingen, regelen van ziekenfonds, zorgen voor eet­, was­ en/of slaapgelegenheid.

Hulpverlening (individuele permanente educatie):

Sociale Omgeving: leren omgaan met anderen, helpen bij relatieproblemen, groepswerk.

Wonen: leren (samen)wonen, daginvulling in huis, huishouding opzetten.

Onderwijs: helpen leervragen te formuleren, helpen omgaan met school­problemen (ruzie op school e.d.), training persoonlijke vaardigheden.

Arbeid: leren werken, omgaan met de baas c.q. collega’s, dagritmetraining, vaardigheidstraining.

Financiën: leren omgaan met geld, budgetteren.

Tijdsbesteding: dagritmetraining, leren op tijd komen, leren je dag in te vullen.

Justitie: preventie, helpen ‘leervragen’ te ontdekken, leren omgaan met politie/justitie, helpen bij detentie.

Gezondheid: helpen afckicken, begeleiden bij doktersbezoek e.d., helpen bij psychische problemen, helpen ‘leervragen’ te formuleren en hulp te vragen.

Educatie:

Sociale Omgeving: training sociale vaardigheden, groepswerk, leren relaties op te bouwen, sport.

Wonen: leren wonen, leren koken, leren bezoek te ontvangen, leren huishouding te verzorgen, cursus “Kleine reparaties in en om het huis”, leren gezelligheid te ‘maken’.

Onderwijs: alfabetiseringscursus, autorijles, typecursus, rekencursus.

Arbeid: leerprojecten, werkprojecten, werkervaringsprojecten, leren solliciteren, toeleidingstrajekten, horecacursus.

Financien: leren formulieren in te vullen, leren uitkering aan te vragen, leren budgetteren, goedkope educatieve aktiviteiten c.q. cursussen.

Tijdsbesteding: leren je dag in te vullen, dagritmetraining, bezigheidsprojecten, sport.

Justitie: preventieve aktiviteiten, alternatieve straf, leren uit handen van justitie te blijven, leren wat je rechten en plichten zijn.

Mensen zonder stem deel 2

Gezondheid: leren (gezond) koken, cursus (Uiterlijke) verzorging, groepswerk, sport, conditietraining.

Belangenbehartiging:

Sociale Omgeving: maken van contact­ en ontmoetingsmogelijkheden met de samenleving: externe (sport)clubs, integrale netwerkontwikkeling (inzet van voorzieningen t.b.v. de randgroep)

Wonen: realiseren van mogelijkheden voor opvang dakloosheid, kamertraining e.d.; beinvloeden van het

huisvestingsbeleid, pleitbezorging t.o.v. en/of samenwerking met voorzieningen op gebied van huisvesting (woningeigenaren, GSD, Energiebedrijf e.d.).

Onderwijs: realiseren van onderwijsmogelijkheden voor de randgroep (pleitbezorging, samenwerking, eigen projectene.d.); beinvloeden van het onderwijsbeleid.

Arbeid: realiseren van arbeidsmogelijkheden voor de randgroep, opzetten van toeleidingstrajekten; beinvloeden van het werkgelenheids­en arbeidsvoorzieningenbeleid.

Financien: realiseren van mogelijkheden voor de randgroep om een inkomen te verwerven, pleitbezorging t.o.v. financiele instellingen.

Tijdsbesteding: realiseren van tijdbestedingsmogelijkheden voor de randgroep, pleitbezorging t.o.v. (vrije)tijdsbestedingsvoorzieningen, beinvloeden van het beleid.

Justitie: realiseren van preventieve aktiviteiten en alternatieven voor straf (m.n. edactieve projecten),

pleitbezorging t.o.v. en/of samenwerken met politie/justitie, realiseren van mogelijkheden voor justitiele hulpverlening aan de randgroep.

Gezondheid: realiseren van preventieve en curatieve mogelijkheden voor de randgroep, pleitbezorging t.o.v. de gezondheidszorg, beinvloeden van het beleid.

Registratie.

Om een aantal redenen is het van belang om de werk gegevens te registreren. Deze redenen zijn

bijvoorbeeld: Voor de beleidsontwikkeling is het nodig om gegevens te hebben over het aantal klanten, de aard en omvang van de problematiek enz. Op basis van de geregistreerde gegevens kan nieuw beleid

ontwikkeld worden. De registratie­gegevens kunnen bijvoorbeeld worden gebruikt om de overheid en/of de

instellingen te overtuigen van de noodzaak van dit nieuwe beleid. Als bijvoorbeeld blijkt dat er in 1 jaar tijd een relatief groot aantal klanten zijn die niet terecht kunnen bij de reguliere opvangvoorzieningen voor

daklozen, zou het randgroepenwerk zelf een ‘slaaphuis’ kunnen ontwikkelen. Soms is registratie verplicht i.v.m. de subsiering van een project. De overheid wil dan weten wat er met het geld gebeurt en wat het resultaat is van het beleid. Voor werker en klant kan het gemakkelijk zijn als er een registratie wordt

bijgehouden van het konkrete verloop van het hulpverleningsproces. Dit zal de analyse en de evaluatie

gemakkelijker maken. In de samenwerking met anderen moeten de gegevens, op basis waarvan wordt samengewerkt, duidelijk zijn. In de casuistiekbespreking is het bijvoorbeeld nodig om een duidelijk

uitgangspunt te hebben: een schriftelijke case­beschrijving, waarover gesproken kan worden. Als de werker plotseling wegvalt (ziekte, vakantie e.d.), kan de hulpverlening worden overgenomen door iemand anders.

Het is belangrijk om bepaalde stukken (brieven, rapporten e.d.) te bewaren, zodat later ­ als er eventueel

een reactie komt, of er een vervolg op gemaakt moet worden ­ duidelijk is hoe het precies zat. Registratie

kan echter ook gevaren met zich meebrengen, bijvoorbeeld voor de privacy van de klant. Daarom moet de registratie altijd omgeven zijn met waarborgen, zoals: de klant moet weten dat er geregistreerd wordt en wat er geregistreerd wordt en waarom dat gebeurt; herkenbare klantgegevens mogen nooit gebruikt worden ‘naar buiten toe’, zonder toestemming van de klant; de gegevens moeten zodanig worden

opgeslagen, dat ze alleen toegankelijk zijn voor degenen die bevoegd zijn de gegevens in te zien; de klant heeft te allen tijde recht op inzage van zijn eigen dossier.

Methode: theorie, werkwijze en structuur

In dit hoofdstuk geven we drie voorbeelden van cases, zoals die zich kunnen voordoen in de praktijk van

het werk. De beschreven situaties gaan over ‘echte’ personen. De namen zijn gefingeerd, maar de personen en situaties bestaan echt. Bij iedere case vertellen we eerst hoe de beschrijving tot stand is gekomen.

Na de beschrijving van de case, vatten we de problematiek van de betrokken cliënt samen in een aantal steekwoorden. Tenslotte geven we per case een aantal suggesties voor het handelingsgedrag van de werker.

Case 1 Henk. In 1985 maakt AVRO’s Televizier een reportage over de problematiek van

randgroepjongeren. In deze reportage wordt een beeld gegeven van de situatie van Henk, een cliënt uit

Groningen. De AVRO interviewt Henk, de moeder van Henk en de professional die contact heeft met Henk.

Ook trok de verslaggever een aantal weken met Henk op en volgde hem in zijn dagelijks leven. De

onderstaande beschrijving van de situatie van Henk is gebaseerd op deze televisie­uitzending en een

interview met de professional die Henk kent. Het voorbeeld van Henk is ook opgenomen in het werkboekje over doelgroepanalyse “Randgroepen, bekijk het maar”. Henk leeft inmiddels niet meer. Hij is in 1989 overleden.

