Kwiek! Gids voor positief ouder worden i.s.m. Carinova

+

TIPS OM GEZOND EN FIT TE BLIJVEN

Kwiek!

GIDS VOOR POSITIEF OUDER WORDEN

AL 60 JAAR BEVRIEND | BETER ETEN MET WENDY | OP PAD MET DE BOSWACHTER

VOORWOORD

Veel leesplezier!

Beste lezer, Iedereen herkent het wel. Leuke dingen geven energie en zin in het leven. Wat die leuke dingen dan zijn, is voor iedereen weer an-

GEZOND EN VITAAL DE LENTE IN

ders. De één geniet van een wandeling in de natuur, de ander houdt ervan een moeilijke

Deze keer een doeboek onder een andere naam: Kwiek!

puzzel op te lossen. Met de DoeBoeken heeft Carinova de afgelopen jaren deze activiteiten voor u gebundeld in één magazine. En met

achtergrond. U en uw omgeving zijn belangrijker.

succes!

Wat kunt u wél en waarvan krijgt u energie? We delen artikelen over voeding, de natuur, slimme

Door de vele enthousiaste reacties hebben wij

apps en natuurlijk zijn we de lekkere recepten en

besloten u ook dit jaar een Doe Boek cadeau

puzzels niet vergeten.

te doen. Deze keer onder een nieuwe naam: Kwiek.

Kwiek dus.

Dit ene woord vat alles samen waar dit ma-

Veel (lees)plezier!

gazine over gaat: positieve gezondheid. Kort samengevat: we zetten ouder worden en

Mirthe Timmerman

eventuele ziekte(s) of aandoening(en) naar de

namens Carinova Thuizz

EEN GEZELLIG DAGJE UIT MET TCR TOURS Samen met uw partner, vriend(in) of buur een gezellig dagje uit? De dagtochten van TCR Tours zorgen voor een gezellige dag uit, waarbij u goed wordt verzorgd en een leuke excursie maakt. De meeste dagtochten zijn goed toegankelijk voor senioren en hebben een uitgebreid excursieprogramma.

Kijk voor al onze dagtochten op www.tcr-tours.nl of bel naar 0572 35 35 35.

LEDEN VAN CARINOVA THUIZZ

Bent u lid van Carinova Thuizz? Dan krijgt u 10% korting op alle individuele dagtochten!

INHOUD 6

GEZOND OUDER WORDEN?

Dat doe je zo 11

VRIENDEN VOOR HET LEVEN

'We kennen elkaar al 60 jaar'

18

IN DE BUURT

Verhalen uit de regio

22 GELUKSMOMENTEN met inspirator Jaap Bressers

ZOEK DE 10 VERSCHILLEN

26 OPNIEUW VERLIEFD! Het kan op elke leeftijd 30

OUDSTE WEDSTRIJDZWEMMER

Marianne (95) zwemt 70-jarigen eruit!

36

EEN VEILIG THUIS

40

BADEN IN HET BOS

48

GEZOND ETEN

+ checklist veilig wonen

Boswachter Frans vertelt

zoals Wendy Walrabenstein

52 GEZONDE RECEPTEN

Lekker veel groen 54 58

LICHTPUNTJES

voor de mantelzorger

PUZZELEN

Leuk en goed voor het brein

72 SLIMME APPS om gezond leven makkelijker te maken

74 OPLOSSINGEN PUZZELS

VERDIEPING

TEKST FEMKE STERKEN

Onze levensverwachting is enorm gestegen, dus gezond zijn en blijven wordt steeds belangrijker. Niemand wil de laatste jaren van zijn leven gekluisterd zijn aan een bed of stoel. Het advies?

Leef zoals de mensen in de ‘Blue Zones’.

Bij ouder worden hebben we tientallen jaren ge-

liemomenten. Er kunnen kwaaltjes gaan opspe-

seerden, kregen we het gevoel dat we er minder

om echte ouderdomsziekten gaat, is dat wel een

dacht aan ziekte en verval. Als we de vijftig pastoe deden in de maatschappij. Dat beeld veran-

dert de laatste jaren. Natuurlijk, er zijn mensen

LEEFSTIJL ALS MEDICIJN

overkomen. Maar er is ook iets anders gaande:

Door de afgelopen jaren waarin de wereld te ma-

nen als we het hebben over ziektes die mensen

Gezond zijn en blijven is dus een groot goed.

langzamerhand zien we steeds meer dat we zelf

ken kreeg met de coronapandemie hebben we

willen worden. Dat hoe we leven en hoe we voor onszelf, onze naasten en onze omgeving zorgen

effect op onze gezondheid heeft. Dat ouderdom

01 Z O M E R B O E K

6

KW I E K

belemmering.

met kwaaltjes en er is ook de factor pech of ge-

een bepaalde controle hebben over hoe we oud

GEZOND OUD WORDEN DOEN WE ZO!

len en dat is het ergste niet, maar wanneer het

met gebreken komt, hoeft dus niet meer in alle gevallen op te gaan.

LEVENSVERWACHTING De levensverwachting van mensen is tegen-

woordig een stuk hoger dan die van vorige generaties. De ontwikkelingen binnen de medische

wereld hebben daar alles mee te maken. We weten eerder dat we wat mankeren en er kan dan

ook sneller iets aan gedaan worden. Wie nu 65 is, heeft een levensverwachting van ruim 85

jaar. Dat is dus nog twintig jaar waarin er tijd is

voor leuke ervaringen, vriendschappen en fami-

dat aan den lijve ondervonden. Met name men-

sen met onderliggende klachten en overgewicht werden getroffen. 65 tot 85 procent van de patiënten op de intensive care bleek te dik. Dat

het belangrijk is om goed naar onze leefstijl te kijken is daardoor heel duidelijk geworden.

Hart- en vaatziekten, kanker, longaandoenin-

gen; we kunnen er niet altijd zelf iets aan doen, maar in een derde van de gevallen is het moge-

We hebben zelf controle over onze leefstijl

PLAN GEZOND: STAP VOOR STAP Gezonder worden; we willen het (bijna) allemaal. Het is huisarts Tamara de Weijers missie om Nederland daarbij te helpen. Ze heeft een leefstijlprogramma ontworpen dat zich focust op 6 verschillende punten.

Experimenteer met de verschillende tips.

Leer elke dag een beetje gezonder leven.

lijk om er wél zelf invloed op uit te oefenen. Ro-

ken, te veel ongezond voedsel eten, drankgebruik, weinig beweging, veel stress, slecht slapen, een-

zaamheid, een woonsituatie die niet ideaal is… het zijn allemaal aspecten die onze gezondheid negatief kunnen beïnvloeden. We zullen dus beter op onszelf moeten gaan letten. Dat zien overheid,

zorgverzekeraars en gezondheidszorg trouwens

ook. Er worden allerhande leefstijlprogramma’s ontwikkeld, zodat we ervan doordrongen raken

dat we zelf aan de slag kunnen met gezond ouder worden.

NIET OVERDRIJVEN Maar hoe doen we dat concreet? Is het de bedoeling dat we alleen nog maar sla en tomaat eten, elke dag sporten, nooit meer een glaasje wijn

drinken, elke dag op tijd naar bed gaan en vroeg weer op? Het gevaar zit ‘em in de overdrijving.

Wat helpt is om eens over de grens te kijken naar hoe mensen leven in de zogenaamde Blue Zones

(gebieden in onder andere Japan, Griekenland en

goed hebben ingericht. Ze bewegen veel omdat ze

in een omgeving leven waar dat nu eenmaal nodig

is, ze eten overwegend plantaardig en wat het seizoen te bieden heeft, ze hebben veel sociale contacten, ze drinken heus een glas wijn tijdens het

(dus bijvoorbeeld vijf keer een halfuur) matige of zware inspanning. Probeer elke dag tienduizend stappen te zetten en gebruik daarvoor een stappenteller. Doe twee keer per week spier- en botversterkende oefeningen (deze zijn vooral belangrijk bij het ouder

ZINGEVING Stel uzelf de vraag: waar kom ik ’s morgens mijn bed voor uit? Wees dankbaar voor wat goed is. Schrijf dit bijvoorbeeld elke dag op. Blijf uw leven lang nieuwe dingen uitproberen en leren. Wie weet is vrijwilligerswerk een goede optie? Wees mild voor uzelf en de mensen om u heen. Misschien is mindfulness wel iets voor u: leer verbinding krijgen met wat er in u omgaat en bewust keuzes te maken.

worden); daarvan zijn er online honderden te vinden. Zoek iemand om samen mee te sporten of te bewegen en spreek daar op vaste tijden mee af. Beweeg zo vaak mogelijk even kort en voeg ook balansoefeningen toe, zoals bepaalde yogahoudingen of tandenpoetsen op één been. Let op: als u wat ouder bent, is bovenstaand schema wel heel intensief. Pik eruit wat u kunt of laat u adviseren door een gezondheidscoach.

flessen!), familie staat op 1 en ze ervaren geen/

weinig stress. Het klinkt allemaal niet als ondoenbaar, maar het vergt wel enige aanpassingen mis-

schien. Al hoeft het natuurlijk niet à la minute en allemaal tegelijk. Neem kleine stapjes en bouw dat gezonde leven langzaam op.

Ook een Beetje Leuk Ouder Worden? Kijk op

volgen. Gewoon omdat ze hun leven in de basis

gelukkig ouder te worden.

KW I E K

Zorg iedere week voor minimaal 150 minuten

eten of samenzijn met vrienden (maar geen hele

Italië). Op deze plekken worden mensen heel oud.

En niet omdat ze de hele dag sporten en diëten

8

Bouw een gezond leven langzaam op; het hoeft niet allemaal tegelijk

BEWEGING

BLOW.nl, een site met tips om gezond, mooi en

VERBINDING Investeer in vriendschappen en familiebanden, maar ook in contact met de buren. Wees vriendelijk en toon interesse in anderen, stel vragen en luister met aandacht. Hebt u een eenzaam gevoel? Ga naar buiten en bezoek een winkel of een koffietentje. Maak ook eens een praatje met iemand aan wie u normaal geen of weinig aandacht zou besteden. Raak de mensen om wie u geeft aan (als dat mag). Kies vooral voor contact met mensen die energie geven.

KW I E K

9

ONTSPANNING Ga elke dag naar buiten en zoek de natuur op.

Haal de focus af van de tv of andere scher-

VOEDING Eet minimaal 250 gram groenten en

men. Probeer yoga, ontspanningsoefeningen

twee stuks fruit per dag. Zorg voor wei-

of meditatie. Neem gedurende de dag korte

nig suiker en andere snelle koolhydra-

pauzes om even helemaal niks te doen. Leer

ten. Vervang witte pasta en witte rijst

lanterfanten.

door volkorenpasta en zilvervliesrijst.

Eet vers en zo min mogelijk industrieel bewerkte voeding. Drie volwaardige

SLAAP Ga elke avond rond dezelfde tijd naar bed en sta elke ochtend rond dezelfde tijd op.

Drink na twee uur ’s middags geen koffie, cola of cafeïnehoudende theesoorten meer. Bouw de dag rustig af. Ruim wat op,

maaltijden per dag is genoeg; schrap tussendoortjes. Eet meer plantaardige en minder dierlijke producten. Drink ongesuikerde dranken, het liefst water, thee en/of koffie en weinig alcohol. Eet onverzadigde vetten zoals (extra vierge) olijfolie en noten.

lees wat en zet de tv uit. Zorg elke dag voor ontspanning; een goede nacht begint overdag! Zorg voor een koele, donkere, goed geventileerde slaapkamer. Gebruik een ontspanningsoefening als in slaap komen niet lukt. Stap het bed uit na twintig minuten wakker liggen en probeer het na een kwartiertje lezen nog eens.

