Επανάσταση Δασκαλογιάννη

Ο Ισάλλεο Βιάρνο γελλήζεθε ζηελ Αλώπνιε ΢θαθίσλ, έλα νξεηλό ρσξηό ζε ύςνο 600κ., πεξί ηα δύν ρηιηόκεηξα από ηε ζάιαζζα, ζηε ζέζε ηεο αξραίαο νκώλπκεο πόιεο, θένπδν ησλ ΢θνξδηιώλ θαηά ηε Βπδαληηλή πεξίνδν. Η αθξηβήο εκεξνκελία γελλήζεώο ηνπ δελ είλαη εμαθξηβσκέλε. Πηζαλνινγείηαη όκσο όηη γελλήζεθε ή ην 1722 ή ην 1730 (ζεσξείηαη πηζαλόηεξν). Σν «Βιάρνο» δελ είλαη βέβαην αλ ήηαλ όλησο αιεζηλό επίζεην ή πξνζσλύκην (πξνζσλύκηα είραλ ηόηε ζρεδόλ όινη νη ΢θαθηαλνί). Έκεηλε πεξηζζόηεξν γλσζηόο ζηελ ηζηνξία κε ην πξνζσλύκην «Γαζθαινγηάλλεο» (θαη πνιύ ιηγόηεξν ζαλ «Γαζθαιάθεο»), ιόγσ ηνπ όηη επεηδή ήηαλ πνιύ κνξθσκέλνο, ηνλ απνθαινύζαλ «δάζθαιν» (Ο Γάζθαινο, ν Γηάλλεο). Ο όξνο «Γαζθαινγηάλλεο», ζεσξείηαη απζαίξεηνο, παξ’ όηη έρεη επηθξαηήζεη ζηηο κέξεο καο. Ο Ισάλλεο Βιάρνο έγηλε απνδεθηόο σο «Ο Γάζθαινο ν Γηάλλεο» θη έηζη απνθαινύληαλ ηόηε. Με ην όλνκα επίζεο ηνύην αλαθέξεηαη θαη ζε ηνπξθηθό έγγξαθν ηνπ 1750: «Bente Daskalo Vani Vazici Kasteli Mezbur=Ο δνύινο Γάζθαινο Γηάλλεο, γξακκαηηθόο ηνπ Καζηειίνπ». Κάπνηνη ηζρπξίζηεθαλ όηη ν Γαζθαινγηάλλεο «έζεξλε» από ηε λαπηηθή γεληά ησλ Αλδξνπιαθάθεδσλ, ηνπ Λνπηξνύ. Πξνθαλώο έρνπλ επεξεαζζεί από ην γεγνλόο όηη νη Σνύξθνη απνθαινύζαλ ηνλ Γαζθαινγηάλλε «Ισάλλε πηόλ Αλδξένπ» θαηά ηελ πξαθηηθή ηεο επνρήο. Μηα πξαθηηθή πνπ πεξηέξγσο έρεη αξραηνειιεληθή ξίδα. Πξάγκαηη ππάξρεη ηνπξθηθό έγγξαθν πνπ ηνλ απνθαιεί «Ισάλλε πηόλ Αλδξένπ». Καη πξάγκαηη ν παηέξαο ηνπ νλνκάδεην Αλδξέαο, όπσο θαη ν πξώηνο ηνπ πηόο, θαηά ην ζπλήζεην πνπ επηθξαηεί πάληα. Σν αξρνληηθό ηνπ Γαζθαινγηάλλε δηαθξίλεηαη αθόκε εξεηπσκέλν ζηελ Αλώπνιε, πάλσ από ην Λνπηξό. Καη ν ζξύινο ηνπ δεη ζηα βνπλά θαη ζηα θαξάγγηα θαη ζηηο άγξηεο αθξνγηαιηέο ηνπ Ληβπθνύ. Ο Γαζθαινγηάλλεο ππήξμε έλαο από ηνπο πιένλ εγγξάκκαηνπο, κνξθσκέλνπο θαη πνιπηαμηδεκέλνπο ΢θαθηαλνύο. Ο παηέξαο ηνπ ήηαλ έλαο πινύζηνο θαξαβνθύξεο πνπ ηνλ κόξθσζε ζην εμσηεξηθό, πηζαλόηαηα ζηελ Ιηαιία όπνπ ζπνύδαδαλ ηόηε θη άιινη Κξεηηθνί, αθνύ κηινύζε ηελ ηηαιηθή γιώζζα.΢ηελ εκθάληζε ήηαλ άληξαο κεηξίνπ αλαζηήκαηνο, αλδξνπξεπήο θαη εύραξηο ζαλ ραξαθηήξαο. Δίρε θπζηθή επθξάδεηα θαη έπεηζε εύθνια αθνύ είρε ην ζπάλην ράξηζκα ηεο ξεηνξηθήο εγεζίαο.

Η νηθνγέλεηά ηνπ απνηεινύληαλ από ηέζζεξα αδέξθηα, ην Νηθόιαν ή Υαηδή ΢γνπξνκάιιε, ηνλ Παύιν, ην Μαλνύζν θαη ηνλ Γεώξγην. Η γπλαίθα ηνπ ιεγόηαλ ΢γνπξνκαιιίλε ή Ξαλζνκαιιίλε, κε θαηαγσγή από ην Ρέζπκλν θαη καδί ηεο είρε απνθηήζεη ηέζζεξηο θόξεο θαη δύν γηνπο. Σε Μαξία, ηελ Αλζνύζα, ηελ Διεπζεξνύζα, ην όλνκα ηεο ηέηαξηεο δελ αλαθέξεηαη πνπζελά, ηνλ Αλδξέα θαη ην Νηθνιάθε. ΢ηελ θαηνρή ηνπ ν Γαζθαινγηάλλεο είρε ηέζζεξα ηξηθάηαξηα θαξάβηα θη ν ίδηνο ηαμίδεπε κε απηά ζηα ιηκάληα ηεο Μεζνγείνπ θαη ηεο Μαύξεο Θάιαζζαο. Δίρε, καδί κε η’ αδέξθηα ηνπ, λαπηηθά «πξαθηνξεία» ζηα θπξηόηεξα ιηκάληα θαη ζε πνιιά ειεύζεξα ειιεληθά λεζηά, όπσο ζηα Κύζεξα. Πξέπεη λα ζεκεησζεί όηη νη ζπκπαηξηώηεο ηνπ, νη ΢θαθηαλνί, ζε αληίζεζε κε ηνπο άιινπο Κξεηηθνύο πνπ απερζάλνληαλ ηόηε ηε ζάιαζζα, είραλ δεθάδεο θαξάβηα ζηε Μεζόγεην, κε βάζε ηνλ όξκν Λνπηξό ζην Ληβπθό, δπηηθά ηεο Υώξαο ΢θαθίσλ, ζηα ίρλε ηνπ αξραίνπ «δηιίκελνπ» Φνίληθα. Αιιά ήηαλ ν κόλνο ΢θαθηαλόο ηεο επνρήο πνπ ηνικνύζε λα θπθινθνξήζεη ζηελ επαξρία κε επξσπατθά ξνύρα, ρσξίο λα ηνλ απνθαινύλ «ςαιηδόθσιν»! Με ηηο ζπλαιιαγέο απηέο (ζηηο νπνίεο δελ ηνλ δπζθόιεπε ε γιώζζα θαζόινπ, κηα θαη εθηόο από ηηαιηθά κηινύζε θαη ξώζηθα), πνπ ηνλ είραλ θάλεη πινπζηόηαην θαη πξώην ζε κόξθσζε ΢θαθηαλό, ηνπ δηλόηαλ θαη ε επθαηξία λα κειεηά ηνλ ηξόπν δσήο ησλ ειεύζεξσλ αλζξώπσλ θαη λα ηνλ ζπγθξίλεη κε ηα βαζαληζηήξηα θαη ηελ ηπξαλλία επί ησλ ζπκπαηξησηώλ ηνπ. Ήηαλ ηέηνηα ε θαηάζηαζε ησλ ππόδνπισλ Υξηζηηαλώλ, πνπ έβιεπε όηη αλ ζπλερηζηεί ζα εμαθαληζηεί θαη ην παξακηθξό ίρλνο Υξηζηηαληζκνύ θαη Διιεληζκνύ ζην λεζί. Κάησ από ηέηνηεο ζθέςεηο δελ άξγεζε λα βξεζεί ζηηο ζπζθέςεηο ησλ Διιήλσλ ηνπ εμσηεξηθνύ πνπ γηλόηαλ ζηελ Σξηέζηε ππό ηελ ππνθίλεζε ηνπ Οξιόθ γηα επαλαζηαηηθό θίλεκα ζηελ ζθιαβσκέλε Διιάδα. Απνδέρεηαη ακέζσο ηελ πξόηαζε γηα επαλάζηαζε δίλνληαο βάζε ζηα κεγάια ιόγηα θαη ηηο θνύθηεο ππνζρέζεηο πεξί ξσζηθήο βνήζεηαο θαη ζπκπαξάζηαζεο. Η θαηάζηαζε ζηελ Κξήηε, ηελ επνρή εθείλε Οη Σνύξθνη θξαηνύζαλ έλαλ αηώλα ηελ Κξήηε θαη ηξεηο αηώλεο ηνλ Μνξηά θαη ηε Ρνύκειε. Σα ΢θαθηά, όκσο, πνπ δελ εζύραζαλ πνηέ ζ’ όιν ην κάθξνο ηεο ελεηηθήο θαηνρήο, είραλ κηα πεξίεξγε ηύρε. Σν 1648, ελώ είραλ ππνηαρζεί όιεο νη γύξσ επαξρίεο θαη ηα θάζηξα ήηαλ γθξεκηζκέλα, δίρσο ην Μεγάιν, νη ΢θαθηαλνί βνεζνύζαλ ηνλ Μαηζαίν Καιιέξγε θαη ηνπο Δλεηνύο ζηηο επηρεηξήζεηο ηνπ Αικπξνύ.

Όπσο καο ιέεη ν Σνύξθνο ηζηνξηθόο Νατκά, «βαζηδόκελνη εηο ην νξεηλόλ θαη δύζβαηνλ ηεο επαξρίαο ησλ, δελ δηήγνλ θηιεζύρσο θαη επί επνρήο ησλ απίζησλ (Ελεηώλ). Γηα ηνλ ιόγν απηό -ζπλερίδεη ν ηζηνξηθόο- έζηεηιαλ νη Σνύξθνη ηνλ Κεηρνπληά ηεο Ρνύκειεο Κνπηνύδ Αιή Αγά, όζηηο θαηέιαβε ην θξνύξηνλ, θαηαδηώμαο θαη δηαζθνξπίζαο ηνπο απεηζείο ηνύηνπο (΢θαθηαλνύο). Ο αξρηζηξάηεγνο πξνζέθεξε δηάθνξα δώξα θαη επεδαςίιεπζε δηαθόξνπο θηινθξνλήζεηο εηο ηνλ ξεζέληα Αιή Αγάλ». Άιινο, όκσο, Σνύξθνο, ν γλσζηόο καο από ηελ πεξηήγεζή ηνπ, ν Δβιηά Σδειεκπή, αλαθέξεη όηη ηα ΢θαθηά ηα πάηεζε ν ίδηνο ν ζξπιηθόο γηα ην παξάζηεκα θαη ηελ αλδξεία ηνπ Γειή Υνπζεΐλ Παζάο, ν Γαδήο. Μεηά ιίγα ρξόληα, θαη ζπγθεθξηκέλα ην 1658, ύζηεξα από ζπλνκηιίεο κε ηνλ Υνπζεΐλ Παζά, ηα ΢θαθηά πνπ κέρξη ηόηε ήηαλ θένπδν ηνπ ίδηνπ ηνπ Υνπζεΐλ, ππάγνληαη ζην βαθνπθηθό ζύζηεκα. Καη αθηεξώλνληαη ζηηο ηεξέο πόιεηο Μέθθα θαη Μεδίλα. ΢ηα ΢θαθηά θαίλεηαη όηη έκεηλε γηα ιίγν θαηξό Σνύξθνο αμησκαηνύρνο. Αιιά θαλέλαο δελ εγθαηαζηάζεθε κόληκα. Σνπο θόξνπο ηνπο, πνπ ήηαλ έλα αζηείν πνζό γηα ηα εκπνξεπόκελα ή πεηξαηηθά έζησ, ΢θαθηά, πόηε ηνπο πιήξσλαλ θαη πόηε όρη, νη ΢θαθηαλνί. Πόηε κε δηακαξηπξίεο ζηνλ ίδην ηνλ ζνπιηάλν θαη πόηε κε δνξηιίθη, θαηάθεξλαλ λα γιηηώλνπλ. ΢ηα ηνπξθηθά αξρεία ηνπ Μεγάινπ Κάζηξνπ, πνπ κεηέθξαζε ν Ν. ΢ηαπξηλίδεο, βξίζθνπκε νξγηζκέλα θηξκάληα ησλ ζνπιηάλσλ, πνπ δεηνύλ λα ιήμεη απηή ε θαηάζηαζε κε ηνπο ΢θαθηαλνύο. Να έλα γξακκέλν «ηε ηξηαθνζηή ηνπ κελόο Ρεηδέπ, ηνπ έηνπο ρίιηα εθαηόλ εβδνκήθνληα δύν (18-3-1759)», δέθα ρξόληα πξηλ από ηα γεγνλόηα πνπ εμηζηνξνύκε: …παξά ηαύηα, νη ξαγηάδεο ηεο ελ ιόγσ επαξρίαο (΢θαθίσλ) ζπλεξγαδόκελνη ζηελώο κεηά ησλ απίζησλ ερζξώλ θνπξζάξσλ θαη όληεο ιίαλ παλνύξγνη θαη δόιηνη, βαζηδόκελνη δε θαη εηο ην δύζβαηνλ ησλ νδώλ ησλ θαη ην απξόζηηνλ ηεο Δπαξρίαο ησλ θαη ζπκπεξηθεξόκελνη πάληνηε κεηά ζθαηόηεηνο, αξλνύληαη… ηελ θαηαβνιήλ ησλ θόξσλ ησλ, πξνβάιινληεο άξλεζηλ θαη εκκνλήλ θαη αληίζηαζηλ, ζπγθεληξσζέλησλ νύησ εηο ρείξαο ησλ άλσ ησλ 40.000 γξνζίσλ… Οζάθηο δε απέζηεηιε (ν έθνξνο) αλζξώπνπο εηο

ηελ Δπαξρίαλ ησλ δηά λα δεηήζνπλ… ηελ πιεξσκήλ… όρη κόλνλ δελ επιήξσζαλ ηνύηνπο, αιι’ νύηε απάληεζηλ ηηλά έδσζαλ… ΢ε παιηόηεξα θηξκάληα βξίζθνπκε ηηο ίδηεο θαηεγνξίεο ηνπ ζνπιηάλνπ γηα ηνπο ΢θαθηαλνύο, πνπ «πεξηθέξνληαη έλνπινη» θαη πεξηθξνλνύλ ηνλ λόκνλ. Κάπνπ-θάπνπ νη δηαηαγέο ηνπ ζνπιηάλνπ γίλνληαη θηιηθέο πξνο ηνπο ΢θαθηαλνύο θαη νξίδνπλ λα κε ηνπο ελνριεί θαλέλαο, λα κε ηνπο ππνβάιινπλ ζε ηαιαηπσξίεο, όηαλ θαηεβαίλνπλ απ’ ηα βνπλά ηνπο λ’ αγνξάζνπλ ζηάξη. Σα αληηθαηηθά θηξκάληα Γηα ηα «δνζίκαηα» απηά ππάξρνπλ αξθεηά ηνύξθηθα ραξηηά. Άιια είλαη νξγηζκέλα θαη άιια θηιηθά. Ο γξακκαηηθόο ησλ ΢θαθηαλώλ ΢γνπξνκάιιεο Νηθνιόο αλαγλσξίδεη ζύκθσλα κε έγγξαθν ηνπ 1767 όηη από ην ρξένο ησλ ΢θαθηαλώλ «δελ θαηεβιήζε νύηε ελ άζπξνλ ή όβνιόο ηηο… αιιά παξακέλεη νιόθιεξνλ ην πνζόλ ηνύην εηο ρξένο ησλ ξαγηάδσλ ηεο επαξρίαο» θαη ππόζρεηαη πιεξσκή. Λίγν πξηλ, ζε βαζηιηθό «Υάηηη Υνπκαγηνύλ» ηεο 19εο Ινπλίνπ 1765 κε ην πεξίθεκν ηδηόγξαθν «κνπηδεπίληδε ακέι νινπλά» (ελεξγήζζσ ζπλσδά) ηνπ ζνπιηάλνπ νξηδόηαλ όηη: «Άκα ηε ιήςεη, ελεξγνύληεο ζπκθώλσο πξνο ηελ επί ηνύηνηο εθδνζείζαλ δηαηαγήλ κνπ… θξνληίζαηε λα ζέβεζζε ηελ παιαηόζελ εηο ηα βαθνύθηα ειεπζεξίαλ… Να κελ επηηξέςεηε εηο ηνπο δξαγνπκάλνπο ή εηο άιινλ ηηλά έμσζελ λα πξνβαίλνπλ εηο ελεξγείαο αληηβαηλνύζαο ηνπο όξνπο αλεμαξηεζίαο απηώλ». Πνύ ζεκαίλεη όηη δελ ειάκβαλαλ εηδηθά κέηξα θαηά ησλ ΢θαθίσλ, δελ ηα εμαηξνύζαλ από ηελ επλντθή κεηαρείξηζε ησλ βαθνπθίσλ, παξά ηελ άξλεζε ησλ ΢θαθηαλώλ λα πιεξώλνπλ θόξνπο. Θξύινο αιιά θαη ηζηνξία έρνπλ κηα εμήγεζε γηα ηελ αληίθαζε: Μηα γπλαίθα πξνζηάηεπε ηα ΢θαθηά κέζα ζηα ζεξάγηα ηνπ ΢νπιηάλνπ εθείλν ηνλ θαηξό: «Η εθ ησλ ελαξέησλ κνπζνπικαλίδσλ Φαηκά Χαηνύλ, Χαλνύκ ΢νπιηάλ, είε δηαξθήο ε αγλόηεο απηήο…», γξάθνπλ ηα ηεθηέξηα. Όηαλ ηνπο απεηινύζαλ νη Σνύξθνη, νη κηζνί ΢θαθηαλνί έκπαηλαλ ζηα θαξάβηα θαη αλνίγνληαλ ζην πέιαγνο θαη νη άιινη κηζνί αλέβαηλαλ ζηα απάηεηα βνπλά θαη ζηα άγξηα θαξάγγηα θαη δελ κπνξνύζε θαλείο λα ηνπο πεηξάμεη. Γηαβάδνπκε ζε θηξκάλη ηεο επνρήο:

«Εάλ δε, παξ’ ειπίδα, θζάζε απεζηαικέλνο ηηο εηο ηελ επαξρίαλ ησλ, νη θαηεξακέλνη θάηνηθνί ηεο θαη νη ππόινηπνη θαπεηαλαίνη ηνπο δηαθεύγνπλ…». ΢ηνλ όξκν ηνπ Λνπηξνύ, πνπ ήηαλ ην «θεληξηθό ιηκάλη» ησλ ΢θαθίσλ, ππήξρε πινύηνο θαη κεγαιείν. ΢ηελ Αλώπνιε ηεο νπνίαο επίλεην ήηαλ ην Λνπηξό, ε αξρνληηά ήηαλ έθδειε. Καη όρη κόλνλ εθείλε ηελ επνρή. ΢ηα ραξηηά ησλ Δλεηώλ αλαθέξεηαη έλα κεγαινπξεπέο γεύκα ηνπ θαπεηάλ Καηζνύιε Παηεξνδάπα ζηνλ γεληθό πξνβιεπηή Κξήηεο Γεξώλπκν Καπέιν, ν νπνίνο επηρεηξνύζε επίζθεςε θηιίαο ζηα ΢θαθηά ην 1608. ΢ην ηξαπέδη απηό, ζύκθσλα κε ηα ραξηηά ησλ Δλεηώλ, ν Αλσπνιίηεο θαπεηάληνο άπισζε ηξηαθόζηα αξγπξά ζθεύε. Καη ζηε ρώξα ΢θαθίσλ, ζηνλ Οκπξόο Γηαιό «κε ηζ’ εθαηόλ ηηο εθθιεζηέο, ηα πινύζηα ηα ζεξάγηα» θαηνηθνύζαλ άξρνληεο «θαιόζεηξνη» θαη λαύηεο «παηλεκέλνη». Η αληηδηθία ΢θαθηαλώλ κε ηνπο «Πεδηλνύο» Οη ΢θαθηαλνί είραλ κηα άιινηε ζησπεξή θαη άιινηε αηκαηεξή αληηδηθία κε ηνπο πεδηλνύο Κξεηηθνύο. Ο ηζηνξηθόο ησλ ΢θαθίσλ Γξ. Παπαδνπεηξάθεο, θαλαηηθόο ππέξ ησλ ζπκπαηξησηώλ ηνπ, νκηιεί πεξί ερζξόηεηνο πνπ νθείιεην ζηελ ππεξνρή ησλ ΢θαθηαλώλ, θπιεηηθή θαη ςπρνινγηθή. Οη ΢θαθηαλνί ήηαλ άλδξεο σξαίνη, επζηαιείο, γελλαίνη θαη ζρεηηθώο επθαηάζηαηνη. Αθόκε θαη νη εγθαηεζηεκέλνη ζηα «θαησκέξηα», κε ηελ επθπΐα, ηελ εξγαηηθόηεηα θαη ηελ επειημία ηνπο, ππεξείραλ ησλ άιισλ. Γεκηνπξγνύζαλ πεξηνπζίεο θαη ζρέζεηο θαη μερώξηδαλ ζηηο θνηλσλίεο πνπ δνύζαλ ζε όιεο ηηο επνρέο. Έγγξαθα ηνπ θαηξνύ εθείλνπ νκηινύλ γηα δνινθνλίεο ΢θαθηαλώλ από άιινπο Κξεηηθνύο ζηελ πεξηνρή ηνπ Ηξαθιείνπ. Δπίζεο αλαθέξεηαη πεξηζηαηηθό θνξνινγηθήο κνξθήο: Οη Σνύξθνη αθαίξεζαλ θνξνινγηθά «δειηία» από ηα ΢θαθηά θαη ηα πξνζέζεζαλ ζε άιιεο επαξρίεο. Πξνθαλώο δηόηη δελ κπνξνύζαλ λα ηα εηζπξάμνπλ νη θνξαηδήδεο. Ο Γαζθαινγηάλλεο πξέπεη λα γλώξηδε όηη νη πεδηλνί Κξεηηθνί δελ ζα ζεθώλνληαλ καδί ηνπ. Ήηαλ άιισζηε έλαλ αηώλα άνπινη θαη άκαζνη ησλ όπισλ, ζε αληίζεζε κε ηνπο δηθνύο ηνπ πνπ νπινθνξνύζαλ από λήπηα. Αθόκε: ΢ηα ΢θαθηά ππήξρε κία ή θαη πεξηζζόηεξεο νκάδεο θαηαδξνκέσλ. Η Ιζηνξία δηαζώδεη κία κε αξρεγό ηνλ Μάξθν, γην ηνπ θαπεηάλ Γησξγάθε. Η νκάδα ηνπ Γησξγαθνκάξθνπ ξήκαδε ηα ππνζηαηηθά ησλ αγάδσλ, πέξα από ηα ΢θαθηά, ζηα απνθνξσληώηηθα θαη ηα ξεζεκληώηηθα ρσξηά. Έπεθηαλ ηε λύρηα, εμόλησλαλ ηνπο αγάδεο θαη ηνπο αλζξώπνπο ηνπο θαη γύξηδαλ ζηα ΢θαθηά θνξησκέλνη κε «θνύξζνο».

Ήηαλ δεηλνί λπρηνπνιεκηζηέο θαη νδνηπόξνη. Οη Σνύξθνη ηνπο απνθαινύζαλ «΢ετηάλ ηαθηκί» θαη ηνλ αξρεγό ηνπο Γαηκνλάξρε. Οη ΢θαθηαλνί είραλ θαη κόληκε αληηδηθία κε ηνλ κεγάιν γαηνθηήκνλα θαη θηελνηξόθν Ικπξαήκ Αιεδάθη, έλαλ απόγνλν Δλεηώλ εμσκνηώλ πνπ θξαηνύζε όιεο ηηο βνξηλέο πιεπξέο ησλ ΢θαθηαλώλ βνπλώλ. Δίρε ζηήζεη κηηάηα, πάεη λα πεη ζηάλεο, δεθαηέζζεξηο από ηα ζύλνξα ηνπ Ρεζύκλνπ κέρξη ηε Μαιάμα, ην βνπλό πνπ ζηέθεη πάλσ από ηε ΢νύδα. Ο πύξγνο ηνπ, παιηό ελεηηθό θξνύξην, θηηζκέλν πάλσ ζηε κνλαδηθή έμνδν ησλ ΢θαθηώλ, ζηέγαδε δεθάδεο ελόπινπο, κεηαμύ ησλ νπνίσλ θαη ρξηζηηαλνύο. Καη νη πνηκέλεο ηνπ είραλ ζπλερείο αληηδηθίεο κε ηνπο ΢θαθηαλνύο. Ο Αιεδάθηο ήηαλ ν βαζηθόο επηηεξεηήο ησλ ΢θαθηαλώλ θαη ν πιεξνθνξηνδόηεο ησλ Σνύξθσλ, γη’ απηό θαη δελ ηνλ ρώλεπαλ νη άιινη αγάδεο ηεο πεξηνρήο θαη δελ αληέδξαζαλ όηαλ, ιίγα ρξόληα αξγόηεξα, ηνλ εμόλησζαλ νη ΢θαθηαλνί. Οη πξώηεο θήκεο ηεο επαλάζηαζεο Παξά ηε κπζηηθόηεηα, θήκεο πσο ηα ΢θαθηά εηνηκάδνληαλ λα ζεθσζνύλ δηέηξεραλ ηηο άγξηεο αθξνγηαιηέο, θαηέβαηλαλ ζηα βάζε ησλ επηά κεγάισλ θαξαγγηώλ θαη έθηαλαλ σο ηηο δεθάδεο θνξπθέο, πνπ πςώλνπλ ην κεγαιείν ησλ Μαδάξσλ σο δπόκηζη ρηιηόκεηξα ςειά. Οη Σνύξθνη ήηαλ θνβηζκέλνη από ηηο θήκεο γηα ηνλ ξσζηθό ζηόιν πνπ είρε θαηαθιύζεη ην Αηγαίν. Καη πεξίκελαλ αλήζπρνη ηελ έθξεμε. Η επηζηξνθή ηνπ Δαζθαινγηάλλε θαη νη ξσζηθέο ππνζρέζεηο Ο Γαζθαινγηάλλεο γπξλά ζηα ΢θαθηά γεκάηνο όλεηξα θαη ελζνπζηαζκό γηα ηελ απειεπζέξσζε ηνπ ηόπνπ ηνπ θαη κε ηόζα ραξνύκελα ζπλαηζζήκαηα δελ δπζθνιεύεηαη θαζόινπ, κηα θη έρεη θπζηθό εγεηηθό ράξηζκα, λα εκςπρώζεη ηνπο ζπκπαηξηώηεο ηνπ. Σνπο θάλεη λα πηζηέςνπλ όηη ήξζε ε ώξα λα ειεπζεξσζεί ην γέλνο ησλ Διιήλσλ από ηνπο Αγαξελνύο κε ηε βνήζεηα ηνπ μαλζνύ γέλνπο, ησλ Ρώζσλ δειαδή, όπσο πξνέιεγε ν ρξεζκόο ηεο «Οπηαζίαο» ηνπ Αγαζαγγέινπ, ελόο πεξίεξγνπ βηβιίνπ πνπ θπθινθνξνύζε επξύηαηα ηνλ 18ν αηώλα. Σν βηβιίν απηό, όπνηνο θη αλ ήηαλ ν ζθνπόο εθείλνπ πνπ ην έγξαςε θη αλεμάξηεηα ηεο πξνθεηηθήο ηνπ αμίαο, είλαη γεγνλόο πσο είρε κεγάιε επίδξαζε ζην θξόλεκα ησλ Διιήλσλ, αλαπηέξσζε θαη ελίζρπζε αλακθηζβήηεηα ηηο ειπίδεο γηα ηελ απειεπζέξσζε θαη αλάζηαζε ηεο εζληθήο θιεξνλνκηάο.

Ο Γαζθαινγηάλλεο αθνύ μεπέξαζε θάπνηνο από ηνπο ελδνηαζκνύο ησλ θαπεηαλαίσλ, θαη αθνύ ηνπο βεβαίσζε όηη ν Μόζθνβνο κάρεηαη θηόιαο ζηα ειιεληθά λεξά, έθπγε γηα ηελ Αδξηαηηθή θαη γύξηζε ηα Υξηζηνύγελλα ηνπ ίδηνπ ρξόλνπ θνξησκέλνο όπια θαη ειπίδεο. «Μεζνύληνο ηνπ κελόο ΢ηεβάι», δειαδή ην ηέινο Ιαλνπαξίνπ 1770, νη Σνύξθνη ησλ Υαλίσλ αλαθέξνπλ ζηνλ ζνπιηάλν όηη, όπσο απνθαιύπηνπλ «εμ αιιεπαιιήισλ πεγώλ γξαπηαί πιεξνθνξίαη», δεθάδεο ξνύζηθα πινία εηζέβαιαλ ζηε Μεζόγεην από ην Γηβξαιηάξ. Φήκεο αιιά θαη αιεζηλέο εηδήζεηο πήγαηλαλ θαη ήξρνλην αλάκεζα ζηα Υαληά θαη ηελ Κσλζηαληηλνύπνιε. Οη παζάδεο ηεο Κξήηεο παληθόβιεηνη απαγόξεπζαλ ζηνπο Υξηζηηαλνύο λα θνξνύλ ξνύρα όκνηα κε ησλ Σνύξθσλ. ΢ηηο πόξηεο ηνπο ράξαμαλ δηαθξηηηθά ζεκάδηα… Ο Αιέμηνο Οξιώθ, πνπ βξηζθόηαλ ηόηε ζηε Πάξν κε ην ξώζηθν ζηόιν, ζηέιλεη μαλά επηζηνιή ζηνλ Γαζθαινγηάλλε θαη ηνπ ππόζρεηαη γηα άιιε κηα θνξά βνήζεηα, αθνύ αξρίζεη ηνλ αγώλα. Με ηε γξαπηή δηαβεβαίσζε ηνπ αξκόδηνπ εθπξνζώπνπ ηεο Ρσζίαο, δελ ήηαλ δπλαηόλ λα κε πηζηέςνπλ νηη κηα νκόδνμε απηνθξαηνξία, κε ηόζεο δπλαηόηεηεο, κπνξνύζε λα ηνπο εγθαηαιείςεη ζηα λύρηα ηνπ αηκνβόξνπ ζεξίνπ γηα λα ηνπο θαηαζπαξάμεη. Η επαλάζηαζε Μεηά ηηο θαζηεξσκέλεο ζπλειεύζεηο ζηηο νπνίεο όινη νη «άλδξεο ησλ αξκάησλ» ςήθηδαλ, ζηηο απιέο ηεο , πόιεκν ή εηξήλε, νη θαπεηάληνη θίλεζαλ, θαλεξά πιένλ, ηηο πξνπαξαζθεπέο. Με πξόζρεκα ην Πάζρα, έθεπγαλ από ηα Κάζηξα θαη ηα πεδηλά ρσξηά νη ΢θαθηαλνί «άπνηθνη» θαη καδεύνληαλ ζηα ΢θαθηά γηα λα αξκαησζνύλ θαη λα θαηαηαρζνύλ ζηα επαλαζηαηηθά ζώκαηα. Σνπξθηθό έγγξαθν επηζεκαίλεη όηη νη άπηζηνη απηνί «αλερώξεζαλ θξπθίσο εθ ησλ ρσξίσλ όπνπ δηέκελνλ θαη ζπλεθεληξώζεζαλ άπαληεο εηο ηελ επαξρίαλ ΢θαθίσλ». Αιιά θαλέλαο άιινο «θαησκεξίηεο» δελ θηλήζεθε. ΢ύκθσλα κε ηνλ ιατθό πνηεηή «Μπάξκπα Μπαηδειηό», ηνλ όκεξν ηνπ Γαζθαινγηάλλε, «κηα κέξα η’ Απξηιηνύ, σο ην θνιαηζηδάθη» νη ΢θαθηαλνί νξγάλσζαλ ην ζηξαηόπεδό ηνπο ζην κηθξό νξνπέδην Κξάπε, ζηελ έμνδν ηνπ θαξαγγηνύ ηνπ Καηξέ, ζηα ζύλνξα κε ηνλ Απνθόξσλα. Αιιά νη πιεξνθνξίεο ηνπ Μπαηδειηνύ δελ είλαη πάληα αθξηβείο. Οη επαλαζηαηηθέο ελέξγεηεο είραλ αξρίζεη από πξηλ. Αζύδνηνη θαη αζπγθξάηεηνη λεαξνί επαλαζηάηεο είραλ νξγαλώζεη ζπζηεκαηηθέο επηζέζεηο θαηά ησλ αγάδσλ. Σελ 25 Μαξηίνπ 1770, κηα κέξα πνπ αξγόηεξα ζα γίλεη εζληθό ζύκβνιν, δεθάδεο παπάδεο πάλνπινη θαη δύν ρηιηάδεο επαλαζηάηεο κε ηνπο θαπεηάληνπο ηνπο, ύζηεξα από

κηα παλεγπξηθή ιεηηνπξγία κεηά ησλ απαξαηηήησλ ππξνβνιηζκώλ, θήξπμαλ ηελ επαλάζηαζε, πςώλνληαο ηελ επαλαζηαηηθή ζεκαία ζηελ Αλώπνιε. Αξρεγνί ησλ επαλαζηαηώλ, εθηόο από ηνλ Γαζθαινγηάλλε αλαθέξνληαη ν Μαλνύζαθαο, ν Γησξγάθεο, ν Βνπξδνπκπάο, ν Υνύξδνο, ν Μπνπλάηνο, ν παπα ΢ήθεο, ν Βνινύδεο, ν Μσξάθεο, ν ΢θνξδίιεο θαη αξθεηνί άιινη -νη ΢θαθηαλνί είραλ από ηόηε ην πάζνο γηα ην θαπεηαληιίθη… Ο Γαζθαινγηάλλεο κε ηνπο δηθνύο ηνπ θαηέβεθε ζηνλ Απνθόξσλα, νπιηζκέλνο απηή ηε θνξά. Καη ζην θεθάιη ηνπ ηύιημε καύξν θεθαινκάληηιν ζηε ζέζε ηνπ λαπηηθνύ θαιπαθηνύ. Άιινη θαπεηάληνη πέξαζαλ ζηα Ρεζεκληώηηθα. Ο Γαζθαινγηάλλεο έθηαζε ζηε Μαιάμα θαη κε ην λαπηηθό θαλνθηάιη εξεπλνύζε ην θξεηηθό πέιαγνο γηα λα αλαθαιύςεη ηα ξνύζηθα θαξάβηα πνπ πεξίκελε. Λίγεο κέξεο πξηλ είρε απαληήζεη κε έλα «Μνιώλ Λαβέ» ζηνπο απεζηαικέλνπο ησλ Σνύξθσλ, ηεξσκέλνπο, πνπ έθεξλαλ πξόηαζε ζπλδηαιιαγήο: «Καη’ νπδέλα ηξόπνλ εζπράδνκελ!». Όκσο ηειεπηαία ζηηγκή ν Αιέμηνο Οξιόθ κε ην ξώζηθν ζηόιν, αληί λα πιεύζεη πξνο ηα Υαληά, όπσο είρε ππνζρεζεί κε ηελ επηζηνιή πξνο ηνλ Γαζθαινγηάλλε, έπιεπζε πξνο ηνλ Σζεζκέ όπνπ θαη ζπκκάρεζε κε ηνλ ηνύξθηθν ζηόιν θαη ηνπ δόζεθε ν ηίηινο «Σζεζκελεζθε», δειαδή ληθεηήο ηνπ Σζεζκέ. Η θίλεζε απηή, έκεηλε ζηελ ηζηνξία ζαλ «Οξισθηθά» θη απέδεημε όηη νη Έιιελεο ρξεζηκνπνηήζεθαλ ζαλ αληηπεξηζπαζκόο ηεο Ρσζίαο απέλαληη ηεο Σνπξθίαο, θαζώο κε ηε ζπλζήθε ΚηνπηζνύθΚατλαξηδή νη ξσζηθέο δπλάκεηο απνρώξεζαλ εγθαηαιείπνληαο ηνπο Έιιελεο. Ο Γαζθαινγηάλλεο βιέπεη ηα ζρέδηα ηνπ λα θαηαξξένπλ κεηά ηελ εγθαηάιεηςε ησλ Ρώζσλ, ελ ηνύηνηο δελ εγθαηαιείπεη ηνλ αγώλα. Γελ ππνθύπηεη. ΢πλερίδεη έζησ θη αλ αξρίδεη λα ράλεηαη θάζε ίρλνο ειπίδαο. Ο ζνπιηάλνο είρε πιεξνθνξεζεί από ηηο 10 Απξηιίνπ ηηο θηλεηνπνηήζεηο ηνπ Γαζθαινγηάλλε. Αιιά δελ ήζειε λα θηλεζεί ρσξίο λα εμαθξηβώζεη ηηο πιεξνθνξίεο. ΢ηηο 7 Μαΐνπ ηνπ 1770 έθηαζε ζην Μεγάιν Κάζηξν απηνθξαηνξηθό θηξκάλη πνπ όξηδε: «Αλ εμαθξηβώζεηε όηη πξάγκαηη νύηνη (νη ΢θαθηαλνί) ηπγράλνπζη επαλαζηάηεο θαη ζηαζηαζηέο, εληζρύνπλ δε ηνπο ερζξνύο ηεο πίζηεσο θαη πξνβαίλνπλ εηο πξάμεηο αλαηξεπηηθάο… ηόηε πάληεο πκείο ελ νκνθσλία εθζηξαηεύζαηε ελαληίνλ ηνπο θαη πξνβήηε εηο ηελ ζθαγήλ θαη ηνλ αθαληζκόλ απηώλ…». ΢ην κεηαμύ νη επαλαζηάηεο εμόλησλαλ ηνπο Σνπξθνθξεηηθνύο ηνπ θάκπνπ θαη ηηο θξνπξέο ησλ κηθξώλ πύξγσλ. Καηά ηα ηνπξθηθά αξρεία, ζηηο 28 Μαΐνπ ν αξρεγόο ηνπ ζηξαηνύ πνπ είρε εληνιή λα ρηππήζεη ηνπο επαλαζηάηεο αλαθέξεη όηη νη πξνζπάζεηέο ηνπ λα εζπράζεη ηνπο