De situatie van Henk. Henk is (op het moment van de opname) 28 jaar en hij woont alleen in een huisje

aan een pleintje in een randgroepbuurt. Hij woont schuin beneden de woning van zijn moeder. Zijn twee

broers wonen nog bij zijn moeder. Het is niet bekend waar zijn vader is. Henk is uit huis gegaan omdat hij steeds ruzie had met zijn broers. Vaak zaten ze elkaar met messen achterna. Henk heeft de lagere school

niet afgemaakt. Zijn moeder vertelt dat “onderwijs niet weggelegd is voor de bewoners van het plein”. Toen hij 2 of 3 jaar oud was, ging hij al inbreken met andere jongens van het plein. Op zijn 3­de zat hij voor het eerst op het politiebureau. Inmiddels is hij al zo’n twaalf keer opgepakt en heeft hij een paar keer gezeten wegens inbraken, vechtpartijen en heling. Bij die inbraken ging het Henk niet zozeer om het geld, maar

meer om de spanning. Vorig jaar was Henk verslaafd aan heroine en had hij geen werk. Hij probeerde zo nu en dan wat bij te verdienen met zwart werk of door te stelen. Op het moment van de opname werkt Henk bij de Sociale Werkplaats als grondwerker bij de aanleg van plantsoenen. Hij gebruikt geen drugs meer,

want hij vindt het zonde om zijn zelfverdiende geld aan drugs uit te geven. Bovendien is het gebruiken van drugs moeilijk te combineren met een baan. Hij vindt zijn werk erg belangrijk; het is “mooi werk”:

speeltuinen en parken opknappen. Hij heeft nu een dagtaak en verveelt zich niet meer. Vroeger kwam hij niet voor drie uur ‘s middags uit zijn bed en hij had moeite om de dag door te komen. Henk wil een punt achter zijn verleden zetten. Hij wordt een dagje ouder en wil graag rustig gaan leven: samenwonen met

een vrouw, een gezin opbouwen, gezellig thuis zitten en televisie kijken en soms eens een paar weken op

vakantie naar het buitenland. Maar het valt hem niet mee om contacten te leggen en te onderhouden met andere mensen: hij heeft vaak ruzie met zijn familie, en vrienden die alleen vrienden zijn om mee in te breken. De buitenwereld buiten het plein kenschetst hij als “moeilijk tussen te komen; mensen die een

hogere school hebben, met die dure woorden”. Hij ziet het niet zitten dat hij met deze mensen zou kunnen omgaan. Ooit heeft hij ­ onder invloed van drank ­ een paar studenten in elkaar geslagen. Hij heeft alleen

Mensen zonder stem deel 2

contact met zijn familie, met de bewoners van het plein en met mensen uit de heroine­wereld. De

contacten op het plein zijn een soort ‘gedwongen’ contacten; in een andere buurt zou hij zich niet staande kunnen houden. Als hij bijvoorbeeld ladderzat uit de kroeg komt en op straat in elkaar zakt, is er in zijn

‘eigen’ buurt altijd wel iemand die hem kent en weet waar hij woont en die hem even naar huis brengt. Zijn huis verwaarlozen, of zijn tuin als opslagplaats gebruiken, of zijn vuilniszak op straat zetten als die vol is

(en niet als de vuilnisophaler komt); dat kan allemaal wel op het plein, maar niet in een andere buurt. Henk heeft de lagere school niet afgemaakt, maar hij wil wel graag leren. Hij zou graag leren om wat beter en

gemakkelijker te kunnen praten. Het stoort hem dat hij niet goed kan duidelijk maken wat hij bedoelt. Als

hij op zijn werk op zijn kop krijgt en hij is het er niet mee eens, kan hij dit niet anders duidelijk maken dan door “erop te slaan”. Hij heeft het geloof verloren dat hij nog iets kan leren. Hij zegt: “ik ben dom en zal nooit wat leren, dus probeer ik het ook niet meer.” Hij wil graag een relatie met een meisje en met haar

samenwonen. Maar hij kan haar niet mee naar zijn moeder nemen, zegt hij, omdat het daar zo’n a­sociaal

zooitje is: niet schoon en niet netjes opgeruimd. Hij schaamt zich voor zijn familie. Hij voetbalt graag en wil graag lid worden van de voetbalvereniging. Maar die accepteert hem niet, omdat hij wel eens dronken op het veld is gekomen en omdat zijn sokken stinken. Bovendien is hij soms niet in staat om te voetballen,

tengevolge van heroine­gebruik of ­ een tijdje geleden ­ geelzucht. Hij voetbalt nu wel eens mee met de andere bezoekers van het café waar hij vaak komt. Een tijd geleden had hij geelzucht, tengevolge van

spuiten. Hij kreeg ruzie met de dokter, die wilde dat hij 6 weken plat in bed bleef liggen. Maar omdat hij geen verzorging heeft thuis (hij woont alleen) kon dat niet. Toen wilde de dokter hem niet meer helpen, omdat hij niet deed wat de dokter zei. Hij vindt de dokter ook maar niks. Laatst vroeg de dokter

bijvoorbeeld aan hem “Wat denk je dat je hebt?” Hij vindt dat een rare vraag, want dat moet die dokter

toch weten; die heeft ervoor geleerd toch? Henk wil met zijn zelfverdiende geld graag een auto kopen en

een rijbewijs halen of mooie gebloemde vloerbedekking kopen voor zijn huis. Maar hij geeft het geld dat hij in handen krijgt direkt weer uit aan eten en drinken voor zichzelf en zijn vrienden in het café. De

professional zorgt ervoor dat hij zijn huur en gas en licht op tijd betaalt en dat er huursubsidie wordt

aangevraagd. Henk kan dit zelf niet. Als hij een officiële brief of een rekening krijgt stopt hij die zover

mogelijk weg, onder een stapel kleren of zo. Hij loopt hiermee wel het risico dat hij zijn huis kwijtraakt,

omdat de huur niet betaald wordt. Daarom heeft het randgroepenwerk met de Sociale Werkplaats geregeld dat het geld voor de huur en energie van zijn loon wordt ingehouden.

Probleemstelling. In de situatie van Henk zitten een aantal knelpunten; punten die anders zijn dan Henk

graag zou willen. Deze knelpunten dagen Henk en de randgroepwerker uit tot handelen, tot verandering van de situatie. De knelpunten in de situatie van Henk zijn:

Sociale omgeving op micro­, meso­ en macroniveau. Henk heeft problemen met het omgaan met

mensen in zijn direkte sociale omgeving (familie, vrienden). Hij zou graag een relatie willen met een

meisje; hij zou graag willen samenwonen en een gezin vormen. Zijn vrienden zijn geen echte vrienden. Met

zijn familie krijgt hij steeds ruzie. Hij is eenzaam en heeft weinig zelfvertrouwen. Met de mensen van buiten de buurt durft hij geen contact te leggen: hij is bang dat ze niets met hem te maken willen hebben. Met de regels en functionarissen van de maatschappelijke voorzieningen (instellingen, werkgever e.d.) kan hij niet

omgaan: hij stopt brieven weg, hij kan niet duidelijk maken wat hij bedoelt en slaat dan ­letterlijk ­ om zich heen.

Wonen­financiën­tijdsbesteding­sociale omgeving. Hij woont alleen en hij is niet in staat om zelfstandig

zijn huishouden te regelen, bijvoorbeeld: huur op tijd betalen, huursubsidie aanvragen, gezelligheid maken

in huis, tijdsbesteding in huis. Daarom gaat hij naar de kroeg om mensen te zien en zijn tijd door te komen.

