Mat og helse 8-10 fra Cappelen Damm Grunnbok (utdrag)

MAT OG HELSE 8–10 frå CAPPELEN DAMM Grunnbok

Gunn Helene Arsky Cathrine Borchsenius Cathrine Fulland Ranveig Hammeren Nynorsk

© Cappelen Damm AS, Oslo, 2021 Føresegnene i åndsverklova gjeld for materialet i denne publikasjonen. Utan særskild avtale med Cappelen Damm AS er all eksemplarframstilling og tilgjengeleggjering berre tillate så langt det har heimel i lov eller avtale med Kopinor, interesseorgan for rettshavarar til åndsverk. Bruk som er i strid med lov eller avtale, kan føre til erstatningsansvar og inndraging og kan straffast med bøter eller fengsel.

Mat og helse 8–10 frå Cappelen Damm er laga til fagfornyinga i faget mat og helse og er til bruk på ungdomstrinnet i grunnskulen.

Illustrasjonar og fotografi: Sjå eiga liste Grafisk design: Anne Andresen, RenessanseMedia Omslagsdesign: Tank Design AS Omslagsfoto: Getty Images / nerudol Repro: Narayana Press Forlagsredaktør: Guro Barstad Corneliussen Biletredaktør: Guro Barstad Corneliussen Omsetjing til nynorsk: Jan R. Tislevoll Trykk og innbinding: Livonia Print SIA, Latvia Utgåve 1 Opplag 1 ISBN 978-82-02-68407-5 www.skolen.cdu.no Dette er ei TROY®-innbunden bok. Ei TROY®-innbunden bok har forsterka omslag. Testar viser at denne innbindinga toler vesentleg hardare bruk over tid samanlikna med bøker utan denne forsterkinga. TROY® er eit registrert varemerke og er patentert av Cappelen Damm AS.

Til eleven Maten du et, er viktig for helsa di. I denne boka lærer du mellom anna om kjente og ukjente råvarer og korleis du kan bruke dei til å lage sunn og velsmakande mat til kvardag og fest.

Boka er delt inn i 17 kapittel. Dei første kapitla gir deg kunnskap om eit av dei kanskje viktigaste romma i heimen, nemleg kjøkkenet. Du lærer om hygiene, reiskapar, matlagingsmetodar og matlagingsteknikkar.

Du får også vite korleis du kan bruke sansane i matlaginga og til å vurdere kvalitet på råvarer og matvarer. Vidare får du møte fleire utfordringar knytte til matproduksjon, mattryggleik og berekraft, lokalt og globalt.

Boka blir avslutta med ni matvarekapittel. I desse kapitla blir du kjend med ulike matvaregrupper og kostråd frå helsestyresmaktene. Du finn gode og spennande oppskrifter i desse kapitla som vi håpar du vil få stor glede av.

Kvart kapittel er avslutta med oppgåver. ‘Test deg sjølv’-oppgåvene hjelper deg å repetere det du har lese, mens ‘Reflekter og utforsk’oppgåvene gir deg høve til å fordjupe deg i temaa, bruke sansane dine eller bruke digitale verktøy.

Vi ønskjer deg lykke til i faget og håpar boka vil gi deg matglede, matkunnskap og livsmeistring!

Helsing forfattarane

3

Innhald

1 På kjøkkenet...........................................7

7 Gjer bevisste val .............................. 111

God hygiene gir trygg mat .........................8 Frå oppskrift til matrett ...........................14 Oppgåver ..................................................19

Mattryggleik ...........................................112 Matproduksjon .......................................115 Miljø- og klimautfordringar ..................119 Merking av mat .....................................123 Oppgåver ................................................125

2 Kjøkkenreiskapar og teknikkar ......21 Reiskapar og utstyr på kjøkkenet ...........22 Vatn, sukker og salt i matlaginga ...........28 Teknikkar og metodar på kjøkkenet .......32 Nedkjøling og opptining ..........................42 Oppgåver ..................................................43

8 Maten vår ........................................... 127 Matvaregrupper .....................................128 Næringsstoff i mat og drikke ................132 Innhaldet i dei neste kapitla ..................144 Oppgåver ................................................145

3 Sansar.....................................................45 Sansane ...................................................46 Vurder maten ved hjelp av sansane ........49 Måltid og estetikk ....................................54 Oppgåver ..................................................59