΢θαθηαλνύο απέηπραλ. Ο εγνύκελνο ηνπ Πξέβειε θαη ν επίζθνπνο Αξθαδίαο (Μεζαξάο) πνπ έζηεηιε γηα ζπκθσλίεο εθδηώρζεθαλ από ηνλ Γαζθαινγηάλλε. Οη κάρεο κε ηνλ ζηξαηό πνπ ζπγθεληξώζεθε ζηηο Βξύζεο άξρηζαλ ηηο ύζηεξεο κέξεο ηνπ Μαΐνπ. Οη ηνπξθηθέο δπλάκεηο ρηππνύζαλ ηα ΢θαθηά από δπν κέξε. Από ηελ αλαηνιηθή δηάβαζε, πεξηνρή Σζηιίβδηθα – Καιιηθξάηεο. Καη, θαηά κέησπνλ, από ηελ Κξάπε πξνο Ξπιόδεκα. Οη ζπγθξνύζεηο ζπλερίδνληαλ λύρηα θαη κέξα θαη ην αίκα πιεκκύξηδε ηα απρκεξά βνπλά θαη ην ηζηνξηθό ιαγθάδη ηνπ Καηξέ. Οη πξώηνη λεθξνί όκσο δελ ήηαλ νύηε Σνύξθνη, νύηε επαλαζηάηεο. Ήηαλ Υξηζηηαλνί άκαρνη πνπ νη Σνύξθνη ρξεζηκνπνηνύζαλ γηα κεηαθνξείο, -ζαθνπιηέξεδεο- θαη ηνπο έζηελαλ κπξνζηά από ηα δηθά ηνπο ηκήκαηα γηα λα δερζνύλ πξώηνη ηα ππξά ησλ επαλαζηαηώλ. Η ύζηαηε κάρε Η ππεξνρή ησλ Σνύξθσλ ζε αξηζκό θαη ε απνπζία βνήζεηαο αλάγθαζαλ ηνλ Γαζθαινγηάλλε λα αλαδηπισζεί ζηα βνπλά θαη ηα πεξάζκαηα. Ο αξρεγόο, απνγνεηεπκέλνο από ηελ απαηειή ζηάζε ησλ Ρώζσλ, ζπγθέληξσζε όια ηα ηκήκαηα ζηηο πύιεο ησλ ΢θαθηώλ. Παξά ηελ ηεξάζηηα αξηζκεηηθή ππεξνρή ηνπ ερζξνύ, δίλεη θνληθόηαηε κάρε ζηα ζηελά ηεο Νίκπξνπ πνπ θξαηά δύν νιόθιεξεο κέξεο. Ο ζθνπόο ηνπ δελ είλαη θπζηθά λα εκπνδίζεη ηε πξνέιαζε ηνπ ερζξνύ αιιά λα ηελ θαζπζηεξήζεη, γηα λα δνζεί θαηξόο ζηα γπλαηθόπαηδα λα επηβηβαζζνύλ ζηα θαξάβηα, κηα θαη δελ ππήξρε πηα άιιε ζσηεξία. Ο Σνύξθνο ζεξαζθέξεο αλαθέξεη γξαπηώο ζηνλ παζά ηνπ Μεγάινπ Κάζηξνπ ηελ 20ή ηνπ κελόο ΢αθέξ, 1184, δειαδή ηελ 6ε Ινπλίνπ 1770 όηη «ν ζηξαηόο έθζαζε εηο ηελ επαξρίαλ ΢θαθίσλ» θαη επεηέζε «θαηά ησλ ιεζηώλ» κε ηειεβόια, ηνπθέθηα θαη ινηπά πνιεκηθά όξγαλα (;) θαηαζθάδσλ θαη εμνινζξεύσλ απηνύο». Ο αγώλαο ήηαλ ζθιεξόο θαη άληζνο. Αιιά ν ηόπνο επλννύζε ηνπο επαλαζηάηεο. Οη Σνύξθνη έπξεπε λα πεξάζνπλ από θαξάγγηα θαη άλπδξα βνπλά. Οη ΢θαθηαλνί ηνπο πεξίκελαλ παληνύ, ηνπο αηθληδίαδαλ, θπινύζαλ αθόκε θαη βξάρνπο από ηηο πιαγηέο θαη ηνπο απνδεθάηηδαλ. Οη ζηξαηηώηεο πνπ πξνρσξνύζαλ ζπληεηαγκέλνη καδί κε ηα ππνδύγηα δελ κπνξνύζαλ λα ακπλζνύλ ζ’ απηή ηελ πξσηνθαλή κνξθή πνιέκνπ. Οη κέξεο πεξλνύζαλ. Γίςα θαη δέζηε βαζάληδε ηνπο εηζβνιείο. Οη ΢θαθηαλνί έδηδαλ θαη κάρεο «εθ παξαηάμεσο» ζηελ είζνδν θάζε ρσξηνύ. Οη Σνύξθνη πεξλνύζαλ αθήλνληαο εθαηνληάδεο λεθξνύο ζηα ιαγθνπεξάκαηα θαη ζηα πνξνθάξαγγα.

Οη Σνύξθνη πιεξνθνξνύληαη όηη ηα γπλαηθόπαηδα έρνπλ ζθνπό λα επηβηβαζζνύλ ζηα θαξάβηα γηα λα δξαπεηεύζνπλ θη ακέζσο 6000 ζηξαηόο θαηαθζάλεη ζηελ Αλώπνιε γηα λα ηα εκπνδίζεη. Δθηαθόζηνη σο νρηαθόζηνη ΢θαθηαλνί πνπ βξίζθνληαη ζηελ πεξηνρή ηξέρνπλ γηα λα ηα πξνζηαηεύζνπλ. Πάλσ από ην Λνπηξό γίλεηαη άγξηα κάρε ζηήζνο κε ζηήζνο, κε ην καραίξη, γηαηί κε ηα όπια ππήξρε θίλδπλνο λα θηππήζνπλ ηα γπλαηθόπαηδα. Από ηνπο 700-800 άλδξεο ηνπ Γαζθαινγηάλλε, έρνπλ ζθνησζεί νη 300 όκσο θαη νη Σνύξθνη πιήξσζαλ κε ηίκεκα 1000 λεθξνύο, αιιά κπαίλνπλ ζην ηέινο ζηελ Αλώπνιε. Άξρηζε άγξηα ζθαγή. Άλδξεο θαη γπλαίθεο πνιεκνύλ απεγλσζκέλα ώζπνπ ζθνηώζεθαλ όινη θαη όιεο. Μόλν εθαηό γπλαηθόπαηδα πνπ αηρκαιώηηζαλ νη Σνύξθνη επέδεζαλ από ηνύην ην άγξην καθειεηό. Οη Σνύξθνη απν εθεί θαη κεηά ζπλέρηδαλ ην εμνλησηηθό ηνπο έξγν, θόβνληαο δέληξα, μεξηδώλνληαο ακπέιηα. Όζνπο άλδξεο ζπιιάκβαλαλ ηνπο έζθαδαλ επί ηόπνπ, ελώ ηηο άζρεκεο γπλαίθεο, ηα παηδηά θαη ηνπο γέξνπο ηνπο έξηρλαλ ζε γθξεκνύο γηα λα δηαζθεδάζνπλ. ΢ηε δηάξθεηα ηνύηεο ηεο θνληθήο κάρεο ν Γαζθαινγηάλλεο είρε ζηείιεη ηε γπλαίθα ηνπ καδί κε ηηο δύν κεγάιεο ηνπ θόξεο, ηε Μαξία θαη ηελ Αλζνύζα, ζην Λνπηξό γηα λα κπνπλ ζην θαξάβη ηνπ. Όκσο ζην δξόκν ηξαπκαηίζηεθε ε ΢γνπξνκαιιίλε θαη νη θόξεο ηεο λνκίδνληαο όηη ζθνηώζεθε ηξέρνπλ απειπηζκέλεο, ρσξίο λα μέξνπλ πνπ πεγαίλνπλ, κε απνηέιεζκα λα πέζνπλ ζηα ρέξηα ησλ Σνύξθσλ πνπ όηαλ έκαζαλ όηη είλαη θόξεο ηνπ αξρεγνύ ηηο παξέδσζαλ ζην ζεξαζθέξε. Ο Γαζθαινγηάλλεο ελ ησ κεηαμύ θαηεβαίλεη ζην Λνπηξό, καζαίλεη ην ρακό ησλ παηδηώλ ηνπ, βιέπεη ηε γεληθή θαηαζηξνθή θαη ζηε απειπηζία ηνπ πάλσ απνθαζίδεη λα παξαδνζεί ζηνλ παζά. Οη άιινη αξρεγνί όκσο δελ ηνλ αθήλνπλ λα πξαγκαηνπνηήζεη ηε ζθέςε ηνπ. Ο παζάο ηνπ έζηεηιε επηζηνιή παξαθαιώληαο ηνλ λα παξαδνζεί θαη κε ηελ ππόζρεζε νηη αλ θάλεη απηό πνπ ηνπ έιεγε όρη κόλν δελ ζα βιάςεη ηα ΢θαθηά αιιά ζα θύγεη ακέζσο απν εθεί. Ο Γαζθαινγηάλλεο ζπγθαιεί γεληθή ζπλέιεπζε ζηα Κξνύζηα γηα λα ηνπο αλαθνηλώζεη ηελ πξόηαζε, όκσο ε ζπλέιεπζε απνθαζίδεη νκόθσλα όηη ζα ζπλερίζεη ηνλ αγώλα θαη απαληνύλ ζην παζά νηη δελ ζα παξαδνζνύλ πνηέ. Καη ε ηειεπηαία πξάμε ηνπ αηκαηεξνύ δξάκαηνο παίδεηαη ζην θαξάγγη ηεο Αξάδαηλαο, έλα από ηα πην σξαία θαη επηβιεηηθά θαξάγγηα ησλ Λεπθώλ Οξέσλ κε θαηαθόξπθεο πιεπξέο εθαηνληάδσλ κέηξσλ.

Οη Σνύξθνη καδεύηεθαλ ρακειά θαη ζηξαηνπέδεπζαλ ζην Φξαγθνθάζηειιν όπνπ ππάξρεη λεξό γηαηί νη ΢θαθηαλνί δειεηεξίαζαλ όια ηα πεγάδηα ηεο πεξηνρήο. Καη από θεη κε επηδξνκέο θαη ελέδξεο πξνζπαζνύζαλ λα ζπιιάβνπλ ηνλ Γαζθαινγηάλλε. Η εληνιή ηνπ παζά ήηαλ ξεηή: Να ζπιιεθζεί δσληαλόο ν αξρεγόο. Αιιηώο ν ζηξαηόο, παξά ηηο απώιεηεο θαη ηηο δαπάλεο, δελ ζα έθεπγε από ηα ΢θαθηά. Αιιά θαη νη ΢θαθηαλνί βξίζθνληαλ ζε ηξαγηθή ζέζε. Όια ηα ρσξηά θακέλα. Σα θνπάδηα, ηα ζπίηηα, νη ζνδεηέο ιεειαηεκέλεο. Καη έθηαλαλ νη ςπρξέο κέξεο ηνπ Φζηλνπώξνπ. ΢ε ιίγν ζα θαηέβαηλαλ ρηόληα ζηα βνπλά. Οη ζάιαζζεο ζα αγξίεπαλ. Σα γπλαηθόπαηδα ζα αθαλίδνληαλ. Μέζα ζ’ απηό ην ηξνκεξό θιίκα, ν Γαζθαινγηάλλεο απνθάζηζε λα δερζεί ηηο επίκνλεο πξνηάζεηο ησλ παζάδσλ. Οη θήξπθεο θξαύγαδαλ θάζε κέξα: «Αλ παξαδνζεί ν Δαζθαινγηάλλεο, εκείο ζα θύγνπκε από ηα ΢θαθηά θαη ζα ρνξεγήζνπκε γεληθή ακλεζηία. Ο Δαζθαινγηάλλεο ζα θξαηεζεί γηα έλα δηάζηεκα ζαλ εγγύεζε όηη δελ ζα ζπλερηζζεί ε επαλάζηαζε!» Παξά ηελ θπζηθή θάιπςε ηνπ γλώξηκνπ ηόπνπ, ε λίθε ήηαλ αδύλαηε γηα ηνπο ΢θαθηαλνύο. Γξήγνξα νη Σνύξθνη ηνπο πεξηθπθιώλνπλ θαη όζνη επέδεζαλ αλαγθάζηεθαλ λα δηαζθνξπηζηνύλ ζηα όξε, γηα λα ζσζεί ν θαζέλαο όπσο κπνξνύζε. Μεξηθνί ηόηε έθπγαλ από ηε Κξήηε θαη δελ μαλαγύξηζαλ πνηέ πηα. Όζνη παξέκεηλαλ θαηέβαηλαλ ζαλ αεηνί ηε λύθηα, από ηηο θνξπθέο ησλ βνπλώλ ζηα ηνπξθνρώξηα ησλ γύξσ επαξρηώλ, ζθνηώλνληαο όζνπο αγάδεο ζπλαληνύζαλ θαη άξπαδαλ όηη έβξηζθαλ γηα λα ζξέςνπλ ηα πεηλαζκέλα παηδηά ηνπο. Οη αγάδεο δελ ηνικνύζαλ λα βγνπλ από ηα ζπίηηα ηνπο θαη παξά ηε λίθε ηνπο ήηαλ ηξνκνθξαηεκέλνη. Κη ν παζάο δελ ήζειε λα αθήζεη ηα ΢θαθηά, ξεκαγκέλα αιιά αθόκε αλππόηαθηα, αθνύ θαλέλαο δελ «εκνύηηζε», δελ εδήισζε ππνηαγή. Γηα λα ελζαξξύλεη ην Γαζθαινγηάλλε λα παξαδνζεί, ηνπ ζηέιλεη θη άιιν γξάκκα, ζε ήπην ηόλν όκσο ηνύηε ηε θνξά: ΢αλ έξζεηο λα κηιήζσκε θαη ζαλ αληακσζνύκε, νύια ζε λα ζπκπαζεζηνύλ θαη θίινη ζα γελνύκε. Κη εθείλνο, θάησ από ην βάξνο ηεο επζύλεο γηα ηέηνηα πξσηνθαλή θαηαζηξνθή, έζησ θαη αλ ε πξόζεζή ηνπ δελ ήηαλ θακηά άιιε πέξα από ηε επηζπκία λα ειεπζεξώζεη ηνλ ηόπν ηνπ από ην δπγό ησλ ηπξάλλσλ, ζεσξεί ηνλ εαπηό ηνπ ζαλ θύξην ππεύζπλν θαη απνθαζίδεη λα παξαδνζεί, λνκίδνληαο όηη έηζη ζα εμηιεσζεί.

Ο παζάο ηνλ δέρεηαη, ηνπ παξνπζηάδεη ηε θόξε ηνπ Μαξία γηα λα ηνλ επραξηζηήζεη θαη κεηά άξρηζε λα ηνλ αλαθξίλεη. Κάησ από ηέηνηεο ζπλζήθεο ηνλ αλαγθάδεη, ζαλ εθπξόζσπν θαη αξρεγό ηεο επαξρίαο ηνπ, λα ζηείιεη επηζηνιή πνπ έιεγε ηα εμήο: Πξνο ηνπο θαπεηαλαίνπο ησλ ΢θαθίσλ. Με ην γεληθό αξρεγό ζαο ηνλ νπνίν ζεσξώ θίιν θαη όρη αηρκάισην έδσζα ηηο αθόινπζεο ζπκθσλίεο πνπ πξέπεη λα παξαδερηείηε όινη, αιιηώο ζα ζαο θαηαζηξέςνκε εληειώο. Πξώηνλ: Ο αξρεγόο Γαζθαινγηάλλεο δελ ζα επηζηξέςεη ζηα ΢θαθηά αιιά ζα παξακείλεη καδί καο, γηα ηξία ρξόληα, κε ηελ πεξηπνίεζε θπζηθά πνπ απαηηεί ε ζέζε ηνπ. Γεύηεξνλ: Πξέπεη λα δειώζνπλ νη ΢θαθηαλνί εγγξάθσο όηη αλαγλσξίδνπλ ηελ ηνύξθηθε θπβέξλεζε ηεο Κξήηεο. Σξίηνλ: Οη ΢θαθηαλνί ζα εμαθνινπζνύλ λα έρνπλ ηα όπια ηνπο, ζα δηνηθνύληαη ζύκθσλα κε ηα έζηκά ηνπο, θαη ζα πιεξώλνπλ θάζε ρξόλν 5000 γξόζηα. Σελ επηζηνιή κε ηε ζπκθσλία ηνπ Γαζθαινγηάλλε θαη ηνπ παζά κεηαθέξνπλ δπν ρξηζηηαλνί ζηνπ Αζθύθνπ όπνπ ήηαλ ζπγθεληξσκέλα ηα ππνιείκκαηα ησλ ΢θαθηαλώλ. Αθνύ δελ ππήξραλ πεξηζώξηα επηινγήο, γίλεηαη απνδεθηή από όινπο θαη γξάθνπλ ζην παζά: Γερόκαζηε ηε ζπκθσλία ηνπ αξρεγνύ καο κε ηνλ εμνρόηαην βεδίξε ηεο Κξήηεο, αλαγλσξίδνπκε ηελ Σνύξθηθε θπβέξλεζε, ππνζρόκεζα λα πιεξώλνπκε 5000 γξόζηα θαη εκπηζηεπόκαζηε ηε δσή ηνπ αξρεγνύ καο ζηελ ηηκηόηεηα ηνπ εμνρόηαηνπ βεδίξε. Η ηειεπηαία πξάμε ηνπ δξάκαηνο Σελ απάληεζε απηή ηελ έζηεηιαλ ηελ ίδηα κέξα ζηνλ παζά κε 500 πξόβαηα δώξν, εβδνκήληα πέληε νπιαξρεγνί, ν πξσηόπαπαο θη άιινη έμε παπάδεο. Βαζηδόκελνη ζηηο «ζπκθσλίεο» ηνπ Υαζάλ παζά, λόκηζαλ πσο κπνξνύζαλ αθίλδπλα λα παξνπζηαζηνύλ ζ’ απηόλ αθνύ είραλ δειώζεη ηελ ππνηαγή ηνπο. Σνύην αθξηβώο πεξίκελε θαη εθείλνο. Αθνύ δηέηαμε θαη ηνπο ζπλέιαβαλ ακέζσο, ηνπο παίξλεη καδί ηνπ ζην Ηξάθιεην γηα λα θνζκήζνπλ ην ζξίακβν ηνπ. Μεηά ηνπο θέξλεη ζηηο θπιαθέο ηνπ Κνύιε όπνπ κεξηθνύο θξέκαζε ακέζσο θαη κεξηθνί πέζαλαλ από ηα βαζαληζηήξηα. Όζνη έδεζαλ δελ θαηόξζσζαλ λα δξαπεηεύζνπλ παξά κεηά απν ρξόληα. Σνλ Γαζθαινγηάλλε θαη ηελ θόξε ηνπ ηνπο θξάηεζε ζην ζεξάγην ηνπ ν παζάο γηαηί ήζειε λα ηνπο ρξεζηκνπνηήζεη ζαλ δόισκα κήπσο θαη θαηαθέξεη λα ζπιιάβεη θαη ηνπο άιινπο ηξεηο αδειθνύο ηνπ πνπ είραλ πξνιάβεη λα θαηαθύγνπλ ζηα Κύζεξα. Όκσο

ιίγν θαηξό κεηά αθνύ είδε όηη δελ ππάξρεη πηζαλόηεηα λα θαηαθέξεη ηνύηε ηε ζύιιεςε, απνθάζηζε λα πξνρσξήζεη ζηελ εθηέιεζε ηνπ αξρηθνύ ζρεδίνπ ηνπ. Γειαδή, λα παξαδώζεη ην Γαζθαινγηάλλε ζην καηλόκελν πιήζνο γηα λα ηνλ εθηειέζνπλ. Έηζη, 17 Ινπλίνπ, εκέξα Παξαζθεπή, αξγία ησλ Μνπζνπικάλσλ, γηα λα κπνξνύλ λα παξαβξεζνύλ ζην καξηύξην ηνπ ήξσα, ν Γαζθαινγηάλλεο παξαδόζεθε ζηνπο δήκηνύο ηνπ. Οη Σνύξθνη ηνπ Μεγάινπ Κάζηξνπ πνπ κε ηδηαίηεξε επραξίζηεζε παξαθνινπζνύζαλ πάληα ηηο εθηειέζεηο ησλ Υξηζηηαλώλ, είραλ ζπγθεληξσζεί ζηνλ ηόπν ηνπ καξηπξίνπ ηνπ. Σν καξηύξην ηνπ Δαζθαινγηάλλε ΢ηηο 17 Ινπλίνπ 1771 ην πξσί, ν παζάο θώλαμε έλα βάξβαξν γελίηζαξν, εηδηθό ζηνπο βαζαληζκνύο, θαη ηνπ παξάδσζε ηνλ Γάζθαιν.