Hij geeft dan weer teveel geld uit en kan de huur niet betalen enz.

Methode: theorie, werkwijze en structuur

Tijdsbesteding ­ sociale omgeving. Hij zou graag willen voetballen bij een vereniging. Maar dit kan niet,

omdat hij moeite heeft om zich aan de ‘cultuur’ en de regels van de voetbalclub aan te passen. Als hij niet werkt, zit hij hele dagen in de kroeg. In zijn eigen huis weet hij niets te doen; hij voelt zich daar alleen.

Onderwijs ­ sociale omgeving ­ arbeid.Hij zou graag willen leren, maar gelooft niet dat hij dat kan.

Omdat hij “niets kan”, voelt hij zich niet in staat om te gaan met “geleerde” mensen, en kan hij geen ander werk krijgen dan bij de sociale werkplaats.

Financiën ­ sociale omgeving. Hij heeft moeite om met zijn geld rond te komen. Hij geeft teveel geld uit

aan de kroeg c.q. trakteren van vrienden enz. en houdt dan te weinig over om de huur te kunnen betalen.

Formulieren invullen van bijv. huursubsidie, uitkering e.d. kan hij niet zelf.

Gezondheid ­ sociale omgeving. Zijn gezondheid is slecht; hij gebruikt veel alcohol en hij heeft

problemen met drugs. Als hij moeilijkheden heeft, valt hij terug in drugsgebruik en dan kan hij niet werken.

Hij heeft al een paar keer geelzucht gehad. Hij verzorgt zichzelf slecht, waardoor hij constant het risico loopt om ziek te worden (en dit ook vaak is). Ook is het moeilijk om in contact te komen met andere mensen, als je kleren stinken. Met de dokter kan hij niet goed overweg.

Voorbeeld van mogelijk handelingsgedrag.

Opvang en dienstverlening: aanbieden van een ‘vervangende’ thuissituatie; aanbieden van sociale

contacten; aanbieden van tijdsbestedingsmogelijkheden; invullen van formulieren; regelen van huurbetaling e.d.; contacten met instanties, bemiddelen en uitleggen hoe het zit; behartiging van de individuele

belangen van Henk; helpen bij verzorging van zichzelf en zijn huishouding; postadres aanbieden bij het

randgroepencentrum, zodat de post niet weg raakt. Dienstverlening en opvang liggen in dit geval heel dicht bij zorg: het overnemen van de zorg voor de dingen die Henk zelf (nog) niet kan, om te voorkomen dat de situatie verergert.

Hulpverlening: werken aan vergroting van zelfvertrouwen en ombuiging van het negatieve zelfbeeld;

training zelfredzaamheid: kleine stapjes die hij zelf kan uitvoeren (telefoontjes plegen, contact leggen met

iemand, spelletje doen e.d.) mogelijkheid bieden tot het opdoen van positieve ervaringen (‘ik kan wel iets’), zodat hij meer zelfvertrouwen krijgt; leren budgetteren; op huisbezoek gaan, koffie drinken, leren het

gezellig te maken thuis, samen koken en eten; werken aan de relatie met moeder, bemiddelen bij ruzies, ‘vertalen’, leren praten met elkaar.

De hulpverlening loopt over in ‘permanente’ educatie: helpen bij het formuleren van persoonlijke

(gedetailleerde) leervragen en leerdoelen; helpen realiseren van deze leerdoelen.

Educatie: vergroten van sociale vaardigheden; groepswerk: leren omgaan met anderen, positieve

ervaringen opdoen met anderen; leren de tijd in te vullen; leren zelf formulieren in te vullen; ­ lees­ en

schrijfvaardigheid vergroten; leren ‘opkomen’ voor jezelf; leren om aan een ander duidelijk te maken wat je wilt (zonder erop te slaan); kennismaken met de ‘buitenwereld’; leren zichzelf te verzorgen (wassen, eten,

schoonmaken e.d.); sport als middel voor bijv. conditieverbetering en omgaan met anderen. De educatie is in eerste instantie gericht op primaire vaardigheden, verbetering van zelfredzaamheid en motivering tot

verder leren. Pas later kan gedacht worden aan educatieve doelen, die wat verder weg liggen, bijvoorbeeld cursussen van instellingen voor volwassenenonderwijs (PBVE).

Case 2 Dinie. In de video­film “Dinie, een portret” () wordt een beeld geschetst van de situatie van

Dinie, een vrouw uit de randgroep. In de film vertelt Dinie zelf over de dingen die ze in haar leven

meemaakte, de moeilijkheden die ze tegenkwam en de manier waarop ze deze moeilijkheden oploste. Dinie had in de loop van haar leven veel contacten met functionarissen van diverse instanties. Een aantal van

Mensen zonder stem deel 2

deze functionarissen komen in de film ook aan het woord. Ze vertellen over hun ervaringen met Dinie en geven hun visie op haar problemen en op de problemen die zij zelf hebben in het omgaan met mensen zoals Dinie. De onderstaande beschrijving van de situatie van Dinie is gebaseerd op de film.

De situatie van Dinie. Op het moment van de filmopname is Dinie 24 jaar. Ze woont in een huis met

haar twee kinderen Fernando en Roelie, haar vriend Rieks en haar ex­echtgenoot Geert. Rieks was vroeger de vriend van Dinie’s moeder. Geert is de vader van de twee kinderen van Dinie. De meeste hulpverleners

die in de film aan het woord komen kennen Dinie al als kind. Aan de hand van uitspraken van hen kan een beeld worden geschetst van het gezin waarin Dinie opgroeide. Haar moeder was prostituee, die ­ na de

scheiding van de vader van Dinie ­ relaties had met verschillende vrienden die optraden als souteneur. De kinderrechter vertelt: “Ik ken het gezin ongeveer vanaf 1970. In die periode werd er over het gezin een

melding gemaakt bij de Raad voor de Kinderbescherming. Op dat moment verbleef de vader in het Huis van Bewaring, omdat hij moeder op een verschrikkelijke manier in elkaar getrimd had”. Ook de politie herinnert

zich deze periode uit Dinie’s jeugd: “Terwijl ik daar al regelmatiger over de vloer kwam ontdekte ik ook veel meer. Dat er kinderen waren, die met spullen thuiskwamen en dat moeder het niet interesseerde waar die spullen vandaan kwamen.” Vanaf haar zesde jaar leefde Dinie met haar moeder, haar drie broers en haar zus jarenlang in kraakwoningen; bij elkaar wel op ongeveer 20 verschillende plaatsen. Hun gedrag

veroorzaakte iedere keer opnieuw weer problemen met de buren en dan vertrok het gezin weer ­ met de

spullen op de bakfiets ­ naar het volgende leegstaande huis. Ze werden hierbij geholpen door de wijkagent, die hen bijvoorbeeld adviseerde over welk huis ze het beste konden nemen. Hij realiseerde zich dat het illegaal was wat ze deden, maar hij wist ook geen andere oplossing. Dinie heeft een paar jaar op de

huishoudschool gezeten. Ze was eigenlijk nooit op school aanwezig. Dinie zegt over de huishoudschool:

“Een huishoudschool wil je laten leren hoe je een huishouding moet doen. Koken dat kon ik al. Dan moeten ze me niet zeggen: je moet op zo’n manier aardappelen koken. Dat doe ik niet. (...) Maar je leert niet de

dingen in het normale leven; wat je tegen kunt komen.” Op de lagere school al ging Dinie naar de Sociale

Dienst in plaats van naar school. Ze vertelde daar verhalen over de armoede en de ellende van thuis en ze ‘versierde dan altijd wel een paar centen’, die ze mee naar huis kon nemen. Dit moest dan wel later

terugbetaald worden, met een tientje per maand of zo. Op haar dertiende jaar kwam Dinie met justitie in aanraking, nadat ze een SRV­wagen had gekraakt. Hierover vertelt ze: “Donderdag, vrijdag, ja goh, de kasten waren leeg en de portemonnee was ook leeg. Nou dan was het of oud papier; lopen door de

stromende regen om toch maar te zorgen dat je een beetje geld kon verdienen. En kon het echt niet op een andere manier, dan ging je erop uit en kraakte je een SRV­wagen of zo. Ja, je moet toch eten hebben.”