4 Verdien av kosthaldet .......................61 Kosthaldet ditt .........................................62 Kostråd frå helsestyresmaktene ............67 Vurdering av kosthaldet...........................69 Oppgåver ..................................................71

9 Frukt, bær, grønsaker og poteter ................................................ 147 Kva er frukt, bær, grønsaker og poteter? .............................................148 Råd frå helsestyresmaktene om frukt, bær og grønsaker ..................................149 Ta vare på maten ...................................151 Oppgåver ................................................153 Oppskrifter .............................................154

10 Belgvekstar ........................................ 173 5 Matkultur og identitet ......................73 Kva er typisk norsk? ................................74 Mat frå heile verda ...................................79 Oppgåver ..................................................83 Oppskrifter ...............................................84

6 Kosthald og helse i media ............ 101 Påverknad frå mange kantar ................102 Reklame .................................................106 Oppgåver ................................................109

4

MAT OG HELSE FRÅ CAPPELEN DAMM

Kva er belgvekstar? ...............................174 Råd frå helsestyresmaktene om belgvekstar ............................................175 Ta vare på maten ...................................176 Oppgåver ................................................177 Oppskrifter .............................................178

11 Korn, frø og kornprodukt ............. 189

15 Matfeitt ............................................... 269

Kva er korn og mjøl?..............................190 Kostråd frå helsehelsestyresmaktene .................................................193 Ta vare på maten ...................................195 Oppgåver ................................................197 Oppskrifter .............................................198

Kva er matfeitt? .....................................270 Råd frå helsestyresmaktene om matfeitt ...................................................271 Ta vare på maten ...................................272 Oppgåver ................................................273 Oppskrifter .............................................274

12 Sjømat ................................................ 211

16 Vatn...................................................... 281

Kva er sjømat? .......................................212 Råd frå helsestyresmaktene om sjømat ....................................................216 Ta vare på maten ...................................217 Oppgåver ................................................219 Oppskrifter .............................................220

Kva er drikkevatn? .................................282 Råd frå helsestyresmaktene om drikke .....................................................283 Væskebehovet til kroppen .....................286 Oppgåver ................................................287 Oppskrifter .............................................288

13 Mjølk og meieriprodukt ................ 235

17 Sukker og salt ................................... 295

Kva er mjølk og meieriprodukt?............236 Råd frå helsestyresmaktene om mjølk og meieriprodukt .........................237 Ta vare på maten ...................................238 Oppgåver ................................................239 Oppskrifter .............................................240

Kva er sukker og salt? ...........................296 Råd frå helsestyresmaktene om sukker og salt ........................................297 Oppgåver ................................................299 Oppskrifter .............................................300

14 Kjøtt og egg....................................... 251

Oppskrifter, alfabetisk...................................304 Stikkord ..........................................................305 Illustrasjonar .................................................309

Kva er kjøtt og egg? ...............................252 Råd frå helsestyresmaktene om kjøtt og egg ............................................254 Ta vare på maten ...................................255 Oppgåver ................................................257 Oppskrifter .............................................258

INNHALD

5

6

MAT OG HELSE FRÅ CAPPELEN DAMM

På kjøkkenet

1

Å lage mat er nesten som å trylle. I den eine augneblinken står du med ei oppskrift i handa, og i den neste har du laga noko du kan ete sjølv eller servere til andre.

I dette kapittelet skal du lære om kjøkkenet som arbeidsplass og kva som skjer frå du finn ei oppskrift, til du har laga ein ferdig rett.

I dette kapittelet lærer du •

korleis god hygiene gir trygg mat

•

kvifor riktig temperatur er viktig ved oppbevaring av matvarer

•

kva som er god hygiene og orden på arbeidsplassen

•

korleis du skal planleggje arbeidsgangen frå oppskrift til matrett

•

kva forkortingar og måleiningar som blir brukte i oppskrifter

•

korleis omrekningstabellar kan hjelpe deg når du lagar mat

7

c Mikroorganismar kan overførast mellom matvarer når du går frå å kutte grønsaker til kjøtt eller fisk og motsett. For å hindre smitte må du skifte til reine fjøler og knivar.