- Θέισ ην ζάλαην ζθιεξό θαη ζηε κεγάιε πιαηεία. Ο «εηδηθόο» θάιεζε ζε ζύζθεςε ηελ παξέα ηνπ θαη βξήθαλ ηνλ ηξόπν πνπ ζα ζθόησλαλ ηνλ Γάζθαιν. Σνλ έζπξαλ ζηνπο δξόκνπο. Μαδεύηεθαλ ηα κπνπινύθηα απ’ όιεο ηηο γεηηνληέο. Άθνπζαλ νη Υξηζηηαλνί ηε βνή λα ζεθώλεηαη από ηηο ηέζζεξηο άθξεο ηεο πνιηηείαο θαη καληάισζαλ ηα ζπίηηα ηνπο. Οη θνληάδεο μεθίλεζαλ γηα ηελ πιαηεία ηεο αλαηνιηθήο πύιεο ηνπ Μεγάινπ Κάζηξνπ. Αθ Μετηάλ ηελ έιεγαλ νη Σνύξθνη. Μπξνζηά έζεξλαλ ηνλ κειινζάλαην θαη πίζσ αθνινπζνύζαλ άγξηνη θαη πνιεκηθνί, νη εξσηθνί γελίηζαξνη, έηνηκνη λα δείμνπλ ηελ αλδξεία ηνπο πάλσ ζηνλ δεκέλν Γαζθαινγηάλλε. Ήξζαλ καξαγθνί, έκπεμαλ ηέζζεξηο παζζάινπο ζην ρώκα, θάξθσζαλ ζαλίδεο θη έθαλαλ έλα θάζηζκα ςειό.

- Γηάε πνπ ζα ζε θάηζσ, Δάζθαιε. ΢ην ζξόλν, ζαλ ην κεηξνπνιίηε, έιεγε ν δήκηνο. Ο Γάζθαινο άθνπε θαη δε κηινύζε. Δίρε ην θεθάιη ίζην όζν γηλόηαλ. Κείλε ηελ ώξα, ζηελ πιαηεία ηνπ Μεγάινπ Κάζηξνπ, έλησζε πσο θξηλόηαλ ε Κξήηε ζην πξόζσπό ηνπ θη έθαλε θνπξάγην θη έζθηγγε ηα δόληηα ηνπ λα κελ ηελ πξνζβάιεη. Με ηνλ θξηρηό ζάλαην πνπ ηνπ εηνίκαδαλ νη Σνύξθνη, ινγάξηαδαλ πσο ζα γεινηνπνηνύζαλ ηνλ πξώην επαλαζηάηε ηεο Κξήηεο. Απηό ην θαηαιάβαηλε ν Γάζθαινο. Καη κάδεπε ηε δύλακή ηνπ λα δώζεη ηελ ύζηεξε κάρε. Όηαλ ηέιεησζε ν «ζξόλνο» ηνλ ζήθσζαλ θαη ηνλ θάζηζαλ επάλσ. Σνπ ’δεζαλ ρέξηα θαη πόδηα. Σνπ ’δεζαλ θαη ην θνξκί γεξά λα κε κπνξεί λα θηλεζεί! Καη ζάιπηζαλ. Σόηε ήξζε έλαο γελίηζαξνο κε μπξάθη ζην ρέξη. Αλέβεθε ζηνλ «ζξόλν», άξπαμε ηνλ κάξηπξα απ’ ηα καιιηά θαη άξρηζε λα ηνλ γδέξλεη ζηγά-ζηγά, καζηνξηθά, ζαλ λα ηνλ μύξηδε. Έθνβε ινπξίδεο από ην θεθάιη κέρξη ην ζηήζνο θη ύζηεξα άιιεο πξνο ηελ σκνπιάηε. Φξίθηαζε ν όρινο λα δεη ηέηνην ζέακα. Πήδεμαλ ηα αίκαηα θαη γέκηζαλ ηα

ρέξηα ησλ δεκίσλ. Ο «εηδηθόο» έπαηξλε ηηο ινπξίδεο θαη ηηο πεηνύζε πάλσ ζην πιήζνο: - Σδάκπα πεηζί γηα ηα ζηηβάληα ζαο! Μπξνζηά ηνπ έβαιαλ έλα θαζξέπηε γηα λα κεγαιώζνπλ ηελ νδύλε ηνπ. Έπεηηα έθεξαλ δεκέλν ηνλ αδεξθό ηνπ, Υαηδή ΢γνπξνκάιιε θαη όηαλ είδε ν έλαο ηνλ άιιν,«εκνπγθαιίζζεζαλ σο βόεο δηο θαη ηξηο» θαηά ηελ έθθξαζε ηνπ ηζηνξηθνύ. Από ηε ζηηγκή απηή ν ΢γνπξνκάιιεο ηξειάζεθε. Δθείλν, όκσο, πνπ πεξίκελαλ νη Σνύξθνη αμησκαηνύρνη, δελ έγηλε. Μάηαηα ινγάξηαδαλ πσο ν Γάζθαινο ζα νύξιηαδε, ζα ’θιαηγε, ζα γύξεπε έιενο. Δθείλνο πάιεπε ζαλ άληξαο πεξήθαλνο κε ηνπο θνβεξνύο πόλνπο. Κάζε θνξά πνπ ην μπξάθη έθνβε ην θνξκί ηνπ, αθνπγόηαλ έλα πληρηό κνπγθξεηό. Σίπνηε άιιν. Ο όρινο εθλεπξίζηεθε από ηελ αληνρή ηνπ. Έλησζαλ πσο ηνύηνο ν γθηανύξεο πεξηθξνλνύζε ηνλ ζάλαην θαη ηνπο δεκίνπο ηνπ, θέξδηδε κηα θξαηεξή κάρε κέζα ζηελ θαξδηά ηνπ Μεγάινπ Κάζηξνπ θαη απνζεξηώζεθαλ. Ύβξηζαλ ηνλ Υξηζηό θαη ηνπο Κξεηηθνύο θαη απείιεζαλ γεληθή ζθαγή γηα κηα ζηηγκή. Έλαο Σνύξθνο, ν Υαζάλ Μαξάδεο, δηεγήζεθε ζε βαζηά γεξάκαηα, ηελ εληύπσζε πνπ ηνπ ’θαλε ν εξσηθόο ζάλαηνο ηνπ Γαζθάινπ. Ήηαλ ηόηε λένο θαη θαλαηηθόο. Έβιεπε ηνλ θαπεηάλην λα παιεύεη ζπγθξαηεκέλνο κε ηα βαζαληζηήξηα θαη ηξόκαμε: «Απηόο δελ ήηαλ άλζξσπνο, κα ηελ πίζηε κνπ». Οη δήκηνη, όκσο, ζπλέρηζαλ θαη κεηά ηνλ ζάλαηό ηνπ λα θόβνπλ ην δέξκα ηνπ λεθξνύ θαη λα ην πεηνύλ ζηνλ όριν. Γηα λα πηζηέςνπλ πσο πέζαλε ηνλ άθεζαλ πάλσ ζηα μύια, δπν κέξεο, λα ηνλ ζαπίζεη ν θαινθαηξηλόο ήιηνο. Ύζηεξα έβαιαλ δπν ξαγηάδεο θαη ηνλ έζαςαλ ζ’ έλα ιάθθν, κηα δεθαξηά βήκαηα λνηηναλαηνιηθά από ηε γσλία ηεο Αθ-Σάκπηαο. Δθεί ζθέπαζε ην ιείςαλό ηνπ ην ρώκα ηνπ Κάζηξνπ θη ε ιεζκνληά. Η είδεζε ηνπ καξηπξηθνύ ζαλάηνπ ηνπ Γαζθαινγηάλλε ζπγθιόληζε ηα ΢θαθηά. Οη θαπεηάληνη, πνπ έκεηλαλ κε ην ηνπθέθη ζηα ρέξηα πάλσ ζηα εξείπηα, νξθίζηεθαλ εθδίθεζε. ΢πλέρηζαλ ηηο επηδξνκέο θαηά ησλ αγάδσλ θαη ηξία ρξόληα αξγόηεξα εμόλησζαλ θαη ηνλ παλίζρπξν Αιεδάθε θαη ηηο εθαηνληάδεο ησλ αλζξώπσλ ηνπ ππξπνιώληαο ηνλ πύξγν ηνπ θαη θαηαζηξέθνληαο ηα ππνζηαηηθά ηνπ. Πιεξνθνξίεο γηα ηνλ ηόπν ηνπ καξηπξίνπ Οη γλώκεο ησλ ηζηνξηθώλ δηράδνληαη. Ο Παπαδνπεηξάθεο, ν πιεζηέζηεξνο πξνο ηα γεγνλόηα θαη πξώηνο θαη θπξηόηεξνο ηζηνξηθόο ηεο επαλάζηαζεο ηνπ 1770, ν νπνίνο γξάθεη όηη παξέιαβε από ηνλ Ισάλλε Πσιηνπδάθε αλέθδνηα έγγξαθα ζρεηηθά κε ηελ επαλάζηαζε, αλαθέξεη όηη ε εθηέιεζε έγηλε «εηο ηελ πιαηείαλ, ηελ νύζαλ πξνο ηελ αλαηνιηθήο πύιελ ηνπ Ηξαθιείνπ ηνπξθηζηήλ νλνκαδόκελελ Αη-Μετληάλ».

Η ήηαλ ε πύιε ηνπ Αγίνπ Γεσξγίνπ ή Λαδαξέην, ζηε λόηηα πιεπξά ηεο ζεκεξηλήο πιαηείαο Διεπζεξίαο. Ο Μνπξέιινο αλαθέξεη όηη ε εμέδξα ζηήζεθε θάησ από έλα πιάηαλν ηεο πιαηείαο, ν Φηιάθεο αληηγξάθεη ηνλ Παπαδνπεηξάθε θαη ν Κξηαξήο δελ αλαθέξεη θαζόινπ ηνλ ηόπν ηνπ καξηπξίνπ, Πηζαλόλ πάλησο λα ππάξρνπλ πάλσ ζε απηό πεξηζζόηεξεο πιεξνθνξίεο ζηνπο θώδηθεο ηνπ Σνύξθηθνπ Αξρείνπ Ηξαθιείνπ πνπ ε έξεπλα ηνπο ζα θσηίζεη όρη κόλν απηό ην πεξηζηαηηθό, αιιά θαη πνιιέο άιιεο ζειίδεο ζηελ αηκαηόβξεθηε ηζηνξία ηνπ λεζηνύ θαηά ηελ πεξίνδν ηεο Σνπξθνθξαηίαο. Όζν γηα ηνλ ηόπν ηαθήο, ν Παπαδνπεηξάθεο αλαθέξεη όηη ν «ππεξνγδνεθνληνύηεο» Σνύξθνο Υαζάλ Μαξάδεο πνπ παξαβξέζεθε ζηελ εθδνξά, δηεγήζεθε ηε ζθελή ζηνλ Ισάλλε Πσιηνπδάθε ην 1838 θαη ηνπ έδεημε ηνλ ηόπν πνπ ηνλ έζαςαλ. Σνλ έζαςαλ ζε έλα ιάθθν λνηηναλαηνιηθά ηεο Αθ Σακπηάο. Γειαδή ζηελ πεξηνρή πνπ βξηζθόηαλ ην καηεπηήξην «Μεηέξα». Σν ηξαγνύδη ηνπ Δαζθαινγηάλλε Γεθαέμη ρξόληα αξγόηεξα (1786), ην ηξαγηθό ηέινο ηεο επαλάζηαζεο ηνπ Γαζθαινγηάλλε, εμηζηνξεί ζην πνίεκα πνπ ζπλέζεζε ν αγξάκκαηνο ηπξνθόκνο από ην Μνπξί ΢θαθίσλ, κπάξκπα Μπαηδειηόο. Δάλ δελ ππήξρε ην ηξαγνύδη ηνύην θαη ην ζρεηηθό θεθάιαην ηεο ηζηνξίαο ηνπ Παπαδνπεηξάθε πνπ ην ζπλέγξαςε ζπγθεληξώλνληαο εθαηό ρξόληα αξγόηεξα δηάζπαξηα ζηνηρεία από ηελ παξάδνζε, πηζαλόλ ε επαλάζηαζε ηνπ Γαζθαινγηάλλε λα είρε ιεζκνλεζεί εληειώο. Ο κπάξκπα Μπαηδειηόο (Παληειήο), πνιεκηζηήο ηνπ Γαζθαινγηάλλε, ζπλέζεζε ην Σξαγνύδη ηνπ Γαζθαινγηάλλε, έλα έπνο 1034 ζηίρσλ, πνπ ην ππαγόξεπζε ζηνλ Αλαγλώζηε ηνπ παπά ΢ήθε ΢θνξδύιε, ν νπνίνο ην θαηέγξαςε, γηαηί ν ίδηνο ν κπάξκπα Μπαηδειηόο ήηαλ εληειώο αγξάκκαηνο (ην ζπκόηαλ όιν απ’ έμσ, όπσο νη αξραίνη επηθνί πνηεηέο). Σν ζπγθινληζηηθό ζηηγκηόηππν ηεο αθήγεζεο πεξηγξάθεηαη από ηνλ Αλαγλώζηε (πνπ πξνθαλώο ήηαλ θη απηόο ξηκαδόξνο, δειαδή ιατθόο πνηεηήο) ζην ζπγθηλεηηθό επίινγν ηνπ πνηήκαηνο. Δθηόο από ηελ ηζηνξηθή θαη ηελ πνηεηηθή αμία ηνπ έξγνπ, εληππσζηαθά είλαη ηα θνηλά ζηνηρεία ηνπ κε ηελ αξραία επηθή πνίεζε θαη ηδηαίηεξα κε ηα νκεξηθά έξγα κεηαμύ ησλ άιισλ, ε επαλάιεςε θάπνησλ θξάζεσλ ή, ζπάληα, θαη νιόθιεξσλ ζηίρσλ (απαξαίηεην γηα θάπνηνπο πνπ δελ έγξαθαλ, αιιά κόλν ζπκνύληαλ απ’ έμσ ηόζεο εθαηνληάδεο ζηίρνπο), θαζώο θαη ην όηη μεθηλά κε επίθιεζε ηνπ πνηεηή ζην Θεό λα ηνλ βνεζήζεη λα θέξεη ζε πέξαο ηελ πξνζπάζεηά ηνπ, όπσο ν Όκεξνο μεθηλνύζε κε ηε γλσζηή επίθιεζε

ζηε Μνύζα. Από ηα θπξηόηεξα θνηλά ζηνηρεία όκσο είλαη ε εμηζηόξεζε ησλ καρώλ, ν ηξόπνο πεξηγξαθήο ηνπ ήξσα θαη ε αθήγεζε ησλ δηαιόγσλ θαη ησλ αληηπαξαζέζεσλ αλάκεζα ζηα πξόζσπα ηνπ έξγνπ είλαη θαλεξό όηη ν πνηεηήο δελ έρεη ζην λνπ ηνπ κόλν λα εμηζηνξήζεη ηα γεγνλόηα, αιιά αλαδεκηνπξγεί, κε γλήζην ινγνηερληθό πλεύκα, κέζα ζην έξγν ηνπ νιόθιεξν ηνλ θόζκν ζηνλ νπνίν δηαδξακαηίδεηαη ε ηξαγσδία γξάθεη έλα έκκεηξν κπζηζηόξεκα. Σν 1978 ν αμέραζηνο παπά Άγγεινο Φπιιάθεο ερνγξάθεζε κεγάιν κέξνο ηνπ ηξαγνπδηνύ, ζε παξαδνζηαθό ζθνπό, ζην δίζθν Σν Σξαγνύδη ηνπ Γαζθαινγηάλλε (Calypso 80001). Δκείο ην παίξλνκε από ην εμαίξεην βηβιίν ηνπ ΢θαθηαλνύ δεκνζηνγξάθνπ, εξεπλεηή θαη ζπγγξαθέα Πάξη ΢η. Κειατδή Η Δπαλάζηαζε ηνπ Γαζθαινγηάλλε (εθδ. «Καξάβη θαη Σόμν», Αζήλα 1978) ζε κεξηθή αληηπαξαβνιή κε ηελ έθδνζε ηνπ Βαζίιε Λανύξδα (Σν Σξαγνύδη ηνπ Γαζθαινγηάλλε, εθδ. Μνπξκέι, Ηξάθιεηνλ Κξήηεο 1947) θαη ην κεηαθέξνκε ζηε ζεκεξηλή νξζνγξαθία. Γηα ηηο ππνζεκεηώζεηο ζπκβνπιεπηήθακε αξθεηέο θνξέο ην αλαιπηηθό γισζζάξη ηνπ βηβιίνπ. ΢ηελ πιήξσο ζρνιηαζκέλε, ηζηνξηθά θαη θηινινγηθά, έθδνζε ηνπ Βαζίιε Λανύξδα (Σν Σξαγνύδη ηνπ Γαζθαινγηάλλε, εθδ. Μνπξκέι, Ηξάθιεηνλ Κξήηεο 1947) επηζεκαίλνληαη ηξεηο αλαθξίβεηεο ζηα ηζηνξηθά ζηνηρεία πνπ δίδεη ν κπάξκπα Μπαηδειηόο: Όηη νη ΢θαθηαλνί δελ ήηαλ απαιιαγκέλνη από θόξνπο, όπσο αλαθέξεηαη ζην Σξαγνύδη, όηη ν Πξσηόπαπαο, πνπ ήηαλ ζείνο ηνπ Γαζθαινγηάλλε, ζπλειήθζε ζηα ΢θαθηά, ζύκθσλα κε ηηο ηνπξθηθέο αλαθνξέο ηεο επνρήο, θαη όρη ζπλνδεύνληαο ην Γαζθαινγηάλλε, καδί κε ηνπο άιινπο, ζην Ηξάθιεην, όηη ην καξηύξην ηνπ Γαζθαινγηάλλε ζπλέβε όρη ακέζσο, αιιά κεηά από έλαλ νιόθιεξν ρξόλν αηρκαισζίαο (17 Ινπλίνπ 1771). Καηά ηνλ ίδην ην ζρνιηαζηή, νη αλαθξίβεηεο απηέο (παξόιν πνπ πξέπεη λα θάλνπλ ηνλ ηζηνξηθό εξεπλεηή πξνζεθηηθό ζηελ αμηνπνίεζε ηνπ Σξαγνπδηνύ) θαζόινπ δε κεηώλνπλ ηελ αμία ηνπ πνηήκαηνο· αληίζεηα, «αλαβαζκίδνπλ ινγνηερληθά ηελ πξαγκαηηθόηεηα», εθθξάδνληαο θαζαξόηεξα απηά πνπ όθεηιε ν πνηεηήο λα ηνλίζεη. (πξώην κέξνο) Θε κνπ, θαη δώζ’ κνπ θώηηζε, θαξδηά ζαλ ην θαδάλη, λα θάηζσ λα ζπιινγηαζηώ ην Γάζθαιν ην Γηάλλε, Θε κνπ, θαη δώζ’ κνπ ινγηζκό θαη κπόξεζε λ’ αξρίμσ, ην Γάζθαιν ηνλ μαθνπζηό πξηθηά λα ηξαγνπδήμσ, Θε κνπ, θαη δώζ’ κ’ απνκνλή θαη λνπλ εηο ην θεθάιη, λ’ αλαζηβάισ θαη λα πσ θαη ησ ΢θαθηώ ηα βάιε.