DIT IS DOKTER TAMARA! Huisarts Tamara de Weijer wil heel Nederland aan een gezonde leefstijl helpen. Ze schreef de boeken Het leefstijlboek en Eet beter in 28 dagen. Via haar website doktertamara.nl kunt u zich inschrijven voor haar nieuwsbrief met handige leefstijltips en recepten. Verder kunt u een online leefstijlprogramma volgen dat door veel zorgverzekeringen (bij een aanvullende verzekering) voor 100% vergoed wordt.

KWIEK-webinar met dokter Tamara Wilt u meer weten over hoe u uw leefstijl gezonder maakt? Volg dan het KWIEK-webinar van dokter Tamara op donderdag 16 juni om 11 uur. Typ doktertamara.nl/kwiek in op uw computer of tablet en u kunt al uw vragen live stellen aan Tamara de Weijer.

10

KW I E K

REPORTAGE

TEKST LAURA VAN DER MEER FOTOGRAFIE MARIJN SCHEERES

VRIENDEN VOOR HET LEVEN Samen lachen, huilen, praten en ook kunnen zwijgen. Dát is vriendschap. Sommige vrienden lopen een leven lang met je mee. “We zijn er onvoorwaardelijk voor elkaar.”

50 jaar bevriend:

‘We pakken zo de draad weer op’ Met tegenzin ging Simone Duvekot (64) als puber naar de kerk. Het werd pas leuk toen ze Koos Mostert (67) leerde kennen, met wie ze talloze jongerenfeesten organiseerde. Ze zijn elkaar nooit uit het oog verloren.

Simone: “Ik was 16 en moest op zondag met

Koos: “Elke zondag hadden wij als jongeren-

ontkomen aan. In de kerk ontmoette ik

en geregeld was er op vrijdagavond een feest.

mijn ouders mee naar de kerk. Er was geen Koos, die vroeg of het me leuk leek om in

het bestuur van de jongerenafdeling te ko-

men. Hij vertelde erbij dat we ook af en toe een feest moesten organiseren. ‘Feest’ was voor mij het toverwoord en ik stemde toe.

Koos is een paar jaar ouder, hij had al een

baan en een auto en als hij een feestje had op zijn werk, vroeg hij mij mee. Koos is de

meest sociale van ons twee. Als hij weet dat iemand het moeilijk heeft, staat hij voor diegene klaar. Zoals toen mijn vader net

overleden was en ik verdrietig in de tuin zat.

Hij kwam spontaan langs en zei: ‘Kom, fiets een stukje mee.’ Toen ik twee jaar geleden een beroerte kreeg, bezocht hij me elke

week even. Koos is nog steeds die lieve, sociale jongen van vroeger. Hij ziet altijd de

mooie kanten van de wereld. Toen hij met

een zware en pijnlijke blessure thuis zat, had ik nauwelijks tijd om naar hem toe te gaan.

Ik voel me daar heel schuldig over, maar

Koos verwijt me dat niet. Zo is hij niet. Zijn vriendschap is onvoorwaardelijk.”

12

KW I E K

afdeling van de kerk onze eigen bijeenkomst We hadden zoveel lol! Ik herinner me dat ik

Simone een knappe jongedame vond en haar weleens mee nam naar mijn werk als er een feestje was. Ik weet nog dat ik jaloers werd

toen een collega vertelde een oogje op haar

te hebben. Heel bewust heb ik haar toen uit zijn buurt gehouden. Simone is een bijzon-

dere, originele dame die zich niet snel uit het veld laat slaan. We zijn allebei Kreeft als

sterrenbeeld; we maken makkelijk contact

met mensen en we zijn zorgzaam en creatief.

Ook hebben we op dezelfde school in het

speciaal onderwijs gewerkt. Daar kreeg ze altijd dingen voor elkaar: een goochelaar die langskwam voor de kinderen uit haar klas,

een gratis museumuitje, noem het maar op.

Zij regelt dat soort dingen gewoon. Bij Simone is iedereen altijd welkom om langs te ko-

men. Nu ik met pensioen ben en we daarom geen collega’s meer zijn, zie ik haar niet

maandelijks. Zij heeft het druk zat. Maar

zelfs al zou er een half jaar tussen onze laatste ontmoeting zitten, dan pakken we zo de draad weer op.”

KW I E K

13

75 jaar bevriend:

‘Ik kan me geen betere vriendschap wensen’ Miep van Zon-Vermeulen (88) en Winy Verduin-Eenjes (87) leerden elkaar in hun kindertijd in de straat kennen. De twee vriendinnen hebben nog nooit ruzie gehad. Altijd staan ze voor elkaar klaar.

Miep: “‘Jongens van de Wit waar pit in zit’,

Winy: “Miep en ik hebben elkaar ontmoet

op een podium tijdens de bevrijdingsfeesten

We dansten en zongen samen en wonnen

dat zongen we als tien- en elfjarigen samen

in ‘45. Hier leerde ik Winy kennen. Ze bleek bij mij in de straat te wonen en sindsdien is

ze onderdeel van mijn leven. We maakten de

geboortes van onze kinderen mee, kregen allebei te maken met een zieke moeder en

brachten de kinderen soms naar elkaar als

dat nodig was. Ik hoef maar iets aan Winy te vragen en ze staat voor me klaar. Onze mannen waren allebei technisch; zij konden dus

ook goed met elkaar overweg. Ooit ben ik samen met Winy naar Lourdes gegaan. We

moesten een hele steile trap beklimmen en

zagen een oud vrouwtje voor ons die dat gewoon deed. ‘Als zij het kan, kunnen wij het ook’, zei ik, en daar gingen we. Ik vond het

buitengewoon leuk om dat samen met haar

te doen. We komen allebei uit een kleine familie, daarom kwamen onze gezinnen elk

weekend bij elkaar over de vloer om samen te eten. Als ik iets beleefd heb, bel ik haar

als eerste op. Bij Winy kan ik alles kwijt. Ik kan me geen betere vriendschap wensen.”

tijdens het bevrijdingsfeest in Eindhoven. daarmee een reep chocola. Sinds die tijd

speelden we elke dag na schooltijd met elkaar op straat. Miep was vroom katholiek,

maar mijn ouders geloofden niks, waardoor ik als een heiden werd gezien. Vaak ging ik

met Miep mee naar de kerk; dat vond ik erg interessant. Zo is onze vriendschap begon-

nen en altijd blijven voortduren. Onze kin-

deren hadden het over ‘tante Miep en tante Winy’. Mijn oudste dochter dacht echt dat we zussen waren! Vooral vroeger konden

Miep en ik in een deuk liggen. Nu maken we minder mee, maar nog altijd kunnen we

onze verhalen bij elkaar kwijt. Dan stap ik in de auto, rij naar haar toe voor een glaasje

wijn en wat lekkers. In al die jaren vriendschap hebben we nooit ruzie gehad. Toen

onze mannen nog leefden, gingen we geregeld met z’n vieren op vakantie. Inmiddels zijn we allebei weduwe. We hebben veel

steun aan elkaar. Ik weet dat Miep er altijd voor mij zal zijn.”

KW I E K

15

50 jaar bevriend:

‘Erik en ik hebben aan één zin genoeg’ Erik van Erp (78) en Marcel Boyer (75) sporten samen, drinken graag een borrel met elkaar en raken niet uitgepraat. Ze woonden bij elkaar om de hoek en hadden zelfs jarenlang een vakantiehuis in hetzelfde Franse dorp.

Erik: “Ik had al een gezin en Marcel was nog

Marcel: “Erik en ik wonen twee kilometer

vrouw rechten studeerde. Marcel schoof

ders geweest. Ooit zaten we in hetzelfde

een woeste student met wie mijn toenmalige ’s avonds weleens aan om bij ons te eten als hij een beetje ontheemd was. Aan tafel bij

ons gezin kwam hij tot rust. Ik was best jaloers op Marcel en zijn vrije leven met zijn

Volvo stationcar. Met vijf andere mannen besloten we om zaterdagochtend om zeven uur in het park te gaan sporten. Dat hebben we jarenlang gedaan. Al waren we pas om vijf

uur die ochtend gaan slapen, we gíngen. Marcel en ik gaan ook graag samen naar het café.

We zijn allebei gescheiden en weer her-

trouwd. Ook hebben we twintig jaar lang bei-

den een huis gehad in Zuid-Frankrijk. Marcel zat daar aan het ene kant van het dorp, ik

aan de andere kant en middenin was het café.

Samen golfen of fietsen deden we daar ook.

Vrouwenvriendschappen gaan sneller de

diepte in, mannen gaan vaker iets dóen. Marcel is slim, trouw en ik bewonder hem. Al 50 jaar is hij een stabiele factor in mijn leven.

Daarom is hij de man die ik gevraagd heb om mijn vrouw en mij in de echt te verbinden.”

16

KW I E K

van elkaar vandaan. Dat is een tijdlang anpand, Erik had de etage boven mij. Later

woonden we in hetzelfde blok. Handig als we op donderdagavond naar het café gingen,

wat we jarenlang elke week deden en waar veel vrienden zich dan bij aansloten. Ooit

had ik een partner die niet zo gewaardeerd

werd door Erik. Met dat gegeven heb ik niks gedaan en dat hoefde ook niet: Erik vond

mijn geluk belangrijker. Maar uiteindelijk

had hij gelijk en inmiddels ben ik alweer 30

jaar gelukkig met Nyncke. Erik en ik hebben aan één zin genoeg. Wij hoeven geen uitputtende gesprekken te voeren of bij elkaar te rade te gaan. Dat kan wel, maar vaak is het

goed om je alleen maar gehoord en begrepen te voelen. Dat Erik mij vroeg om hem en zijn vrouw Monique in de echt te verbinden,

vond ik een grote eer. Samen praten we nog

altijd over relaties, politiek en over de maatschappij. Onze wekelijkse avonden zijn door corona wat ontwricht, maar onze vriendschap blijft altijd vertrouwd.”

IN DE BUURT

Jo leerde videobellen op 94-jarige leeftijd Het voelt alsof de coronapandemie alweer even achter ons ligt. Een mooi moment om terug te blikken.

Het was niet altijd makkelijk, maar hebben we er ook wat positiefs aan overgehouden?

Als we het mevrouw Jo Top uit Bathmen vragen

wel. Ondanks haar leeftijd (94) heeft ze nog een open blik als het op technologie aankomt. Zo

ging ze met een tablet aan de slag en belde ze regelmatig met haar zoons.

Terugkijken op deze coronajaren is voor

mevrouw Top niet alleen terugkijken op de beperkingen die de maatregelen met zich mee-

brachten. Want in april 2020 overlijdt ook nog

eens plotseling haar man. Dat valt haar zwaar, na 70 jaar samen te zijn geweest.

Daarna krijgt ze van haar zoons te horen dat bin-

Gewoon even een praatje

moeilijk. Je sprak niemand, want niemand durf-

INA VAN LIEMPT: ‘IK BLIJF EEN BEETJE BIJ’

Maakt u graag een praatje of bent u op

maal ver weg. Eén zelfs in Amerika, Salt Lake

“Er zijn momenten dat ik

maakt het me niet zoveel

is speciaal voor leden van Carinova Thuizz

een praatje mis. Zeker toen

uit waarover we praten.

de coronapandemie net

Je kunt de Thuizz-tablet

FIT BLIJVEN OP HOMETRAINER

was uitgebroken, vond ik

gebruiken om te videobel-

Voor het zolderraam heeft ze een hometrainer

het maar een beetje stil en

len met een medewerker,

saai. Dat Carinova Thuizz

maar ook bellen. Het is

verschillende diensten

altijd leuk. Ik heb het idee

aanbiedt wist ik als lid wel,

dat ik zo ook een beetje

maar van de praatjeslijn

bijblijf. En je hoort nog

had ik nog nooit gehoord.

eens hoe een ander tegen

Via via hoorde ik dat leden

zaken aan kijkt.”

nenblijven in verband met corona voor haar het beste is. "Dat heb ik gedaan. Maar het was heel de te komen." En haar drie zoons wonen alleCity.

staan. Dagelijks klimt ze erop om acht kilometer te fietsen. Zo blijft ze fit, maar kan ze ook even haar hoofd leegmaken. Daarnaast probeert ze

haar tijd te slijten door te puzzelen en te lezen.