God hygiene gir trygg mat Overalt rundt oss – også på kjøkkenet – lever det mange mikroorganismar. Muggsoppar og bakteriar er typiske eksempel. Dei er så små at du berre kan sjå dei gjennom eit mikroskop, og dei synest derfor ikkje på kjøkkenet vårt – i alle fall ikkje før det har blitt veldig mange av dei.

Akkurat som oss treng muggsoppar og bakteriar vatn og næring for å kunne leve. Dei fleste treng også oksygen og ein behageleg temperatur, ca. +20–40 °C. Eit kjøkken er derfor ein god levestad for mikroorganismar.

Her er det passe varmt og god tilgang på næring og vatn i matvarer, i søl på benker, på dårleg vaska kjøkkenutstyr eller dårleg reingjorde oppbevaringsstader. Dei fleste mikroorganismar er ufarlege for oss, men somme kan gjere oss sjuke eller øydeleggje matvarene våre. Du bør derfor vite korleis du kan avgrense talet på mikroorganismar og unngå at dei flyttar seg frå deg og over på utstyr og matvarer eller frå utstyr til matvarer eller mellom matvarene. Du bør også vite korleis du skal oppbevare mat og drikke.

8

MAT OG HELSE FRÅ CAPPELEN DAMM

Temperatur og oppbevaring av matvarer Dei fleste bakteriar trivst dårlegare når temperaturen fell ned mot 0 °C, og dei døyr ved kraftig oppvarming. Denne kunnskapen brukar vi når vi oppbevarer mat. Tørrvarer som mjøl, gryn og sukker kan stå lenge i romtemperatur fordi dei inneheld svært lite vatn. Ferskvarer som mjølk og fiskepålegg bør derimot stå i kjøleskap. Ved temperaturar like over 0 °C formeirar bakteriane seg sakte, og matvarene vil derfor halde seg mykje lenger enn om dei blir oppbevarte i romtemperatur. Dersom du skal oppbevare ferskvarer over lang tid, bør du leggje dei i frysaren. Der er det så kaldt at bakteriane ligg i dvale. Dei døyr ikkje, men klarar heller ikkje å formeire seg.

Unngå kryssmitte!

Enkelte matvarer kan gi kryssmitte. Det vil seie at bakteriar frå éi matvare kan overførast til ei anna og mangedoblast der. Dette kan i verste fall gi alvorlege matforgiftingar. Smitten skjer ofte mellom grønsaker og kjøtt eller fisk. I jorda finst det bakteriar som kan vere vanskelege å drepe. Dersom desse sit igjen på grønsaker, kan dei overførast til fisk og kjøtt. Dersom fisken eller kjøttet ikkje skal steikjast eller kokast, kan jordbakteriane danne giftstoff i maten. Det kan for eksempel skje når vi lagar tradisjonelle matretter som rakfisk, graven fisk og kjøtt eller heimelaga spekeskinke.

Andre gonger smittar bakteriar frå kjøtt eller fisk over på grønsaker.

Bakteriar i gruppa salmonella kan for eksempel gå frå rå kylling til grønsaker som skal brukast i ein salat. Då blir ikkje bakteriane drepne, og det kan føre til matforgifting. Bakteriar kan også overførast frå rått til steikt kjøtt. Dette er ein vanleg grunn til diaré i Noreg. For å unngå smitte må du leggje steikt kjøtt på eit nytt fat.

Reglar for å unngå kryssmitte på eit kjøkken • • • • • •

Bruk eigne knivar til grønsaker. Desse skal ikkje brukast til kjøtt eller fisk utan først å vere grundig vaska og tørka.

Bruk eigne knivar til kjøtt og fisk. Desse skal ikkje brukast til grønsaker utan først å vere grundig vaska og tørka.

Bruk eigne fjøler til grønsaker.

Bruk eigne fjøler til fisk og kjøtt. Nokre kjøkken har fargekodar på fjølene, slik at det skal vere enkelt å skilje dei frå kvarandre.

Vask hendene når du vekslar mellom å jobbe med grønsaker og kjøtt eller fisk.

Oppbevar grønsaker, kjøtt og fisk på ulike stader i kjøleskapet og på ulike stader på arbeidsbenken når du lagar mat.