Aanvankelijk werd ze door justitie nooit strafrechtelijk aangepakt, omdat men begrip had voor de moeilijke omstandigheden en zag dat Dinie dit soort dingen deed om te zorgen voor eten voor het gezin. Maar uiteindelijk werd er toch besloten tot een OTS (Onder Toezicht Stelling) van Dinie. Er kwam een

gezinsvoogd van de Stichting Jeugd en Gezin. Ook van hem wist Dinie vaak kleine “voordeeltjes” los te

krijgen. Ze vertelt dat ze een fiets kreeg omdat ze in een tehuis zat en dat ze met haar gezinsvoogd bij de

Chinees ging eten. Dinie wordt diverse keren in een tehuis geplaatst, waar ze telkens wegloopt. Na nieuwe inbraken en geweldplegingen wordt ze opgesloten in een gesloten katholiek tehuis. Ze komt hier diverse keren in conflikt met de nonnen en loopt uiteindelijk ook hier weg. Ze is dan 3 jaar oud.

Weggelopen uit het tehuis, gaat ze zwerven. Ze slaapt in portieken en onder viadukten en soms op het

politieburo, nadat ze opzettelijk iets vernield heeft. Ze wil niet terug naar haar moeder en meldt zich ook

niet bij haar gezinsvoogd, omdat ze bang is door hem teruggestuurd te worden naar het tehuis. Ze houdt

zich op de been met drank, patat, pillen en heroine. Uiteindelijk wil ze van de heroine af en gaat ze naar het CAD om methadon te vragen. Het CAD weigert dit, omdat het toch niet zou helpen gezien de vele

problemen die Dinie heeft. Dan gaat ze terug naar haar moeder, die haar helpt met afkicken door haar ­

Methode: theorie, werkwijze en structuur

steeds opnieuw ­ vol te gieten met drank. Na deze ‘afkick­kuur’ was ze niet meer verslaafd aan heroine, maar wel aan drank. Op haar 18­de trouwt Dinie met Geert, de barkeeper van het cafe waar Dinie haar dagen doorbrengt. Geert is dan 46 jaar oud. Haar motief om te trouwen is de angst om nog vaker

opgesloten te worden. Dinie zegt: “Ik dacht, ik kan nog maar een ding doen: zwanger worden en trouwen.”

Maar het zit haar niet mee: relatieproblemen, het overlijden van haar moeder, een zware operatie,

depressies en drank in combinatie met medicijnen leiden uiteindelijk tot een opname in een psychiatrische inrichting. De nazorg van het maatschappelijk werk faalt: ze bieden haar groepstherapie aan, maar daar

ziet Dinie niets in. Als ze problemen heeft, belt ze haar huisarts omdat ze hem vertrouwt. De huisarts zegt over het contact met Dinie: “Ik heb gemerkt dat als je haar op haar eigen groffe manier, op haar eigen

toon, met haar eigen taalgebruik benadert, dat je er geen enkel probleem mee hebt. Kijk, wat je leert in de

opleiding is prachtige gesprekstechnieken en dat soort dingen, in schitterende situaties, maar dat heeft hier uiteraard geen enkel effect op. Je hoeft Dinie niet te vragen van ‘wat vind jij er zelf van?’ want dan zegt ze

‘potverdomme, daar kom ik toch niet voor. Dat moet jij toch zeggen; ik wil potverdomme geholpen worden’.

Nou dat kan, dat is haar manier.” Dinie en Geert krijgen twee kinderen, maar hun relatie is verre van ideaal.

Ze gaan scheiden en Rieks komt bij hen wonen. Dinie kende hem nog als vriend van haar moeder. Ze

hebben alle drie een uitkering en verdienen er wat bij door handel in de spullen, die ze vinden bij het grof

vuil. Elke avond gaan ze de straat op om spullen te zoeken; iedere dag in een andere buurt. In het weekend staan ze op vlooienmarkten; een zo’n dag is goed voor een opbrengst van een paar honderd gulden. Ze

rijden in een oude bus, zonder APK­sticker en zonder rijbewijs. Financieel kunnen ze nu aardig rondkomen

en kan er iedere dag een warme maaltijd op tafel komen. Als opslagplaats voor de handel gebruiken ze het huis en de tuin. Dit geeft steeds vaker problemen met de buren die zich ergeren aan de rommel en de

geluidsoverlast. Steeds vaker moet de wijkagent ingrijpen, als de buren dreigen de boel kort en klein te slaan. Hij is in het gezin een vertrouwd figuur geworden. De wijkagent zegt over zijn omgang met het

gezin: “In dit gezin gebeuren dingen die niet door de beugel kunnen (...). Beiden hebben een uitkering en

ze verdienen er ook nog bij door die spulletjes te verkopen op rommelmarkten. Nou, daar doe ik dus niets aan, he. Dat is heel duidelijk. In feite moet je dat als opsporingsambtenaar ­ zo heet dat officieel ­

doorgeven; daartoe ben je verplicht. Maar dat laat ik zo. Ook van hogerhand zijn we hierin gedekt. (...) Dat doe ik ook deels omdat het probleem op zich zo groot is. Met het doorgeven aan de Sociale Dienst van een uitkering die dubbel genoten wordt, los je niets op. Je moet met elkaar daaraan werken. Dat vind ik veel

belangrijker dan alleen maar zo’n uitkering waar wat aan gedaan wordt. En bovendien, je vertrouwen als politieagent is dan gelijk weg.” De ruzies met de buren escaleren in een confrontatie tussen Dinie en de

buurvrouw. Als Dinie haar buurvrouw tegenkomt in de winkel op de hoek slaat Dinie haar ­ in blinde woede ­ de hele winkel door. De wijkagent probeert dan weer te bemiddelen en ervoor te zorgen dat Dinie een

ander huis krijgt. Ze kan een ‘rijtjeshuis’ krijgen, maar wil dat niet omdat ze daar te weinig opslagruimte

zou hebben. In de opvoeding van haar kinderen herhaalt de geschiedenis zich. Fernando blijkt problemen te geven op de kleuterschool. De juffrouw van de kleuterschool vertelt dat hij de eerste tijd erg onregelmatig

naar school kwam en dat hij zeer moeilijk te hanteren is. Het is steeds touwtrekken om wie de baas is in de klas. Hij zingt en schreewt overal heel hard doorheen; hij is agressief en slaat en schopt andere kinderen.

Dinie geeft toe dat ze weinig geduld heeft voor haar kinderen, maar ze wil hen ook niet slaan. In verband met de ziekte van haar moeder en haar eigen opname in een psychiatrische inrichting is ze weinig bij de kinderen geweest en haar kinderen kennen haar niet echt goed en vertrouwen haar niet. De arts

constateert dat het gezin laat naar bed gaat en onregelmatig leeft. De juffrouw van de kleuterschool

concludeert: “Als we nu niet zouden ingrijpen denk ik dat het de verkeerde kant opgaat met Fernando, het

criminele pad op of agressief gedrag. Daarom is het zaak dat Fernando goed begeleid wordt, maar ook zijn ouders.”