Ο Μπέεο απνύ ηε Βιαρηά θη ν Μπέεο ’πνύ ηε Μάλε θξπθνθνπβέληεο είραζη κε ην Γαζθαινγηάλλε, νπνύ ’ηνλε μερσξηζηόο ζε πινύηε θη αμηνζύλε, κε ηελ θαξδηά ληνπ ήζειε ηελ Κξήηε Ρσκηνζύλε[1]. Κάζε Λακπξή θαη Κπξηαθή έβαλε ην θαπέιν θαη ηνπ Πξσηόπαπά ’ιεγε «Σν Μόζθνβν[2] ζα θέξσ, λα ηα ζπληξάκεη ηα ΢θαθηά, ηζη Σνύξθνπο λα δηγώμνπ θαη γηα ηελ Κόθθηλε Μειηά δξόκν λα ηώλε δώζνπ. Κη όζ’ απ’ απηνύο ην ζέινπζη ζηελ Κξήηε λ’ απνκείλνπ, ζηαπξό λα πξνζθπλήζνπζη θαη ρξηζζηαλνί λα γίλνπ.» Μά ’ιεγε θη Πξσηόπαπαο «Γάζθαιε, είληα ινγηάδεηο; Θα ηα ζθιαβώζεηο ηα ΢θαθηά κ’ απηά πνπ ινγαξηάδεηο. Κη άλε λην κάζ’ ν βαζηιηάο[3], Σνπξθηά ζα κάζε θέξεη, λα δίδνκε δσζίκαηα[4] ζαλ θη εηο ηα θάησ κέξε, λα δίδνκε δσζίκαηα, λα δίδνκε ραξάηζηα, θαη ζα καο πέςεη κνλνκηάο ηξαθόζηα κπατξάθηα, λα κπνύκε ζηα δσζίκαηα, ραξάηζηα θάζε ρξόλν. πνηνί δελ πιεξώλνπ ηδεξεκληά[5]; Οη ΢θαθηαλνί ’ληαη κόλν! Γάζθαιε Γηάλλε, ζώπαζε, ηελ Κξήηε κελ μεβγάιεηο[6], Σα παιιεθάξγηα ησ ΢θαθηώ εηο ηε θσζηά ζα βάιεηο.» «΢ώπαηλε κπιην, Πξσηόπαπα, κα ύζηεξηο γ-ή πξώηα, εγώ ζα πάσ ην ζηαπξό εηο ησ Υαληώ ηελ πόξηα, εγώ ζα πάσ ην ζηαπξό ζηελ πόξηα λα θνιιήζσ θαη κε ηζη ιεκνλόθνππεο όμσ λα ηζη πνξίζσ. Γε δίδσ ’γώ δσζίκαηα, δε δίδσ ’γώ ραξάηζηα, θη αο κάζε πές’ ν βαζηιηάο ρηιηάδεο κπατξάθηα. Αο κάζε πές’ ν βαζηιηάο αζθέξγηα θαη παζάδεο, έρνπζηλ άληξεο ηα ΢θαθηά άμηνπο πνιεκηζηάδεο, έρνπζηλ άληξεο ηα ΢θαθηά άμηνπο θαη παιιεθάξγηα λα ζαιαζζώζνπλ ηελ Σνπξηθά , λα ηήλε θάλ’ ηα ςάξηα, νύιεο ηζε Κξήηεο ηελ Σνπξθηά ζηε ζάιαζζα λα ξίμνπ θαη ιίγνπο λα ηζ’ αθήζνπλε ζηζη ρώξεο[7] λα γπξίζνπ, θαη κε ηζη πξώηνπο ηνπ Μσξγηά[8] έρνκε ζπθσλίεο ηζη Σνύξθνπο λα ηζη δηώμνκε, λα πάζη ζηζη ρ-Ιληίεο. Με ηζη Βιαρηάο ηνλ Πξίληδηπα έρνκε κηιεκέλα Σνύξθν λα κελ αθήζνκε ζηνλ ηόπν καο θηαλέλα, θη ν Μόζθνβνο νγιήγνξα θαξάβηα ζε λα πέςεη, ηζη δνπισκέλνπο ρξηζζηαλύο γηακηά λα μεκηζηέςεη[9].» Γείρλεη ηνπ θαη ηα γξάκκαηα πνύ ’ρε ’πό ηζε Ρσζίαο θη απνύ ην Μπέε ηνπ Μσξγηά θαη Μπέε ηζε Βιαρίαο,

πνπ κέζα θεη ηνπ ιέγαζη “Γάζθαιε, ραδηξεύγνπ[10], θαξάβηα ’πνύ ην Μόζθνβν θη αζθέξγηα ζα θαηέβνπ? θαη ζαλ αθνύζεηο πόιεκν ζε ηνύηα δα ηα κέξε λα μεθηλήζεηο ην επηύο κε νύιν ζνπ η’ αζθέξη, ηα παιιεθάξγηα ησ ΢θαθηώ ζηζη Σνύξθνπο λα κνιάξεηο, λα κελ ησλέ ρσζηεί[11] θηαλείο, πεδόο γ-ή θαβαιάξεο. θαη ηελ Σνπξθηά νύιε καδί λα ηήλε πνιεκνύκε, ιεύηεξε ηελ παηξίδα καο νγιήγνξα λα δνύκε”. «Άθνπζεο ’δά, Πξσηόπαπα, ηα γξάκκαηα πώο πάζη; Ούι’ νη Ρσκηνί ζα ζεθσζνύ θαη ηελ Σνπξθηά ζα θάζη? κα ζε λα πεξηκέλνκε γηα λα ραδηξεπηνύζη, ηα θάηεξγα[12] ηνπ Μόζθνβν θάησ λα θαηεβνύζη. Καηηέο[13] ραξά ζηζη ΢θαθηαλνύο εηο ηνλ θαηξόλ εηνύην γηαηί ζα ιεπηεξώζνπζη ηελ Κξήη’ από ηνλ Σνύξθν!» Δηόηεο θη ν Πξσηόπαπαο θνπλεί ηελ θεθαιή ληνπ, ζπιινγηαζκέλνο βξίζηεηαη θαη ζιίβεη’ ε ςπρή ληνπ. «Γάζθαιε Γηάλλε» ιέεη ηνπ, «έια ζην ιντζκό ζνπ, νύιεο ηζε Κξήηεο ην ιαό ζα πάξεηο ζην ιαηκό ζνπ, θαη ζε λα βάιεηο ηα ΢θαθηά εθεί πνπ δε ρσξνύζη θη νύι’ νη παζάδεο θη ε Σνπξθηά έπά ζα καδσρηνύζη, θη ώζηε[14] λα ’ξζνύλ ηα θάηεξγα θη ν Μόζθνβνο λα θηάμεη δε ζά ’ρεη ζπίηη ΢θαθηαλόο εηο ηα ΢θαθηά λα θάηζεη? ηα παιιεθάξγηα ησ ΢θαθηώ ζε λα ιηγνιαΐζνπ[15] θαη ρήξεο θη νξθαλά παηδηά νπίζσ λησλ ζ’ αθήζνπ. Σα παιιεθάξγηα ησ ΢θαθηώ άδηθα ζα ραζνύζη θαη ηα ΢θαθηά αλσθέιεπηα ζα πά’ λα ζθιαβσζνύζη.» Καη παίξλεη ην κπηλίζη ληνπ[16], πάεη ζηελ εθθιεζηά ληνπ γηα λα δηαβάζεη ην ζπεξλό θη αύξην ηε ιεηηνπξγηά ληνπ. Καη βάλεη ην κπηλίζη ληνπ, πάεη ζηελ εθθιεζία, παξάθιεζε γηα ηζη Ρσκηνύο θάλεη ζηελ Παλαγία. Μά ’ξζαζη πάιη γξάκκαηα εηο ηνπ Γαζθαινγηάλλε, πσο εζεθώζεθ’ ε Βιαρηά θη ε Ρνύκειε θη ε Μάλε, πσο ζην Μσξγηά κνζθόβηθεο αξκάδεο ηξηγπξίδνπ θαη ζηε ζηεξηά ζηκώλνπζη, ηα θάζηξα θνβεξίδνπ? θη εηο ηα λεζηά πεγαίλνπζη, ηξηγύξσ ζνιαηζάξνπ, θη νύια ηα θάζηξα ησλ Σνπξθώ γιήγνξα ζε λα πάξνπ. Καζίδεη γξάθεη γξάκκαηα κε πέλα θαη κειάλε λα καδσρηνύλ νη γέξνληεο θη νύι’ νη κεγαινπζηάλνη. Γξάθεη ζε νύια ηα ΢θαθηά γηα λα πξεκαδσρηνύζη, λα ηώλε δείμεη γξάκκαηα θη απεινγηά[17] λα πνύζη,

λα ηώλε δείμεη γξάκκαηα πνύ ’ξζαζηλ από πάλσ θη εηο ην Μσξγηά ζεθώζαζη πόιεκν ηνπ ΢νπιηάλν. Μαδώλνπληαη θη νη γέξνληεο θη νύι’ νη κεγαινπζηάλνη θη απήο εκαδσρηήθαζη, γπξίδεη θαη ησλ θάλεη: «Άξρνληεο, λα γξνηθήζεηε ην βηαζηηθό ρακπέξη, επιάθσζελ ν Μόζθνβνο ’πό ηνπ Μσξγηά ηα κέξε. Από θαηξό ζαο ηό ’ιεγα γηα λα ραδηξεπηνύκε, ηελ Κξήηε ηελ παηξίδα καο ιεύηεξε λα ηε δνύκε.» Κη όληηκσο ν Πξσηόπαπαο κε ηε δηθή ληνπ γλώζε[18] εγύξηζε θαη ιέεη ηνπ «Να κελ ήζειε ζώζεη. Γηαη’ από ρξόλνπο ε Σνπξθηά ιίγε ’θνξκή ηε ζέιεη λα βγεη λα θάκεη ηα ΢θαθηά εδέηζη πνπ ηα ζέιεη!» Μα θείλνο βγάλεη ηε γξαθή πνπ ηνύ ’ξζελ από πάλσ, πσο εζεθώζαλ νη Ρσκηνί πόιεκν ηνπ ΢νπιηάλν? θαη βγάλεη θαη ηα γξάκκαηα πνύ ’ρελ από ηε Μάλε πσο εθαηέβε ν Μόζθνβνο θάησ ’πνύ ην Πνηάκη[19], θη εθηάμαλ ηα θαξάβηα ληνπ θη επηάζαλ’ ηα Μπνπγάδηα θη άιιά ’ξζαζηλ εηο ην Μσξγηά γηα λα θπιάγνπ βάξδηα? Κη απήο ησλ ηα απνδηάβαζελ ν Γάζθαινο, ξσηά ηζη λα πνπλ θη απηνί ηε γλώκε λησ θη είληα βνπιή[20] λα πηάζεη; Κη εθείλνη απνθξηζήθαζη πσο ζε λα η’ αθινπζνύζη, ηζε Ρσκηνζύλεο ηνλ νρηξό νύινη λα πνιεκνύζη: «Γάζθαιε Γηάλλε, ζπνύδαδε[21] θαη θάκ’ ό,ηη ζ’ αξέζεη, πξίρνπ ζεθώζ’ ν βαζηιηάο Σνπξθηά λα κάζε πέςεη? κα κεηο είκαζηαλ έηνηκνη ζηνλ πόιεκν λα κπνύκε, ηελ Κξήηε ρσξίο βάζαλα γιήγνξα λα ηε δνύκε? άξκαηα δε καο ιείπνπληαη θαη κνλεηζηά[22] ’ληαη πιήζηα, ηελ Παλαγία ζά ’ρνκε θαη ην Υξηζηό βνήζεηα.» Λέεη ησλε θη ν Γάζθαινο επηύο λα ’ξδξηληαζηνύζη[23] θαη λα κνλνκεξίζνπζη θάησ λα θαηεβνύζη, λ’ αξρίμνπζη ηνλ πόιεκν γηαη’ ν θαηξόο ζπνπδάδεη[24] θη ν Μόζθνβνο ην πάηεζε ηζε Πόιεο[25] ην Μπνπγάδη. Πηάλεη βνπιιώλεη[26] κηα γξαθή, πέκπεη ηε ζην ΢νπιηάλν γηα λα ζεθώζεη ηελ Σνπξθηά από ηελ Κξήη’ απάλσ? γ-ή λα ζεθώζεη ηελ Σνπξθηά θη από ηα ηξία θάζηξε, γ-ή ζα ηνπ θάκεη πόιεκν θη νύια ζα ηα ραιάζεη. Μα έκαζέ λην θη ν Παζάο απ’ όξηδε ηδη ρώξεο πσο ηα ΢θαθηά ζεθώζαζη πνιεκηθέο κπαπηώξεο. ΢ην Ρέζεκλνο θαη ζηα Υαληά ην κνπθαξέκη[27] θηάλεη θαη πέκπεη θη εηο ηνπ βαζηιηά ζηελ Πόιε ην θεξκάλη:

«Να δεηο, αθέληε βαζηιηά, θαη πέο κνπ πώο λα δηάμσ[28], γ-ή λα η’ αθήζσ ηα ΢θαθηά γ-ή νύια λα ηα θάςσ; Γηαη’ εμεκπγηαζηήθαζη[29] λα πάξνπλ ίζηα θάησ θη νύιε ηελ Κξήηε γιήγνξα ζα θάκνπλ άλσ θάησ? πόιεκνλ εζεθώζαζη ηζη Σνύξθνπο λα δηγώμνπ, ζηαπξό λα πξνζθπλήζνπζη γ-ή’ νύινπο λα ηζη ζθνηώζνπ? πόιεκνλ εζεθώζαζη, θεθάιη ηζ’ αθεδηάο ζνπ[30], λα πάξνπζη ηζη ηόπνπο ζνπ, λα δηώμνπλ ηα παηδηά ζνπ, θαη θάζε κέξα βηαζηηθά καο πέκπνπζη καληάηα λα θύγνκελ νγιήγνξα, λ’ αθήζνκε ηα θάζηξα, λα ηώλε παξαηηήζνκε θιεηδηά θαη ηνπαλάδεο[31], ιέζη καο λα κηζέςνκελ αζθέξγηα θαη παζάδεο!» Μα γξάθεη ηνπ θη ν βαζηιηάο «Αλήκελε[32] ιηγάθη θη άζ’ ηζη θη αο εζεθώζαζη πνιεκηθό ζαληδάθη[33]? ζηέθα θαη κίιεζέ ησλε λα δεηο ηελ αθνξκή λησ, κελ εθνπδνπιαζήθαζη λα θάλ’ ηελ θεθαιή λησ? πάιη θαη δε ζ’ αθνύζνπζη λα θάηζνπλ εηο η’ αβγά λησ, λα βγεηο κε νύιε ηελ Σνπξθηά λα θάςεηο ηα ρσξηά λησ? λα κάζνπ πώο ηζη παίξλνπζη ηνπ βαζηιηά ηζη ρώξεο, γηαηί πνιιή αλαθεθαιηά[34] ησλ έξρεη’ ώξεο ώξεο!» Σζη πξώηεο κέξεο η’ Απξηιηνύ, έλα θνιαηζηδάθη[35], νη ΢θαθηαλνί ζεθώλνπζη ζηελ Κξάπε ην ζαληδάθη? ηε ζπβνπιή ηνπ βαζηιηά δε ζηέθνπ λ’ αλεκέλνπ, κνλεκεξίο ζεθώλνπληαη, ζηα θαησκέξηα κπαίλνπ, ηζη Σνύξθνπο δηαγνπκίδνπζη, ζηα θάζηξα θνπβαιηνύληαη θη όζνη ’πνκείλαλ’ ζηα ρσξηά, εηο ηα θνλάθηα[36] θιεηνύληαη? θη όζνη ησλ ερεληδώζαζη[37] θαη κνύξελ εγπξίζα, ζα ινύπεδεο[38] επέζαζη θαη ηζη ’μεηδακπαδίζα. Δδηαγνπκίζαλ[39] ηα ρσξηά θαη θάλνπ θειεπίξγηα, παίξλνπζη βνύγηα θαη ζθαρηά[40] θαη ξνύρα θαη κπαθίξγηα? έπά ηζ’ αγάδεο πνιεκνύ θη εθεί ηζη θπλεγνύζη, ζαλ ηα θνπάδηα ιαιεηνύο ζηζη ρώξεο ηζη ιαινύζη[41]. Μα ’θηάμαλ θαη ηα γξάκκαηα ηνπ Γάζθαινπ ηνπ Γηάλλε, ηελ ώξα πνπ ν βαζηιηάο ήηνλε ζην ληηβάλη[42]? θη σο η’ άθνπζε, ’μαγξίγεςε, ηα γέληα ληνπ ηαλίδεη, αξκάδεο λα θηλήζνπζη ληειόγσο[43] δτνξίδεη, η’ αζθέξηα λα ραδηξεπηνύ, λα θαηεβνύ ζηελ Κξήηε, λα βγνπ λα θάςνπλ ηα ΢θαθηά, λα κελ αθήζνπ ζπίηη. Πέληε ληειίληα μεθηλνύ θαη ηέζζεξηο θξεγάδεο, θνξηώλνπλη’ νύια κνλεηζηά, αζθέξγηα θαη παζάδεο?

