Kaleido 6 Tekstbok - kap. 1 (nynorsk)

Ingeborg Anly, Tove Stjern Frønes og Eirik Lissner

Tekstbok

Nynorsk

© CAPPELEN DAMM AS 2016 Føresegnene i åndsverklova gjeld for materialet i denne publikasjonen. Utan særskild avtale med Cappelen Damm AS er all eksemplarframstilling og tilgjengeleggjering berre tillate så langt det har heimel i lov eller avtale med Kopinor, interesseorgan for rettshavarar til åndsverk. Bruk som er i strid med lov eller avtale, kan føre til erstatningsansvar og inndraging og straffast med bøter eller fengsel.

Kaleido dekkjer alle måla i Kunnskapsløftet etter revidert plan 2013 i faget norsk og er laga til bruk på barnetrinnet i grunnskulen.

Illustrasjonar: Sjå eiga liste Grafisk design: Melkeveien Designkontor AS Omslagsdesign: Mette Gundersen Forlagsredaktør: Sigrid Briseid Biletredaktør: Kjersti Laake Omsetjing til nynorsk: Helga G. Eriksen Trykk og innbinding: Livonia Print SIA, Latvia 2016 Utgåve 1 Opplag 1 ISBN 978-82-02-50513-4 www.kaleido.cdu.no

INNHALD 1. Les og skriv!

Lesestrategiar

side 5 side 7

Inspirasjon til ĂĽ skrive

side 23

Portrett og intervju

side 30

2. Vis meg korleis Les instruksjonar

3. Sterke meiningar

side 49 side 52

side 77

Vel gode argument

side 79

Fleire argumenterande tekstar

side 92

4. Kva skjer?

side 103

Ulike typar avistekstar

side 110

Reportasjar

side 127

5. Fortel meir!

side 141

Ulike typar forteljingar

side 142

Fleire forteljingar

side 169

6. Noko å tenkje på

side 203

Små og store spørsmål

side 205

Kva er viktig for deg?

side 214

7. Snakk om språk

side 229

Vi snakkar ulikt

side 231

Språket i bruk

side 245

Namn på personar

side 261

8. På ein ny måte

side 265

Til scenen!

side 268

Les boblespråket

side 281

Lag ein adaptasjon!

side 290

LES OG SKRIV! Lesemål Bruk lesestrategiar for å forstå tekstane.

Les for å bli inspirert til å skrive.

Les eksempeltekstar for å skrive eigne tekstar.

Big Boy av Ron Mueck frå 1999

5

1

Les og skriv!

Frå Åtte minutter av Linda Klakken

mor baklengs blir rom ansiktsuttrykket da hun knekker koden bokstaver blir ord når lydene slås sammen og flere ord på rad blir en setning som kanskje gir mening Linda Klakken

Oppgåver til refleksjon 1. Kan du hugse korleis det var å «knekkje lesekoden»?

Fortel om det, eller fortel om ein gong du knekte ein annan kode (for eksempel då du lærte å sykle eller noko anna du kan).

Les fleire tekstar som handlar om å knekkje kodar, på side 245–251.

2. Når du les, handlar det om å forstå tekstane og finne meining. Kva gjer du for å få mest mogleg ut av det du les?

3. Kva slag tekstar likar du å lese?

6

Les og skriv!

1

Lesestrategiar På sjette og sjuande trinn vil du møte stadig meir utfordrande tekstar. Når du skal forstå vanskelege tekstar, kan det lønne seg å lese strategisk. Her er dei sju lure lesestrategiane som du nytta på femte trinn i Kaleido. Du vil få bruk for desse lesestrategiane når du skal lese tekstane i denne delen av kapittelet. Utover i tekstboka vil du møte lesestrategiane igjen. Hugs at du alltid kan bla tilbake til denne oversikta dersom du lurar på kva for lesestrategi du skal velje.

1. Set deg eit lesemål, og vel lesemåte: Før du les, kan du spørje: Kvifor skal eg lese denne teksten?

Kva er målet med lesinga?

Når du har sett deg eit lesemål, kan du velje den lesemåten som passar best til lesemålet ditt: Skumlese – for å få oversikt Når du skumles, les du så raskt du kan. Då får du vite kva teksten handlar om, men du får ikkje med deg alle detaljane.

Nærlese – for å hugse og forstå Når du nærles, les du sakte og nøye, ofte med blyanten i handa. Viss du skal lære noko av teksten, kan det vere lurt å nærlese.

Leitelese – for å finne informasjon Når du leiteles, les du ofte med fingeren for å finne akkurat det du leitar etter.

7

1

Les og skriv!

2. Tenk på kva du veit

Kva veit du frå før? Tenk deg om før du les. Du veit ofte meir enn du trur!

3. Få oversikt med OBI

O B I

ter

for overskrif

for bilete

gress

for innleiing eller in

4. Oppsummer

Du kan oppsummere både mens du les, og etter at du har lese. Ta tenkjepausar og spør: Kva las eg no? Kva handla dette om?

8

Les og skriv!

1

5. Lag ein teori

Når du lagar ein teori, tenkjer du deg fram til kva du trur skal komme til å skje. Så les du vidare for å sjekke om du hadde rett.

6. Les med blyanten i handa

Når du skal lære av ein tekst, kan du lese med blyanten i handa og notere nøkkelord og nøkkelsetningar mens du les.

7. Finn ut av vanskelege ord

Når du møter eit vanskeleg ord, kan du først prøve å tenkje deg fram til kva det tyder. Du kan: lese ordet sakte ein gong til dele opp ordet sjå på samanhengen ordet står i

Dersom du framleis ikkje forstår kva ordet tyder, kan du: spørje ein medelev bruke ei ordliste spørje læraren

9

Les og skriv!

Frå Nysgjerrigper nr. 2, 2007

Før lesing 1. Bruk OBI for å få oversikt over teksten. Kva trur du at du vil få vite i denne teksten?

2. Les med eit mål: Les for å finne informasjon.

Du skal jakte på informasjon om kva teknikk flaggermus brukar for ikkje å falle når dei søv opp ned.

Godt grep opp ned

1

Flaggermus er merkelege vesen. Dei er dei einaste pattedyra som kan fly. Dei «ser» med lyd. Men kvifor i all verda heng dei opp ned?

Flaggermus er pattedyr som oss menneske. Det tyder mellom anna at dei føder levande ungar. Men flaggermusa er spesiell fordi ho er det einaste pattedyret som kan fly. I Noreg finst det 11 ulike artar. Dei ikkje heilt blinde, slik mange trur. Men sidan dei for det meste er aktive om natta, «ser» dei på ein særskilt måte. Dei fleste brukar ein såkalla ultralydsonar. Dei sender ut lyd som menneske ikkje kan høyre. Når denne lyden treffer eit tre eller noko anna, blir han send tilbake. Flaggermusa høyrer lyden, og slik veit ho at noko kan vere i vegen.

Klar til avgang

Om dagen rører flaggermus seg veldig lite, og du kan gjerne finne dei på bortgøymde stader, som i ei grotte eller i eit uthola tre. Flaggermusa har fleire grunnar til å henge opp ned. Viss ho skal fly, er dette den beste utgangsposisjonen å ta av frå. Ho kan nemleg ikkje lette frå bakken, slik dei fleste fuglar kan.

Vengjene greier ikkje å løfte henne når ho står stille, og beina er for svake til å springe raskt nok til å ta av. Flaggermusa slepper seg berre laus frå opp ned-posisjonen, og vips, så har ho fart nok til å fly. På denne måten er ho òg klar til å ta av når ho merkar fare. Å henge opp ned gjer det enklare å gøyme seg for fiendar.

Gøymestadene er veldig vanskelege å nå for dei fleste dyr.

Flaggermusene treng heller ikkje å leite så lenge etter plassen sin, sidan det ikkje er så mange andre dyr som kviler på slike stader.

Sparar energi

Når vi menneske heng og held tak med hendene, må vi bruke mykje krefter. Vi må klemme hardt for å halde grepet.

10

Les og skriv!

1

Flaggermusa brukar ein annan teknikk. Ho brukar musklar som opnar klørne på bakbeina, for å gripe overflata der ho skal henge.

For å halde fast slappar ho berre av slik at klørne lukkar seg att. Deretter sørgjer kroppsvekta for at klørne låser seg og held seg lukka. Sidan flaggermusa er avslappa, brukar ho ikkje energi og kan dermed kvile godt. Ho brukar berre energi når ho opnar klørne. Om ei flaggermus døyr mens ho heng opp ned, vil ho altså henge slik til nokon røskar henne laus. Snakk om eit godt grep!