100 90 80 +75 °C

70 60 50

+60 °C

40 30 20

+37 °C

10 0 –10 –20

–18 °C

–30

c Dei fleste bakteriar trivst og formeirar seg når temperaturen er mellom +4 og +60 °C. Fell temperaturen under –18 °C, sluttar bakteriane å formeire seg og går i dvale. Det gjer dei også når temperaturen stig til over +60 °C. Dei fleste bakteriane døyr ved +75 °C.

1 PÅ KJØKKENET

9

Personleg hygiene Det er viktig med god personleg hygiene når du lagar mat. Vask hendene godt med varmt vatn og såpe før du går i gang med matlaginga. Du bør gjenta vaskinga dersom du tek deg i håret eller i ansiktet undervegs. Går du på toalettet, må du sjølvsagt vaske hendene på nytt. God handhygiene er ekstra viktig dersom du er forkjølt eller akkurat har vore sjuk.

Når du lagar mat, bør du ha på deg eit forkle. Det beskyttar kleda dine mot søl og maten mot hår, skitt og mikroorganismar som er festa til kleda. Du bør helst ta av deg ringar og feste langt hår i ein hårstrikk.

Under ein ring kan det vere store mengder bakteriar, og hår i maten er det ingen som set pris på. f Her er alt i orden: Håret er sett i strikk, forkle er teke på, og hendene er vaska grundig med såpe i varmt, rennande vatn.

Det beste er å ha eigne vaskar til handvask ved inngangen til kjøkkenet.

Då unngår vi å få smuss og mikroorganismar i oppvaskkummane.

10

MAT OG HELSE FRÅ CAPPELEN DAMM

Hygiene og orden på arbeidsplassen I tillegg til god personleg hygiene må du syte for god hygiene og orden på arbeidsplassen. Alle benkeflater må vere reingjorde før du skal lage mat. Det same gjeld utstyret som skal brukast, dessutan komfyrar og oppvaskkummar.

Dei fleste skulekjøkken er delte inn i reine og ureine soner. Dette blir gjort for å unngå smitte. I ureine soner kan du skylje jord av grønsaker, reinse fisk, skrelle frukt og setje kjøkkenutstyr eller servise som skal vaskast. I nokre reine soner kan du arbeide vidare med maten. I andre reine soner kan du setje utstyr og servise som er vaska opp. Dersom kjøkkenet du jobbar på, er lite, kan det hende at du må lage mat i den same reine sona som du etterpå skal setje rein oppvask i. I så fall må du vaske og tørke benkeflatene godt mellom dei ulike oppgåvene.

d 1 Papirhandkle blir brukte til å fjerne vass- og matsøl og til å tørke hender med etter handvask.

2 Oppvaskhandkle blir brukte til å tørke opp rein oppvask.

3 Oppvaskklutar blir brukte til å vaske av benker, komfyrar, skap, skuffer og oppvaskkummar.

1

2 3

1 PÅ KJØKKENET

11

For å halde god orden på arbeidsplassen bør du alltid ta vekk utstyr og setje det i urein sone rett etter bruk. Matvarer skal setjast tilbake på plass når du har målt opp det du treng. Du bør også fjerne søl og matavfall så raskt som mogleg. Gjer du dette, får du god oversikt på arbeidsplassen og sikra god orden og hygiene.

Ver nøye med oppvasken Etter at maten er laga og/eller eten, må du vaske opp. Noko bør vaskast i oppvaskmaskin, mens anna kan vaskast for hand. Ein god regel er at servisedelar som har vore i kontakt med munnen, blir sette i oppvaskmaskinen. Då reduserer du risikoen for at smitte spreier seg mellom personar. Det betyr at bestikk, glas, koppar, asjettar og tallerkenar bør vaskast i ein oppvaskmaskin. Før det blir sett inn i maskinen, må matrestar fjernast og servisedelar skyljast i kaldt vatn.

Når du skal vaske opp for hand, bør du vaske det minst skitne først. Då held vatnet seg reint lengst mogleg, og det som har vore i kontakt med munnen, vil komme ned i vatnet når dette er på det varmaste. Sjansen er då størst for at mikroorganismane døyr.

I praksis gir det denne rekkjefølgja: 1 2 3 4 5

glas og koppar bestikk tallerkenar og serveringsfat kjøkkenreiskapar og arbeidsbollar kjelar og steikjepanner

Gryter og panner av jern toler ikkje såpe. Dei begynner å ruste når dei blir lagde i såpevatn. Bruk derfor berre varmt vatn når du skal vaske jernpanner og jerngryter.