κα ζέξλνπζη θη αιόγαηα πνπ θάλνπλ ην γηνπξνύζη, ηνπ Μηζηξγηνύ, ηνπ Σζεληεξγηνύ θαη ηνπ Σαξακπνπινύζη[44], θαη παξαγγέξλεη ηνπ παζά πνύ ’ηνλε ζεξαζθέξεο[45]: «Ούινπο ηζη πξώηνπο ησλ ΢θαθηώ δεκέλνπο λα κνπ θέξεηο, λα κνπ ηζη πηάζεηο δσληαλνύο, θηαλέλα κε ζθνηώζεηο, κπηζηάγθσλα θη αξκαζηαζηνύο έπά λα ηζ’ απνζώζεηο[46]? θαη δεύηεξό κνπ βαζηιηά ζα ζ’ έρσ ζην ληηβάλη άλε κνπ θέξεηο δσληαλό ην Γάζθαιν ην Γηάλλε, λα ηνλ ηδώ ζην πξόζσπν, ζην κπόη θη νκνξθηά ληνπ, γηαηί πνιινί κνπ ην παηλνύλ πεξίζζηα η’ όλνκά ληνπ.» Καη ηα θαξάβηα μεθηλνύ, δε ζηέθνπζη κηαλ ώξα, θηάλνπζ’ απόμσ ζην Λνπηξό[47] θη εηο ησ ΢θαθηώ ηε Υώξα. Πηάλνπλ ηα πόζηα νη ΢θαθηαλνί ζ’ νύια ηα γπξνγηάιηα θαη θεύγνπζηλ νη θακειηέο ζηα όξε, ζηα θαξάγγηα. Μά ’γξαςε πάιη ν βαζηιηάο εηο ηνπ Παζά ζην Κάζηξν λα βγεη θη απηόο εηο ηα ΢θαθηά κ’ νύιν ληνπ ην θνπζάην, γιήγνξ’ απάλσ ζηα ΢θαθηά η’ αζθέξη ληνπ λα βάιεη, λα κελ αθήζ’ νπίζσ ληνπ πέηξαλ απάλσ ζ’ άιιε! Πνξίδνπλ από ηα Υαληά ζαξάληα κπατξάθηα λα πάζη λα ηα θάςνπζη ηνπ Γηάλλε ηα θνλάθηα? Ηβγήθαζη θη νη Καζηξηλνί, βγαίλνπ θη νη Ρεζεκληώηεο[48] θη εζκίμαζη ζηνπ Μπακπαιή, πνύ ’ξρνπληα θη νη Υαληώηεο. Δπξεκαδώρηεθ’ ε Σνπξθηά ζηνπ Μπακπαιή ην Υάλη, πάλσ ζηελ Κξάπε νη ΢θαθηαλνί κε ην Γαζθαινγηάλλε, θαη ηα θαξάβηα ζην Λνπηξό απόμσ ζνιαηζάξνπ, λα βγεη ηζε Κξήηεο ε Σνπξθηά θη απηά λα μεκπαξθάξνπ? κά ’πεζ’ αλεκνζηξόθηινο θη αλεκηθή κεγάιε θαη θεύγνπζ’ από ηα ΢θαθηά λα πά’ λα βξνπ ιηκάλη, θεύγνπζηλ από ηα ΢θαθηά θαη πάζηλ εηο ηε ΢νύδα, η’ αζθέξγηα μεκπαξθάξνπζη, ηα κνλεηζηά, θαη νύια. Καη ηξίηε κέξα μεθηλνύ θάη’ από ηζη Καιύβεο, ζηζη Βξύζεο απνζώζαζη πεδνί θαη αηηιήδεο[49]? θη νύιεο ηζε Κξήηεο ε Σνπξθηά εθεί κνλνκεξγηνύζη θαη γνξγνραδηξεύγνπληαη[50] εηο ηα ΢θαθηά λα βγνύζη? πέληε παζάδεο θάζνπληαη εηο ηα Κεθαινβξύζηα, πάλσ ζηελ Κξάπε νη ΢θαθηαλνί ρηίδνπζη κηηηξίζηα? πέληε παζάδεο θάζνπληαη θαη θάλνπζη θνπζνύιην[51] πώο λα ηα πάξνπλ ηα ΢θαθηά νπνύ δελ έρνπλ Σνύξθν? πώο λα ηα πάξνπλ ηα ΢θαθηά, ιίγ’ έρνπζηλ νξπίδα, ραξάηζηα δελ πιεξώλνπζη, βεξγί[52] δελ ησλ εδίδα,

θη εδά ζεθώζαλ πόιεκν ηζη Σνύξθνπο λα ζθνηώζνπ, ηα θάζηξα λα ραιάζνπζη, λα ηζ’ απνηειεηώζνπ. Μαπξίδνπζη ηα ιηόθπηα θαη νύια ηα ρσξάθηα από ην πιήζνο ηζε Σνπξθηάο θη από ηα κπατξάθηα. ΢ηζη Βξύζεο γπξνηξίγπα καπξίδνπ ζαλ ηα δάζε θη από ηξεηο ηόπνπο μεθηλνύλ εηο ηα ΢θαθηά λα πάζη. Δηο ηελ Κεθάια βγαίλνπζηλ απάλσ ζην Λεδάθη θη νη Παζαιήδεο[53] θηάλνπζη ζηνλ Πύξγν η’ Αιεδάθε[54]. Ούιν η’ αζθέξη εθώληαμελ εηόηεο ην ληδάκη γηαηί ζα βγνπ λα πνιεκνύλ ην Γάζθαιν ην Γηάλλε. Αξρίδεη πξώηνο πόιεκνο εηο ην ΢ειί ηζε Κξάπεο, πέθη’ αλαξίθλεηε[55] Σνπξθηά θη ν κέγαο Σδεηδαξάπεο, πέθηνπ θαη δέθα ΢θαθηαλνί, πεξίζζηνη ’ιαβσζήθα, εηο ηα ΢σκάξγηα βγήθαζη θη εηνπνζεηεζήθα. Ξαλαξρηλνύλ ηνλ πόιεκν θη νη Σνύξθ’ είληαη ’πό θάησ, θη εζθνησζήθαλ εθαηό εηο ηνπ Καηξέ ηνλ πάην[56]? θη νύιν ην Γέζθνπ ’γέκηζε ’πό ηνύξθηθα θνπθάξγηα, κα ’πεζαζη θαη ΢θαθηαλνί είθνζη παιιεθάξγηα. Κη από ηζε Κνπειηάο η’ Αξκί, ζη’ Αδηιαθηά ηε ΢ηξάηα, επέζαζηλ αξίθλεηνη ώζηε λα βγνύζη ζη’ άζηξα. Μα ε Σνπξθηά ’ηνλε πνιιή, ακέηξεηεο ρηιηάδεο, αζθέξγηα, ληόπηνη, μεληθνί, Γηαλλίηζαξνη, παζάδεο, θαη κε ηα μεκεξώκαηα επήξελ ίζηα πάλσ νύιε ηζε Κξήηεο ε Σνπξθηά, η’ αζθέξη ηνπ ΢νπιηάλν. Άιινη ηνπ Γέζθνπ βγαίλνπζη θη άιινη ’πό ην ΢ηκάιη θη απνύ ην Γνθαξόπνξν θη από ηε ΢ηάδν άιινη. Καη πνύ λα ηζη βαζηάμνπζη ηα ιίγα παιιεθάξγηα θη αο έρνπλ πόδηα ζα θηεξά, δύλακε ζα ιηνληάξγηα; Αθήθαλ ηζη, γηα δε κπνξνύλ πίζσ λα ηζη γπξίζνπ, εζθαπνπιίζαλ ηζη θνξθέο θαη ζε λα ηζη ηπιίμνπ. Σζ’ εηθνζηέμε η’ Απξηιηνύ πξίρνπ ζεθώζ’ ε κέξα κπαίλνπλ νη Σνύξθνη ζηα ΢θαθηά κε ην ζπαζί ζηε ρέξα? κπήθαλ εηο ην Ξπιόδεκα θη απάλ’ από ηνπ Γέζθνπ θη νύιν η’ Αζθύθνπ πηάλνπζη, ηε Νίκπξν θαη ηα’ Αζθέληνπ. ΢ηξάηεο γεκίδνπλ θαη θνξθέο θαη ιάθθνη θαη θεθάιηα[57], αγόξγηα[58], πνύ η’ νξπίδεηε λά ’ξζεηε ζ’ έζνηα ράιηα; Μα θη όπνπ πξνπαηήμαζη, παληνύ ηζη θνπηειώλνπ[59] θαη ζθνησκέλνπο ζηα βνπλά επά θη εθεί πεηξώλνπ[60]. Πνιύ θαηξόλ εηξώγαζη θαη ηα κηαξά θη νη ζθάξεο[61] εηο ηζη παπνύξεο θη εηο η’ αξκηά λα πάεη ζηζη Μαδάξεο,

ζηελ Άκπειν, ζηνπ Λαραλά, Ξεξόθακπν, Κνπβάηζηα, ζηζε Νίκπξνο ηα πνξόιαγγα, ζηα Γνύξγνπζα, ζηα Φξάηζηα? πόιεκνλ απαληήρλαζη[62], ηνίρνπο θαη κηηηξίζηα, κα πνύ λα ηζη θξαηήμνπζη, πνύ ’ζαλε ζα κειίζζηα; Κεληνύλ[63] η’ αγόξγηα θαη πεξλνύλ ηζη Βνπβαδν-Βξαζθάδεο, πνιύ θαθό ην ’πάζεηε, θαεκέλνη Κνκεηάδεο[64]! ΢αββάην κέξα ’θηάμαζη ζηνπ Μπξόγηαινπ ηα όξηα πνπ ε γε θη ν θόζκνο έηξεκελ από ηα κνηξνιόγηα? ε κηα ’θιαηγε ηνλ άληξα ηδε θη ε γη-άιιε ηνλ πγηό ηδε, άιιε ηνλ αθεληάθε ηδε[65] θη άιιε ηνλ αδεξθό ηδε. Σν Μεζνρώξη θαίνπζη, ην Θόινο ζε κηαλ ώξα, Γησξγίηζε θαη ην Μπξόζγηαιν, ησ ΢θαθηαλώ ηε Υώξα? ηζη καγαηδέδεο θάςαλε, θαίζη θαη η’ αξγαζηήξγηα απνύ ’πεγαίλαζηλ νη ληνη θη επαίδαλ ηα παηγλίδηα? θη απήο ηα θαηαθάςαζη ραινύλ θαη κνλαζηήξγηα θη απάλσ ζηελ Αλώπνιε εζηέμαλ ηα ηζαληήξγηα. ΢ηνλ Πόξνλ ήην ν Γάζθαινο, γξάθεη λα καδσρηνύζη, θη όζν ην γιεγνξήηεξν ζηα Κξνύζζηα λα βξεζνύζη, θαη λα κνλνκεξγηάζνπζη δίρσο θηαλέλα πξάκα, νη Σνύξθνη ηζ’ εζθνξπίζαζη, θύιια θηεξά ηζη ’θάκα? θύιια θηεξά ηζη ’θάκαζη θη εράζαλ ηα λεξά λησ θη εηο ηα βνπλά ρηππήζαζη[66] λα ρώζνπλ ηα παηδηά λησ. Μαληαηνθόξνη ηξέρνπζη, ηα γξάκκαηα βαζηνύλε, νύινη ζηα Κξνύζζηα λα βξεζνύ γηα λα ζπβνπιεπηνύλε. Δθεί ’πξεκαδσρηήθαζη, κα ΢θαθηαλνί ’ζαλ κόλν, σζά ζηξαζηώηεο άγγεινη εηο ηνπ Θενύ ην ζξόλν. ΢ηε κέζε ζηέθεη ν Γάζθαινο δσζκέλνο ην ζπαζί ληνπ θη εθόξγηε ην κπνπξλνύδν ληνπ[67] θη έιακπε ην θνξκί ληνπ… (δεύηεξν κέξνο) Ούινπο ηζη κπέκπεη[1] καδσρηνύο, καδί αιπζνδεκέλνπο, πνιιά ηζη ’βαζαλίζαζη ζην δξόκν ηζη θαεκέλνπο. ΢ην Κάζηξν ηνλ επέςαζη ην Γάζθαιν ην Γηάλλε, λα ηνλ ππάλ’ εηο ηνπ Παζά, απάλσ ζην ληηβάλη[2]? εζέξλαζί ληνλε πνιινί, πεδνί θαη αηηιήδεο, ζην δξόκν ησλ επξόηεηλε λα γίλνπ ξηηδαηδήδεο[3]? θη α ζέινπ γξόζα δίδεη ηα, βελέηηθα ηζηθίληα, κ’ απ’ νύια ηα ρξνπζά θινπξγηά απηά ’λαη ηα πιην θίλα. Κάζ’ άζξσπνο πνπ πλίγεηαη γπξεύγεη ζσηεξία

κα ζηα θαιά θαζνύκελα θηαλνύο δελ έρεη ρξεία. «Γε ζέινκ’ απνύ η’ άζπξα ζνπ[4] κνπτδ’ απνύ ην θινπξί ζνπ θη α δελ ηνπξθέςεηο, άπηζηε, ζα θαο ηελ θεθαιή ζνπ!» ΢ην Κάζηξ’ όληε ηδη ’βάλαζη ’πνύ ησ Υαληώ ηελ πόξηα ’ρακνθπιίζηε ην ιαόο ζαλ παηεκέλα ρόξηα? γιαθνύλ νη Σνύξθνη γηα λα δνπλ, νύινη κηθξνί κεγάινη, ηζη πξώηνπο πνπ ’ζεθώζαζη ηνπ βαζηιηά[5] θεθάιη. Δπήγαζί ηδη ζηνπ Παζά θη ήηνλε ξακαδάλη[6]. «Υίιηα θαιώο εθόπηαζεο, άξρν Γαζθαινγηάλλε? θαιώο ηνλε ην Γάζθαιν, ηνλ πξώησ ησλ θνπξζάξσ, απνύ κνπ ’κήλα θη έιεγε “ηζη ρώξεο ζνπ ζα πάξσ”.» Γηαηάδεη ηόηεο ν Παζάο ζθακληά γηα λα θαζίζνπ, θαεηό λα ηώλε δώζνπζη, θξαζί λα ηζη πνηίζνπ. Φέξλνπ ηδηκπνύθη γηαζεκί θαη θαξθνπξί[7] θιηηδάλη θαη δίδνπζη ληνπ ηνλ θαβέ[8] ηνπ Γάζθαινπ ηνπ Γηάλλε. «΢α ζέιεηο, Γάζθαιε Γηαλληό, λα κελ θαθαπνδώζεηο, πεο κνπ, είληά ’ην ε γη-αθνξκή πόιεκν λα ζεθώζεηο; Οη ΢θαθηαλνί δσζίκαηα, ραξάηζηα δελ εδίδα, πεο κνπ πνηνο είλαη αθνξκή πνπ ’πέζαλ ζηελ παΐδα θαη ΢θαθηαλόο δσζίκαηα δελ έδηδε πνηέο ηνπ θη ν βαζηιηάο ηα ’ράξηδε ραηήξη ηζε λελέο ηνπ[9]. Κη αλ είρεηε παξάπνλα έπξεπε λα ηα πείηε εκέλα, πνύ ’κνπλε Παζάο θαη λα κε ζεθσζείηε? λα γξάςσ ’γώ ηνπ βαζηιηά θαη ζεηο εηο ηε ΢νπιηάλα, πνπ ζαο αγάπα ζαλ παηδηά δίρσο θηαλέλα πξάκα. Μόλν ’ζεθώζεο, Γάζθαιε, κε ην Μσξγηάλ αληάκη γηα λα ραζεί ηόζνο ιαόο θη εζύ λα βγάιεηο λάκη[10]? η’ αζθέξγηα ηα βαζηιηθά λ’ αδηθνζθνησζνύζη θη απνύ ηζε Κξήηεο ηελ Σνπξθηά ρηιηάδεο λα ραζνύζη? πάλσ ζηα όξε, ζηα βνπλά, εηο ηζ’ έξεκεο καδάξεο, ρηιηάδεο απνκείλαζη γηαλίηζαξνη θη αγάδεο.» Ο Γάζθαινο ηνλέ γξνηθά, γπξίδεη θαη ηνπ θάλεη (θαπλόλ απνύ ην ζηόκα ληνπ θη απνύ η’ αξζνύληα βγάλεη): «Καιέ Παζά, είληά ’λ’ απηά πνπ θάζεζαη θαη ιέεηο θαη ην ιαό πνπ ’ράζεθε πεξίζζηα ηόλε θιαίεηο; Πνπ ’πέξαζαλ νη γ-εθαηό[11] απνύ ’ξζεηε ζηελ Κξήηε θη εθάκεηε ηζη Κξεηηθνύο θαη δελ νξίδνπ ζπίηη κνπτδέ θαη ηζ’ απαηνύο ησλε[12] κνπτδέ θαη ηα παηδηά λησλ κνπτδέ θαη ηε δσή λησλε κνπτδέ ηα πξάκαηά λησλ. Οπιεκεξίο εηο ηζ’ εγγαξγεηέο[13], ζηα βάζαλα θαη θόπνπο

θαη ζαλ ηα ’δά ηζη δηάρλεηε[14], δε ηδη ζσξείη’ αζξώπνπο. Πάληα γπξεύγεη’ αθνξκή ην γ-αίκα λησ λα πρείηε θαη λα ζθνηώζεηε Ρσκηό πνιιά ην πεζπκείηε? θη έλαη θη ε κόλε ζαο ραξά λα ηδείηε ζθνησκέλνπο, μεθνηιηαζκέλνπο ζηα ζηελά θη αηκαηνθπιηζκέλνπο? απνύ δε ηδη ζηηκάξεηε[15] κνπτδέ ζαλ θισζζνπνύιηα, γηα λα ηζη ζάςνπλ ύζηεξα ηζη βάλνπ ζηα ζαθνύιηα. Καη ε γ-αηηία είζηε ζεηο, νη γη-άλνκνη Παζάδεο, π’ αθήλεη’ αραιίλσηνπο ηζη γηαλληηζαξαγάδεο? π’ αθήλεηε ηζη ρξηζζηαλνύο ζε ηέζνηα ηπξαλλία, πιεηόηεξε η’ άγξηα ζεξγηά έρνπζηλ εζπιαρλία. Αιήζεηα ιεο, νη ΢θαθηαλνί δσζίκαηα δε δίδνπ θαη η’ άξκαηά λησλε θηαληνύο πνηέο δελ παξαδίδνπ. Σζε Κξήηεο ηζ’ άιινπο ρξηζζηαλνύο απνύ ’ληαη ζηνπ ΢νπιηάλν δε ηδ’ έρεηε γηα ηίβνηζη[16] ζηνλ θόζκν ηνλ απάλσ, γη’ απηά θη εγώ ’πνθάζηζα ηελ Κξήηε λα ζεθώζσ θη απνύ η’ αλύρηα ησλ Σνπξθώ λα ηήλε ιεπηεξώζσ? πξώην γηα ηελ παηξίδα κνπ, δεύηεξν γηα ηελ πίζηε, ηξίην γηα ηζ’ άιινπο ρξηζζηαλνύο πνπ θάζνπληαη ζηελ Κξήηε? γηαηί, θη αλ είκαη ΢θαθηαλόο, παηδί ηζε Κξήηεο είκαη θαη λα ζσξώ ηζη Κξεηηθνπο ζηα βάζαλα πνλεί κε.» Καη ν Παζάο ρακνγειά, ηα γέληα ληνπ ρατδεύγεη, ηε κάλεηά ληνπ ηελ πνιιή λα θαηαπρεί γπξεύγεη. Πάιη μαλαξσηά ηνλε: «Πεο κνπ, Γαζθαινγηάλλε, πνηνύο θίινπο έρεηο ζην Μσξγηά θαη κπηζηηθνύο ζηε Μάλε; Καη πεο κνπ νύιε ηε δνπιεηά, ην πξάκα πώο πεγαίλεη θαη πώο ζαο εγειάζαλε θη εράζεηε, θαεκέλνη; Πεο κνπ γη’ απηά πνπ ζε ξσηώ, κά ηνπ Θενύ ηελ ώξα ζνπ ηάζζσ λά ’ζαη πξίληδεπαο εηο ησ ΢θαθηώ ηε Υώξα.» Μ’ απηάλα πιεηό δελ η’ αγξνηθά ν Γάζθαινο ν Γηάλλεο? ιέεη ηνπ «΢ώπαζε, Παζά, κόλν ηα ιόγηα ράλεηο. θνκκέλν ’λαη ην δίρηπ ζνπ, ην ςάξη δελ ην πηάλεηο, Παζά, θαηέρσ ην θαιά πσο ζέ’ λα κ’ απνζάλεηο? θαη ιέσ ζνύ ην θαλεξά, νύιά ’ζαλ από κέλα θη ό,ηη θη α ζέιεηο θάκε κνπ, κε βιάςεηο πιεηό θηαλέλα? θη αλέ γ-θαη ζέιεηο, άθεο κε, κα κηα-λ-ώξα κε θηάλεη, λα παξαγγείισ ζηα ΢θαθηά κε ην Μπνπλαηνγηάλλε, λα πσ ηζε ΢γνπξνκάιιηλεο λα κε κε πεξηκέλεη θαη λα θνξέζεη θνξεζηά καύξε, ζθνηεηληαζκέλε? λα θόςεη ηα μαζά καιιηά, λα ρώζεη[17] ην ιαηκό ηδε,