Thomas Keilman

Etter lesing 3. Korleis greier flaggermusa å sove hengande utan å falle? Vis til teksten når du svarar.

4. Kva for lesemåtar nytta du for å finne svaret på spørsmålet over? Prøv å greie ut om rekkjefølgja du las teksten i, og kva delar du las raskt, og kvar du las nøye.

No kan du lese teksten ein gong til og så svare på resten av oppgåvene.

5. Kor mange flaggermusartar finst det i Noreg?

6. Er flaggermusa blind? Forklar korleis flaggermusa orienterer seg.

7. Nemn fleire fordelar med at flaggermusa heng opp ned.

8. Kva målgruppe er teksten skriven for? Grunngi svaret ditt.

11

1

Les og skriv!

Frå Nysgjerrigper, nr. 2, 2007

Før lesing 1. Les med eit mål: Finn ut korleis vampyrflaggermusa kan redde liv. Du kjem til å møte vanskelege ord, og då må du bruke høvelege lesestrategiar for å finne ut kva orda tyder (lesestrategi 7).

Ein skummel livreddar Vampyrflaggermusa er kanskje eit litt ekkelt dyr? Ho lever av å suge blod frå andre dyr. Og ho kan vere kjelde til mange mytar om vampyrar og andre skumle vesen vi helst vil unngå.

Men no viser det seg at spyttet frå vampyrflaggermusa kan vere redninga for mange som har fått slag!

Har du fått eit lite sår som blør, merkar du sikkert at blodet klumpar seg raskt og sørgjer for å stoppe blødinga. Dette kallar vi koagulering. Men blodet kan òg koagulere inne i blodårene og danne ein blodpropp. Skjer dette i hjernen, blir det kalla hjerneslag. Det er ein alvorleg sjukdom.

No har forskarane funne ut at dei kan bruke spyttet frå vampyrflaggermusa til å hindre at det dannar seg slike blodproppar. Når vampyrflaggermusa bit seg fast på eit dyr for å suge blod, syter eit stoff i spyttet hennar for at byttedyret sitt blod ikkje koagulerer. På denne måten kan vampyrflaggermusa suge til seg alt det blodet ho treng for å bli mett.

No håpar forskarar at dette stoffet, desmoteplase, kan løyse opp blodproppar hos menneske og hindre hjerneslag.

Dei første forsøka har gitt gode resultat. Så kanskje vampyrflaggermusa kan få eit betre rykte i framtida – som livreddar?

Thomas Keilman

12

Les og skriv!

1

Etter lesing 2. Forklar kva det tyder at blodet koagulerer.

3. Forklar kva blodpropp og hjerneslag er.

4. Kvifor trur forskarar at vampyrflaggermusa kan bli ein livreddar? Forklar.

5. Kva for lesemåtar og lesestrategiar nytta du for å forstå teksten og nå lesemålet?

Oppgåver til begge flaggermustekstane 1. Kor mange ulike lesestrategiar måtte du bruke for å løyse oppgåvene til tekstane? Skriv ned strategiane, og lag ei kort skildring av dei.

2. Oppsummer dei to tekstane med éi setning kvar.

Begynn slik: Den første teksten er skriven for å …

3. Kva for ein av tekstane lika du best å lese? Grunngi svaret ditt.

13

1

Les og skriv!

Kan torsk kjenne smerte?

Før lesing 1. Les med eit mål: Les for å oppsummere teksten «Kan torsk kjenne smerte?». Det treng du fordi du skal lese ein annan tekst om det same temaet etterpå, og for å kunne diskutere tekstane er det viktig å kunne skilje dei frå kvarandre.

14

Alle som har fiska, har sikkert lura på korleis dei i den andre enden av snøret har det. Det er gjennomført ei rekkje eksperiment for å finne ut om fisk kjenner smerte. Dette er interessant av fleire grunnar.

Nokon forskar på dette for å finne ut om fangstmetodane er etiske. Dersom fisken ikkje kjenner noko, er det kanskje greitt å fange han? Eller må vi kanskje slutte å bruke krok og garn om det viser seg at fiskane blir plaga?

Andre forskar på nerveapparatet hos dyr for å få meir kunnskap om kva medvitsnivå dei har. Er det skilnad på dyr som berre kjenner ein krok gjennom leppa, og dyr som oppfattar kroken som smertefull? Forskarane veit no at fisken har det nerveapparatet som trengst for å registrere skade, altså kjenne kroken. Ein skadd fisk kan oppføre seg på ein måte som kan tyde på at han føler ubehag eller ikkje trivst. Det kan til dømes hende at han prøver å komme seg unna, eller at han mistar matlysta når han blir skadd. Det går store diskusjonar om dette vil seie at fisken har det vondt, eller om han berre registrerer skaden og prøver å komme seg unna. Nesten alle levande organismar er frå naturen programmert til å stikke av frå farlege situasjonar, men det vil ikkje seie at dei opplever det vi kallar smerte.

Ved Universitetet i Oslo blei det utført eit forsøk med torsk. Forskarane sprøyta inn eddiksyre i nokre torskefiskar, eit stoff frå chilipepar (capsaicin) i andre, og den siste gruppa fekk ein fiskekrok i leppa. Resultata viste at torsk i liten grad viste negativ åtferd når dei blei utsette for desse skadelege påverknadene. Nivåa av stressindikatorar i blod og pusteaktivitet hos desse fiskane skilde seg ikkje frå det ein såg hos fisk som ikkje blei utsette for skadelege påverknader.

Dei torskane som fekk sprøyter med eddiksyre og capsaicin, reagerte med å symje meir langs botnen av akvariet, og dei viste mindre interesse for å søkje skjul. Men forskarane

Les og skriv!

1

observerte ikkje at dei fekk panikk. Dei såg ingen slike endringar i åtferda hos dei fiskane som hadde fått ein krok i leppa.

Nokre av fiskane rista raskt på hovudet, som om dei av og til irriterte seg over kroken og prøvde å kvitte seg med han.

Etter lesing 2. Kva er forskarane ueinige om ifølgje teksten? a) b) c) d)

om torsk likar eddik og chili om torsk opplever smerte når dei får ein skade om torsk et dyr som kråkebollar om torsk trivst betre i akvarium enn på havbotnen

3. Kva for to grunnar gir teksten til at forskarar ønskjer å drive med smerteforsøk på fisk?

4. Kva reaksjonar hos skada fisk tolkar forskarane som ubehag eller vantrivsel?

5. Les om dyreforsøket ved Universitetet i Oslo ein gong til. Kva skjedde med dei tre gruppene fisk som blei utsette for skade? Skriv det ned i tre setningar, start med: Den første gruppa fekk [skademåte] og [verknad] …

6. Kva kan orda medvitsnivå, nerveapparat og stressindikator tyde? Bruk lesestrategien for å finne ut av vanskelege ord.

15

1

Les og skriv!

Har fisk kjensler?

Før lesing 1. Les med eit mål: Les for å oppsummere teksten «Har fisk kjensler?». Pass på å få fram kva som skil denne teksten frå den førre, som handla om nesten det same. Noter stikkord om du treng det.

16

Sist veke oppdaga forskarar at det gamle ordspråket «fisk kjenner ikkje smerte» kanskje ikkje stemmer. Dei varma opp to sett med gullfisk i aluminiumsfolie. Halvparten var bedøvde med morfin på førehand, mens dei fiskane som ikkje var bedøvde, viste tydelege teikn på ubehag. Dette beviser at dei hadde det fælt.

Kanskje fiska leiaren for Dyrehjelpa etter bråk då han sa: «Fisk er sannsynlegvis dei dyra som blir utsette for dei grovaste overgrepa i vår kultur. Fisking skal liksom vere ein idyllisk, meditativ aktivitet, men er eigentleg barbarisk, grufull og burde ha vore forbode.»

Men talsmannen for Fiskarlaget sende kritikken tilbake: «Denne forskinga viser eigentleg ikkje noko som helst om fisking, vi fiskar jo ikkje med brødristarar.» Dermed fekk han heile anti-fiske-brigaden til å håpe at han hoppa opp i badekaret med brødristaren sjølv.

Eksperimentet er interessant sidan det kjem etter ei rekkje studiar som viser at fiskane har for liten hjerne til å oppfatte noko som helst. Likevel er det ikkje sannsynleg at fiskesmerta påverkar folk flest, som for eksempel at dei nye funna kjem til å endre matvanane deira.