Akkurat som med personleg hygiene og orden på arbeidsplassen er det viktig å tenkje på hygiene når du skal vaske opp. Lær deg rekkjefølgja som står i ramma på s. 13.

12

MAT OG HELSE FRÅ CAPPELEN DAMM

Oppvaskreglar for hand 1 Skyl bort matrestar i kaldt, rennande vatn (feitt må skyljast vekk med varmt vatn).

2 Set oppvasken på benken etter rekkjefølgja han skal vaskast i.

3 Syt for at oppvaskkummen er rein.

4 Fyll varmt vatn i ein oppvaskkum, og ha i litt oppvaskmiddel.

5 Legg éin og éin gjenstand i såpevatnet, og vask grundig med ein oppvaskbørste.

6 Skyl oppvasken i varmt, rennande vatn.

7 Set oppvasken på eit oppvaskstativ, i ei oppvaskkorg eller på ein rein benk.

8 Tørk oppvasken med eit reint oppvaskhandkle. Pass på at alt er heilt tørt, før du set det på plass.

9 Reingjer oppvaskkummen og avløpssilen med oppvaskbørste, varmt vatn og litt oppvaskmiddel. Vask benkene med ein rein klut. Tørk kum og benker heilt tørre med eit reint oppvaskhandkle.

10 Skyl oppvaskbørsten nøye først i varmt vatn og deretter i kaldt vatn (hindrar bakterievekst).

11 Legg brukte klutar og handkle til vask.

12 Byt til nytt varmt vatn når oppvaskvatnet blir skitent eller avkjølt.

1 PÅ KJØKKENET

13

Frå oppskrift til matrett Når du skal lese og følgje ei oppskrift, må du konsentrere deg godt.

Du får mykje informasjon som skal sorterast og vurderast, og du vil møte fleire omgrep frå matematikkverda.

Å lese ei oppskrift Ei oppskrift består av to hovuddelar: ei liste over ingrediensar og ei brukarrettleiing.

Ingredienslista viser kva matvarer du skal bruke. Ho fortel også kor mykje du treng av kvar enkelt ingrediens. Mengda viser seg gjennom matematiske måleiningar som holmål (liter, desiliter, matskei), vektmål (kilogram, gram) eller i tal eller mengd. Du kan møte både heile tal, brøktal og desimaltal i ingredienslister. Ver merksam på at brøkstrekar ofte står på skrå når dei står i ei oppskrift, men dei betyr det same som i matematikken. I denne boka brukar vi brøktal når eit tal i ingredienslista er mindre enn talet 1, for eksempel agurk. Når tal i ingredienslista er større enn talet 1, brukar vi heile tal og desimaltal, for eksempel 2,5 dl vatn.

Rekkjefølgja i ingredienslista er ikkje tilfeldig. Den ingrediensen du skal bruke først, står øvst på lista. Så står nummer to, og slik held det fram til den siste ingrediensen er nemnd.

Brukarrettleiinga viser deg korleis du skal lage matretten, baksten eller drikken. I ei oppskrift kallar vi ei brukarrettleiing ‘framgangsmåte’ eller, som i denne boka, ‘slik gjer du’. Uansett kva slags brukarrettleiing du møter i ei oppskrift, bør du følgje ho frå punkt til punkt. Marker gjerne punkta i oppskrifta som du er ferdig med, så får du ei god oversikt i arbeidet. Hoppar du over nokon av punkta, eller byter om på rekkjefølgja, kan matretten få dårlegare kvalitet eller i verste fall bli øydelagd.

14

MAT OG HELSE FRÅ CAPPELEN DAMM

Symbol for bruk av steikjeomn Viser plassering i omnen (her nedste rille), temperatur og steikjetid.

••••

220 °C ca. 10 minutt

Speltrundstykke #mjølkefri #nøttefri #eggfri

INGREDIENSAR

SLIK GJER DU

12 rundstykke

1 2 3 4

1 pk. fersk gjær 3,5 dl vatn 3 ss rapsolje 1 ts salt 250 g kveitemjøl sikta 2 ts sukker 250 g speltmjøl sammale

5 6 7

8 9

10 11

Set steikjeomnen på 220 °C og dekk eit steikjebrett med bakepapir.