γηα δελ ηνλέ μαλαζσξεί ε δόιηα ην Γηαλληό ηδε.» Καη Παζάο ρακνγειά, θνπλεί ηελ θεθαιή ληνπ, άθηεη θαη ζβήλ’ ε κνύξε ληνπ θαη ηξέκεη ην θνξκί ληνπ. «Άθεζε ηζη παξαγγειηέο, Γάζθαιε, γηα ηελ ώξα, γηαη’ έρνκε ινγαξηαζκό ζαλ ήξζεο εηο ηε Υώξα? θαη ν Μπνπλάηνο ζηα ΢θαθηά αθόκε δελ ππάεη, θη εζέ θη εθείλν, Γάζθαιε, ην θύκα ζα ζαο θάεη.» «΢νπ ηό ’πα ’γώ, θαηέρσ ην πσο ζέ’ λα κε ραιάζεηο, ζηε ζάιαζζα γ-ή ησ ζθπιώ ξίμε κε λα ρνξηάζεηο. Γελ ηό ’ρσ ’γώ[18] γηα ραιαζκό, κα εραιαζηήθα θη άιινη, κα ηό ’ρσ γηα ηζη ρξηζζηαλνύο θαη ησ ΢θαθηώ ηα ράιε? ηό ’ρσ γηα ηόζεο θακειηέο απ’ νξθαλέο ζα κείλνπ θη απηέο πνπ ’ζθιαβσζήθαζη θαη Σνύξθηζζεο ζα γίλνπ, θαη γηα ηζη ηόζνπο ΢θαθηαλνύο πνπ δε κ’ αθξνπθαζηήθα’[19] θη ήξζαζηλ εηο ηα ρέξγηα ζνπ ζην καθειεηό θη εκπήθα’. Μ’ ώζηε[20] λα ζηέθνπλ ηα ΢θαθηά θαη ΢θαθηαλνί λα δηνύζη, ηζη Σνύξθνπο ζα ηζη πνιεκνύ, λα καο εγδηθεζνύζη.» Καη ν Παζάο ηνλέ γξνηθά, η’ αρείιη ληνπ δαγθάλεη, ηα ζσζηθά ληνπ ρνριαθηνύ θαη βξάδνπ ζαλ θαδάλη? ηνπξθνινγά θη αγξηεύεηαη, ε γη-όςε ληνπ καπξίδεη, γδαξηό λα ηόλε θάκνπζη γιήγνξα δτνξίδεη: «Γηα ’δέηε ην Γθηανύξκπαζε[21] πνπ ζέ’ λα ’πνθνηήζεη θαη κέζα ζην ζεξάγην κνπ γηα λα κε θνβεξίζεη! Γιήγνξα πάξεηέ ηνλε, λα θύγεη από κπξνζηά κνπ, Να ηόλε ηδώ δίρσο πεηζί, λα δξνζηζηεί ε θαξδηά κνπ!» Γελ ηνλ απόπηε ηνλ θαβέ, παίξλνπλ ηνπ ην ηζηκπνύθη, πηάλνπλ θαη θαηεβάδνπλ ηνλ θάην ζην Γηκνξνύθη. Γελ ηνλ απόπηε ηνλ θαπλό κνπτδέ θαη ην γ-θαβέ ληνπ, ινπξίδεο ηελ εβγάιαζηλ νη ζθύινη ηελ πξνβέ ληνπ. Κη όληε ληνλ απνγδέξλαζηλ[22] έηξημ’ ε κηα ληνπ ρέξα θαη ηόηεο εηνπξθεύγαζη ηε κηα ληνπ ζπγαηέξα? ηνπξθεύγνπλ θαη ηελ άιιε ληνπ, ραλνύκηζζα ηελ θάλνπ, θη εξώηα γηα ηνλ θύξε ηδε, είληα ηνλ απνθάλνπ. «Κάησ ζην γιέληη θάζεηαη κε η’ άιια παιιεθάξγηα» θη εθείλν ηνλ εηξώγαζη ηζε ζάιαζζαο ηα ςάξγηα! Γαζθαινγηαλλνπνύιεο κνπ, έηζά ’ηνλε γξαθηό ζαο, Σνύξθαο παηδί λα κπξηζηεί ηζε ληόηεο ηνλ αζό ζαο. Άξαγεο ζα βαζηάμεηε Σνύξθηζζεο λα γελείηε θαη Σνύξθνπο λα βπδάμεηε, παηδηά ζαο λα ηζ’ εηπείηε, πνπ ζαο αξπάμα ζα ζεξγηά ’πνύ ηε γιπθεηά ζαο κάλα,

ηνλ αθξηβό ηνλ θύξε ζαο ζα ξίθη[23] ηνλ εγδάξα. Άξαγεο ην ’ινγηάδεηε[24], ακάιαγα θνξάζηα, απνύ ζαο εδειεύγαζη ηνπ Μάε ηα θεξάζηα; Αξρνληνπνύιεο αθξηβέο, αθξάηα θνπεινύδηα, απνύ ζαο εδειεύγαζη η’ Απξίιε ηα ινπινύδηα, εζείο, θνπέιεο ΢θαθηαλέο, θξίλα μεθνπλησκέλα, πώο λα ζαζε καξάλνπζη θαλάθηα κνιεκέλα![25] Σν Γάζθαινλ εγδάξαζη θη άιινπο πνιινύο επλίμα θαη ηζ’ άιινπο ηζ’ απνδέινηπνπο[26] ζηε θπιαθή ηζ’ εξίμα. Καη ν Παζάο επξόζηαμε θαιά λα ηζη ζθαιίμνπ, λα θάκνπζη ρξόλνπο εθηά θη όμσ λα κελ μαλνίμνπ[27]. Μόλνλ όζ’ εκπαηήξαζη[28] θη είλαη θαη δηαβαζκέλνη ζα ληώζνπλ είληα ’πάζαζηλ εηο ηνλ Κνπιέ νη θαεκέλνη? πάληα ηζη ’καγθιαβίδαζη[29], καξηύξγηα ησλ εθάλα, ζίληεξα ρεξνπόδαξα κεγάια ησλ εβάλα? θαη θάζ’ αξγά ηζ’ εβγάλαζη, ζαλ ήζειε λπρηώζεη, θη εηο ηε δνπιεηά ηζ’ εξίρηαζηλ ώζηε λα μεκεξώζεη. Κη νύιε ληε λύρηα ζηε δνπιεηά θαη ην ςσκί ιηγάθη, γηα λα κελ έρνπ λάθαξα[30] λα θεύγνπζη ζην γιάθη? γηαη’ εθνβάηνλ ν Παζάο ηόζ’ άμηα παιιεθάξγηα λα κελ ηνπ ζπάζνπλ ηε θιαθή, ηέζνηα γεξά πνδάξγηα λα πάξνπ δίπια ηζη θνξθέο, εηο ηα ΢θαθηά λα πάζη, λα κε κπνξέζεη άιιε κηα γηα λα ηζη μαλαπηάζεη. ΢σζηνύο ηξεηο ρξόλνπο ’θάκαζη ζην ζθόηνο θιαθηαζκέλνη, ώζη’ απνύ ’ζπάζαλ ηε θιαθή θαη έλαο έλαο βγαίλεη. Δθύγαλ θη εγιηηώζαζηλ όζνπο δελ εζθνηώζα, γηαη’ νη βαξδηάλνη[31] ηζ’ είδαζη ληειόγσο[32] θαη ην ’ληώζα. Κη επξνπαηνύζαλ θάζ’ αξγά κε ηζη πιεγέο ζηα πόδηα θαη πέληε κέξεο θάλνπζη ζηα δάζε θη εηο ηα όξγηα[33]. Κη επήγαλ εηο ηε Γέξγεξε, ζηνπ Βαγηαλνύ ην ζπίηη, θη εθείλνο ηζ’ απνδέρηεθε ζα δηάρλνπλ εηο ηελ Κξήηε[34]. Φσκί, ζηηβάληα[35] θαη πεηζηά ησ δίδεη λα βαζηνύζη, λά ’ρνπζη ’θεί πνπ πραίλνπζη θη εθεί πνπ πνπξαηνύζη? θαη παίξλεη ηζη θαη καλαρόο βγάλεη ηζη ζην Κνπδνύλη, θαιή ρσζηά[36] ησλ εύξεθε ζηελ Σξύπα ηνπ Κνπξκνύιε? θαη κέξεο δεθαηέζζεξηο εθάκαλ εηο ηελ Σξύπα, ηνλ μαθνπζηό Πξσηόπαπα εθέδα ηνλ αθήθα. Όζνη θη αλ είζηε ρξηζζηαλνί θαη βιέπεηε ηνλ Ήιην, θιάςεηε ηνλ Πξσηόπαπα π’ απόζαλε ζην ζπήιην? θιαίηε θαη ηζ’ άιινπο ΢θαθηαλνύο π’ απόκεηλα’ ζηζη δξόκνπο

απνύ ηα ράιηα πνύ ’ραζη ζηα ζίληεξα, ζηζη βξόκνπο, θαη ην Μηρειηνπδόπαπα, πνπ ζηε θιαθή ’θνπηζάζε θη απόκεηλελ εηο ηνλ Κνπιέ θη εηέιεησζε ζηα πάζε. Πέκπνπλ εηο ηα ΢θαθηά ζαή[37] λα πάεη ηα ρακπάξγηα, λα πάζη λα ηζη πάξνπζη, λα ζέξλνπλ θαη κνπιάξγηα? έλα-λ-Αλσγεηαλόπνπιν, ην Γηώξγε ην ΢νπιηάην, απηόλ επέςα ζηα ΢θαθηά θη έδσθε ην καληάην. Δπήγαζη θη επήξα’ ηδη, κα ιίγνπο πιεηό ηζ’ επξήθα’, θη εθείλνπο απνύ ’βξήθαζη, θαθή δσή ηελ είρα’. Καη πνηόο κπνξεί λα δεγεζεί νύια ηα βάζαλά λησ, ηα λπρηνπαξαδέξκαηα θαη ηα ζθνληάκαηά λησ, πνπ ’πξνπαηνύζα’ γ-θάζ’ αξγά, ηζε λύρηαο νύιεο ηζ’ ώξεο, ώζηε πνπ λ’ απνζώζνπζη ζηνπ Πξέβειε από πόδεο[38]. Σν Φνηληθηά ’πεξάζαζη, ζηα Υάιαξα-λ-εθηάμα θη εθεί ’μεθνπξαζηήθαζη θαη ην Θεό ’δνμάζα? ζη’ Αγη’ Αλησληνύ ηνλ πνηακό εηο ηελ ειηά ’πό θάησ, θη εθεί ’μεθνπξαζηήθαζη θη ήπηα’ λεξό δξνζάην? εηο ηα ΢θαθηά ’πνζώζαζη θαη πάλ’ εηο ηα ρσξηά λησ, πνύ λά ’βξνπ ηδη γπλαίθεο ησ, πνύ λά ’βξνπλ ηα παηδηά λησ, πνπ ηξεηο ρξόλνη ’πεξάζαζη πνπ ηα ’μερσξηζηήθα θη άιια ’πνζάλα ζηα βνπλά θη άιια ζθιάβνη ’πηαζηήθα! Κη επέξαζέ λησλ ε ραξά πσο εμεζθιαβσζήθα, γηαη’ άιια πάιη βάζαλα θη άιινη θαεκνί ηζ’ επξήθα! Αγλώξηζηά ’βξαλ ηα ΢θαθηά, ηζη γεηηνληέο μερλνύζη θη όλεηξν ησλ εθαίλεην εθεί πνπ ηζη ζσξνύζη? θηαλέλα ζπίηη πνύ θαη πνύ αλαηξνραιηαζκέλν θαη ζα κεηαηνθάζηζκα[39] ρηηζκέλν, ζθεπαζκέλν. Πείλα θαη θηώρεηα θη εξεκηά, θιάεκαηα, κνηξνιόγηα αθνύγαζηλ εηο ηζη γηαιηέο θη εβιέπαλ εηο η’ αγόξγηα[40]. Αλαζηελάδνπ ζιηβηεξά θαη θιαίζη βνπξθσκέλα, πώο απνδώθαλ ηα ΢θαθηά ηα πνιπνπαηλεκέλα, απνύ ’ρα’ ρώξεο θαη ρσξγηά, θνλάθηα θαη ζεξάγηα θη άληξεο ιεβέληεο ζηε ζσξγηά θη εηο ηελ θαξδηά ιηνληάξγηα? πνύ ’ραζη ληνπο γηα η’ άξκαηα, γέξνπο λα ζπβνπιεύγνπ θαη γεξνληάδεο θη άξρνληεο άμηνπο λα δαζθαιεύγνπ, λνηθνθεξάδεο ηνπ ζπηζηνύ, θακώηξεο γηα ηε ξόθα, γεξόληηζζεο λα θάζνπληαη λα μαίλνπλ εηο ηελ πόξηα, αλπθαληνύδεο γλσζηηθέο λα θάλνπλ ην δηαζίδη, θνξάζηα γηα ην μόκπιηαζκα θαη ληεο γηα η’ αξγαζηήξη? θνξάζηα ζαλ θξπγηά λεξά, ζα ηδη θξπγηνύο αέξεο,

π’ νξρηνύληα ζαλ ηα κάξσπα[41] θάζε θαιέο εκέξεο? απ’ νύια μόκπιηα θαη δνπιεηέο θάζε γηνξηή η’ αθήλα θη ππραίλαζη ζηελ εθθιεζηά ζαλ ηνπ βνπλνύ ηα θξίλα. Αλαζηελάδνπ ζιηβηεξά θαη ρύλνπ καύξα δάθξπα, πώο απνδώθαλ ηα ΢θαθηά, ηζε ιεπηεξγηάο ηα θάζηξα? πνύ ’ραλ θαξάβηα μαθνπζηά θαη λαύηεο παηλεκέλνπο, ζε Πόιε θαη ζε Βελεζηά πεξίζζηα μαθνπζκέλνπο? δελ εδεηιηνύζαλ πέιαγνο, θνπξηίλεο δελ ’ςεθνύζα’ θαη ηα ζηνηρεηά ηζε ζάιαζζαο θη απηάλα ηα ’ληθνύζα’. Κη εδά βαξθάθηα βιέπνπζη ζάπηα θαη ηξππεκέλα, εηο ηελ ακκνύδα θείηνπληαη μεξά, ραξβαιηαζκέλα. Άληξεο, γπλαίθεο θαη παηδηά ζηα καύξα βνπηεκέλνη θη από ηα πάζε ηα πνιιά θαη ιύπεο ρισκηαζκέλνη. Γε βιέπνπζηλ αξρόληηζζεο κε ηζη καθξέο πιεμνύδεο, ζπαιέηα κε ρξπζόπιερηα, κε μόκπιηα βεζηηδνύξεο, θαη θνξαζίδεο παρνπιέο κε ηα γηνξληαληιίθηα[42] κνπτδέ κε ηζη ρξπζόκπνιηεο κνπτδέ κε ηα θαιίθηα. Γε βιέπνπ ληνπο κε η’ άξκαηα αζεκνθνπθισκέλνπο[43], ςεινύο θαη ιηγλνκέζεδεο, ζα βηόιεο[44] ζηνιηζκέλνπο, λα γατηαλίδνπ ζην ρνξό, λα ιέζη καληηλάδεο, λα ζεηνύληαη, λα ιπγίδνπληαη κε ηόζεο ηαπεηλάδεο? θαη γέξνπο θη αζπξνκάιιεδεο λα θάζνπληαη ζηελ ηάβια, λα ηξώζη θαη λα πίλνπζη, λα ηξαγνπδνύ κεγάια, λα ιέλ’ ηξαγνύδηα ηνπ ζθακληνύ θαη ηνπ πνιέκνπ βάιε θη ε ηάβι’ απνύ ηε κηα κεξέ λ’ αληηιαιεί ζηελ άιιε. Οη γ-εγιεηδέδεο ’πάςαζη, πάζηλ νη ραξνθόπνη θη αγλώξηζηνο εγίλεθελ ν ηόπνο θη νη γη-αζξώπνη. Πνύ έλ’ νη γη-άληξεο ησ ΢θαθηώ νη γη-άμηνη θη αληξεησκέλνη, ζ’ νύιν ηνλ θόζκν μαθνπζηνί, πεξίζζηα ηηκεκέλνη; Πνύ έλ’ νη γη-άληξεο ησ ΢θαθηώ, νύινη κηθξνί κεγάινη, απνύ ’πξσηνζεθώζαζη ηνπ βαζηιηά θεθάιη; Γάζθαιε Γηάλλε μαθνπζηέ, Πξσηόπαπ’ αληξεησκέλε, ζηε γλώζε θαη ζηε θξόλεςε απ’ νύινπο παηλεκέλε; αλώπνιε θη Αξάδαηλα θη εζείο, Αεγηαλληώηεο, πνύ ’λαη ηα παιιεθάξγηα ζαο, νη γη-όκνξθνη παηγληώηεο[45]; Αγόξγηα, πνύ ’λ’ νη γη-άληξεο ζαο νη πνιπνπαηλεκέλνη, ζηζη θξνληκάδεο θη εηο ηζ’ αληξεηέο ζηνλ θόζκν μαθνπζκέλνη; Αζθύθνπ, πνύ ’λ’ νη Πάηεξνη, απη’ νη Μαπξνπαηέξνη, νη ηηκεκέλνη ζηελ αληξεηά, ηζε Κξήηεο ην μαζέξη[46]; Λεβέληεο Καιιηθξαζηαλνί, Νηκπξηώηεο αληξεησκέλνη,

Γησξγηηζηαλνί κνπ, θξόληκνη θαη θνζκνγπξηζκέλνη, πνύ είζηε, νη Βνινπδηαλνί, ησ ΢θαθηαλώλ αδάδεο[47], πνπ ’θάλεηε θη εηξέκαζη ηζε Κξήηεο νη Παζάδεο; Πνύ είζηε νη Γαζθαιηαλνί θαη ζεηο νη Μηρειηάθνη θαη Βιάρνη θαη ΢απόιεδεο θη εζείο νη ΢ηξαηεγάθνη; Βαξδάθνη θαη ΢θνξδύιεδεο θη εζείο νη Κνπηξνπκπάδεο, πνύ ’ρεηε ζηελ παιάκε ζαο ηζη γηαλληηζαξαγάδεο; Πνύ είζηε νη ΢παληηδηαλνί, νη Μπνύξκπαρνη θαη άιινη, νη Υνύξδεδεο, θαη ΢θαθηαλνί νύινη κηθξνί κεγάινη; Άιινπο έθα’ ν πόιεκνο θη άιινη ’μελεηεπηήθα θη έξεκα θαη παληέξεκα θαη ηα ΢θαθηά η’ αθήθα. Έξεκ’ αθήθαλ ηα ΢θαθηά, θιηηά θαη γξηληαζκέλα[48], θη νύια η’ αγόξγηα θαη γηαιηέο θαηαηξνραιηαζκέλα. Πνύ ’λαη ε Υώξα ησ ΢θαθηώ κε ηα πνιιά θαξάβηα, κε ηζ’ εθαηό ηδε εθθιεζηέο, ηα πινύζηα ηα ζεξάγηα; Σν Μεζνρώξ’, ν Μπξόζγηαινο, ην Θόινο, ην Γησξγίηζη, νύια ’γελήθαζη ζσξόο θαη δε βγνξίδεη[49] ζπίηη. Ληβαληαλά θη Αλώπνιε, Μνπξί θαη Κνκηηάδεο, πνύ είλαη ηα θνλάθηα ζαο, ρακόζπηηα θη νληάδεο; Άε Γηάλλε θη Αξάδαηλα, Λνπηξό θη Αγηά Ρσκέιε, πνπ ηα θαξάβηα ’θάλαζηλ νη ΢θαθηαλνί καξλέξνη? Βξαζθά, Βνπβά θαη Παηζηαλέ θη αγόξγηα ηα δηθά ζαο, πνύ είλαη νη γη-νληάδεο ζαο, ηα θακαξόζπηηά ζαο; Ούια ’γελήθαλ ηξόραινο θαη πνηόο λα η’ αλαρηίζεη, πνπ ’πηάζαλ νη λνηθνθπξνί Αλαηνιή θαη Γύζε γηα δελ ησλ έθαλε θαξδηά ηζη Σνύξθνπο λα γξνηθνύζη θη άιινη ζηνλ Άδε ’πήγαζηλ εθεί θαη θαηνηθνύζη? θη εθείλνη πνπ ’πνκείλαζη ζαλ μσηηθνί γπξίδνπ θη όξεμε δελ ησλ θάλεη κπιην ζαλ πξώηαο λα θαζίδνπ? κνπτδέ ζην λνπ ησλ ηό ’βαλα’ κνπτδέ ζην ινγηζκό λησ πσο ζέ’ λα δώζνπζη βεξγί[50] ζηνλ Σνύξθν, ηνλ νρζξό λησ. Μα είληα λα θάκνπλ νη θησρνί, θαθόο έλαη θη ν δόξεο, απηνί θαιά ην ’ιόγηαζα’ λα πάξνπζη ηζη ρώξεο? θη όληηκσο δελ εκπόξεζαλ, δελ έλαη θαη ληξνπή λησ, κόλν πσο ηελ επάζαζηλ από ηελ θεθαιή λησ? γηαηί δελ είραλ αθνξκή, κνλάρνη λησλ εδηνύζα’, ζηα ρώκαηά λησλε πνηέ Σνύξθνη δελ επαηνύζα’? δσζίκαηα δελ έδηδα’ κνπτδ’ εγγαξγεηέο εθάλα, ηα δπν ησλ πόδηα ησλ Σνπξθώ ζ’ έλα παπνύηζ’ εβάλα? είραλ θαη ηα θαξάβηα ησλ πνπ ησλ εθνπβαινύζα’,