Sjølv med filmar som Oppdrag Nemo og Stor Ståhai og dyrevernarar som prøver å framstille fisk som ein sort sjøkattungar, så føler dei fleste av oss ikkje anna enn svolt når vi tenkjer på fisk. Vi reagerer ikkje eingong på at hovuda deira dukkar opp på middagstallerken vår. Vi ville jo ha blitt slegne av skrekk av alle andre dyrehovud! Fisk gir altså ikkje den same kjenslereaksjonen som pattedyr og fuglar, og mange som ikkje et kjøt, vel likevel å ete fisk. […]

Les og skriv!

1

Uansett kor store smerter fisken beviseleg gjennomgår, vil folk flest framleis ha lyst på fisk. Vi stikk fingrane i øyra og seier «Lalala, dei smakar så godt, så tei still, og lat meg halde fram med å ete dei». Og orsakingar kan ikkje bli meir egoistiske enn det …

Ariane Sherine

Etter lesing 2. Korleis blei dyreforsøket som blir nemnt i starten av «Har fisk kjensler?», gjennomført?

3. Kva trur du forfattaren meiner med at motstandarane til leiaren av Fiskarlaget vona at han ville hoppe opp i badekaret med ein brødristar? Forklar.

4. Kva meiner forfattaren av «Har fisk kjensler?» med ytringa «Og orsakingar kan ikkje bli meir egoistiske enn det …»? a) Folk hissar seg for lite opp over gullfiskane i brødristaren. b) Folk vil heller stille sin eigen svolt enn å ta omsyn til kva fisken kjenner. c) Folk uroar seg meir for dyr som lever i havet, enn for dyr som lever på land. d) Folk var flinkare til å drepe fisk og dyr før, då alle måtte jakte for å skaffe seg mat.

5. Kvifor blir dyrehovud nemnde i teksten «Har fisk kjensler?»?

6. Kva tyder orda idyllisk, meditativ og barbarisk?

Bruk lesestrategien for å forstå vanskelege ord.

17

1

Les og skriv!

Snakk om fisketekstane 1. Dei to tekstane handlar om fiskane sine kjensler på to ulike måtar. Diskuter kva for ein av påstandane under som stemmer. a) Den første er sakleg og den siste usakleg. b) Den første teksten fortel om mange vitskaplege forsøk. c) Den siste teksten tek ikkje stilling til om fisking er bra. d) Den første teksten er skriven på ein vitskapleg måte.

2. Kva for ein av tekstane har ein forfattar som meiner mange ting om fangstmetodar for fisk? Finn stader i teksten som byggjer opp om synet ditt. Diskuter: Kan forfattarar vise meiningane sine i alle typar tekstar og i alle sjangrar?

3. Korleis hjelpte lesemåla deg til å skilje tekstane frå kvarandre? Kva for andre lesestrategiar nytta du undervegs i lesinga?

18

Les og skriv!

Dette har du lov til å gjere på tur I Noreg er vi velsigna med allemannsretten. I teorien kan alle ferdast fritt i naturen og hauste av han til eige bruk, men det er ikkje alltid like lett å vite kva ein har lov til. Skrekkhistorier om fotturistar som har blitt jaga av sinte grunneigarar, verserer over heile landet.

Vi prøver her å gi deg fire punkt til skikk og bruk i naturen: 1. Lov og orden i moltebærland

Finn du ein god moltestad, deler du han ikkje med nokon, sjølv ikkje den nærmaste familien din, hevdar nokon. Og generelt har ein lov til fritt å hauste molter, andre bær og sopp i utmark når det skjer omsynsfullt.

I Nordland og Troms kan du ikkje plukke molter heilt fritt, for her finst det eit unntak. Hovudregelen i Nordland og Troms er at du kan ta med deg molter, men: I såkalla «moltebærland» (vekseplass for molte der førekomsten er såpass rikeleg over tid at bæra har økonomisk interesse for grunneigaren) kan det vere forbode å sanke moltebær. Forbodet gjeld berre dersom det er sett opp skilt/oppslag på staden om at dette er forbode.

1

Frå Ut.no

Før lesing 1. Lag ein teori før du begynner å lese. Når du lagar ein teori, tenkjer du deg fram til kva du trur teksten skal handle om. Sjå både på teksten «Dette har du lov til å gjere på tur» og tabellen «Ein haust full av hausting» når du lagar ein teori, og bruk OBI for å få oversikt.

19

1

Les og skriv!

Det vil alltid vere lov til å ete molter på staden, men det er ikkje alltid lov å ta med seg bær.

2. Sykling på skogsbilveg og sti

Ord og uttrykk Kjenner du desse uttrykka?

Finn ut kva dei tyder og kvar dei kjem frå. steile frontar valde skade tunga rett i munnen

På sykkeltur i skogen endar ein ofte opp på ein traktorveg eller skogsbilveg. Men er det lov å sykle der sjølv om skogeigaren har sett opp forbodsskilt?

Så lenge vegen går gjennom utmark, kan du ferdast både til fots og på sykkel. Skogsbilvegar kan nyttast til sykling og fotturar. «Det kan vere eit problem at ein del skogsbilvegar går gjennom gardstun. Og der er det ikkje lov å sykle utan samtykkje frå grunneigar», seier jurist Marianne Reusch. Ho er ekspert på reglar for friluftsliv og allemannsretten.

Det er steile frontar i friluftslivet når det gjelder stisykling.

Nokre synest det er heilt fantastisk, mens andre helst skulle sett stisyklistane milevis unna alt som heiter allfarveg. Det viktigaste er å ta omsyn til andre, seier Reusch: «Den frie ferdsleretten gjeld berre når ein opptrer omsynsfullt og varsamt for ikkje å valde skade eller ulempe for eigar, brukar eller andre, eller påføre miljøet skade.»

3. Telttur på andre sin grunn

I utgangspunktet kan ein telte kvar ein vil i utmark, så lenge ein er 150 meter frå bustader. Du kan sove i telt på same staden i to døgn, etter det må du ha løyve frå grunneigar. På fjellet gjeld ikkje denne regelen. I 2011 fekk ein mann likevel ei bot på 6000 kroner for å ha telta i tre– fire veker på statskogsgrunn, skriv Reusch. Grunnen til dette var at «teltopphaldet var til ulempe for ålmenta sine friluftsinteresser i området».

Beitemark er som hovudregel utmark, og du kan telte der så lenge det er i samsvar med omsynsregelen. Berre kulturbeite (område som er dyrka for beite) blir rekna som innmark.

20

1

Les og skriv!

Det finst mange område med lokale teltforbod, særleg på offentlege friområde. Der kommunen har vedteke teltforbod eller lokale reglar, må desse følgjast.

4. Gullvasking og steinplukking

Av og til kjem ein over førekomstar av sjeldne fossil eller mineral. Her må ein halde tunga rett i munnen, for det er ikkje berre å ta med seg ein stein til peishylla.

Her er det frykteleg mange lover og reglar som dei særskilt interesserte kan lese meir om. Hovudpoenget er at lause små steinar og mineral kan ein få lov til å ta med til steinsamlinga.

Det er lov å prøve lykka med gullvasking, men finn ein gullførekomstar, er det staten eller grunneigaren som eig dei.

Elin Hansson og Asle Hella Ein haust full av hausting Jakt på elg, hjort, rådyr, rype, rein

KJELDE: SIFO

12%

Sjølvplukk av frukt, bær, poteter, grønsaker

20% 21%

Soppsanking Fisking, krepsing, skjelsanking

33%

Dyrking av eigne urter (vindaugskarm, kjøkkenbenk og -hage)

45%

Innhausting av frukt, bær, grønsaker frå eigen eller andre sin hage

51%

Bærplukking

52%

Teke imot / gitt bort matvarer (bær, jaktbytte, heimelaga syltetøy)

55% 0

10

20

30

40

50

60

70

80

90

100

21

1

Les og skriv!

Etter lesing 2. Handla teksten om det du trudde, det teorien din sa han skulle handle om? Viss ikkje, kvar i teksten var du då du skjønna at du tok feil? Laga du ein ny teori då – og kva handla den om?

3. Kva skal til for at det er ulovleg å plukke molte på ei myr i Nordland og Troms? Forklar.

4. Når gjeld ikkje den frie ferdsleretten, ifølgje artikkelen?

5. Kvifor fekk ein mann bot i 2011, endå om han telta på offentleg grunn i eit område eigd av Statskog?

6. Kva står det i teksten om telting på stader i skogen der dyr beitar?

7. Kva for ei utsegn om gull, fossil og mineral stemmer med artikkelen: a) Gullvasking er berre lov om det er avtala på førehand. b) Om du finn gull i ei elv, må du gi det til eigaren av grunnen. c) Små gullsteinar må alltid leggjast tilbake der du fann dei. d) Det er ikkje lov for andre enn grunneigaren å leite etter fossil.