Maar ze heeft tegenwoordig nóg een wapen in de strijd tegen eenzaamheid: videobellen. "Dankzij Carinova heb ik leren beeldbellen. Fantastisch,

ik wist niet wat ik zag. Ik ben er ontzettend gelukkig mee."

Een verpleegster stelde voor om het te probe-

ren. "Ik had er wel eens van gehoord, maar dacht dat het niets voor mij zou zijn."

een medewerker van

Ina van Liempt (87) is we-

Carinova. Gewoon, voor

duwe, en heeft een doch-

een babbeltje. Maandelijks

ter. Ze houdt van haar

of wekelijks; dat maakt

parkieten, en daarnaast

niet uit. Het leuke is dat

van de natuur, theater en

het overal over mag gaan;

klassieke muziek.

van werken in de tuin en

Ze is blij dat ze overstag is gegaan. Want haar

het verleden tot aan fami-

belt ze tegenwoordig wekelijks met Greet van de praatjeslijn van Carinova. "Ik ben heel trots. Ik

had niet gedacht dat ik dit zou kunnen. Zo heb ik gewoon nog iets geleerd in deze periode."

en is helemaal gratis. We bieden een luisterend oor, goed gesprek of gewoon een

gezellig praatje. Net waar u behoefte aan heeft. Onze vaste kletsdeskundigen Greet,

Jolanda, Jeanette & Trudie staan wekelijks, of maandelijks voor u klaar. Zin in een praatje? Bel ons dan op 0900 8662.

U kunt ook een terugbelverzoek maken via onze website, wij bellen u dan terug: carinova.nl/praatje

gratis kunnen bellen met

'HEEL GEZELLIG' zoons zien en spreken, dat vindt ze geweldig. Ook

zoek naar een luisterend oor? Deze dienst

ONZE VASTE KLETSDESKUNDIGEN GREET, JOLANDA, JEANETTE & TRUDIE STAAN WEKELIJKS, OF MAANDELIJKS VOOR U KLAAR

lieroerselen en de politiek.

Het gesprek blijft privé. Ik heb me meteen aangemeld. Omdat ik nogal een brede interesse heb,

LID WORDEN VAN CARINOVA

Bent u nog geen lid van Carinova Thuizz?

Voor slechts €21,95 per jaar kunt u zich aanmelden. Inschrijven kan via de websitecarinova.nl/word-lid of telefonisch via 0900 8662 (lokaal tarief).

Gebaseerd op het oorspronkelijke artikel van RTV Oost door Leroy Vugteveen,

18

KW I E K

fotografie Marielle Beumer

KW I E K

19

HEERLIJK GENIETEN IN HET WATER ONDER BEGELEIDING Anja en haar moeder Giny (81 jaar, zie foto) genie-

Zwemgroep met professionele begeleiding ondersteund door vrijwilligers

ten zichtbaar. “Toen ik hoorde dat deze zwem-

groep in Tijenraan zou starten wist ik meteen dat

dit iets voor mijn moeder was. Zij heeft altijd veel

gezwommen en vroeger in het oude Tijenraan ook als vrijwilliger meegewerkt aan het zwemmen

voor ouderen”, vertelt Anja. In heerlijk warm en ondiep water worden er, onder begeleiding van

een instructeur, drie kwartier lang afwisselende oefeningen gedaan. Dit kan in een spelvorm en

spierversterkend of ontspannend zijn, maar sluit altijd aan bij het niveau van de deelnemers.

GOED VOOR HET LICHAAM ÉN DE HERSENEN Zwemmen en bewegen is goed voor het lichaam

en heeft een positieve uitwerking op de hersenen.

PLEZIER VAN ZWEMMEN (WEER) ERVAREN

KW I E K

of bij de receptie in Sportcentrum Tijenraan.

Woont u niet in de regio Raalte? Informeer bij het zwembad bij u in de buurt wat de mogelijkheden zijn.

dige en is enthousiast over zwemmen in warm water. “Ik heb zelf Parkinson en wekelijks zwemmen

ervaren door zwemmen een positieve invloed op

hun evenwicht, hun manier van lopen, kracht en uithoudingsvermogen.

BEELD Istockphoto 20

en aanmelden kan via zwembadtijenraan.nl

kan baat hebben bij bewegen in warm water. Door

van dementie te vertragen. Mensen met Parkinson

aan mensen met een van deze aandoeningen.

aandoening. Kom samen! Meer informatie

dementie. Iedereen met dementie of Parkinson

geheugen. Voldoende beweging lijkt het verloop

bad Tijenraan in Raalte speciale gelegenheid en ondersteuning

verder stadium, of kent u iemand met deze

De heer Oude Essink Nijhuis is ervaringsdeskun-

mensen met dementie een positief effect op het

na de diagnose dementie of Parkinson. Gelukkig biedt zwem-

een beginfase van de aandoening, al in een

mensen met geheugenproblemen of de diagnose

gemakkelijker. Bewegen in warm water heeft voor

vaak de eerste activiteiten die uit de agenda worden geschrapt

Carinova Thuizz is dit gratis. Wellicht zit u in

ERVARINGSDESKUNDIGE

en gewrichten niet zwaar belast en wordt bewegen

Bewegen en sport zijn voor iedereen belangrijk. Helaas zijn dit

blijvend 2 proeflessen aan. Voor leden van

Dat maakt zwemmen een goede activiteit voor

de opwaartse druk van het water worden spieren

OOK MET DEMENTIE OF PARKINSON

Interesse of meedoen? Tijenraan biedt vrij-

Zwemmen voor mensen met dementie of Parkinson is ook geschikt voor u als u geen zwemdiploma hebt of minder goed kunt zwemmen. U kunt overal staan, er zijn drijfmiddelen én er is begeleiding in het water.

Slecht ter been? De handige inlooptrap maakt het gemakkelijker om in het water te komen.

in warm water is voor mij een uitje. Ik voel me

hierdoor veel meer ontspannen. Bij zwemmen is balans niet zozeer nodig en in het warme water

voel je je licht en fijn en kun je zelfs rustig drij-

ven. Het zorgt er voor dat ik me daarna opgewekter voel. Iedereen zou het eens moeten ervaren.”

LOSSE EN VROLIJKE SFEER Na zo’n inspannende activiteit wordt er altijd nog een lekkere kop koffie gedronken in het restaurant. Voor veel deelnemers ligt de basis bij het

sporten, maar het sociale aspect van het zwem-

men wordt ook erg gewaardeerd. De mensen leren elkaar kennen en maken van de gelegenheid ge-

bruik om ervaringen uit te wisselen. De sfeer is altijd los en vrolijk, waardoor je na het zwemmen absoluut meer energie hebt!”

KW I E K

21

INTERVIEW TEKST HANNEKE MIJNSTER

richt op resultaten en excelbestanden. Maar ja,

daar heb je dus niks aan als je kopje onder gaat.

“Er waren misschien wel duizend mensen daar in zee en op het strand, maar niemand zag dat het

HET GELUK VAN EEN KLEIN GEBAAR

mis was. Na twee minuten voelde ik dat het op was. Dat ik niet meer kon bewegen en dat mijn longen zich vulden met water. Ik heb daar af-

scheid moeten nemen, en hoewel mijn leven op papier helemaal klopte, voelde ik een diepe on-

tevredenheid. Dat was misschien nog wel naarder dan de angst om het leven te laten.”

GEWOON KAMER DRIE Gelukkig spoelde Jaap uiteindelijk aan op het

haar zwetende postbezorger een ijsje aanbood. Uren liep hij van voortuin naar voortuin om onder hoge tijdsdruk en in de brandende zon alle brieven en pakketjes te bezorgen.

Hij nam het ijsje gretig aan. Jaap: “Zo’n ijsje brengt niet alleen verkoeling, maar ook warmte. Het zegt: ik zie jou. En of het nu een ijsje is, een glas water of een blikje fris voor onderuitzending namen ineens veel meer mensen der de riem te steken. Dat is toch fantastisch?”

sen verwisselde. Ze deed haar werk prima, maar

mijn schouder, op het stuk waar ik nog wel gevoel

pleger Carlos ‘s nachts aan mijn bed stond, toen

Voor hem was het heel normaal, maar voor mij

ik een paniekaanval had. Hij verrichtte dezelfde

Het Carlosmomentje.

toen kwam er een vrouw in het nieuws die

de moeite om hun postbezorger een hart on-

voor haar was ik gewoon kamer drie. Totdat ver-

ene kleine moment van ontmoeting met de ander.

land weer een aantal bloedhete dagen, en

ziekenhuis, met vreemde mensen en een vreemde

weer een verpleegkundige binnen die netjes infu-

dat geluk niet zit in de juiste baan en een grote auto, maar in dat

zo simpel als wat. Afgelopen zomer telde ons

weg, zo’n gebaar maakt iemands dag. Na die

periode van revalidatie in Portugal. “In een vreemd

een intense eenzaamheid gevoeld. Dan kwam er

comedian en spreker Jaap Bressers (38). Het deed hem beseffen

Een van Jaaps favoriete Carlosmomentjes is

strand en kwam er hulp. Daarmee begon een lange

taal en in een vreemd lichaam. Ik heb regelmatig

Een heftig ongeluk maakte een einde aan het snelle, volle leven van

HETERDAAD

handelingen, maar legde ook even zijn hand op

JE HEBT NIKS AAN EEN CARRIÈRE ALS JE KOPJE ONDER GAAT

had. ‘It’s okay’, zei hij. Dat maakte het verschil. was het een groot gebaar. Ik voelde me gezien.”

Jaap, die door zijn hoge dwarslaesie in een rolstoel belandde, revalideerde uiteindelijk goed. Inmiddels is hij getrouwd en net vader geworden van

een tweede zoon. Peinzend in bed dacht hij vaak na over de zin van het leven. “Ik betrapte mezelf

erop dat die trein maar doordenderde en dat ik altijd bezig was met het volgende station. Zo ging

het tijdens mijn studie en na mijn revalidatie net Op zijn 21ste flitste zijn leven aan hem voorbij en

van er nog veel zouden volgen.

vakantie in Portugal een duik in zee maakte, raak-

nieuwe beste vriend aan de lijn te hebben. Gees-

wat hij zag beviel hem niet. Jaap, die tijdens een te een zandbank. Hij brak zijn nek en dreef met

zijn gezicht in het water, wachtend op hulp. Maar die bleef uit. Een intens eenzaam moment, waar-

22

KW I E K

Wie Jaap nu belt, heeft meteen het gevoel een

tig, warm, welwillend en geïnteresseerd. Maar zo

was het niet altijd. Hij was hard op weg een ‘grote jongen’ in het zakenleven te worden, alleen ge-

zo. Als ik maar een relatie had, dan was het goed, als ik maar kon optreden, als het maar lukte om kinderen te krijgen, altijd was het tien stations

verder waar ik het vinkje zou vinden.” Maar welk

gevoel bracht het hem? “Een neutraal gevoel. Geen sprankel, geen sjeu. Geluk zit pas in de sprankeling met die ander.”