Smuldre gjæren i ein bakebolle.

Ha vatnet i ein kjele og varm opp til det er lunkent.

Hell litt av vatnet over i bakebollen og rør ut gjæren. Ha deretter i resten av vatnet og oljen.

Ha i saltet, kveitemjølet, sukkeret og speltmjølet og tilarbeid deigen med ein rørespade til han slepp bakebollen.

Dekk bakebollen med plast eller eit reint oppvaskhandkle. La deigen forheve på ein lun stad i ca. 30 minutt.

Ha litt mjøl på arbeidsbenken og skrap deigen ut av bakebollen.

Elt deigen og trill han ut til ei pølse. Del pølsa opp i 12 like store emne.

Trill ut emna til glatte og sprekkfrie rundstykke og set dei på steikjebrettet.

Dekk rundstykka med plast eller eit reint oppvaskhandkle.

La dei etterheve til dobbel storleik på ein lun stad. Det tek minst 30 minutt.

Set steikjebrettet på nedste rille og steik rundstykka i ca. 10 minutt.

Avkjøl rundstykka på ei rist.

c Fordi vi brukar like delar sammale spelt og sikta kveitemjøl, får desse rundstykka ein grovleiksprosent på 50.

198

MAT OG HELSE FRÅ CAPPELEN DAMM

Ingrediensar Matvarer du treng for å lage ein matrett.

Mengda du treng av kvar matvare.

11 OPPSKRIFTER

199

Slik gjer du Brukarrettleiing for korleis du skal lage matretten.

Les alltid gjennom heile oppskrifta før du tek fatt på det praktiske arbeidet, slik at du veit kva ingrediensar du treng, og korleis du skal gå fram undervegs i matlaginga.

Etter kvart som du får meir erfaring, kan du vurdere om det er andre måtar å løyse oppgåvene på som eignar seg like bra eller betre.

Vil smaken bli betre med andre ingrediensar eller andre mengder?

Kan ein annan tillagingsmåte gi betre resultat? Korleis kan fargesamansetninga bli penare? Kan retten bli sunnare eller få eit betre klimaavtrykk dersom du erstattar ein ingrediens med ein annan?

1 PÅ KJØKKENET

15

Tidslinjer

d Tidslinje for baking av speltrundstykke.

Oppskrifta finn du på s. 198

Tidslinjer kan vere eit nyttig hjelpemiddel når du skal planleggje ei arbeidsøkt på kjøkkenet. Det er lett å gå i surr når mange oppgåver skal løysast samtidig – og når alt skal vere ferdig til same klokkeslett.

Ei tidslinje kan brukast til å vise framgangsmåten i oppskrifter, men kan også brukast til å fordele oppgåver og til å avklare kva det er lurt å samarbeide om.

a, ft er. i kr åv ps pg p o sop m id no rbe Rydd, førebu n e a gj l utbaking, forvask s rde e oppvask.

L fo

Set på steikjeomnen, dekk bordet, rydd, vask opp + anna.

ta t, a. a f n m an a fr e + l nn r k i F fo

1t 5

35 40 45 50 65 80 90 100 L ste egg Set rundstykka Ete Lag deigen. de Rull l h ut ikjep run inn i omnen. an lat dst d . T eig a, Dekk deigen og y ril en la kka Ta ut av omnen lr la han forheve. de t på un il e i og avkjøl på rist. e i ds ty pøls tter kk h e ev e. , e.

16

10

20

MAT OG HELSE FRÅ CAPPELEN DAMM

av

Rydde / vaske opp.

2t 120 minutt

Forkortingar og måleiningar i oppskrifter Når du les ei oppskrift, vil du både møte vanlege forkortingar og ulike måleiningar.

Holmål Forkorting

Vektmål Betydning

Mengd

krm

kryddermål

1 ml

ts

teskei

5 ml

ss

matskei

dl

desiliter

l

liter

1

Forkorting

Betydning

Mengd

g

gram

0,001 kg

kg

kilogram

1000 g

Forkorting

Betydning

Mengd

min

minutt

60 sekund

t

time

60 minutt

15 ml 100 ml 1000 ml

1 ml er forkorting for måleininga milliliter.