8. Vel eitt av de fire punkta i artikkelen, og summer opp innhaldet med å formulere to reglar.

9. Kva type hausting har flest delteke i, ifølgje opplysningar i figuren? Enn færrast?

22

Les og skriv!

1

Inspirasjon til å skrive I skriveløypa er det fem skrivefasar, og i kvar av fasane får du tips om ulike skrivestrategiar som kan gjere skrivinga lettare og tekstane dine betre. Men kva kan du gjere for å få idear og for å bli topp motivert for å skrive? Her skal du få møte fleire forfattarar som fortel kva dei blir inspirerte av.

Tania Kjeldset om skriveinspirasjon Inspirasjon er det som gir deg lyst til å skape noko sjølv. Det kan vere så mykje som inspirerer. Ein film, eit avisinnlegg, ein prestasjon på idrettsbanen. Første gongen du såg nokon spele stortromme i musikkorpset. Kanskje det fekk deg til å ønskje å spele eit instrument sjølv? Eller første gongen du las ei historie som gjorde inntrykk på deg. Då tenkte du kanskje at du òg ville skrive like gode historier?

Eg sit aldri og ventar på inspirasjon. Inspirasjonen finn eg i meg sjølv og rundt meg. Det som gir meg idear, finn eg i kvardagen min, når eg rører meg ute blant andre menneske. Ei overskrift i avisa kan inspirere meg. Ein kontaktannonse. Ein song. Ei kunstutstilling. Lista er lang.

For eit par veker sidan fann eg den gamle dagboka mi frå ungdomsskulen. Der stod det mykje rart som fekk meg til å raudne.

Minne kan òg inspirere. Gamle brev og dagbøker. Kanskje kan eg bruke noko av det i ei historie?

Det som kanskje inspirerer meg aller mest, er å gå i skogen langs Lysakerelva, året rundt. Mens eg opplever at vinter blir til vår og sommar til haust, dukkar det opp mange idear, og eg har lange samtalar med meg sjølv. I slike augneblinkar tenkjer eg at eg har den beste jobben i verda.

Kva blir du inspirert av?

Tania Kjeldset (fødd i 1960) er forfattar og illustratør. Ho har gitt ut fleire romanar og noveller for barn og ungdom, mellom anna Juli, som du kan lese utdrag frå på neste side.

Tania Kjeldset arbeider ofte som skrivelærar i skulen og underviser ved skrivekunstlinja på Nansenskolen på Lillehammer.

Tania Kjeldset 23

1

Les og skriv!

Oppgåver om skriveinspirasjon 1. Forfattaren og illustratøren Tania Kjeldset skriv at ho aldri sit og ventar på inspirasjon. Kva inspirerer henne?

2. Kva inspirerer deg? Skriv ein kort tekst der du reflekterer over spørsmålet.

Frå Juli av Tania Kjeldset

Portrettet Elin set seg på senga og opnar den brune konvolutten. Drar ut eit papir. Det er ei teikning. Portrettet som Kato laga av henne då dei var på Munkholmen. Ho sit lenge med teikninga i fanget.

Han har verkeleg klara det: å fange inn det spesielle lyset på holmen. Det speglar seg i auga og i dei lyse felta langsmed naseryggen, under kinnbeina og haka. Den store skuggen som går langs den eine delen av andletet. Eit bilete i lys og skugge.

Ho likar det. Ho vil ikkje ha noko anna andlet. Det er slik han har sett henne. Nedst på arket har han skrive: Elin. Juli. Ikkje noko anna. Ikkje årstal eller dato. Ho snur teikninga. Det står berre to ord der òg. På baksida. Unnskyld, Elin.

Tania Kjeldset

Oppgåver til Portrettet 1. Kva trur du har skjedd med Elin og Kato? Skriv ein kort tekst.

2. I teksten får Elin eit portrett av seg sjølv. Kvifor er ho så fornøgd med portrettet Kato har laga til henne?

24

Les og skriv!

1

Andreas Wahl om å skrive saktekstar Finne-på-bøker – det er det ein eg kjenner, kallar bøker der forfattaren har funne på historia sjølv. Når eg skriv saktekstar, kan eg bestemme korleis eg vil fortelje, men det eg fortel om, må vere sant.

Kvar veke svarar eg på spørsmål i Aftenposten Junior. Det er barn som sender inn spørsmåla, og det er barn som les avisa.

Det tenkjer eg på når eg skriv.

Eg diggar å skrive for barn. Unge menneske er nyfikne og opne for å lære nye, spennande ting. Men dei har ikkje like lang trening med å lese som vaksne har, så eg prøver å skrive tekstar som er lette å lese. Eg prøver å ikkje lage for lange setningar, ikkje bruke for vanskelege ord og å skrive om ting som barn bryr seg om.

Det med vanskelege ord tenkjer eg mykje på. For viss vi aldri les nye og vanskelege ord, lærer vi dei jo heller aldri. Så dei viktigaste nye orda får vere med i teksten, men då forklarar eg alltid kva dei tyder. For det er jo eigentleg litt gøy å lære seg litt vanskelege og lange ord, som for eksempel antibiotikaresistens.

Når eg skriv, brukar eg å sjå for meg ein som les teksten min. Når eg skriv tekstar til Aftenposten Junior, ser eg for meg ei jente eg kjenner, som er 10 år gammal, og at ho les teksten min høgt. Når eg skriv for vaksne, ser eg for meg at det er ein vaksen som les han.

Andreas Wahl (fødd i 1983) har i fleire år jobba med å formidle naturfaglege emne for barn og ungdom. Han er utdanna fysikar. Wahl held foredrag, deltek i tv-program, skriv artiklar, bøker og lærebøker.

Andreas Wahl

25

1

Les og skriv!

Oppgåver til teksten 1. Andreas Wahl skriv først og fremst saktekstar.

Kva namn brukar han om skjønnlitteratur, og kva meiner han er skilnaden mellom skjønnlitteratur og saktekstar?

2. Kva synest han om å skrive for barn, og kva gjer han for at barn skal forstå det han skriv?

3. Bruk lesestrategiar, og finn ut kva antibiotikaresistens tyder. Forklar det på ein slik måte at ein som er yngre enn deg, vil forstå det.

4. Andreas Wahl skriv at han brukar å sjå for seg ein konkret person som les teksten hans. Kva synest du om denne strategien? Kven såg du for deg då du forklara ordet i sist oppgåve?

5. Andreas Wahl fortel at tekstane han skriv for avisa, startar med ein særskild skriveinspirasjon. Kva er det som avgjer kva han skriv om kvar veke?

6. Samanlikn det Tania Kjeldset og Andreas Wahl skriv om det å skrive. Kva er likt, og kva er ulikt?

Bla i tekstboka, og finn nokre døme på ulike typar tekstar.

Hugsar du dette?

Saktekstar er tekstar som handlar om noko som verkeleg finst, eller som verkeleg har hendt. Eksempel på saktekstar er avisartiklar, blogginnlegg, fagtekstar, lesarinnlegg, tabellar og oppskrifter.

Skjønnlitterære tekstar er tekstar der forfattaren kan dikte fritt. Dikt, eventyr, forteljingar og romanar er døme på skjønnlitterære teksttypar.

26

Les og skriv!

Forfattar Lars Mæhle svarar Barne- og ungdomsbokforfattaren Lars Mæhle blir ofte kontakta av skuleelevar som vil skrive oppgåver om han. I bloggen sin svarar han på nokre av dei spørsmåla han ofte får.

Korleis er det å jobbe som forfattar?

Eg likar å skrive. Derfor er forfattarlivet topp for meg. Men det er hardt arbeid, frå ni til fem kvar dag. Om føremiddagen skriv eg gjerne. Etter lunsj brukar eg ofte å lese over dei tinga eg har skrive.

Ein forfattar sit mykje for deg sjølv og jobbar. Tidvis er det litt einsamt. Men det er sosialt òg, på andre måtar. Du reiser ein del, besøker skolar, litteraturfestivalar og andre boktilstellingar. Du har òg møte med redaktøren din på forlaget, kanskje nokon i sals- eller marknadsavdelinga òg.

Forfattarar får også gått på festivitas og arrangement der dei møter andre forfattarar. (Og berre så det er sagt: Barne- og ungdomsbokforfattarar er veldig hyggelege! ☺) Kva inspirerer deg som forfattar?