KW I E K

23

CARLOS En zo kwam het dat Jaap tien jaar na het ongeluk

op zoek ging naar Carlos. Hij wilde hem bedanken

voor wat de verpleger voor hem betekende tijdens zijn revalidatie. Jaap had inmiddels het boek Waar een wiel is, is een weg geschreven en wilde graag het eerste exemplaar aanbieden aan de man die hem weer hoop om te leven gaf. Dat was span-

nend, want zat Carlos daar wel op te wachten?

Wist hij nog wel wie Jaap was? Nou, dat wist hij.

Carlos was vereerd en pakte na een half uur bellen meteen het vliegtuig naar Nederland. “Dat

Carlos mij zag, en niet zomaar het zoveelste duikslachtoffer, heeft zoveel voor me betekent. Toen ik dat aan Carlos vertelde, zei hij dat het voor

hem iets normaals is. Maar ik zag ook trots in zijn ogen. Door iets te doen wat voor hem ‘gewoon’ bij zijn werk hoort, heeft hij voor een ander enorm veel toegevoegde waarde. Een prachtig inzicht.”

En zo ontstonden dus de zogenaamde Carlosmo-

mentjes. Een klein gebaar dat zorgt voor groot geluk. Je moet even over een drempel heen om uit

te reiken naar een ander, maar de rest volgt vanzelf wel, weet Jaap. “Carlos reageerde heel enthousiast op mijn telefoontje en dat heeft me geleerd dat je het verhaal

dat je jezelf kan wijsmaken (“Zit die man daar op te wachten?”)

niet moet geloven. Als je voelt

dat je iets moois kunt doen, dan kun

je daar niks fouts mee doen. En het mooie is, je hoeft niets groots te

'HET GEBAAR VAN VERPLEGER CARLOS BETEKENDE ALLES VOOR MIJ' 24

KW I E K

doen, want het is er al. Het is de

warmte en menselijkheid die al in je zit. Een betekenisvol ge-

maar

baar dat je niet alleen bedenkt,

ook even doet.

GELUK GROEIT WANNEER JE HET DEELT

HANDJES Ook zo’n mooi verhaal: ergens in het zuidelijkste puntje van Limburg, daar waar de heuvels glooien en de landen

Jaap, die er heilig van overtuigd is dat

elkaar kruisen, woont een dame van

richtte een community op en start-

Met haar rollator gaat ze bijna dage-

geluk groeit wanneer je het deelt, te de app Carlosmomentjes. “Op die manier kunnen mensen hun

geluksmomenten delen en anderen daarmee inspireren. Of ge-

woon een fijne dag bezorgen, want

meer is ook niet nodig. Het gaat niet

om wat je doet, maar om hoe je dat doet. Met plezier.

Alleen al iemand bij de voornaam aanspreken, of het nu een schoonmaker is of een ober of een manager,

dat doet al zoveel goeds. Pak die dertig seconden lef en wat de reactie dan ook is, het is oké. Ook als je

101 jaar nog altijd in haar eigen huis. lijks op pad. Helaas wordt het met een mandje vol boodschappen naar haar huis, bovenop de heuvel, toch wat ingewikkeld. Verschillende buurtbewoners hebben daarom een stoel in de voortuin neergezet, zodat ze onderweg een paar keer kan uitrusten. Dat kost niks. Ja, hooguit je oude tuinstoel. Dit is omzien naar elkaar en dat raakt ons. Ook al kennen we die vrouw niet en ook al hebben we

niets terug krijgt, is het nog steeds betekenisvol.

zelf die stoel niet neergezet, we voelen

talen. Iedere keer als je eraan denkt, word je er weer

kunnen stellen. En misschien ook, om-

Carlosmomentjes zijn als een loterij die blijft uitbeblij van. En een ander ook.”

het wel. Omdat we ons er iets bij voor dat we hopen dat iemand dat ook ooit voor ons doet.

MEER WETEN? WWW.CARLOSMOMENTJES.NL

KW I E K

25

VERDIEPING

INTERVIEWS SUUS RUIS

LIEFDE KAN ALTIJD NEE, LIEFDE IS NIET ALLEEN VOOR DE JEUGD. OOK OP LATERE LEEFTIJD IS HET MOGELIJK OM VERLIEFD TE WORDEN. EN HOE! CORRIE KRAAN-WITKAMP (84): “IK KRIJG ELKE VRIJDAG EEN BOS BLOEMEN VAN FRANS.”

Helaas is het niet voor iedereen weggelegd om oud te worden met die ene grote liefde. Soms

eindigt een huwelijk na jaren in een echtschei-

had hem nooit ontmoet”, vertelt ze. “Ze zaten

lang geleden samen op voetbal en staan samen op een foto die jaren bij mij in een la heeft ge-

ding, of komt een partner te overlijden. Dat is

legen. Na het overlijden van mijn man stuurde

tekent zeker niet dat de oude dag helemaal al-

langzamerhand contact. Jan was drie jaar we-

natuurlijk ontzettend verdrietig, maar het be-

leen moet worden doorgebracht. Zelfs met een

drukke sociale agenda en kinderen en kleinkinderen kan het gezelschap van een lieve nieuwe partner net voor dat beetje meer zorgen.

Dat weet Tineke Groenewold (79) als geen ander. Zij is komende zomer vijf jaar samen met Jan de Maar (87), die net als zij 50 jaar ge-

trouwd was voordat hij er alleen voor kwam te staan. In 2016 overleed haar echtgenoot. “Jan was een jeugdvriend van mijn man, maar ik

hij een condoleancekaart en zo kregen we

duwnaar toen we elkaar ontmoetten en wilde nooit meer een nieuwe vrouw. Ik moest ook

niet denken aan een nieuwe partner. Maar we werden vreselijk verliefd. “Ik wist niet dat dit bestond”, zeggen we vaak tegen elkaar. “We wonen niet samen, zijn allebei zelfstandig.

Maar we zijn ieder weekend samen en we bel-

len elke avond even. Als het vrijdag is, verlangen we ernaar om elkaar weer te zien. Ik kan helemaal mezelf zijn bij Jan, heel fijn."

een tweede huis. Ik ben meer dan een halve

eeuw getrouwd geweest, dus het was wel spannend om te gaan daten. Je geeft je toch weer

Johan en ik zijn getrouwd omdat dat praktisch

bos bloemen van hem. Hij is wel flink onder-

meteen heel blij voor me. Ze vinden me veran-

kan altijd iets gebeuren.

weten dat hij het goed meende met me. Hij is

bloot, met al je gevoelens. De kinderen waren derd. Ik was een beetje aan het verzuren en

zorgde minder goed voor mezelf. Nu geniet ik

van het samen kunnen inkleuren van onze toekomst.”

gezien het handigste was. Je bent toch oud, er

Natuurlijk was het even wennen. In een relatie pas je toch altijd in zekere mate aan de ander

aan. Als je gewend bent om dingen op een be-

paalde manier te doen, ook met een partner, is dat soms even schakelen. Maar wij mokken

MEER LADING

niet, we spreken dat naar elkaar uit. We hebben

Ook weduwe Ans van Leeuwen (77) vond haar

woon ontzettend verliefd worden, misschien

tweede grote liefde via een datingsite, en

trouwde afgelopen november zelfs met haar Jo-

het heel goed samen. Op je oude dag kun je genog wel heviger.”

vraagd door mijn dierbaren, ze wilden zeker

tenslotte ook 12 jaar jonger dan ik. Samenwonen wil ik niet, we houden lekker allebei onze eigen plek. Soms blijft hij eten, soms blijft hij slapen, en een andere keer gaat hij weer terug

naar zijn eigen huis. Alles mag, niets moet, zeggen we altijd tegen elkaar.”

Ook Riet Jacobs wil niet samenwonen met

haar vriend Bobby, met wie ze nu zes jaar een

relatie heeft. “Ieder weekend zijn we bij elkaar en dan doen we leuke dingen. Het is heel ge-

han (81). “Ik had me weinig voorgesteld van die

ZO DICHTBIJ

zellig, maar je moet wel opletten dat je niet

gierigheid. Maar met Johan klikte het gewoon,

Overigens is een hevige verliefdheid uiteraard

dan mijn man. Aan de andere kant verschilt

DATINGSITES

hem meteen leuk, wat nou als ik me aan hem

Het kan ook heel fijn zijn om een maatje te

Het is natuurlijk fantastisch als u een nieuwe

bent. Vroeger kwam je iemand tegen bij het

datingsite, ik schreef me vooral in uit nieuws-

wat ik tegelijkertijd ook wel eng vond. Ik vond

liefde zomaar ergens tegen het lijf loopt, maar als dat niet gebeurt, is het helemaal geen gek idee om een profiel aan te maken op een da-

tingsite. Talloze mensen – van alle leeftijden! – vonden daar al het geluk. Niet technisch? Dan is er vast een (klein)kind dat wil helpen.

Herman Samsen (76) verloor ruim twee jaar geleden zijn vrouw. Na een tijdje was hij weer toe

aan gezelschap en vroeg hij zijn schoondochter om te helpen bij het aanmaken van een profiel op een datingsite. “Maar uiteindelijk heb ik

niemand gevonden, ik bén gevonden”, lacht hij.

“Anneke en ik zijn veel bij elkaar, maar we wonen niet samen. Nu hebben we in feite allebei

28

‘Alles mag, niets moet, zeggen we altijd tegen elkaar’

KW I E K

ging hechten? Daten is wel anders als je ouder uitgaan, nu zit er meer lading op, lijkt het. Vol-

gens mij kun je minder vrijblijvend afspraakjes maken, ook omdat je allebei een enorm verle-

den hebt dat je met je meesleept. Het was ook

zo lang geleden dat ik in die situatie zat; ik ben 39 jaar getrouwd geweest. Johan zelfs 56 jaar!

‘Op je oude dag kun je gewoon ontzettend verliefd worden’

helemaal geen vereiste voor een nieuwe relatie. hebben om leuke dingen mee te ondernemen of een goed gesprek te voeren. En soms is die

nieuwe liefde dichterbij dan u denkt. De nieu-

gaat vergelijken. Bobby doet dingen anders

het allemaal niet zo erg met mijn huwelijk. Ergens val je toch wel een beetje op hetzelfde type. Mijn insteek is: ik wil het alleen nog maar leuk hebben.”o

we partner van Corrie Kraan-Witkamp (84)

woonde een straat achter haar! “Ik was al 12

INTENSE LIEFDE

ze. “Ik had het best naar mijn zin in m’n eentje,

Onderzoeken tonen aan dat een ver-

jaar weduwe en wilde geen man meer”, vertelt

ging overal naartoe en genoot van mijn kinde-

ren en kleinkinderen. Ik maakte al langer reis-

jes met de reisvereniging uit het dorp, en twee jaar geleden ging Frans vlak na het overlijden van zijn vrouw ook mee om de zinnen te ver-

zetten. Hij zocht me steeds op en na het tripje, belde hij me op. Heel langzaam werd het meer.

We hebben het heel fijn met elkaar en doen

liefdheid op latere leeftijd intenser kan voelen dan ooit. Dat zou kunnen komen doordat de grootste hobbels in het leven wel genomen zijn en de meeste trauma’s zijn opgeruimd. Ook lijken ouderen minder te twijfelen en sneller te weten wat ze voelen, simpelweg omdat ze meer ervaring hebben met relaties.

leuke dingen samen. Iedere vrijdag krijg ik een

KW I E K

29

INTERVIEW

TEKST FLEUR BAXMEIJER FOTOGRAFIE MALOU VAN BREEVOORT

MARIANNE (95) IS DE OUDSTE WEDSTRIJDZWEMMER VAN NEDERLAND ‘IK ZWEM SOMMIGE 70-JARIGEN ER NOG UIT’ Ze heeft een schoenendoos gevuld met medailles en een overvolle prijzenkast.