Mensen zonder stem deel 2

Probleemstelling. In de situatie van Dinie zitten de volgende elementen, die uitdagen tot handelen:

Wonen ­ sociale omgeving. De manier waarop Dinie woont in een rijtjeshuis, leidt tot conflikten met de

buren. Ze gebruikt huis en tuin als opslagplaats voor haar handel, en als werkplaats voor het repareren van

dingen. De buren ergeren zich aan de rommel en het lawaai. Ze willen dat Dinie weg gaat. Dinie wil ook wel een ander huis: een vrijstaand huis met ruimte voor opslag. Er is haar een ander rijtjeshuis aangeboden, maar dat wil ze niet, omdat het daar toch weer hetzelfde zou zijn, namelijk: problemen met de buren.

Dinie is niet in staat het conflikt met de buren ‘in de hand te houden’. Het conflikt escaleert als zij haar

buurvrouw een pak slaag geeft. Als dit vaker gebeurt, zal de wijkagent het ook niet meer kunnen sussen en zal ze zich hierover moeten verantwoorden voor de (straf)rechter. Ook loopt ze het risico om uit huis gezet te worden.

Financien ­ tijdsbesteding ­ arbeid. Dinie woont samen en heeft dit niet gemeld aan de GSD; zij en haar

vriend krijgen ­ officieel ‘ten onrechte’ ­ beiden een uitkering. Als dit uitkomt, zal de uitkering van een van

hen worden stopgezet. Bovendien loopt ze risico op (extra) strafkorting, op het moeten terugbetalen van de uitkering en op (strafrechtelijke) vervolging wegens fraude. Zeker als ook nog uitkomt dat ze zwart

bijverdient met haar handel. Haar manier van tijdsbesteding (handel) leidt ook tot problemen met de buren. Omdat haar handel illegaal is, is ze niet verzekerd voor de risico’s van deze handel, noch voor

ongevallen, noch voor ziekte, de bus enz. Haar bijverdiensten zijn dan ook onzeker en niet zonder gevaar.

Ze rijdt zonder rijbewijs en dus ook zonder verzekering. De huidige wijkagent is op de hoogte van de

situatie en hij helpt haar hierbij. Maar wat zal er gebeuren als deze wijkagent wegvalt; als er een andere wijkagent komt, of als de funktie ‘wijkagent’ wordt opgeheven? Voor Dinie, Rieks en Geert zelf is deze

situatie geen probleem. Zij hebben hun problemen aardig opgelost: ze hebben geld genoeg, ze vervelen zich niet en ze hebben ‘werk’ genoeg.

Onderwijs ­ arbeid ­ financien. Dinie heeft nauwelijks onderwijs gehad en ze heeft dan ook geen

mogelijkheden om haar geld op een andere (witte) manier te verdienen.

Gezinssituatie ­ omgang met de kinderen ­ tijdsbesteding. De opvoeding en verzorging van de kinderen

verloopt niet zonder problemen. Dinie heeft er zelf moeilijkheden mee en zou het wel anders willen. De leefwijze van het gezin leidt ertoe dat de kinderen op school problemen hebben. Uiteindelijk zou deze

situatie ertoe kunnen leiden dat de kinderbescherming zich ermee gaat bemoeien en dat er dingen met de kinderen gebeuren, die Dinie zelf niet wil (OTS, uithuisplaatsing e.d.).

Op langere termijn dreigt Dinie’s persoonlijke geschiedenis ­ en de problemen die hiervan het gevolg zijn ­ zich bij haar kinderen te herhalen.

Voorbeeld van mogelijk handelingsgedrag. In de situatie van Dinie is geen randgroepenwerk aanwezig.

Er is geen sprake van een integrale aanpak. Er zijn wel functionarissen van diverse instellingen, die ­ ieder op hun beurt ­ proberen er het beste van te maken. Zij lopen daarbij (op den duur echter) tegen de

beperkingen aan, die veroorzaakt worden door de regelgeving c.q. het beleid van ‘hun’ instelling. Als zodanig is de situatie van Dinie een treffende illustratie van de noodzaak van een integrale aanpak.

Contactlegging en doelgroepanalyse. Een integrale aanpak van de situatie van Dinie zou moeten

beginnen met het leggen van contact, het opbouwen van een vertrouwensrelatie en het maken van een integrale doelgroepanalyse. Hierbij zou de professional gebruik kunnen maken van de relatie, die de wijkagent met Dinie heeft.

Dienstverlening: helpen bij toegewezen krijgen van een vrijstaand huis, met ruimte voor de handel;

bemiddelen bij de burenruzie; regelen van de financiele situatie; volgen van de schoolsituatie van de kinderen, bemiddelen bij eventuele problemen hierin; ‘spilfiguur’ zijn in de contactenmet instanties; behartiging van de persoonlijke belangen van Dinie.

Methode: theorie, werkwijze en structuur

Hulpverlening: Dinie helpen te voorkomen dat er konflikten ontstaan (zoals de burenruzie) door haar te

leren konflikten te ‘beheersen’; Dinie helpen bij haar psycho­sociale en relationele problemen;

helpen bij de opvoeding van de kinderen; met Dinie bekijken of en in hoeverre er wat meer regelmaat en zekerheid aangebracht kan worden in haar financiele situatie c.q. Tijdsbesteding.

Educatie:leren opkomen voor zichzelf, op een manier die niet nog meer problemen veroorzaakt; leren

kinderen te verzorgen en op te voeden;

leren regelmaat (dagritme) aan te brengen i.v.m. schoolgang van de kinderen; rijbewijs halen.

Case 3 Glen. Een hulpverlener van het randgroepenproject “Survival” in Helmond heeft al jaren lang

contact met Glen, een cliënt die oorspronkelijk uit Suriname komt. We hebben de hulpverlener

geintervieuwd over de situatie van Glen. De navolgende beschrijving van de situatie van Glen is gemaakt op basis van dit interview.

De situatie van Glen. Op het moment van het interview is Glen 27 jaar oud. Glen is een Hindoestaan, die

geboren is in Paramaribo in Suriname. Hij is met zijn familie naar Nederland gekomen toen hij 5 was. De

ouders van het gezin zijn na een aantal jaren naar Suriname teruggegaan en de kinderen zijn in Nederland

gebleven. Glen heeft nauwelijks contact met zijn familie. Hij praat slechts zeer sporadisch over zijn ouders, broers en zussen en ziet hen bijna nooit. De vader van Glen schijnt regelmatig in Nederland te zijn,

waarschijnlijk in verband met zijn werk. Op een dag kwam Glen plotseling in het randgroepencentrum aanzetten met zijn jongere broertje uit Amsterdam, die ­ evenals Glen ­ zwaar verslaafd was aan de

heroine. Deze broer verdween even plotseling als hij gekomen was en de werker, waar Glen contact mee heeft, heeft nooit meer iets over hem gehoord. Een andere broer van Glen woont in Waalwijk en Glen gebruikt hem als een soort ‘toevluchtsoord’ voor het geval dat nodig is (als hij bijvoorbeeld zonder

onderdak zit of een tijdje weg moet uit Helmond). Ongeveer 5 jaar geleden kwam de werker Glen op een avond ­ volslagen ontredderd ­ tegen. Glen sprak de werker (die hij oppervlakkig kende) aan, omdat hij

zich vreselijk ziek voelde en “niet naar de dokter kon, omdat hij geen ziekenfondskaart had”. Glen zag er op dat moment ziek en volledig verwaarloosd uit en hij was behoorlijk van de kaart. De werker nam hem mee naar huis, stopte hem onder de douche, gaf hem wat te eten en ging met hem ­ via de GGD ­ naar een

dokter. De dokter constateerde een aandoening aan de longen, die het gevolg was van typhus (die Glen een aantal jaren daarvoor tijdens een vakantie in Suriname had opgelopen). De medicijnen, het eten, de warme douche en de aandacht deden wonderen en Glen knapte weer op. Het contact tussen Glen en de werker bleef sindsdien bestaan. Glen zoekt de werker op bij hem thuis of bij het randgroepencentrum, als er

problemen zijn of als hij zomaar wat wil kletsen. In de loop van dit contact bleek er met Glen van alles aan de hand te zijn. Glen heeft een zwakke gezondheid als gevolg van typhus, maar ook als gevolg van zijn

jarenlange verslaving aan heroine en/of methadon. Glen is al jarenlang bezig te stoppen met het gebruiken van heroine, maar zet dit tot nu toe nooit echt door. Hij loopt zo nu en dan eens binnen bij het CAD, dat hem ­ op zijn verzoek ­ methadon verstrekt en verder niets doet. Glen woont officieel bij een oom in