Dette er eit utruleg vanskeleg spørsmål. Men ein ting kan eg seie: Eg har alltid ein «bank» med idear, og noterer idear fortløpande. Har eg ikkje ein idé eller to som ventar på meg, får eg panikk. Men i motsetnad til det mange trur, kan ein jobbe ganske målretta med fantasi og idear. Ein forfattar kan ikkje sitje stille og vente på inspirasjonen. Da gror det fort mose på deg.

Ein muleg måte å jobbe på, er å lage kreative rammer for eit prosjekt. Da eg skulle skrive Korea. Noveller om kjærleik (2010), sette eg meg følgjande rammer: Boka skulle ha sju noveller. Dei seks første skulle vere korte. Den siste skulle vere like lang som dei seks første – og karakterar frå dei seks første skulle gå igjen i denne. Elles: Alle novellene skulle, på ulike måtar, handle om kjærleik. Alle skulle føregå på heimplassen min, Sunndal.

1

Frå larsmahle.no

Før lesing 1. Kva veit du frå før om forfattaryrket?

Korleis trur du forfattarane jobbar? Lag eit VL-skjema der du i den første kolonnen skriv ned det du VEIT frå før. Etter at du har lese, skal du fylle ut LÆRT-kolonnen.

t.d. – til dømes, for eksempel å gro mose på noko

27

1

Les og skriv!

Lars Mæhle (fødd i 1971) kjem frå Sunndalsøra på Nordmøre. Han har skrive mange bøker for barn og unge og fekk det store gjennombrotet med fantasyromanen Landet under isen i 2009. Mæhle debuterte med ungdomsromanen Keeperen til Tunisia i 2002. Filmen Keeper’n til Liverpool frå 2010 er basert på denne boka.

Lars Mæhle skriv både på nynorsk og på bokmål.

Straks eg hadde laga denne ramma, begynte historier og karakterar å piple fram. Det var merkeleg, men slik var det.

Rammer kan faktisk slik utløyse ein kreativ prosess, og tankar om kva som kan til slutt bli ei god historie.

Andre gongar kan eg ta utgangspunkt i ein god tittel. Og så forsøker eg å finne gode historier som kan springe ut frå ein slik tittel. Atter andre gongar kan ein overhøre ein pussig samtale på t-banen, eller oppleve noko som kanskje passar i ei historie. Eller som t.d. kan vere starten på ein karakter som eg kan bruke i ei historie.

I tillegg trur eg dei fleste forfattarar trekker vekslar på ting frå sine eigne liv, ikkje minst hendingar frå barndommen og ungdommen. Eg har sjølv skrive mykje om det å vere ung.

Ungdommen var ei utruleg intens tid. Kjensler eksploderte.

Hormonar raste. Og eg hugsar t.d. kor forpint blyg eg var.

Herreminhatt. Men å prøve å hente ut noko der; hendingar du hugsar, ting som har verka sterkt på deg – og så prøve å skrive gjenkjennande om det. Det kan vere ein muleg veg til ei god bok.

For slik er det: Ting som verkar sterkt på deg sjølv, verkar gjerne også sterkt på andre. Også dei som les historia di.

Kan ein lære seg å skrive?

Ja. Lars Mæhle Berre begynn å skrive, uansett. Vatnet renn ikkje før krana er skrudd på.

Louis l’Amour

28

Les og skriv!

1

Etter lesing 2. Gjer ferdig VL-skjemaet ditt. Stemte det du visste om forfattaryrket frå før, med det Lars Mæhle fortalde frå jobben sin?

3. Lars Mæhle deler arbeidsdagen sin i to. Kva for to fasar av skriveløypa deler Lars Mæhle dagen sin inn etter?

4. Synest Lars Mæhle at det er einsamt å vere forfattar?

Kvifor / kvifor ikkje?

5. Lars Mæhle nemner mange «kollegaer» han møter i samband med jobben sin. Veit du kva ein redaktør er?

Finn ut kva redaktørar hjelper forfattarar med!

6. Skriv Lars Mæhle ofte om sitt eige liv? Vis til teksten, og grunngi svaret ditt.

7. Kva seier Lars Mæhle om kvar ideane til historiene kjem frå?

8. Kva tips gir Lars Mæhle til korleis ein kan vidareutvikle ideane sine? Skriv dei ned. Kanskje kan du få bruk for dei når du skal skrive sjølv?

9. Besøk heimesida til Lars Mæhle (larsmahle.no), og finn tittel på fleire bøker han har skrive. Les bokpresentasjonane, og finn ut kva temaet for tre av bøkene er.

29

1

Les og skriv!

Portrett og intervju Mange journalistar drøymer om å få skrive portrettintervju, for då kan dei bruke god tid på teksten og bli godt kjent med den dei intervjuar. Her finn du nokre portrett og intervju som du kan la deg inspirere av når du skal skrive eit portrettintervju sjølv. I tillegg finn du tekstar der skribentar fortel om å intervjue og om å skrive portrettintervju.

Frå Aftenposten, 25. november 2015

korrespondent – ein journalist som dekkjer saker frå ein annan stad for oppdragsgivaren sin

Rakk berre eitt einaste spørsmål Det er ikkje alltid det er så lett for journalistar å få snakke med dei mest kjente politikarane. Det beste hadde vore å få setje seg ned på tomannshand for eit lengre intervju, men då ville ikkje politikarane hatt tid til å noko anna enn å bli intervjua! Oftast er det mange journalistar som prøver å spørje samtidig, og pressemøta er veldig korte. Dersom ein får litt meir tid til å snakke med ein politikar, gjeld det å stille verkeleg gode spørsmål. Aftenposten-journalist Kristoffer Rønneberg har fortalt om den pinlegaste augneblinken sin som korrespondent i USA. Det var då han skulle intervjue utanriksminister Hillary Clinton: «Eg hadde meldt meg på ei stor tilstelling i New York der ho skulle delta. Mot slutten av kvelden gjetta eg at ho kom til å forlate lokalet via bakdøra, og stilte meg opp der som einaste journalist. Eg gjetta riktig. Då ho kom gåande, rekte eg handa fram og sa: «Madam Secretary, do you have time for one question?» Ho såg på meg og svara: «Sorry, darling.

Not tonight.» Eg fekk stilt eitt spørsmål, eg fekk eit svar, men spørsmålet mitt var heilt ubrukeleg. Eg fekk ei nyttig påminning om at det av til er lurt å gå rett på sak!»

30

Les og skriv!

1

Oppgåver til teksten 1. Kva sa korrespondent Kristoffer Rønneberg og Hillary Clinton til kvarandre? Skriv ei norsk omsetjing av den korte samtalen.

2. Kvifor omtalar journalisten dette som «den pinlegaste augneblinken sin som korrespondent i USA», trur du?

3. Kva synest du journalisten burde ha sagt og gjort?

4. Ein kollega seier til Rønneberg: «No kan du sjå at spørsmålet ditt ikkje var heilt ubrukeleg likevel. Det blei berre ei heilt anna sak!» Kva kan ho ha meint med det?

5. Kva for ein kjent person kunne du tenkje deg å intervjue? Viss du fekk sjansen til å stille denne personen eitt einaste spørsmål: Kva ville du ha spurt om? Grunngi svaret ditt.

31

1

Les og skriv!

Frå Aftenposten junior, 21.–27. januar 2014

Pingla som blei helt – intervju med Jeff Kinney Amerikanske Jeff Kinney skriv og teiknar bøkene om pingla Greg. Når han manglar idear til nye bøker, gøymer han hovudet under eit pledd.

Tekst: Hanne Marie Maugesten og Ingrid Åbergsjord

Før lesing 1. Bruk OBI for å få oversikt over teksten. Lag ein teori om kva du trur dette intervjuet vil handle om.

Hovudpersonen i En pingles dagbok heiter Greg. Han skriv dagbok om venner, kviser, jenter, irriterande foreldre og brør. Den store draumen hans er å bli populær, men vegen dit er ikkje enkel, spesielt ikkje når ein er ei pingle.

Populære bøker

Forfattaren av bøkene heiter Jeff Kinney (42).

Det er over 20 år sidan han fekk ideen om å skrive og teikne ei bok om pingla Greg, men det tok mange år før han våga å vise det han hadde skrive og teikna, til nokon. Men no er bøkene om Greg dei mest populære barnebøkene i verda sidan bøkene om Harry Potter.

– Kvifor trur du barn likar bøkene dine så godt?