Marianne Maandonks (95) kreeg pas op haar 78e haar eerste zwemles, maar verbreekt sindsdien record na record.

“Drie keer per week ga ik naar het zwembad. Op

Op een officiële sport zat je in die tijd niet, dat

hard. Ik heb een ziekte aan mijn ogen, waardoor

deed alles wat je in een dorp kunt doen: jagen,

de fiets. Geen elektrische, dat gaat me veel te

ik nog maar veertig procent zie. Maar dat weer-

houdt me nergens van, integendeel. Als iets niet lukt, dan probeer ik het alleen maar harder. Ik

ben iemand die bezig moet zijn, anders ga ik me vervelen. Dat heb ik m’n hele leven al. In mijn jeugd waren mijn ouders eigenlijk te druk om

zich met mij, mijn broer en zus bezig te houden.

Mijn vader was het hele jaar op reis voor z’n

werk als paardenhandelaar, m’n moeder runde

een café met overnachtingsmogelijkheid. Er was 01 Z O M E R B O E K

30

KW I E K

een huishoudster die voor ons zorgde, maar

meestal vermaakte ik me ergens buitenshuis.

werd beschouwd als tijdverspilling. Maar ik

vissen, motorrijden, crossen. En ik had een eigen paard, Betsie.

Door de oorlog liepen mijn middelbare schooljaren in de soep, maar mijn moeder wilde wel dat

ik ergens voor leerde. Daar had ik eigenlijk helemaal geen zin in, maar ik ben toch maar cursussen gaan volgen: pedicure, apothekersassisten-

te. Veertig jaar lang heb ik een eigen drogisterij gehad in Eindhoven, waar ik bijna alles zelf

deed. Dat was hard werken, ook omdat ik twee

kinderen had. Op mijn 55e kon ik niet meer, ik

was mezelf totaal voorbij voorgelopen. Ik kwam

KW I E K

31

‘Aan sport doen, werd vroeger beschouwd als tijdverspilling’ thuis te zitten, overspannen. Een kennis van me adviseerde me om eens te gaan zwemmen: ‘Probeer het minimaal drie weken vol te houden: je zult zien wat een verschil dat maakt.’ Als kind

had ik weleens gezwommen, maar ik had nooit

een diploma gehaald. Boven water blijven, dat was het enige wat ik kon. Maar ik ben toch gegaan,

het zwembad in. Springen en zwemmen maar. En daar ben ik nooit meer mee gestopt.”

RECORD RUGZWEMMEN “Wat ik zo heerlijk vind aan zwemmen, is dat het

ontspant. Je staat los van de rest van de wereld, je hebt geen zorgen meer, je bent alles een uur lang kwijt. In het water voel ik me heel gelukkig. En

oudste van de club, wat daarna altijd zo is geble-

Niet naar die topwedstrijden in het buitenland,

baantjes getrokken. Ik was inmiddels gescheiden

mijn lidmaatschap, ik ben gewoon een lid dat

ben weleens in Luxemburg geweest voor een wed-

vrij. Jarenlang heb ik drie keer per week een uur

en met pensioen, zodat ik elke dag precies kon invullen zoals ik dat wilde. De vrijheid! Ik heb filo-

sofie gestudeerd, Franse en Engelse taalcursussen gevolgd, heel veel gereisd en beeldjes gemaakt van klei. Ik meldde me ook aan bij twee fiets-

clubs, waarmee ik ontzettend veel kilometers heb gemaakt. Elke dag was ik weg, van ’s ochtends vroeg tot ’s avonds laat. Tussendoor bleef ik

zwemmen, waaruit ik op een gegeven moment

toch iets meer wilde halen. Wedstrijden zwem-

men, dat leek me wel iets. Maar dan moest ik de

slagen wel kennen: borstcrawl, schoolzwemmen, rugslag – dat luistert allemaal heel nauw.

Ik was 78 jaar toen ik me bij zwemvereniging PSV in Eindhoven opgaf om de techniek van het

zwemmen te leren. Op dat moment was ik al de

32

KW I E K

ven. Maar niemand heeft ooit raar opgekeken van meedoet met de rest van de zwemmers. Ik pikte

het snel op en zwom niet lang na mijn eerste les

m’n eerste wedstrijd, wat boven verwachting goed ging. Sindsdien heb ik de smaak te pakken en ga ik met de club mee naar bijna alle wedstrijden.

‘Als ik tegen mensen van 80 moet zwemmen, probeer ik sowieso sneller te zijn’

Boedapest en dat soort steden zijn me te ver. Ik strijd, maar ik kom in principe niet verder dan

Nederland en België. In 2021 heb ik nog records

gehaald op de 200 meter schoolzwemmen, de 100 meter rugzwemmen en ook nog de 50 meter vrije slag in de categorie 95-plus.”

ACTIEVE LEVENSSTIJL “Competitief aangelegd ben ik niet, maar het is

natuurlijk leuk als je de snelste bent. Tegenstan-

ders van mijn eigen leeftijd zijn er nooit geweest,

dat vind ik heel jammer. Ik heb altijd gedacht dat ik ooit iemand zou tegenkomen met wie ik me

kon meten, al was het er maar eentje. Dan is een

wedstrijd veel spannender, maar dat is tot dusver niet gelukt. Ik lig steevast in het bad met jongere mensen, maar ook daar kan ik nog weleens van

KW I E K

33

‘Ik kan toevallig goed zwemmen, maar dat is dan ook het enige’ winnen. Als er mensen van in de 80 bij zitten, dan

week doe ik vrijwilligerswerk in de bibliotheek

zwem sommige 70-jarigen er ook nog uit. Aan

jonger zijn dan ik. Maar je krijgt ze haast niet van

probeer ik sowieso om sneller te zijn. Maar ik

hoeveel wedstrijden ik alles bij elkaar opgeteld heb meegedaan, dat weet ik niet. Daarvoor zijn

het er te veel, maar ik heb een schoenendoos gevuld met medailles en in de kast staan ook nog

een paar prijzen. Daar geef ik weinig om, ik ben niet van dat uiterlijke vertoon. Ik ben meer ie-

mand voor achter de coulissen dan van ervoor.

Mensen vragen vaak of ik trots ben op wat ik heb bereikt, maar ik heb een hekel aan dat woordje.

Ieder mens is wel ergens goed in: koken, naaien,

van een tehuis waar veel mensen zitten die veel hun kamer af, dat is zo zonde. Het leven is al zo kort, dus maak er wat van. Naast het zwemmen

wandel ik elke middag vijf tot tien kilometer en ik zit ook nog bij twee toneelgezelschappen, dus er

is altijd iets te doen. Als er al een geheim is voor mijn hoge leeftijd, dan denk ik dat mijn actieve

levensstijl daar een grote rol in speelt. Ik zit nooit in een stoel voor me uit te staren, maar ik ben al-

tijd bezig. Dat houdt me fysiek én mentaal fit.’

zingen. Ik kan toevallig goed zwemmen, maar dat is dan ook het enige: in het huishouden ben ik

een ramp, haha. Mijn motto is: het maakt niet zoveel uit wat je doet, als je maar iets doet. Elke

34

KW I E K

KW I E K

35

VERDIEPING

Een ouderenadviseur kan u helpen op zoek te gaan naar de juiste middelen om zo lang mogelijk zelfstandig te blijven wonen

TEKST VIVIENNE GROENEWOUD

Veilig in en om het huis

terecht bij uw ledenvereniging of

een ouderenadviseur via regelhulp. nl. Een ouderenadviseur kan u helpen op zoek te gaan naar de juiste

middelen om zo lang mogelijk zelfstandig te blijven wonen. Ook kan hij of zij bemiddelen tussen u en

een zorgverzekeraar of doorverwij-

zen naar deskundige vrijwilligers of professionals. Ook familieleden en

Een fijn huis, leuke buren en een gezellige buurt: het zijn

mantelzorgers kunnen bij de oude-

renadviseur terecht. Verder kan een

allemaal zaken waardoor we het liefst zo lang mogelijk thuis

ergotherapeut gratis advies op maat

willen blijven wonen. Maar wat nu als - doordat we ouder

geven (ergotherapie maakt namelijk

worden – de veiligheid in het gedrang komt?

Hoe fijn een huis ook is, die eigen, fijne woning

dat er ook met kleine aanpassingen een groot

partijen plaatsvinden. Sterker nog: in Nederland

beeld aan een veilige en comfortabele badka-

komt er elke vijf minuten één oudere op de eerste hulp terecht na een ongeluk. Meer dan 50

procent van deze ongelukken vindt in of om het huis plaats. Zeker wanneer we wat slechter ter

been worden, of na een ongeluk of ziekte, kun-

nen voorheen vanzelfsprekende dingen als douchen in één klap een enorme opgave worden.

36

wezen op ondersteuning dan wanneer we ‘alleen’ slechter ter been

verlichting die automatisch aangaat (ook op de route van bed naar toilet) of antislipmatten en

ning mee dat een inloopdouche veel veiliger en

Een huis blijft langer geschikt als op de begane

met hoge instap. Wat een woning geschikt maakt om

een extra trapleuning.

comfortabeler is dan een badkuip of een douchecabine

grond een slaap- en een badkamer aanwezig

tot op hoge leeftijd zelfstandig te blijven, is als deze ge-

lijkvloers en drempelloos is met brede gangen en deur-

zijn. Zijn die er niet, maar is achter het huis

openingen.

voldoende ruimte? Dan kan daar eventueel een

Een huis zodanig aanpassen dat het op een ver-

vergunning kan, onder voorwaarde dat de aan-

KW I E K

ziekte zijn we nog veel meer aange-

mer met een douchestoeltje en handleuningen,

Geen verpleeghuis worden. Daarom is het belangrijk om te weten

In het geval van een handicap of

resultaat kan worden bereikt. Denk bijvoor-

extra stuk woonruimte worden aangebouwd.

pleeghuis gaat lijken, is niet iets waar we blij van

van de zorgverzekering).

Positief is dat dit in de meeste gevallen zonder bouw niet meer dan de helft van de tuin in beslag neemt. Houd er voor de badkamer reke-

BEELD ISTOCK

is óók de plek waar de meeste ongelukjes en val-

onderdeel uit van het basispakket

zijn. In zo’n geval wordt vaak de

wijk­verpleging ingeschakeld. Mochten er permanente woning-

aanpassingen nodig zijn, zoals een

traplift, oprijplaten voor een rolstoel en/of elektrische deuropeners, dan

­worden die soms door de gemeente vergoed. Hiervoor subsidie aanvra-

De ouderenadviseur

gen kan via het Wmo-loket van de

Veel gemeenten bieden hulp om thuis te blijven wonen.

van het inkomen een eigen bijdrage

Wilt u hierover gratis informatie en advies? Dan kunt u

eigen gemeente, waarna aan de hand wordt berekend.

KW I E K

37

Checklist veilig wonen

VANUIT DE LUIE STOEL Wilt u nog een stapje verder gaan en is de uitspraak ‘gemak dient de mens’ helemaal in uw straatje? Kies dan voor huisautomatisering, ook wel ‘domotica’ genoemd. Dit

Om de veiligheid thuis te waarborgen hebben

houdt in dat een groot aantal dagelijkse

we een checklist gemaakt. Per ruimte zetten we

handelingen worden overgenomen door

wat praktische tips op een rij, die direct toe te

technische apparaten. Ideaal voor mensen die door ouderdom, een ongeluk of ande-

passen zijn.

re fysieke belemmeringen minder mobiel zijn. Zo sluit u gordijnen automatisch met één druk op de knop of bedient u de ver-

SLAAPKAMER

lichting in uw complete woning via uw smartphone, tablet of computer.