1 ml = 0,001 liter.

Tid

1 PÅ KJØKKENET

17

Omrekningstabell I matematikk og naturfag har du lært at det er ein samanheng mellom holmål og vektmål, og at det berre er stoffet vatn som kan bruke nemningane om kvarandre: 1 l vatn = 1 kg vatn, 1 ml vatn = 1 g vatn.

Når du lagar mat, kan det derfor vere greitt å vite kor mykje 1 dl, 1 ss eller 1 ts veg av ofte brukte matvarer. 1 dl mjøl veg nemleg ikkje det same som 1 dl sukker eller 1 dl mjølk.

Ein omrekningstabell viser kor mykje ei matvare veg når ho er målt opp med ulike holmål. Tabellen kan brukast til å byte om på måleiningane i ei oppskrift.

Omrekningstabell1 Matvare

1 dl veg i g (cirka)

1 ss veg i g (cirka)

1 ts veg i g (cirka)

Mjøl og gryn2,3 Havregryn

40

6

Kveitemjøl, sammale (grovt)

60

9

3–4

Kveitemjøl, sikta

55

9

4

Pasta, ris, nudlar2 Ris

80

Fullkornpasta

30

Hevingsmiddel Bakepulver

14

Tørrgjær

5,5

6

3

90

13

5

Matolje

90

10

4–5

Margarin og smør, smelta

90

10

4–5

Margarin og smør, fast

85

15

7

5

2–3

130

17

7

100

11

5

Sukker Sukker, vanleg kvitt Matfeitt

Krydder og salt Krydder, male Salt, finmale Anna Mjølk 1

Kjelde: Matportalen.no Tørre.

3 Glutenfritt mjøl er ikkje teke med i tabellen fordi forholdet mellom holmål og vektmål varierer frå produsent til produsent for slikt mjøl.

2

18

MAT OG HELSE FRÅ CAPPELEN DAMM

Oppgåver Test deg sjølv 1 Kva er mikroorganismar?

2 Kvifor trivst mikroorganismar godt på kjøkkenet?

3 Kva kan du gjere for å fjerne mikroorganismar og hindre at dei formeirar seg på kjøkkenet?

4 Kva bør vaskast opp i oppvaskmaskin? Grunngi svaret.

5 I kva rekkjefølgje bør oppvasken sorterast og vaskast når du vaskar opp for hand?

6 Kvifor er det viktig å vaske opp i reint, varmt vatn?

7 Når oppvasken er unnagjord, står ein viktig jobb igjen: å vaske kjøkkenbord, benker, oppvaskkum, oppvaskbørste, oppvaskklut og oppvaskhandkle. Kva kan skje om nokon slurvar med dette arbeidet?

8 På kva måte kan ei tidslinje vere eit nyttig hjelpemiddel når du skal lage mat?

Reflekter og utforsk 1

2

3

4 5 6

Tenk deg at du er på ein grillfest. Plutseleg ser du at den som grillar, legg det ferdige kjøttet tilbake på same tallerken som det rå kjøttet låg på. Du bestemmer deg for å seie ifrå. a Kva informasjon bør du gi til den som grillar? b Kva trur du bør gjerast med kjøttet som er lagt tilbake på fatet?

Grunngi svaret.

På fransk brukar ein omgrepet ‘mise en place’. Det betyr at alle ingrediensane skal setjast fram før ein begynner å lage mat. a Nemn fordelar med å setje fram alle ingrediensane før du begynner med matlaginga. b Kan det vere nokon ulemper, eventuelt kva?

Finn ut kva soner som er reine og ureine på skulekjøkkenet. Arbeid etter dette «soneprinsippet» når du utfører oppgåvene der. Forklar dei andre i gruppa kvifor du meiner akkurat desse områda er valde til å vere reine/ureine.

Når du tørkar rein oppvask med eit oppvaskhandkle, er det viktig at alt er heilt tørt før du set det i skap og skuffer. Kvifor?

Bruk omrekningstabellen og finn ut kor mykje 1 dl sukker, 2 dl mjølk og ½ dl mjøl veg i gram.

Vel ei oppskrift i boka. Lag ei tidslinje som kan hjelpe deg når du lagar denne retten.

1 OPPGÅVER

19

20

MAT OG HELSE FRÅ CAPPELEN DAMM