– Eg trur dei likar teikningane og humoren. Når dei opnar bøkene mine, ser 32

det gøy ut. Det ser ikkje ut som lekser. Dessutan trur eg at dei kjenner seg igjen i Greg.

Hovudpersonane i barnebøker liknar ofte på små vaksne.

Dei oppfører seg ikkje slik verkelege barn gjer. Greg har mange feil. Han er ingen helt.

Når barn les bøker som får dei til å le, vil det oppmuntre dei til å lese vidare, seier Kinney.

– Er du inspirert av din eigen barndom når du skriv?

– Då eg laga figuren Greg, prøvde eg å lage ein figur som var litt lik meg sjølv.

– Var du sjølv ei pingle?

Kinney ler.

– Eg var nok eit vanleg barn med nokre veldig pinglete augneblinkar. For eksempel bruka eg, akkurat som Greg, å gøyme meg for symjetrenaren i garderoben, fortel han.

Les og skriv!

Brev frå barn

Den populære forfattaren får massevis av brev og e-postar frå barn som har lese bøkene hans.

Han innrømmer at han enno ikkje har fått tid til å svare på alle.

– Dei fleste skriv at dei likar bøkene mine, og så lurar dei på kva farge omslaget på den nye boka vil få. Eitt barn fortalde at ein av foreldra hennar jobba med å selje fly, og lura på om eg ville vere med på ein tur, seier Kinney.

1

FAKTA OM JEFF KINNEY

Amerikansk forfattar av serien En pingles dagbok (Diary of a Wimpy Kid) Jobbar òg som produsent og spelutviklar i poptropica.com Time Magazine har kåra han til ein av dei 100 personane i verda med størst påverknad for innsatsen sin med å gjere folk med lesevegring til bokelskarar.

Idé-tørke

Det hender Kinney sit i sofaen i timevis med eit pledd over hovudet utan å komme på ein einaste idé å skrive om.

– Men til slutt kjem eg alltid opp med akkurat nok til å skrive ei bok.

– Kvifor er Pingledagbøkene viktige for deg?

Han tenkjer seg litt om.

– Det eg vil med desse bøkene, er å bringe litt meir latter inn i verda!

33

1

Les og skriv!

FrĂĽ En pingles dagbok av Jeff Kinney

34

En tirsdag i september

Les og skriv!

1

Kva tyder uttrykket «å få kred» for noko?

35

1

Les og skriv!

Oppgåver til tekstane 2. Kva vil Jeff Kinney med Pingle-dagbøkene?

3. Kvifor trur du Pingle-dagbøkene har blitt så populære? Les utdraget, og grunngi svaret ditt.

4. Kva seier Jeff Kinney sjølv om moglege grunnar til at bøkene hans er så populære? Er du einig med han?

5. Skriv Jeff Kinney om sitt eige liv i Pingle-dagbøkene?

Grunngi svaret, og vis til det han seier i intervjuet.

6. Kvifor er det vanskelegare å få merksemd frå jentene på ungdomsskulen, ifølgje Pingla?

7. Kva sa Bryce Anderson om jenter på barneskulen?

Kva sa Pingla?

8. Korleis snakkar teksten og bileta saman i Pinglebøkene? Lag ei setning der du skildrar dette med utgangspunkt i utdraget.

9. Kva meiner Pingla med at det han seier, «går inn det eine øyret og ut det andre»? Kva viser biletet som høyrer til?

36

Les og skriv!

Rosas buss Ben blir teken med på tur av bestefar, som har noko viktig å fortelje han. På Henry Ford-museet i Detroit i USA står det ein gammal buss, og i bussen er det eit sete som minner bestefaren til Ben om ei gammal historie. På det setet sat den modige Rosa Parks, ei farga dame som nekta å reise seg for å gi plass til ein lyshuda amerikanar, endå om raselovene kravde det. Med tårer i auga fortel bestefar historia han veit alt om, for han var på bussen sjølv.

– Det var den 1. desember i 1955, og liksom andre kveldar tok eg bussen heim etter arbeid. Seta lengst framme var reserverte for dei kvite, men på dei andre kunne også vi sitje, så sant det ikkje var nokon kvite som stod. Det var kaldt den kvelden, og eg var trøytt. Då eg steig på bussen, var det heldigvis enno ledige plassar, så eg fekk setje meg.

Nokre stoppestader seinare steig Rosa inn på bussen.

Ho var 42 år, bruka briller og førte seg på ein fin og verdig måte. Ho var ei av dei mange farga kvinnene som bussa heim frå arbeidet sitt i det store magasinet. Ho var syerske.

Ho sette seg ved sida av meg. Det var andre svarte som stod, men alle dei kvite hadde fått sitjeplass. På neste stoppestad kom det på fire personar med hud så kvit som mjøl. Straks brølte sjåføren at folk måtte reise seg og gi plass til dei kvite.

Eg lystra, og det same gjorde to svarte kvinner. Det mangla ein plass til den fjerde kvite, men Rosa rørte seg ikkje. Sjåføren såg det og brølte på nytt frå førarsetet.

«Alle negrar må reise seg og gi plass til dei kvite. Du der, stå opp og gi herren sitjeplass!»

Akkurat då og der hende det noko utruleg, noko så ufatteleg at det endra alt, og gjorde dagane deretter heilt annleis enn alle andre dagar inntil då: Rosa vart sitjande urørleg på plassen sin.

1

Frå Rosas buss av Fabrizio Silei

Før lesing 1. Bruk OBI for å få oversikt over tekstane om Rosa Parks.

37

1

Les og skriv!

Sjåføren svinga inn til fortauet og stansa bussen. Illsint reiste han seg og gjekk bak til Rosa. «Kva er dette? Er du døv i tillegg til at du er neger? Ser du ikkje at det er ein herre her som står?»

Eg såg bekymra på denne kvinna som eg ikkje kjende: «Frue, De bør reise Dykk, elles endar dette gale.»

Ho sette auga i meg, og blikket hennar trengde inn i det svarte djupet i auga mine og såg redsla mi. Eg sa ikkje meir, og ikkje ho heller.

Denne spinkle og bestemte kvinna berre såg på meg til eg kjende meg mindre enn ingenting.

Auga til bestefar er blitt blanke, sørgmodige. Han tek handa til guten, klemmer henne hardt og held fram: – Ikkje eitt ord. Berre dette blikket fylt av angst. Sjåføren i uniforma si, med nybarbert hals og sveitteflekkar under armane, stilte seg opp framfor henne i heile sitt velde: «Reis deg! Gi plassen til herren her!» befalte han henne.

«Nei,» sa kvinna roleg og klart, og såg han beint inn i auga.

Fabrizio Silei

38

Les og skriv!

1

KVEN VAR ROSA PARKS?

Rosa Louise Parks (fødd 4. februar 1913, død 24. oktober 2005) var ei afroamerikansk syerske som blir tildelt noko av æra for protestane mot raseskiljet i USA på 1950- og 1960-talet.

1. desember 1955, i Montgomery i Alabama, nekta ho å gi frå seg setet i den «farga» delen av buss nr. 2857 til fordel for ein kvit mann som gjorde krav på det fordi den «kvite» delen var full. Ho var lei av å bli behandla som ein annanrangs borgar. Rosa Parks blei arrestert, dømd og fengsla.

Kvelden etter samla 50 farga leiarar seg for å diskutere korleis dei skulle reagere på at Rosa Parks var arrestert. Dei kjempa for borgarrettane til dei farga.

Martin Luther King jr. leia møtet. Dei bestemte seg for å oppmode heile det farga miljøet til å boikotte bussane. Boikotten var vellykka og vara i 381 dagar, frå desember 1955 til desember 1956. Det førte til at mange bussar blei ståande parkerte, heilt til lovene som tillét eit skilje mellom svarte og kvite på bussar, blei oppheva. Bussturen til Rosa Parks var med på å setje i gang fleire protestar mot raseskiljet, og mange blei inspirerte av Rosas mot.

USAs høgsterett kom i 1956 fram til at segregering på offentlege kommunikasjonsmiddel var grunnlovsstridig.

Rosa Parks fekk både Kongressens gullmedalje og Presidentens fridomsmedalje for protesten sin, og begge er blant dei høgste utmerkingane ein kan få i USA.

afroamerikansk – ein svart amerikanar syerske – ei som lever av å sy klede annanrangs – nummer to borgarrett – rettar som borgarar har, for eksempel stemmerett boikott – nekt segregering – skilje

Kjelder: https://no.wikipedia.org/wiki/Rosa_Parks http://www.democracynow.org/2013/2/4/on_rosa_parks_100th_ birthday_recalling

39

1

Les og skriv!