Zonder moeite in en uit bed komen kan uitdagender

Natuurlijk speelt ons leven zich niet alleen binnenshuis af. De meesten van ons gaan er graag op uit. Maar ook daar brengt het ouder worden uitdagingen met zich mee. Want hoe weet u bijvoorbeeld of het nog veilig is om actief aan het verkeer deel te nemen? Rob Stomphorst, woordvoerder van Veilig Verkeer Nederland zegt: “Zolang je zelf voelt dat het veilig is, en daar ook echt eerlijk in bent. Wanneer je bijvoorbeeld merkt dat evenwicht houden niet meer zo goed gaat, is een fietshelm aan te raden. Of informeer eens naar een fiets met meer stabiliteit; eventueel een driewieler. Voor de auto geldt: Voel je jezelf nog veilig achter het

worden. Een bedsteun is dan een grote hulp. En wie

stuur? Zie je alles op tijd en kun je tijdig antici-

moet er niet regelmatig ‘s nachts zijn of haar bed uit

peren op het verkeer om je heen? Wanneer je

voor een bezoekje aan het toilet? Moeten zoeken naar het lichtknopje is dan niet alleen vervelend, maar kan ook onveilig zijn als uw richtingsgevoel in het donker niet optimaal is. De oplossing daarvoor zijn LED-verlichte wandcontactdozen die fungeren als oriëntatieverlichting, zonder dat dit storend is, want LED-verlichting schijnt omlaag en is dus niet hinderlijk. De LED-verlichting wordt automatisch ingeschakeld bij schemering en uitgeschakeld bij voldoende licht. Zo hoeft u in de nacht niet meer te zoeken naar de lichtknop.

Een bedsteun kan een grote hulp zijn bij het opstaan 38

VERKEER

KW I E K

TRAP Pijnlijke gewrichten, een versleten heup of knie….het zijn

Met domotica sluit u gordijnen met één druk op de knop

genoemde Rij Bewust Test doen en eventueel een rij-instructeur inschakelen die een lesuurtje met je mee gaat rijden. Je kunt ook een test doen door deelname aan een VVN-Opfriscursus Auto (Praktijk). Die zijn overigens ook be-

vervelende klachten die mensen er geregeld van weerhou-

daarover een onzeker gevoel hebt, kun je de zo-

schikbaar voor fietsers en scootmobielers. Voor

den om de trap te nemen. Niet

BADKAMER

voor niets is dit één van de be-

In de badkamer gebeu-

langrijkste redenen waardoor

ren over het algemeen

ouderen willen verhuizen naar

de meeste ongelukken.

een woning die gelijkvloers is.

Zelfs voor jonge mensen

Gelukkig is dit niet altijd nodig.

is een natte vloer gevaarlijk.

Een traplift kan uitkomst bie-

Daarnaast kan in en uit bad stappen voor

den waardoor naar boven

hindernissen zorgen. Een antislipmat,

of beneden gaan niet

beugels aan de wanden, een in hoogte

langer iets is waar u

verstelbaar douchezitje of een elektrisch

tegenop ziet.

sta-op toilet zijn een verademing.

meer informatie, ga naar vvn.nl

KW I E K

39

REPORTAGE

INTERVIEW MARIETTA NOLLEN FOTOGRAFIE ESTER GEBUIS

MET BOSWACHTER FRANS IN HET BOSBAD Een wandeling met boswachter Frans Kapteijns schiet niet op. Bij iedere stronk of groene scheut houdt hij halt om iets aan te wijzen. Journalist en natuurliefhebber Mariëtta Nollen vindt het heerlijk: “Je leert veel.

Bijvoorbeeld dat we de gracieuze zilverreiger te danken hebben aan klimaatverandering. En je komt tot rust.”

We zijn nog maar net op weg of Frans stopt bij een grillige eik. “Kijk eens naar deze vormen”, zegt hij.

“Als je jouw leven een plek op deze boom zou moe-

ten geven, waar is dat dan?” Ik kijk hem verrast aan, maar leg trefzeker mijn handen op de plek waar de

stam zich in twee delen splitst. “Dit lijkt een kruis-

punt”, zeg ik. “Ik wil in Italië gaan wonen, maar heb nog geen huis. Ik kan dus nog steeds alle kanten

op.” Frans lacht en zegt: “Dat is mooi, want er zijn

ook veel mensen die hun handen juist op dit cirkelvormige middenstuk leggen en dan vaststellen dat hun leven even nergens heengaat.”

FRANS

‘STA EENS TWINTIG MINUTEN STIL BIJ EEN BOOM. DAT BRENGT RUST EN VAAK HELE MOOIE INZICHTEN’

woordig organiseert. Daarbij draait het niet om één

boom, maar om het hele levende organisme van het bos. Tijdens de wandelingen volgt Frans de princi-

pes van het Japanse ‘Shinrin-Yoku’, waar het feno-

de atmosfeer van het bos door je lichaam en geest laat stromen.”

GOED VERHAAL

natuur, door de krant New York Times al ‘the new

nog uit de tijd dat we samen bij Natuurmonumen-

haast spirituele manier van je onderdompelen in de

Voor mij is dit een nieuwe Frans. We kennen elkaar

yoga’ genoemd. Frans: “Stel je daar geen gewone

ten werkten. Ik als communicatiefluisteraar op het

po je zintuigen openzetten naar het groen om je

heen. En dan te kijken, voelen, ruiken, luisteren en

42

ervaren. Een moment van stilte waarin je de helen-

meen bosbad zich in de jaren 80 ontwikkelde. Een

wandeling bij voor, maar juist in een vertraagd tem-

KW I E K

niet achter hem gezocht. “Natuurlijk wel!”, roept

haal was hij het ideale gezicht van de campagnes

had er eerder geen naam voor. Toen ik kennis

gondisch en beminnelijk. Met altijd een goed ver-

van de club. In 2016 ging hij na 26 jaar met pensi-

oen. Als dank voor zijn inzet kreeg hij zijn eigen uitkijktoren: de Tour de Frans. En hij werd ambassadeur van het Van Gogh Nationaal Park, een

natuurlijk landschap dat zich uitstrekt tussen Eindhoven, Den Bosch en Zundert. Hij hing zijn jagersgroene kloffie dus niet aan de wilgen. Hij wandelt, twittert, facebookt en blijft, nu als vrijwillige boswachter, onverminderd de natuur promoten.

En hij baadt in het bos. Deze spiritualiteit had ik

De boom en de daarbij behorende vraag zijn onderdeel van de ‘Bosbadwandelingen’ die Frans tegen-

ook al graag op, want hij was (en is) Brabants, bour-

hoofdkantoor, Frans als echte groene boswachter in de Oisterwijkse Bossen en Vennen, het gebied waar we vandaag ons bosbad nemen. Ik zocht hem toen

Frans. “Ik neem mijn hele leven al bosbaden, maar maakte met Shinrin-Yoku viel bij mij meteen het

kwartje. Het is geweldig om mensen het bos op deze

manier te laten ervaren. Ik vraag de deelnemers zich open te stellen. Niet met opdrachten, maar in de vorm van uitnodigingen. Sta bijvoorbeeld eens

twintig minuten stil bij een boom. Dat brengt rust en vaak hele mooie inzichten.”

WARME BOSMIEREN Tijdens onze wandeling is er geen tijd voor zo’n minutenlange bezinning. We willen bijpraten en er

zijn onderweg dingen te zien die je alleen met een boswachter ziet. De rode bosmieren, bijvoorbeeld.

Die zijn net uit hun nest en krioelen over elkaar

heen. Frans vertelt dat ze zich warmen en straks de

warmte van de zon mee terugnemen naar hun nest.

Hij laat me ook aan de gagel ruiken. Deze struik

werd vroeger allerlei medicinale eigenschappen

toegedicht. Zo werd het in strozakken gestopt om van de muggen, vlooien en luizen af te komen.

Maar het heeft ook een hallucinerende werking,

weet Frans. Ik snuif nog eens diep aan het kleine

KW I E K

43

MARIËTTA

‘IK SNUIF NOG EENS DIEP AAN HET KLEINE BLOEMKNOPJE EN ZIE DE ZON STREPEN DOOR DE NAALDBOMEN TREKKEN. ZONHARPEN, NOEMT FRANS DIE’ bloemknopje en zie de zon strepen door de naald-

Dan herkennen ze ineens boswachter Frans.

Enthousiast willen ze vervolgens allemaal op de

foto met hun lokale beroemdheid. Een van de wan-

delaars vertelt me dat hij ook eens een bosbadwandeling met Frans maakte. Het heeft zijn ogen

geopend. Niet alleen voor de schoonheid van de

natuur, maar ook hoezeer we die nodig hebben om gezond te blijven.

bomen trekken. Zonharpen, noemt Frans die. Hij

Op de snelweg naar huis verbreekt het getoeter van

zijn vele twittervolgers.

voor om snel nog eens met Frans te gaan badderen.

pakt zijn camera om de betovering te delen met

vrachtwagens de stilte van het bos. Ik neem me

BEROEMDE FRANS Verderop schieten vier wandelaars op een bankje

OOK MEE MET FRANS?

maken. Met het Klein Aderven als bewegingloze

hem via Twitter @BoswachterFrans

ons aan. Of we even een groepsfoto van hen willen

Ga naar boswachterfrans.com of volg

spiegel in de achtergrond leg ik hun moment vast.

KW I E K

45

KWIEK & VIEF

HOE PAKTE JIJ DE DRAAD WEER OP? MET HET OUDER WORDEN KRIJGEN

GRUWELIJK BLIJ

WE ALLEMAAL TE MAKEN MET VERLIES. KLEIN OF GROOT, GELEIDELIJK OF PLOTSELING. JE MERKT DAT JE STEEDS VAKER DINGEN VERGEET. DE TUIN BIJHOUDEN WORDT EEN BEPROEVING. OF DIGITALISERING GAAT JE TE SNEL. MAAR DENK OOK

‘Je kunt meer dan je zelf denkt’

“Mijn COPD is iets waar ik mee heb moeten leren leven. En gelukkig gaat dat door medicatie, mijn longarts en bewegen erg goed. Daarnaast heb ik een ongelooflijke vrouw, die mij altijd heeft on-

VEEL FITTER

dersteund. Ze heeft mij altijd geadviseerd maar ook afgeremd. Dan zei ze: ‘Nu moet je stoppen

WIM (80) KREEG ROND ZIJN 50E DE DIAGNOSE COPD. HOEWEL HIJ AANVANKELIJK DACHT ER NOOIT VAN AF TE KOMEN, HEEFT HIJ NU EEN BIJZONDER GOEDE MANIER GEVONDEN OM ER MEE TE LEVEN. “WAAR IK 30 JAAR GELEDEN NIET MEER GOED DE TRAP OP KWAM, BEN IK NU VEEL FITTER.”

“Mijn kleinzoon kwam met het idee om mij in

Wim, want nu wordt het teveel.’ Wij hebben

te schrijven voor het OldStars walking sport

elkaar nog en onze prachtige dochters. Daar

project bij PSV. Daar leerde ik hoe ik les kon

mag ik toch gruwelijk blij om zijn? We hebben

geven aan anderen. Het is sociaal in de breed-

een prachtig leven, COPD of niet. Ik kijk graag

ste zin van het woord. Samen naar buiten.

naar wat nog wél kan. Je kunt namelijk zelfs mét

Soms denken mensen dat ze niet op één been

COPD toch nog sporten.”

gaat. Hoe je de draad weer oppakt.