Eindhoven, maar feitelijk is dit alleen zijn postadres voor de RWW­uitkering. Hij is bij zijn oom ingeschreven nadat hij 8 maanden zijn postadres bij het randgroepenproject heeft gehad (terwijl dit officieel maar 2

maanden mag). Feitelijk woont hij bij een ­ eveneens Surinaams/Hindoestaanse ­ vrouw: Cora. Zij zijn

getrouwd volgens de Hindoestaanse traditie, maar dit huwelijk wordt volgens Nederlandse wet niet erkend.

Voor de Nederlandse wet is Cora de ‘vriendin’ van Glen. Cora ­ die geen drugs gebruikt ­ heeft 3 kinderen

waarvan Glen zichzelf als vader beschouwd, terwijl hij feitelijk slechts de vader van het jongste kind is. Het

gezin woont in een nieuwbouwwijk aan de rand van de stad en de kinderen gaan in deze buurt naar school.

De relatie met zijn vrouw is een soort ‘haat­liefde’­verhouding. Hun ­ bijna levensgrote ­ trouwfoto is het

Mensen zonder stem deel 2

meest opvallende element in de huiskamer. De contacten tussen Cora en haar familie zijn verbroken

vanwege haar huwelijk met Glen, terwijl ze ­ volgens de Hindoestaanse traditie ­ met een ander had

moeten trouwen. Al zolang de werker hen kent, wil Cora dat Glen ergens anders gaat wonen. Maar als er

daadwerkelijk actie wordt ondernomen om hem het huis uit te zetten (met het Maatschappelijk Werk en/of de politie erbij) dan krabbelt ze weer terug. De werker vermoedt dat dit gedrag van Cora voortkomt uit

angst voor Glen, die soms explosieve en gevaarlijke woede­uitbarstingen heeft. Noch met Cora, noch met

Glen valt te praten over hun relatie. Glen houdt aparte contacten tussen de werker en Cora zoveel mogelijk af en Cora gedraagt zich in het bijzijn van haar man op de onderdanige manier, die past bij de

Hindoestaanse cultuur. De ­ Nederlandse ­ buurvrouwen van het gezin vangen Cora op als er problemen zijn, maar ze willen geen contact met Glen omdat ze doodsbang voor hem zijn. Normaal is Glen heel vriendelijk, beleefd en aardig in de omgang met andere mensen. Maar plotseling kan hij volledig

‘ontploffen’ en wordt dan blind agressief en gevaarlijk. Meestal gebeurt dit als hij zich ­ al of niet terecht ­ gediscrimineerd of onheus behandeld voelt. Een keer gebeurde dit bij de Sociale Dienst en toen moest de politie eraan te pas komen om de bijstandsmaatschappelijk werker te ontzetten. Een andere keer belde

Glen de werker op met de mededeling dat hij “zijn vrouw in brand ging steken”. De werker heeft hem toen door de politie op laten pakken. Toen Glen na een paar dagen weer ‘vrijkwam’, kwam hij de werker

bedanken (hij had de werker gebeld om te bereiken dat die er iets aan zou doen). Toen Cora op vakantie

ging naar Suriname gebeurde er weer iets dergelijks. Cora had met haar buurvrouwen geregeld dat zij voor de kinderen zouden zorgen tijdens haar afwezigheid. Cora was echter nog niet weg, of Glen bedreigde de buurvrouwen, die de vertrouwensarts inschakelden met de mededeling dat “Glen de kinderen wilde

ontvoeren naar Rotterdam”. Glen is een oude bekende van de politie, vanwege zijn ‘ontploffingen’, maar ook vanwege het feit dat hij regelmatig wat probeert bij te verdienen door te dealen in heroine of door

allerlei onduidelijke handelingen met valse papieren (rijbewijzen, paspoorten e.d.). Hij is een meester in

“het spinnen van ondoorzichtige webben” en komt er dan ook meestal met een boete van af. Behalve op het politiebureau, heeft hij nog nooit vastgezeten. Glen leeft van een RWW­uitkering en hij werkt af en toe,

meestal via een uitzendbureau. Hij raakt dit werk altijd weer kwijt na een paar dagen, omdat hij ziek wordt, of gewoon niet meer op komt dagen.Hij heeft in Suriname een LTS­opleiding gevolgd, maar heeft deze niet afgemaakt. Als hij niet werkt, slaapt hij tot in de middag en is daarna tot diep in de nacht druk met allerlei bezigheden om wat geld te verdienen (dealen, handelen e.d.). Glen heeft nauwelijks sociale contacten; hij

is een eenling. Zijn contacten in de heroine­scene zijn puur ‘functioneel’ en hij wil verder geen contact met andere gebruikers. Bij het randgroepenproject vindt men hem “raar” en een beetje griezelig. Hij gedraagt zich soms wat vreemd en ziet er soms verwaarloosd en vies uit. Met zijn familie heeft hij nauwelijks

contact. De buitenwereld wil met hem niets te maken hebben: hij is een ‘vieze zwarte junk’. Zelf houdt hij

het contact met de ‘witte’ buitenwereld ook af, want ‘witten’ zijn voor hem niet te vertrouwen. Zijn sociale contacten beperken zich tot Cora, en de hulpverlener van het randgroepenproject, die hij beschouwt als

“zijn enige echte vriend”. Nu hij wat ouder wordt wil Glen een ‘normale nette burger’ worden: rustig leven

met zijn vrouw en kinderen en gewoon werken, net als iedere andere Nederlandse burger. Hij wil graag drie maanden naar Suriname, om terug te gaan naar de plaatsen die hij kent uit zijn jeugd, die hij als zeer

positief ervaart. Suriname is voor hem een soort ‘beloofde land’, waar hij zich thuis voelt en waar het leven gezelliger en gezonder is. Heroine gebruik bijvoorbeeld, hoort bij Nederland en niet bij Suriname.Toch

beschouwt hij zichzelf als Nederlander en hij ziet zijn toekomst dan ook in Nederland en niet in Suriname.

Het is echter de vraag of Glen, gezien zijn “dubbele” achterstandspositie in Nederland, deze wensen voor de toekomst zal kunnen verwezenlijken. Vooralsnog is het ­ voor Glen zelf en voor de werker ­ onduidelijk of het hem zal lukken.

Methode: theorie, werkwijze en structuur

Probleemstelling.

Verslaving ­ gezondheid.

Glen heeft een slechte gezondheid, als gevolg van ziektes die hij gehad heeft, en als gevolg van zijn dru

gsgebruik. Het zou voor zijn gezondheid beter zijn als hij definitief kon stoppen met drugs. Ook zou hij dan meer kans hebben om zijn toekomstwens te verwezenlijken. Zolang hij zijn drugsgebruik niet in de hand kan houden en doorgaat met steeds afkicken en weer terugvallen, is zijn leven weinig stabiel. Op een dergelijke wankele basis is het moeilijk om verder te bouwen aan bijv. vast werk.