Oppgåver til tekstane om Rosa Parks 2. Kvifor trur du bestefar til Ben seier at det som hende på bussen, endra alt?

3. Korleis blir blikket til Rosa Parks skildra i teksten?

Korleis trur du ho kjente seg? Enn bestefaren og bussjåføren?

4. Bruk lesestrategiar for vanskelege ord når du les faktaboksen. Set opp ei liste over desse orda og kva dei tyder: afroamerikansk, motivet, borgarrettar, boikott, raseskilje, segregering, offentlege kommunikasjonsmiddel, grunnlovsstridig, utmerking.

5. Finn ut kva ordet pioner tyder. Korleis kan innhaldet i faktaboksen brukast til å grunngi at Rosa Parks var ein pioner?

6. Kvifor kan vi seie at Rosa Parks sin måte å protestere på er fredeleg? Kva for liknande måtar å seie frå på har de høyrt om? Skriv ei liste over fredelege måtar å protestere på.

7. Lag eit rollespel der de spelar scenen på bussen. I tillegg til Rosa Parks, Bens bestefar, bussjåføren og den kvite passasjeren som ikkje hadde sete, kan de ha med så mange passasjerar som passar. Skriv dialog, og framfør.

8. Tenk deg at du gjekk på sjette trinn i Montgomery i 1955 og las om bussturen med Rosa Parks i avisa dagen etterpå. Skriv eit brev til borgarmeisteren i Montgomery der du protesterer mot at Rosa Parks blei arrestert.

40

Les og skriv!

Spaserturen på savannen Eg har eit fotografi av erkebiskop Desmond Tutu som er teke for nokre år sidan. Eg arbeidde med ein film om han til markeringa av 75-årsdagen hans. På biletet spaserer Tutu og eg over ei lysning på savannen. Han har hekta armen sin i min for å få støtte på den ujamne marka. Vi pratar vennskapeleg. Vi ser ut som gamle venner, men som du snart vil forstå, så stemmer det ikkje heilt.

Då Tutu blei utnemnd til erkebiskop i Cape Town tidleg på 80-talet, braut han lova berre med å flytte inn i bispebustaden.

Bustaden låg i ein forstad som var reservert berre for kvite.

Apartheid-regjeringa bad han søkje om å bli erklært som «æreskvit», slik det var mogleg etter lova. Han takka nei.

Første gongen eg såg han, var i St. Pauls katedral i London i 1984, då han tala til ei forsamling på minst 2000 menneske. «Eg møtte ei gammal dame i ein skog nord i California», sa han. «Ho fortalde meg at ho tok meg med i den daglege morgonbøna si. Eg blir beden for i skogane i Nord-California! Kva har Pieter Botha å stille opp mot det?»

Dette var Tutus visjon: at han kunne samle all den gode velviljen i verda og sende han ut i kamp mot urettferda.

Eg har intervjua han mange gonger sidan då. «La oss be saman ei lita stund før du skrur på kameraet.» Han seier det kvar gong. Denne mest politiske av alle prestar vil at du skal vite at det viktigaste i livet hans er det åndelege.

Sist eg såg han, var i Edinburgh då han tala til årsmøtet i den skotske kyrkja. Kyrkja var det året delt i spørsmålet om ein homofil mann kunne bli prest. «Eg har kjempa mot diskriminering heile livet mitt», sa han til meg. «Det er veldig enkelt. Mot dei menneskelege eigenskapane vi ikkje sjølve har valt – hudfarge, kjønn, seksuell legning – inga diskriminering.»

Frå preikestolen i forsamlinga flaug talen hans høgt. «Vi er alle skapa i Guds bilete. Alle. Alle! Alle! Svarte og kvite og gule og brune og rosa! Afrikanarar og europearar og asiatar. Menn og

1

Frå The Guardian, 11.10.2015

Før lesing 1. Bruk OBI for å få oversikt over tekstane om Desmond Tutu.

savanne – ope landskap med høgt gras og spreidde tre i tropiske strok erkebiskop – den høgste prestestillinga i kyrkja forstad – bydel som ligg utanfor byen Pieter Botha – statsminister under apartheid-regimet i Sør-Afrika på 1970- og 80-talet diskriminering – forskjellsbehandling

41

1

Les og skriv!

Kva trur du journalisten meiner med «eit godt grep, den vesle dolken ‘såkalla’»?

kvinner og barn. Lesbiske og homofile og såkalla streite. Alle.

Alle! Alle!» Eit godt grep, den vesle dolken «såkalla».

Eg møtte han att til frukost neste dag. «Veit du, biskop Tutu», sa eg, «eg har intervjua deg mange gonger gjennom åra, men du hugsar meg aldri att!»

Han kasta hovudet bakover og lo den fantastisk smittande latteren sin. Og så, med perfekt timing, stoppa han å le, såg meg rett inn i auga og sa: «Nei. Du har rett. Eg gjer aldri det!»

Eg gøymer likevel det fotografiet som ein skatt, med oss to spaserande over lysninga på savannen.

Alan Little

FAKTA OM DESMOND TUTU:

Namn: Desmond Mpilo Tutu Fødd: 7. oktober 1931 Den første svarte erkebiskopen i Sør-Afrikas anglikanske kyrkje.

Aktivist som kjempa mot apartheid-regimet. Tida 1948–1994 i sørafrikansk historie blir kalla apartheidtida. Det innebar at dei ulike folkegruppene blei haldne skilde. Berre dei kvite innbyggjarane hadde stemmerett, rett til skulegang og til å røre seg fritt ikring. Farga (med blanda opphav), indarar og svarte måtte følgje andre reglar. Biskop Tutu kjempa ein fredeleg kamp mot apartheid-regimet med fire mål: Like rettar for alle Avvikling av passlovene: Passa var dokument som berre svarte, farga og indarar måtte gå med.

42

1

Les og skriv!

Eit felles, nasjonalt undervisningssystem Stopp i all tvangsflytting av svarte til reservat Tutu fekk Nobels fredspris i 1984 for den fredelege motstanden sin mot apartheid og for forsoning. Då apartheid-regimet blei avvikla i 1993–94, blei alle dei fire måla nådde.

Då Nelson Mandela blei den første svarte presidenten i det frie Sør-Afrika i 1994, utnemnde han Desmond Tutu til leiar for Kommisjonen for sanning og forsoning.

Kjelder: https://no.wikipedia.org/wiki/Desmond_Tutu http://www.bbc.com/news/world-africa-10725711

Sagt om Tutu Då erkebiskop Desmond Tutu pensjonerte seg i ein alder av 79 år, sa han at han ville bruke meir tid på familien og til å sjå på cricketkampar. Her er fleire historier der folk fortel om den gongen dei møtte han.

Ekspert på tilgiving

Då eg studerte, skreiv eg ei oppgåve om tilgiving i politikk, og sidan eg var i Sør-Afrika, tenkte eg at eg like gjerne kunne kontakte ein ekspert på området.

Erkebiskop Tutu inviterte meg på ei morgonmesse i ei lita kyrkje, og han visste namnet på alle som var der. Han hugsa til og med at ein av dei hadde bursdag, og song bursdagssongen for han.

Og slik han er kjent for, ropa han «Jippi» etter å ha lese dagens tekst.

Han ville ha det hyggjeleg – ikkje bli intervjua – så han inviterte meg på frukost i staden. Vi snakka om den store nasen hans og om at ein av vennene hans som var plastisk kirurg,

plastisk kirurg – lege som har spesialisert seg på å reparere synlege skadar eller forandre utseendet til folk

43

1

Les og skriv!

forsoning – å ta opp igjen eit godt og harmonisk forhold etter eit brudd entusiasme – begeistring, iver, glød

masa om å få lov til å fikse på han. Han fortalde at han fekk kjeft av legen sin fordi han åt for mykje god mat, om å vere Arsenalfan og kva han syntest om trenaren (med ord eg aldri hadde trudd eg skulle få høyre frå ein mann av fred og kjærleik).

Og han gav meg e-postadressa si og bad meg sende han spørsmål. Og tru du meg – han er rask til å svare! Eg sende han mange meldingar i løpet av studiet, og uansett kor travel han var, så sende han alltid svært gode og hjelpsame svar i løpet av eit par timar.

Alle veit at han er ein stor mann, at han er inspirerande, og alle har høyrt om det store arbeidet han har gjort for fred og forsoning. Vi er vane med å sjå han saman med verdsleiarar i viktige samtalar, men det ikkje så mange veit, er at han med glede set av tid til kven som helst som treng hjelpa hans.