“Op een gegeven moment merkte ik tijdens het tennis-

dan tegen een bal aan trappen en dan vraag ik:

Wie grip op en regie over z’n eigen

sen dat ik geen adem meer kreeg. Na een bezoek aan

stond je net op één been? Daar moeten ze dan

leven houdt, is gelukkiger en gezon-

de arts bleek dat ik astmatische bronchitis had, COPD

om lachen. Je kunt namelijk echt meer dan je

der. Het online platform Vief helpt

dus. In samenwerking met mijn longarts kreeg ik toen

zelf denkt. Dat heb ik zelf ook zo ervaren. Waar

daarbij. Met tips, informatie en ver-

medicatie. Maar door de drukte op mijn werk bleef ik

ik 30 jaar geleden niet meer goed de trap op

halen. Want ervaringen delen helpt.

ontzettend kwakkelen. Op een gegeven moment kon ik

kwam, ben ik nu veel fitter. Iedere donderdag-

Het verhaal van iemand anders kan

op mijn werk de trap niet meer opkomen. Dat was een

ochtend komen we samen op het sportveld.

jou inspireren en jouw verhaal kan

breekpunt. Mijn werkgever heeft mij toen de gelegen-

We doen simpele oefeningen maar we bewe-

anderen verder helpen. Zoals dat

heid gegeven om eerder te kunnen stoppen. Daar heb

gen tenminste. Daarnaast is het veel meer dan

van Wim, die COPD heeft.

ik erg veel geluk mee gehad. Medicatie en de rust zorg-

samen bewegen. Het is ook even samen zijn

den dat ik weer kon kijken naar wat wél kon.”

met elkaar.”

AAN HET VERLIES VAN JE PARTNER OF EEN DIAGNOSE WAARDOOR JE MOET LEREN LEVEN MET EEN CHRONISCHE AANDOENING.

Het is niet wat je overkomt dat je leven vormt, maar hoe je ermee om-

46

HET VERHAAL VAN WIM

KW I E K

kunnen staan. Dat kunnen ze wel. Ik laat ze

OVER VIEF

Op vief.nl kun je ervaringen uitwisselen, je hart luchten, advies vragen en inspirerende verhalen lezen. Vief biedt daarnaast tips en relevante oplossingen voor iedereen die maximale grip op het leven wil houden. Of je nu direct contact, inspiratie of oplossingen zoekt, of je rustig wilt voorbereiden op de toekomst. Vief is er voor jou en met jou.

Ontdek meer op vief.nl

KW I E K

47

INTERVIEW

TEKST FLEUR BAXMEIER FOTOGRAFIE ELLEN VAN BENNEKOM

‘ITALIANEN DOEN NIET AAN TUSSENDOORTJES’ VOEDINGSDESKUNDIGE WENDY WALRABENSTEIN (48) VINDT HET INDRUKWEKKEND HOEVEEL INVLOED PLANTAARDIG ETEN HEEFT OP JE GEZONDHEID. “TOEN WE VEGANISTISCH GINGEN ETEN, HOEFDE MIJN MAN AL SNEL GEEN BLOEDDRUK- EN CHOLESTEROLVERLAGERS MEER TE SLIKKEN.”

“Ik kom uit een echte eetfamilie. Mijn moeder is geboren in Indonesië en kan geweldig koken. Mijn vader was slager. Hij was het type: als je toch een dier slacht, eet ’m dan ook helemaal op. Dus ook de kalfshersentjes, lever, zwezerik en dat soort dingen.

Het is toch raar dat je van een kip alleen het borstdeel en de pootjes eet en de rest weggooit.

Mijn moeder maakte vaak krabbetjes, wat je nu spareribs noemt. Heerlijk met Indonesische marinade – pittige rijst erbij en dan met je handen eten.

Ik genoot van eten, maar heb aanleg om aan te komen. Als kind was ik mollig en later als student bleef ik iets te dik. Toen was ik al bezig met voedingswaarden en calorieën. Een studievriendin zegt dat ze nooit zal vergeten dat ik tijdens een lunch

48

KW I E K

WIE IS WENDY? Wendy (48) studeerde economie en werkte tot 2012 in het bankwezen. Daarna stortte ze zich op een studie Voeding & Diëtiek wat uitmondde in haar eigen praktijk voor leefstijltherapie in Utrecht. Ze combineert haar praktijk met een functie als wetenschappelijk onderzoeker bij het reuma- en revalidatiecentrum Reade in Amsterdam. Hier doet ze promotieonderzoek naar leefstijlinterventie op basis van plantaardige voeding, beweging, stressmanagement en slaap bij mensen met reuma, artrose en jicht. Wendy schreef het boek Food Body Mind, over het ontwikkelen van een persoonlijke en gezonde leefstijl. Ze is ruim twintig jaar samen met Leo.

KW I E K

49

ineens een pleidooi gaf voor het eten van kiwi’s.

ment ben ik alles gaan lezen over Blue Zones,

Zo van: in kiwi’s zitten enorm veel voedings-

dat zijn gebieden waar opvallend veel gezonde

stoffen, waarom zou je iets anders willen eten?

honderd plussers wonen. Het bereiken van

Ik maakte toen al dat simpele rekensommetje:

die hoge leeftijd hangt nauw samen met een

hoe krijg je een maximale hoeveelheid voe-

gezonde leefstijl en voeding in het bijzonder.

dingsstoffen binnen op basis van een minimale

Dat moeten we ook in ons eigen leven gaan

hoeveelheid calorieën?

invoeren, dacht ik al snel.

De basis voor lekker en gezond eten was er dus

In de jaren daarna zijn we steeds beter gaan

al, maar ik ben me er pas echt in gaan verdie-

eten. Beter eten betekent in dit geval: doen

pen door mijn man Leo. Hij is 23 jaar ouder dan

wat een Italiaan doet. De eerste les was: geen

ik, dus de kans is groot dat hij eerder dood-

tussendoortjes meer. In Italië nemen ze zelden

gaat dan ik. Ik heb lang rondgelopen met die

iets tussen de maaltijden door. Je eet gewoon

angst. Toen we in 2004 voor mijn werk in het

drie keer per dag: een piepklein ontbijt en een

bankwezen verhuisden naar Italië, kwamen we

lunch en diner met veel groente.

voor het eerst tachtigplussers tegen die heel

Toen we in 2008 naar Zwitserland verhuisden

fit bleken te zijn. Ik dacht: hé, dat is interessant,

begonnen Leo en ik met biologische voeding,

misschien is dat iets voor Leo. Vanaf dat mo-

stapten over op vegetarisch en switchten daar-

‘Mensen vragen vaak of het ingewikkeld is, plantaardig eten, maar dat is bij ons heel soepel gegaan’

na naar volledig plantaardig. Dat kostte weinig

WAT EET WENDY ZELF? “We beginnen de dag met sojayoghurt met muesli of overnight oats (havermout die een nacht in melk heeft geweekt) rozijntjes en rood fruit. Tussen de middag kan het gewoon een boterham met pindakaas of humus met groente zijn en ’s avonds zijn het vaak curry’s of pasta met veel groente en kikkererwten, linzen of bonen. We eten überhaupt veel peulvruchten, een voedingsgroep waar de meeste Nederlanders te weinig van binnenkrijgen. Dat is hartstikke zonde, want peulvruchten zijn rijk aan vezels, eiwitten, koolhydraten en vitamines en mineralen, zoals calcium, magnesium, ijzer en B-vitaminen. Ze zijn bovendien goed voor het klimaat en duurzaam omdat ze stikstofverbindende bacteriën aantrekken.”

50

KW I E K

moeite en het effect was meteen merkbaar: we vielen allebei een paar kilo af en Leo hoefde z’n bloeddruk- en cholesterolverlagers niet meer te gebruiken.

Ik vond het indrukwekkend hoeveel invloed het veranderen van je voeding op je lijf heeft.

Nadat we weer naar Nederland waren verhuisd, ging ik nog meer lezen over voeding. Het was overduidelijk dat hier mijn hart lag. Ik besloot bij nul te beginnen en de klassieke opleiding tot diëtist te volgen. In 2012 was de veganistische leefstijl nog lang niet zo wijdverspreid als nu, dus ik was een van de weinige vegans in het klaslokaal. Daar ontstond weleens discussie

‘De eerste les was: geen tussendoortjes meer. In Italië nemen ze zelden iets tussen de maaltijden door’

over, want de lesstof was in die tijd nog groten-

wel gek zijn het geen kans te geven.

deels gebaseerd op de welbekende Schijf van

Mensen vragen vaak of dat niet ingewikkeld is,

Vijf. Kun je mensen wel goed adviseren als je

volledig plantaardig eten, maar dat is bij ons

daarvan afwijkt?

heel soepel gegaan. Het scheelt dat we geen

Ik stortte me in wetenschappelijk onderzoek,

perfectionisten zijn, in de zin dat alles heel

las elke publicatie over plantaardige voeding

strikt moet. In het begin aten we thuis af en toe

en volgde een aanvullende opleiding bij een

nog een eitje en buiten de deur zijn we altijd

bekende onderzoeker. Ik wilde mijn voedings-

flexibel geweest. Als mensen hun best doen

adviezen goed kunnen onderbouwen. Klopt

voor ons veganistisch te koken en per onge-

het wel wat ik denk? Ik ben kritisch naar ve-

luk toch mayonaise met ei hebben gebruikt,

gans die zeggen: ‘Het is altijd beter plantaardig

dan zijn we vooral blij dat ze zo hun best voor

te eten’, want er zijn situaties waarin ik mensen

ons doen. Wat dat betreft is eten voor mij nog

als diëtist juist adviseer af en toe vlees of zuivel

altijd verbonden met gezelligheid en genieten.

te nemen. Waar ik wel van overtuigd ben, is dat

Bijvoorbeeld van echt goede noten, en ja, die

een overwegend plantaardig voedingspatroon

mogen best gebrand zijn. Wij halen die bij de

het beste is voor zowel de mens als de planeet.

beste notenbar van het land, op de markt in

In mijn praktijk werk ik veel met mensen die

Utrecht. Ik eet zo een bak van zijn verrukkelij-

reuma, artrose of hart- en vaatziekten hebben.

ke macadamiamix. Dat moet kunnen. We zijn

Als je ziet hoe zij soms opknappen van een

vaak zo hard voor onszelf, probeer jezelf ook

plantaardig eetpatroon, dat is geweldig. Je zou

iets te gunnen.”

KW I E K

51

RECEPTEN Lekker gezond koken voor twee personen

MAROK KAANS GEKRUI DE AUBERG INE

MAROKKAANS GEKRUIDE AUBERGINE Ingrediënten 2 grote aubergines olijfolie, om in te bakken ½ el ras el hanout 2 takken kleine trostomaatjes 100 g quinoa 1 rode ui, gepeld, fijngesnipperd rode chilipeper, in dunne ringen 1 gele paprika, in blokjes 2 teentjes knoflook, fijngehakt ½ tl kaneel rasp en sap van 1 citroen versgemalen zwarte peper 2 el kokosyoghurt 4 el amandelen verse korianderblaadjes

Bereidingswijze ➊ Verwarm de oven voor op 200 °C en bekleed een bakplaat met bakpapier. Snijd de aubergines in de lengte doormidden. Snijd het vruchtvlees van de aubergine diagonaal en kruislings in met een scherp mes. Wrijf de aubergines in met olijfolie en de ras el hanout. ➋ Leg de auberginehelften op de snijkant in het midden van de bakplaat. Dek ze af met aluminiumfolie en rooster ze 40-45 minuten. ➌ Bestrijk, na 25 minuten, de tomaatjes met olie en leg ze in de oven. ➍ Bereid de quinoa volgens de instructies op de verpakking. ➎ Verhit olijfolie in een koekenpan en fruit de ui 5 minuten. Voeg de chilipeper en de paprika toe en bak ze 5 minuten mee. ➏ Neem na 40-45 minuten de aubergines en tomaatjes uit de oven.