Hij verwacht dat hij in Suriname zonder veel problemen zal kunnen afkicken.

Pychische gezondheid ­ sociale omgeving.

De onverwachte en hevige woede­uitbarstingen van Glen leiden ertoe dat mensen hem niet vertrouwen. Het ene moment is hij aardig en het volgende moment slaat hij woest om zich heen. Het is vaak niet duidelijk waar deze explosies vandaan komen. Zolang dit niet duidelijk is, valt er ­ voor Glen zelf en voor zijn

omgeving ­ moeilijk mee te leven. Ook verzorgt hij zichzelf soms slecht, waardoor hij er vies uitziet en stinkt. Dit stoot andere mensen af; zij willen geen contact met hem.

Sociale omgeving ­ relatie in het gezin.

De haat­liefde­verhouding tussen Glen en Cora leidt tot problemen en onzekerheid in de woonsituatie. Als Cora een keer doorzet en hem echt buiten zet, staat Glen op straat. Glen wil graag een normaal en rustig gezinsleven.

Tijdsbesteding ­ financiën ­ arbeid.

De manier waarop Glen zijn tijd besteedt c.q. bijverdient brengt hem in conflict met de samenleving: hij

wordt telkens opgepakt door de politie. Dit is een onzekere basis: Glen loopt steeds het risico opgepakt te worden en bovendien komt het geld zeer onregelmatig binnen.

Voorbeeld van mogelijk handelingsgedrag.

Opvang (en zorg):

Glen attenderen op het effect van zijn gedrag en zijn onverzorgde uiterlijk; een ‘vervangende’ sociale omgeving bieden; een plaats bieden waar Glen terecht kan met zijn verhalen en vragen.

Dienstverlening:

Glen volgen in zijn financiële zaken en eventueel bemiddelen bij problemen; bemiddelen bij problemen met zijn sociale omgeving (Cora, de buren, bezoekers van het randgroepencentrum e.d.); helpen bij justitiële problemen;behartigen van de persoonlijke belangen van Glen.

Hulpverlening:

Glen helpen zijn drugsgebruik in de hand te krijgen c.q. definitief te stoppen (bijvoorbeeld door te beginnen met een verblijf in Suriname); uitzoeken hoe het zit met de explosieve woede­uitbarstingen (eventueel met ondersteuning van een psychiater); Glen helpen zijn gedrag in dit opzicht te reguleren, zodat ermee te

leven valt; duidelijkheid scheppen in de relatie tussen Glen en Cora; Glen steunen in zijn wens om te leven ‘als normale burger’ en te gaan werken; uitzoeken of en hoe de Hindoestaanse cultuur aanknopingspunten biedt voor meer stabiliteit van Glens leven (motivatie, houvast, identiteit); Glen helpen om contact te leggen met andere mensen, en dit contact ook te houden.

Educatie: struktuur aanbrengen in Glens leven: dagritme, bezigheden en (zelf)verzorging (bijv. via

sport);

groepswerk: leren omgaan met mensen (bijv. via sport); uitzoeken wat Glen kan en wil op het gebied van

(vaste) arbeid; mogelijkheid bieden om ervaring op te doen met regelmatig werken; eventueel regelen van scholing.

Mensen zonder stem deel 2

Woonschool. Een woonschool is in Nederland een geplande woonbuurt waar probleemgezinnen onder

toezicht werden gehuisvest en heropgevoed tot modelburgers ­ althans, dat was de bedoeling. Nadat in 1902 de Woningwet van kracht werd, kregen woningbouwverenigingen subsidies van het rijk om

woningwetwoningen voor arbeiders te realiseren. Ook gaf de Woningwet gemeentebesturen de bevoegdheid om krotten onbewoonbaar te verklaren en te ontruimen. Hierdoor kwamen veel krotbewoners op straat te staan. Deze bewoners vonden niet makkelijk nieuw onderdak, veel van hen vertoonden gedrag dat als ontoelaatbaar, onmaatschappelijk of asociaal bestempeld werd. Gedrag dat in de woningen van de

woningbouwverenigingen niet meer werd getolereerd. Voor deze onmaatschappelijken ­ waaronder ook

mensen met grote huurachterstanden ­ werden zowel in de jaren '20 van de 20e eeuw, als na de Tweede Wereldoorlog woonscholen opgericht. Woonscholen waren wijken, veelal gebouwd aan de randen van de

grote steden. Dat was anders dan in de 19e eeuw, toen werden onmaatschappelijken juist ver buiten de steden opgevangen, voornamelijk in de koloniën van de Maatschappij van Weldadigheid

Opzet en praktijk. Een woonschool was geen school, maar een wijk. In het midden van de wijk stond in

veel gevallen een buurtgebouw, de eigenlijke woonschool. Hier bevond zich meestal ook het centrale badhuis. In een woonschool kregen de bewoners begeleiding op het gebied van het huishouden,

budgetteren, persoonlijke hygiëne en (voor de mannelijke bewoners) het afzien van alcohol. Direct om het centrale plein woonden de gezinnen die intensieve begeleiding nodig hadden. De bewoners waren

onderverdeeld in klassen, van asociaal tot kansrijk, met kansrijk werd bedoeld dat ze kans maakten om in een gewone wijk te gaan wonen. De meest asociale bewoners woonden in het midden van de woonbuurt,

dichtbij de woonschool, de 'betere' gezinnen woonden aan de buitenranden. Het was de bedoeling, dat de bewoners steeds verder naar de rand van het complex verhuisden. Als het daar goed ging, kon men

terugkeren in de maatschappij. In de praktijk werkte het concept van de woonschool nauwelijks, vaak werden bewoners er eerder slechter dan beter van omdat slecht gedrag elkaar leek te versterken.

Bovendien kregen bewoners van een als woonschool aangemerkte buurt vaak een stigmaopgeplakt, wat

hen zeker niet hielp uit hun achterstand­situatie te komen. Mensen uit woonscholen konden door het stigma moeilijk aan werk en andere huisvesting komen. In een woonschool was alle inspanning gericht op heropvoeding van de bewoners, maar ook buiten de woonscholen oefenden gemeenten en

bouwverenigingen controle uit op bewoners. In 1930 waren in Nederland 111 woningopzichteressen werkzaam. In 1933 beschreef de Amsterdamse sociaal­psychiater dr. Arie Querido de woonschool

Zeeburgerdorp in Amsterdam. Hij maakte onderscheid tussen drie groepen bewoners: de voorwaardelijk

maatschappelijken: bijvoorbeeld een door armoede in de problemen gekomen gezin, dat wel proper is en

de kinderen goed te eten geeft. De voorwaardelijk onmaatschappelijken: een groep waarbij dronkenschap, geestesziekte of debiliteit bij één of beide ouders vaak voorkomt. Verbetering is nog mogelijk. De problemen kunnen met steun, hulp en toezicht van anderen aangepakt worden.

De onvoorwaardelijk onmaatschappelijken: de groep van de hopelozen, de onverbeterlijken: ze hebben geen enkel verantwoordelijkheidsgevoel en hun kinderen gaan niet naar school. In zijn studie naar de maatschappelijke omstandigheden en geestelijke gesteldheid van de bewoners kwam Querido tot de

conclusie dat erfelijke factoren geen rol hoefden te spelen bij de onmaatschappelijkheid van bewoners. Zijn

Methode: theorie, werkwijze en structuur

mening stond lijnrecht tegen die van de toentertijd populaire eugenisten die als reden voor onmaatschappelijkheid erfelijke factoren aanwezen.