Lara, Cape Town, Sør-Afrika Dansebiskopen

Eg møtte erkebiskop Tutu under ein kortur til Sør-Afrika. Han hadde akkurat gjort seg ferdig med eit radiointervju då han kom og gav oss alle high five!

Då song vi litt for han, og han begynte å danse. Det var tydeleg at han kosa seg, og vi forstod plutseleg kvifor denne vesle mannen har vore inspirerande for millionar av menneske.

Entusiasmen hans er heilt fantastisk!

James, Chichester, Storbritannia 44

Les og skriv!

1

Oppgåver til tekstane om Desmond Tutu 2. Apartheid-regjeringa foreslo at Desmond Tutu skulle søkje om å bli «æreskvit». Kva kan det tyde? Finn ut meir om apartheid-regimet i Sør-Afrika.

3. Kva var Desmond Tutus visjon, ifølgje teksten «Spaserturen på savannen»?

4. Kva meiner journalisten som intervjua Tutu, Allan Little, med den siste setninga: «Eg gøymer likevel det fotografiet som ein skatt, med oss to spaserande over lysninga på savannen»?

5. Kva for nokre av påstandane under stemmer med teksten? a) Desmond Tutu var den andre svarte erkebiskopen i Sør-Afrika. b) Tutus tilhengjarar nytta våpen for å slåst for fridom. c) Desmond Tutu fekk Nobels fredspris for arbeidet sitt for forsoning. d) Desmond Tutu var den første svarte presidenten i Sør-Afrika. e) Apartheid-regimet vara frå 1948 til 1994.

6. Sjå på dei fire tekstane om Desmond Tutu. Finn skildrande ord som blir nytta om han – og legg til tre ord til som skildrar ditt eige inntrykk av han. Du kan ta utgangspunkt i bileta eller tekstane når du skildrar han.

7. Skriv ein kort tekst om eit personleg møte med ein person som har hatt mykje å seie for deg eller gjort sterkt inntrykk på deg.

8. Tenk deg at nokon skulle skrive ein slik tekst om ein gong dei møtte deg. Kva skulle du ønskje personen skreiv om deg?

45

1

Les og skriv!

Frå Din guide til Ungdoms-OL, 12.–16. februar 2016

Før lesing 1. Bruk OBI for å få oversikt over teksten.

2. Lag ein teori om kva «verdserobrar» i overskrifta kan tyde.

Frå skuletapar til verdserobrar Ei ny kjempebølgje kjem. Adrenalinet pumpar, og skuta begynner å klatre. Vinden er bitande kald, men Samuel Massie er årvaken og konsentrert, trass i lite søvn.

Han trekkjer pusten. Endå ein gong blir seglbåten ein undervassbåt. Det stormar i Sørishavet, og Samuel står åleine til rors med vatn i andletet og kjenner på ansvaret.

Fire sjøulkar ligg og søv under dekk, vel vitande om at dei har lagt liva sine i hendene på den 18 år gamle bergensaren som strauk på skulen og blei stempla med konsentrasjonsvanskar.

– Det er ei heilt vanvitig oppleving når sinnssjukt store bølgjer skyl over deg. Du merkar at du lever. Alle nervane i kroppen spenner seg, og du innser kor skjørt livet faktisk er, seier Samuel Massie.

Fem år har gått sidan ekspedisjonen til Antarktis. Samuel har nådd å bli 23 år, gi ut bok om sine eigne opplevingar og medverke i ei rekkje tv-seriar. Han har halde over 300 foredrag og inspirert unge under Ungdoms-OL. Han har erobra motpolen til Sørpolen, nemleg Skal vi danse, der han sikra seg ein tredjeplass og kunne avsløre at han har så store frostskadar i beina etter ekspedisjonen at han ikkje kjenner at han trakkar ned på dansegolvet. Han har nådd å gifte seg, men har òg opplevd å miste tre skipskameratar. Tre brør.

Tente gneisten på folkehøgskule

årvaken – oppmerksam, ein som følgjer nøye med vere i komfortsona – ha det behageleg, lettvint, utan store utfordringar

46

Samuel var 16 år då mora bestemte seg for å handle. Sonen skulka skulen oftare enn han var der. Han eksperimenterte med dop og var likeglad med det meste. Legane sa at han hadde konsentrasjonsvanskar og dysleksi, mens Samuel sjølv var motivasjonslaus. Mora si løysing var å sende han til folkehøgskulen 69° Nord i Malangen i Troms, med friluftsliv som spesialisering. Sonen, som berre hadde vore til sjøs éin gong, og som mislika naturen, fekk eit brutalt møte med det hittil ukjente livet utanfor komfortsona.

Les og skriv!

1

– Det var ein episode der vi måtte slå leir og tenne bål i skogen på eiga hand. Det var bitande kaldt, rumpa mi var frosen fast i isen, og eg hadde ikkje følgt med då ein fyr prøvde å lære meg det nokre veker tidlegare, seier Massie.

Etter mykje frustrasjon, kav og tårer, og eit bål som ikkje ville tennast, bestemte han seg endeleg for å ta ansvar for sitt eige liv.

Der, langt ute i skogen, kunne han ikkje lenger snike seg unna og belage seg på at andre ville ordne opp. Då han til slutt greidde å få fyr, tende han òg ein gneiste i seg sjølv.

– Den augneblinken var vendepunktet i livet mitt. Eg innsåg at eg aldri hadde gitt hundre prosent for noko tidlegare. Eg hadde ikkje vore på «Berserk» eller oppnådd noko av det andre eg har gjort, om det ikkje var for det valet eg tok ute i skogen den dagen, seier han.

Mista tre skipskameratar

Etter opphaldet i nord fekk Samuel tilbod frå seglar og lærar på folkehøgskulen, Jarle Andhøy, om å ver e med på ekspedisjon med «Berserk» til Antarktis. 22. februar 2011 skjer marerittet.

Etter å ha kjempa seg gjennom storm, isfjell og kulde på veg til Sørpolen blir det bestemt at Samuel og Jarle skal ta seg fram til polpunktet, mens dei tre andre gutane om bord, Lennie, Robert og Gisle, blir igjen for å passe skuta. Elleve dagar etter at gjengen skilde lag, går nødpeilaren i båten av.

– Verda rasa saman då «Berserk» forliste. Eg var 18 år og gjekk frå å vere udødeleg til verkeleg å møte døden. Ein innser at livet ikkje alltid varar til ein er 90 år. Eg opplevde ein nærleik til døden og ein nærleik til livet, seier Samuel.

I si eiga bok, Hold fast, skildrar han situasjonen når han står midt i Antarktis, i fælsleg kulde og innser alvoret: «De siste syv månedene fyker gjennom hodet mitt. Alt jeg har opplevd, alle opplevelsene jeg har hatt med gutta om bord i skuten. Vi har seilt innom stillehavsøyene og vært på eventyr, vi har kjempet oss til verdens sydligste og mest øde punkt sammen, 47

1

Les og skriv!

i en seilbåt. Blod, svette og tårer har jeg delt med dem, og så skulle de liksom være borte? Aldri se dem igjen?»

Mediemerksemda då dei to polfararane kom tilbake til sivilisasjonen, var enorm.

– Det var veldig spesielt å bli kjent etter forliset. Eg hadde nok med mine eigne kjensler og klara ikkje takle all merksemda.

Eg søkte meg vekk, det var ei tøff oppleving. Etter kvart som eg har blitt tryggare på meg sjølv og fått alt litt på avstand, har eg sett at eg kan bruke dette til å påverke korleis andre ser på verda, seier Samuel. […]

Eventyraren meiner at dersom han, trass i konsentrasjonsvanskar, klara å manøvrere ein båt i dei farlegaste farvatna i verda og skrive bok trass i dysleksi, klarar alle det dei har bestemt seg for. Det gjeld berre å tenne gneisten.

Nina Rundsveen

Etter lesing 3. Stemte teorien din om Samuel Massies verdserobring? Skriv ei setning som summerer opp det du fekk vite i teksten om Samuels reiser.

4. Kva skildrar Samuel Massie som vendepunktet i livet sitt? Kva forstod han då?

5. I teksten står det at Samuel har «opplevd å miste tre skipskameratar. Tre brør.» Kva hende med skipskameratane? Kvifor omtalar han dei som brør?

6. Korleis brukar Samuel Massie si eiga historie til å påverke andre?

7. Fleire stader i intervjuet snakkar Massie om å tenne ein gneiste. Kva trur du han meiner med det?

48