ζα κπέεδεο θαη πξίληδεπεο εηο ηα ΢θαθηά ’πεξλνύζα’. Αο ήζειε ζπιινγηαζηνύ, θαιά λα ην κεηξήζνπ, νύινπο ηζη Σνύξθνπο κνλαρνί πώο ζα ηζη πνιεκήζνπ; Ο Μόζθνβνο θη αλ ήηνλε ζηε Γαύδν γηα λα θηάμεη, πάι’ ε Σνπξθηά επξόθηαηλε λα ηζη κεζνξεκάμεη. Μα δίρσο λα ηελ θάκνπζη ηελ Κξήηε Ρσκηνζύλε λα ηα μεβγάινπλ ηα ΢θαθηά δελ ήην δηθηνζύλε? εθιείζαζη η’ ακάζηα λησ γηαηί βαξγηά ’πνλνύζα’ λα βιέπνπζη ηζη Κξεηηθνπο ζηα ράιηα πνπ ’πεξλνύζα’? θη νκνηάζαζη ηνπ κέξκεγθα, πνπ ιέ’ ε παξνηκία ην πσο ζαλ η’ νξγηζηεί ν Θεόο ηνλ θάλεη ζαλ ηε κύγηα? θηεξά ηνπ δίδεη θαη πεηά θαη ηε θσιηά λη’ αθήλεη θαη βξίζθεη ηνλε ην πνπιί θαη ηόλε θαηαπίλεη. Δγώ, Αλαγλώζηεο ηνπ Παπά ηνπ ΢ήθε ηνπ ΢θνξδύιε[51], απηά πνπ ζαο ’δεγήζεθα κε γξάκκα, κε θνληύιη, αξρίλεμα θαη ηά ’γξαθα ιηγάθηα θάζε κέξα θη εηο ηελ Παπνύξα ’θάζνπκνπ, ζην Γθίβεξη’ από πέξα? εηο ηελ Παπνύξα ’θάζνπκνπ, γηαη’ ήκνπ ’γγαινλόκνο[52], θαη κε ην κπάξκπα Παηδειηό, απνύ ’ηνλ ηπξνθόκνο? θη εγώ εθξάζηνπλ ην ραξηί θη εθξάζηνπλ θαη ηε κπέλλα θη εθείλνο κνπ ’δεγάηνλε θαη ηά ’γξαθα έλα έλα? εθείλνο κνπ ’δεγάηνλε ην Γάζθαιν ην Γηάλλε, η’ ακάζηα ληνπ δαθξύδνπζη ζαλ ηνλ αλαζηβάλεη[53]? ε γη-νκηιηά ληνπ ’θόβγεην, ζπιινγηαζκνί ηνλ πηάλνπ θαη καύξνπο αλαζηελακνύο ηα ζσζηθά ληνπ βγάλνπ! Πόζα θαη πόζα βάζαλα, πόζεο θαη πόζεο ιύπεο ηνύ ’ξρνπληαη ζην ζπιινγηαζκό, πόζνη θαεκνί θαη πξίθεο[54]! Αλαζηνξάην[55] κνλνκηάο ηνπ Καζηειιηνύ ηζ’ αζξώπνπο, ηζη ρσξγηαλνύο ηνπ θη εδηθνύο, ηζη θίινπο θαη ζπληόθνπο? λ-αλαζηνξάηαη ηα ΢θαθηά, ηζ’ άληξεο θαη ηα θαιά ησ, ηα πάζε θαη ηα ράιηα ησλ θαη η’ απνδώκαηά ησ[56]. Σξαγνπδηρηά κνπ ηά ’ιεγε, γηαη’ έλαη ξηκαδόξνο, γηαη’ έρεη θη απνύ ην Θεό ην πιην κεγάιν δώξνο? όζα δελ είδ’ εθάηερε θη όζά ’δε δελ ηα ’μέρλα γηαη’ έρεη θαη ζπκεηηθό πιηόηεξ’ από θηαλέλα. Καη πνηόο κπνξεί λα δεγεζεί εθείλα πνπ ζπκάηαη θη εηο ην ηξαγνύδη λα ηα πεη εθείλα πνπ δεγάηαη; Πνιιά η’ ακάζηα η’ είδαζη θη αθνύζαζη η’ αθζηά ληνπ, βάζαλα, πάζε θαη θαεκνί αζπξίζαλ ηα καιιηά ληνπ. ΢ηα ρίιηα επηαθόζηα ’γδνήληα έμε έηνο,

’πνύ ηνπ Γαζθάινπ ηνλ θαηξό δεθάμε ρξόλνη εθέηνο, πνπ ’βάζηνπ ζην ζαθνύιη κνπ κπέλλα, ραξηί, κειάλη θαη ην ηξαγνύδη ηό ’γξαςα ηνπ Γάζθαινπ ηνπ Γηάλλε. Μ’ αλ είλ’ ηα γξάκκαηα ζθαιηά, ηα ιόγηα δίρσο ράξε (ζαλ ηπξνθόκνπ κάζεζε θαη κπέλλα κεηαηάξε), αλ είλ’ ηα γξάκκαηα ζθαιηά, ηα ιόγηα κπεξδεκέλα, ζπκπάζη’ όζνη η’ αθνύεηε, δελ είλαη θη από κέλα. ΢αλ αηγηδάξεο ν θησρόο ’πό θάη’ απνύ ηνλ πξίλν ηά ’γξαςα σο εθα΄ηερα, ησ γλσζηηθώ η’ αθήλσ? λα ηξαγνπδνύζη ζιηβηεξά νύινη κηθξνί κεγάινη, λα ηόλε θιαίλ’ ην Γάζθαιν θαη ην ΢θαθηώ ην ράιη? θαη λα κε ιέεη θαη θηαλείο γηα ηα γξαθόκελά κνπ, γηαη’ άιινη ηα ’δεγήζεθαλ πνιύ πξσηύηεξά κνπ? θη απηόο ν κπάξκπα Μπαηδειηόο εδά ζηα γεξαζεηά ληνπ, ηα είδε κε η’ ακάζηα ληνπ, η’ άθνπζε κε η’ αθζηά ληνπ θη είρε θη επηζπκηά πνιιή πάληα λα ηα ’δεγάην, ζαλ ην ςαιηήξ’ ν δάζθαινο απόμσ ηα ’ζπκάην![57] ΢εκεηώζεηο πξώηνπ κέξνπο: [1] Δλλνεί Διιεληθή.

[2] Σνπο Ρώζνπο, νη νπνίνη, επεηδή ήηαλ ρξηζηηαλνί νξζόδνμνη, ζεσξνύληαλ ζύκκαρνη ησλ Διιήλσλ. Οη Έιιελεο ηεο Σνπξθνθξαηίαο ήιπηδαλ όηη νη Ρώζνη ζα ηνπο βνεζήζνπλ λα ειεπζεξσζνύλ.

[3] Δλλνεί ην ΢νπιηάλν.

[4] Φόξνπο.

[5] Πξόζηηκα.

[6] Δμνληώζεηο.

[7] ΢ηηο πόιεηο.

[8] Σεο Πεινπνλλήζνπ.

[9] Να ιπηξώζεη.

[10] Να εηνηκάδεζαη.

[11] Να κελ ηνπο θξπθηεί (θαη μεθύγεη).

[12] Σα πινία.

[13] Καη ηόηε.

[14] Ώζπνπ.

[15] Θα ιηγνζηέςνπλ.

[16] Σν «καλδύα» ηνπ, ην παλσθόξη ηνπ.

[17] Απάληεζε.

[18] ΢ύλεζε.

[19] Σν Γνύλαβε.

[20] Απόθαζε.

[21] Κάλε γξήγνξα απηό πνπ πξέπεη.

[22] Πνιεκνθόδηα.

[23] Να νξγαλσζνύλ, λα εηνηκαζηνύλ (λα νξδηληαζηνύλε).

[24] Πηέδεη, βηάδεη.

[25] Σεο Κσλζηαληηλνύπνιεο.

[26] ΢θξαγίδεη κε ηε «βνύιια» ηνπ (ηε ζθξαγίδα ηνπ).

[27] Η αλαγγειία (ε ιέμε έκεηλε ζηνπο Κξεηηθνύο κε ηελ έλλνηα ηεο θαθόβνπιεο είδεζεο πνπ ιέγεηαη πξνδνηηθά, γηα λα πξνθαιέζεη αλαζηάησζε θαη δηακάρεο).

[28] Πώο λα θεξζώ.

[29] Αθελίαζαλ.

[30] Δλλνεί όηη «ζεθώζαλε θεθάιη» ελαληίνλ ηνπ.

[31] Ππξνβνινζηάζηα θξνπξίσλ (όπνπ θαη απνζήθεο ππξνκαρηθώλ θ.ι.π.)

[32] Πεξίκελε.

[33] ΢εκαία.

[34] Απεξηζθεςία, αθξνζύλε (θαηά ηνλ Κειατδή, αλαξρία, απεηζαξρία).

[35] Πξσηλό [36] ΢ηα αξρνληηθά, ζηα ζπίηηα.

[37] Ακύλνληαλ ιπζζαιέα (ρεληδώλσ: αλαηξηρηάδσ ζαλ ηε γάηα πνπ εηνηκάδεηαη λα ακπλζεί).

[38] Δίδνο γεξαθηνύ.

[39] Λεειάηεζαλ.

[40] Βνύγηα: βόδηα, ζθαρηά: πξόβαηα.

[41] Σνπο νδεγνύλ.

[42] Κπβεξλεηηθό ΢πκβνύιην.

[43] Ακέζσο.

[44] Μηζίξη: Αίγππηνο, Σαξακπνπινύζη: Σξίπνιε ηεο Ληβύεο.

[45] Γηνηθεηήο.

[46] Να ηνπο θέξεηο (απνζώλσ: θηάλσ ν ίδηνο ή νδεγώ θάπνηνλ θάπνπ).

[47] Δπίλεην (θνληηλό ιηκάλη) ηεο Αλώπνιεο ΢θαθίσλ (ε νπνία είλαη νξεηλή).

[48] Δλλνεί νη Σνύξθνη ηνπ Κάζηξνπ (Ηξαθιείνπ) θαη ηνπ Ρεζύκλνπ.

[49] Ιππείο.

[50] Μνλνκεξγηνύζη: ζπγθεληξώλνληαη, γνξγνραδηξεύγνπληαη: εηνηκάδνληαη γξήγνξα [51] ΢πκβνύιην.

[52] Γόζηκν, δώξν.

[53] Σνπξθηθό ζηξαηησηηθό ΢ώκα (όπσο θαη νη Γελλίηζαξνη).

[54] Δίλαη ν πύξγνο ηνπ Μπξαΐκ Αγά Αιεδάθε, ζθιεξνύ Γελλίηζαξνπ, πνπ ηειηθά θαηαζηξάθεθε από ΢θαθηαλνύο ιίγα ρξόληα κεηά ηελ ηξαγσδία, ην 1774 (ε θαηαζηξνθή ηνπ πεξηγξάθεηαη ζε άιιε ξίκα, κηθξόηεξε, πνπ έρεη επηξξνέο από ηε Ρίκα ηνπ Γαζθαινγηάλλε).

[55] Αξίθλεηε θαη αλαξίθλεηε: ακέηξεηε.

[56] Δδώ θαηαγξάθνληαη θαη νη ζηίρνη:θη απνύ ηα ΢θαθηαλόπνπια θηαλείο δελ εζθνηώζε, κόλ’ έλα Νηκπξησηόπνπιν ιηγάθηλ ειαβώζε. Όκσο έξρνληαη ζε αληίθαζε κε ηνπο ακέζσο επόκελνπο, γη’ απηό, πξνθαλώο, θαη ν Κειατδήο ηνπο είρε ζε παξέλζεζε. Μάιινλ δελ πξνέξρνληαη από απηό ην ζεκείν.

[57] Κνξπθέο, πςώκαηα.

[58] Όξε, βνπλά.

[59] Σνπο ζπλαληνύλ, «πέθηνπλ πάλσ ηνπο».

[60] Θάβνπλ, ηδίσο πξόρεηξα, ρσξίο παπά.

[61] Μηαξά: ηα άγξηα δώα, ζθάξεο: νη γύπεο.

[62] ΢πλαληνύζαλ.

[63] Καίλε.

[64] Νίκπξνο, Βνπβάδν-Βξαζθάδεο, Κνκεηάδεο: ρσξηά ησλ ΢θαθίσλ.

[65] Σνλ παηέξα ηεο.

[66] Έζπεπζαλ.

[67] Μάιιηλν παιηό ΢εκεηώζεηο δεύηεξνπ κέξνπο: [1] Σνπο ζηέιλεη.

[2] ΢πκβνύιην.

[3] Μεζνιαβεηέο.

[4] Σα ιεθηά ζνπ.

[5] Δλλνεί ην ΢νπιηάλν.

[6] Η κεγάιε ζξεζθεπηηθή γηνξηή ησλ Μνπζνπικάλσλ.

[7] Πνξζειάληλν.

[8] Δλλνεί θαθέ.

[9] Σεο κεηέξαο ηνπ ().

[10] Ν’ απνρηήζεηο θήκε.

[11] Δλλνεί ρξόλνη.

[12] Σνπο εαπηνύο ησλ.

[13] Αγγαξείεο, θαηαλαγθαζηηθά έξγα.

[14] Σνπο θέξεζηε.

[15] Δθηηκάηε, θνζηνινγείηε.

[16] Σίπνηε.

[17] Να θαιύςεη.

[18] Γε κε πεηξάδεη, δε ινγαξηάδσ.

[19] Γε κε ππάθνπζαλ.

[20] Μέρξη.

[21] Αξρεγό ησλ απίζησλ (γθηανύξεδσλ).

[22] Όηαλ ηειείσλε ην γδάξζηκν.

[23] Καηζίθη.

[24] Σν θαληαδόζαζηαλ;

[25] Υάδηα.

[26] Σνπο ππόινηπνπο.

[27] Να κελ θνηηάμνπλ.

[28] Τπέθεξαλ.

[29] Σνπο βαζάληδαλ.

[30] Αληνρή.

[31] Οη θξνπξνί.

[32] Ακέζσο.

[33] ΢ηα όξε.

[34] Όπσο ζπκπεξηθέξνληαη ζηελ Κξήηε.

[35] Τπνδήκαηα.

[36] Κξπςώλα.

[37] Αγγειηνθόξν.

[38] Πξέβειε: Ιεξά Μνλή ηνπ Αγ. Ισάλλνπ ηνπ Θενιόγνπ ζηε γεηηνληθή πξνο ηα ΢θαθηά επαξρία Αγίνπ Βαζηιείνπ ηνπ λνκνύ Ρεζύκλεο. Πόδεο: δώζε.

[39] Δξεηπσκέλν κεηάην (ζηάλε θαη ππαίζξην ηπξνθνκείν ζην βνπλό).

[40] ΢ηα βνπλά.

[41] Υόξεπαλ ζαλ ηα κηθξά αξλάθηα.

[42] ΢παιέηα: επσκίδεο, βεζηηδνύξεο: κεζνθόξηα, γηνξληαληιίθηα: πεξηδέξαηα.

[43] ΢θεπαζκέλνπο κε αζήκη.

[44] Λνπινύδηα.

[45] ΢θνπεπηέο.

[46] Σν απάλζηζκα, ην εθιεθηόηεξν ηκήκα.

[47] Πξόθξηηνη.

[48] Παξαπνλεκέλα.

[49] Γε δηαθξίλεηαη, δε θαίλεηαη.

[50] Πξόζηηκν, δώζηκν, δώξν.

[51] Γειαδή γηνο ηνπ παπά ΢ήθε ΢θνξδύιε. Δδώ, όπσο θαίλεηαη, ηειεηώλεη ην πνίεκα ηνπ κπάξκπα Μπαηδειηνύ θαη αξρίδεη ν επίινγνο ηνπ θαηαγξαθέα, πνπ πξνθαλώο ήηαλ θη εθείλνο ξηκαδόξνο (εθηόο αλ έιεγε ηνπ Μπαηδειηνύ ηί ήζειε λα γξάςεη θη εθείλνο ηα κεηέηξεπε ζε έκκεηξν ιόγν). Δίλαη έλαο επίινγνο ζπγθινληζηηθόο (θπξίσο γηα ην ήζνο πνπ εθθξάδεη) όζν θαη ην θπξίσο πνίεκα. Ο Λανύξδαο απηό ην ζηίρν ηνλ έρεη σο «Δγώ, Αλαγλώζηεο ηνπ Παπά, ν ΢ήθεο ηνπ ΢θνξδύιε», δειαδή ΢ήθεο ην όλνκα ηνπ θαηαγξαθέα. Καη ζηηο δύν πεξηπηώζεηο πάλησο ήηαλ αλαγλώζηεο, δειαδή ρεηξνηνλεκέλνο ςάιηεο (νξζόηεξα, «ρεηξνζεηεκέλνο»). Ο αλαγλώζηεο ζεσξείηαη από ηελ Δθθιεζία θαηώηεξνο βαζκόο ηεο ηεξνζύλεο (πξηλ ην δηάθνλν θαη ηνλ ππνδηάθνλν) θαη ζπλήζσο ππνθαζηζηά, σο ηίηινο, ην θύξην όλνκα εθείλνπ πνπ ηνλ θέξεη.

[52] Βνζθόο ππεύζπλνο γηα ηα έγγαια, ηα πξόβαηα πνπ παξάγνπλ γάια (αληίζηνηρα ν ζηεηξνλόκνο γηα ηα ζηείξα).

[53] Σνλ ζπκάηαη, ηνλ θέξλεη ζην λνπ ηνπ.

[54] Πίθξεο.

[55] Θπκόηαλ.

[56] Σελ θαηάληηα ηνπο.

[57] Γειαδή ηα ζπκόηαλ απέμσ, όπσο έλαο δάζθαινο ζπκάηαη ην Φαιηήξη (ζπλήζσο ν δαζθάινη, νη κόλνη γξακκαηηζκέλνη ησλ ρσξηώλ, έθαλαλ θαη ηνπο ςάιηεο).

Πεγέο: stigmes.gr | istoria.gr | cretan-music.gr

Πεγή θεηκέλνπ: http://www.pare-dose.net

ChaniaCrete 2011