Na­oorlogse ontwikkeling. Na de Tweede Wereldoorlog kregen ook de voormalige rijksevacuatiekampen voor oorlogsslachtoffers een nieuwe bestemming. Deze kampen werden Gezinsoorden voor Moeilijk

Opvoedbare Gezinnen genoemd. In totaal waren er negen gezinsoorden, veelal geïsoleerd gelegen in

bossen en landelijke gebieden van Drenthe en Overijssel: Ruinen, Linde, Ter Arlo, Echten, Schaershoek, Boomhof, Molengoot, Drakenburg en het Ronde Huis. Ook in deze gezinsoorden stond heropvoeding

centraal. De meeste bewoners woonden er niet vrijwillig, het waren bewoners die door de gemeente als

asociaal waren aangemerkt en tegen hun zin 'gedeporteerd' werden naar de gezinsoorden. Een aantal door

de bombardementen dakloos geworden Rotterdammers kon na de oorlog nergens meer terecht en woonden ook in de gezinsoorden. Zo was Kamp Molengoot in Hardenberg eerst een onderkomen voor arbeiders, die in het kader van de zogenaamde werkverschaffingontginningswerkzaamheden uitvoerden voor de

Heidemaatschappij. Vanaf 1942 werden er joden gehuisvest, daarna Rotterdamse evacués en na de oorlog eerst NSB’ers en later door het Ministerie van Maatschappelijk Werk geplaatste maatschappelijk

onaangepaste gezinnen. Tussen 1961 en 1970 was het kamp, onder de naam Gezinsoord Overijssel, een

woonschool voor asocialen uit de hele provincie. In veel gemeenten was het in de jaren '50 en '60 van de vorige eeuw ook gebruikelijk probleemgezinnen bij elkaar in een bepaalde wijk te huisvesten waardoor

toezicht op de gezinnen gemakkelijker was, maar er toch een zekere menging met de overige bevolking plaatvond. De bewoners kregen een huurbijdrage of toeslag en maatschappelijke begeleiding. In

Amsterdam werd onder andere de toeslagwijk Het Molenkwartier in het stadsdeel Geuzenveld­Slotermeer gebouwd. In totaal werden er ongeveer 200 woningen gebouwd, onder andere in de Cornelis

Outshoornstraat en de Burgemeester van Leeuwenlaan. In deze laatste straat woonden deTokkies toen deze familie in 2002 landelijke bekendheid kreeg. Ambtelijk worden deze buurten in Amsterdam ook wel als A­ wijkenaangeduid.

Jaren '60: Emancipatie en opbouwwerk In de jaren zestig veranderde de aanpak en richtte de overheid zich meer op de emancipatie van de bewoners, de woonscholen met hun strenge toezicht verloren hun functie.

Een studie van de socioloog Herman Philip Milikowski was voor veel hulpverleners in die tijd een symbool voor de gewijzigde inzichten. Hij publiceerde in 1961 een studie met de veelzeggende titel: Lof der onaangepastheid: een studie in sociale aanpassing, niet­aanpassing en onmaatschappelijkheid.

In diezelfde periode werd de term ‘onmaatschappelijk’ taboe, probleemgezinnen vielen niet meer onder

streng toezicht, ze moesten emanciperen en vooral 'geholpen' worden, het welzijnswerk deed z'n intrede.

Dit idee was afkomstig uit de Verenigde Staten waar het community organisation heette, in het Nederlands vertaald als opbouwwerk. Deze omslag werd door de rijksoverheid erkend door de wijziging van de tot

begin jaren '70 gebruikte regeling voor gespecialiseerd gezins­ en wijkwerk in de regeling opbouwwerk in

bijzondere situaties (O.B.S.). Het accent werd daarbij verschoven van een individuele benadering naar een

meer groepsgerichte (community) benadering. Volgens de nieuwe inzichten moesten probleemgezinnen niet meer geïsoleerd wonen, maar gemengd tussen 'gewone' gezinnen en de hele buurt moest betrokken

worden bij de emancipatie van de 'asocialen'. De spil in zo'n wijk werd gevormd door een wijkcentrum dat werd opengesteld voor alle bewoners. De opbouwwerkers bleven hun aandacht echter richten op de

probleemgezinnen. Het experiment met gemengde wijken en wijkcentra had, zeker in het begin, niet overal

een even gelukkig verloop. Beide bewonersgroepen mengden lang niet altijd, ze vermeden en wantrouwden elkaar vaak..

21ste eeuw. Op het einde van de 20e eeuw trad er een kentering op en werden probleemgezinnen weer

actief door hulpverleners benaderd. Deze vorm van hulpverlening werd bemoeizorg genoemd. In het begin van de 21e eeuw kwam het idee van de woonschool weer terug in de vorm van container­ en laatste

Mensen zonder stem deel 2

kanswoningen en de gezinscoach. Zo plaatste de gemeente Kampen in 1993 vier containerwoningen, bedoeld voor extreme overlastgevers. In het Amsterdamse stadsdeel Westerpark werd in 2007 het

project Skaeve Huse, scheve huizen naar Deens voorbeeld, geopend. De Algemene Woningbouw Vereniging (AWW), Woonstichting De Key en de daklozenopvang HVO­Querido zijn de initiatiefnemers van dit lokale project voor extreme overlastgevers. Ook het idee van menging van verschillende bevolkingsgroepen

keerde weer terug of beter: is nooit weggeweest. Mengen van onder­ en middenklasse was één van de

pijlers van het Grotestedenbeleid en is ook weer één van de speerpunten binnen de Vogelaarwijken, daartoe worden in wijken duurdere koopwoningen en sociale woningbouw in één wijk gebouwd.

Methode: theorie, werkwijze en structuur

Bronvermelding bij deel II.

"Wat heet tuig? Lessen uit de praktijk van het randgroepjongerenwerk", werkmap nr. 5, Raf Janssen en

Agnes Martens­Elling. Uitgave van: Initiatiefgroep Landelijk Platform Randgroepjongerenwerk en de Commissie Orienteringsdagen. Utrecht, december 1980.

"Perspectief uit noodzaak" Piet Reckman en Rudi van Roon, respectievelijk agoog en theoloog, beiden

zijn verbonden aan Hogeschool de Horst (Sociale Academie) in Driebergen. Zij hebben een boek geschreven over de ITP­methode: "Leren is ageren", uitgeverij "In den Toren", Baarn 1983. Omdat dit boek moeilijk

leesbaar is, heeft Piet Reckman later een nieuw boek geschreven over de toepassing van de ITP­methode in de praktijk. Dit boek heet "Perspectief uit noodzaak" en het is uitgegeven door Van Lochem Slaterus, Deventer 1988. Enkele paragrafen zijn geschreven aan de hand van een tweetal inleidingen van Piet

Reckman op een training voor docenten van de opleidingen voor randgroepenwerk (18 januari 1988).

"Randgroepen, bekijk het maar", Ellen ten Berge, Landelijk Steunpunt Randgroepjongerenwerk, Utrecht,

maart 1984.

"Randgroepjongeren uit de marge, een knelpuntenanalyse van vijf voor randgroepjongeren relevante

beleidsterreinen", VNG, 1986.

"Nivo­indeling randgroepenwerk", Landelijk Steunpunt Randgroepjongerenwerk, Driebergen 1987.

Intern diskussiestuk van het LSR.

"Randgroepen, bekijk het maar", werkboek over doelgroepanalyse; Ellen ten Berge. Uitgave van de

Mensen zonder stem deel 2

Stichting Landelijk Steunpunt Randgroepenwerk, Utrecht, maart 1984. (pag. 26 t/m 29). .

"Dinie, een portret", film van Siep Faber, JBF Groningen, 1987.

Wikipedea

WERK ERAAN SCHRIJF EROVER