Draai de aubergines om op de bakplaat en schraap met een lepel het vruchtvlees eruit. Snijd het vruchtvlees in gelijke stukjes en doe ze in de koekenpan samen met de knoflook en kaneel en bak ze nog 4 minuten. ➐ Meng de quinoa en de geraspte citroenschil door het groentemengsel in de koekenpan en neem de pan van het vuur. Breng het gerecht op smaak met een eetlepel citroensap en peper. ➑ Pak een ovenschaal en leg de aubergines erin. Schep de vulling erin en serveer de kokosyoghurt erbij. Garneer met de tomaatjes, amandelen en verse korianderblaadjes.

GADO GADO-SALADE

Het leefstijlboek - eet beweeg, slaap & ontspan beter van huisarts Tamara de Weijer vol tips en lekkere, gezonde recepten.

Prijs € 24,99

52

KW I E K

Ingrediënten 4 middelgrote eieren 400 g haricots verts olijfolie, om te bakken 1 kleine ui, gesnipperd 1 teentje knoflook, geperst 1 tl sambal 4 el 100% pindakaas 2 el sojasaus zonder suiker 1 komkommer, in schijfjes 200 g wortel, in dunne reepjes 4-6 trostomaten, partjes 125 g taugé 2 limoenen, gehalveerd

Bereidingswijze

➊ Kook de eieren hard in 6-8 minuten in water met een snufje zout.

➋ Kook de boontjes in ruim kokend water met een mespunt zout in 10-12 minuten beetgaar. ➌ Verhit wat olie in een steelpan en fruit de ui 4 minuten op middelhoog vuur. Voeg de knoflook en de sambal toe, bak nog 2 minuten onder voortdurend roeren. ➍ Voeg de pindakaas en de sojasaus toe en schenk er water bij tot de saus de juiste dikte heeft. Voeg extra water toe als de saus door het verwarmen indikt. Blijf goed roeren. ➎ Verdeel de helft van de saus over de bodem van de borden. Verdeel de groenten en de eieren over de borden. Verdeel de andere helft van de saus over de borden. Serveer met een schijfje limoen.

KW I E K

53

VERDIEPING

TEKST LAURA VAN DER MEER ILLUSTRATIE STUDIO VONQ

Lichtpuntjes van de mantelzorger Geen tijd voor leuke dingen en vaak moe. Steeds meer mantelzorgers hebben het zwaar. Maar er is iets aan te doen.

Mantelzorgdeskundige Maria Grijpma: “Leer luisteren naar je lichaam en geef grenzen aan.”

We mantelzorgen wat af in Nederland. Maar

een keerzijde hebben. Geregeld komt er een

liefst vijf miljoen mensen hebben de zorg voor

taak bij, terwijl ook het eigen leven gewoon

een hulpbehoevende partner, vader of moe-

doorgaat. In zo’n geval kan de stress en span-

der, kinderen of voor buren. Vaak sluipt dat er

ning oplopen. Hoe kunnen we goed voor ons-

een beetje in. Even wat boodschappen halen

zelf blijven zorgen zonder de ander (die hulp-

voor een zieke buurvrouw. Een partner helpen

behoevend en afhankelijk is) tekort te doen?

bij het douchen en aankleden, omdat hij of zij het zelf niet meer kan. De hond van dochterlief

HULP INSCHAKELEN

uitlaten, omdat zij door haar rug is gegaan. Of

Maria Grijpma werkte ruim 40 jaar in de ge-

administratie overnemen van ouders die hoog-

zondheidszorg en schreef samen met Inge Ja-

bejaard zijn. Mantelzorg geeft directe hulp en

ger het boek Klein geluk voor de mantelzorger.

steun. Vaak levert het waardering op en is het

Als verpleegkundige in de terminale thuiszorg

ook gezellig om wat meer tijd en aandacht te

heeft zij gezien waar het in sommige gevallen

nemen voor de ander. Toch kan mantelzorgen

mis kan gaan, maar ook weet zij wat wél werkt

Het overgrote deel van de mantelzorgers is overbelast 54

KW I E K

om als mantelzorger lekker in je vel te blijven zitten. “Het overgrote deel van de mantelzorgers is overbelast”, vertelt Grijpma. Daarom is het volgens haar zo belangrijk om op tijd hulp in te schakelen. “Overal zijn steunpunten voor

KW I E K

55

De oudere generatie heeft het idee alles zelf te moeten doen

lekker gaat. Hoofdpijn bijvoorbeeld, of schou-

nog eens te vertellen.” Soms komt het voor dat

derpijn. Maar ook slecht slapen of een slechte

mensen door niemand anders verzorgd willen

stoelgang kan aangeven dat iemand niet meer

worden dan door hun vaste mantelzorger. Dat

goed in z’n vel zit en stress de overhand neemt.

kan leiden tot manipulatie of agressie. “Ook

Vervolgens kunnen we ons de vraag stellen:

in zo’n geval is het belangrijk om te bedenken

wat heb ik nodig om me op dit moment beter

wat we nodig hebben. Moeten we om hulp

te voelen? Grijpma: “Klein geluk kan zijn: ge-

vragen? Leren om assertiever te worden? Ta-

nieten van een kopje koffie en daar de tijd voor

ken gaan verdelen tussen broers en zussen of

nemen, ook al ligt er een berg werkzaamheden

professionals? Het is lastig om die eerste stap

te wachten. Kijk naar de vogels, bel een vriend

te nemen. Daarna, als het eenmaal in gang is

of vriendin met wie je kunt lachen. Maak een

gezet en het loopt, wordt het een verademing.

uitstapje, ook al is het even gedoe om het te

Ook voor de hulpbehoevende.”

organiseren. Wees je tijdens het douchen eens bewust van het warme water dat over je heen

Klein geluk kan zijn: tijd nemen voor een kop koffie in de zon

Door goed voor onszelf te zorgen kan een patiënt veilig ziek zijn en voelt hij of zij zich niet teveel. Grijpma: “Ooit kwam ik bij een echtpaar van begin vijftig. Hij had een dwarslaesie, zij was verpleegster. “Maar ze is niet mijn verpleegster”, zei de man. Dat kwam omdat zij haar grenzen aangaf. Ik merkte aan alles dat

stroomt. Mensen voelen niet wat ze nodig heb-

ze het zo leuk hadden samen. Zij ging lekker

Ze gaan maar door, dat is een overlevingsstra-

ben om te ontspannen of om op te laden als ze

naar de markt als ik haar man onder de douche

mantelzorgers. Je hebt mantelzorgmakelaars

tegie. Het kan voor hen voelen alsof ze de vuile

maar in een hoog tempo door blijven gaan.”

hielp en kwam opgeladen weer thuis.” Daarom

die alles weten over bepaalde regelingen, ver-

was buiten hangen door met een huisarts of

goedingen, respijtzorg, of de mogelijkheid van

maatschappelijk werker te praten. Maar die

GRENZEN STELLEN

logeerhuizen om even op adem te kunnen

vuile was móet naar buiten. Mantelzorgers kun-

Prioriteit aan onszelf geven doen we door dui-

dan is het goed. Vreet het energie, dan is het

komen. Zo is er de Mantelaar, dat is een orga-

nen anders oververmoeid raken, met als gevolg

delijke grenzen te stellen. “Dit moeten we niet

tijd om na te denken en dingen te verande-

nisatie die zorgstudenten inzet om mensen te

dat ze een kort lontje krijgen en zelfs agressief

verwarren met liefdeloosheid, het is juist liefde

ren. En dat doen we dus simpelweg door ons

ontlasten. Vaak wordt dit soort zorg vergoed

worden. Zulke situaties heb ik meegemaakt

voor jezelf”, verduidelijkt Grijpma. Want wat

tempo een stuk te verlagen. Een lager tempo

door de zorgverzekering. Ook bestaan Senior

en dat raakt me enorm. Als mensen niet goed

heeft een chronisch zieke eraan als zijn of haar

brengt ons op de lange termijn nou eenmaal

Service en Saar aan Huis, zodat er professioneel

voor zichzelf zorgen, gooien ze negativiteit naar

mantelzorger op z’n tenen loopt en het alle-

veel en veel meer.

bijgesprongen kan worden. Er is zo ontzettend

de ander. Niemand wordt daar beter van.”

maal te veel wordt? “Uit ervaring weet ik hoe

veel!”

PRAAT EROVER

56

ZO BLIJFT HET GOED TE DOEN

LAGER TEMPO

kan worden: krijgen we ergens energie van,

zwaar mantelzorgen kan zijn. Mijn vader van 90 dementeert. Als ik niet uitgeslapen ben, kan

Goed voor onszelf zorgen dus. Hoe doen we

ik hem bij wijze van spreken wel uit het raam

Vooral de oudere generatie heeft het gevoel

dat? Allereerst begint dat door goed naar de

gooien wanneer hij voor de honderdste keer

‘alles zelf wel te kunnen’, signaleert Grijpma.

signalen van het lichaam te luisteren. Pijn in

hetzelfde verhaal vertelt. Ben ik wel uitgerust,

“Deze generatie is vaak bikkelhard voor zichzelf.

het lichaam is altijd een teken dat het niet

dan vraag ik hem met liefde om zijn verhaal

KW I E K

een laatste tip die handig als ijkpunt gebruikt

MEER LEZEN? Klein geluk voor de mantelzorger Maria Grijpma en Inge Jager ISBN 9789020213201

www.kleingeluk.nu

KW I E K

57

PUZZELS

HOU HET BREIN HELDER + PUZZELKATERN

“Ik word oud.” Dat zeggen we snel als we iets vergeten. Alsof het een voldongen feit is dat het brein achteruit holt als we ouder worden. Maar dat is niet zo. Onze hersenen ontwikkelen zich ons hele leven lang.

Ook als we ouder worden, zijn onze hersenen nog volop in beweging. De zogenaamde neuroplasticiteit (het vermogen van het brein om zichzelf aan te passen en te herstellen) is wel groter op jongere leeftijd. Het is dan nog heel

HERSENKRAKERS

belangrijk om veel op te slaan en daaruit lering

Wat helpt het brein helder te houden is een

te trekken. Een ouder brein heeft al veel kennis

hersenkraker op z’n tijd. Met puzzelen dagen

verzameld, dus dat onthoudt vooral kennis die

we onszelf uit. Al is het wel belangrijk dat het

echt nog nuttig is. We nemen vaak aan dat iets

enige moeite kost om een puzzel op te lossen.

leren op latere leeftijd lastiger is, maar dat komt

De stofwisseling gaat omhoog, het bloed gaat

ook doordat we een beetje vergeten zijn dat le-

harder stromen en dat is weer belangrijk voor de

ren vroeger ook niet vanzelf ging.

verbindingen in de hersenen. Als we ons brein te

Natuurlijk treedt er met de jaren wel slijtage

weinig gebruiken, gaat het achteruit. Het is dus

op in ons brein, maar daar kunnen we iets aan

belangrijk om actief te blijven, zowel met ons

doen. Er is bijvoorbeeld bekend dat rokers vaker

hoofd als met ons lijf. Bedenk ook dat de net-

dementeren dan niet-rokers. Daarnaast is het

werken die we gebruiken bij het oplossen van

effect van een gezonde leefstijl (goed slapen, ge-

puzzels dezelfde zijn die we nodig hebben om

zond eten, genoeg bewegen) op het brein ook

goed te kunnen argumenteren of te reflecteren

onmiskenbaar. Let er vooral op niet te veel stress

op onszelf.

te hebben, want dit is schadelijk voor onze her-

58

KW I E K

senen. Het leidt tot vergeetachtigheid, maar ook

Zin gekregen in een puzzel? Aan de slag dan

tot emotionele instabiliteit.

maar!

KW I E K

59

Woordzoeker

WOORDZOEKER

PRIJSPUZZEL

• BLOZEND • BUITENLUCHT • EETLUST

• LEVENSLUSTIG

• FLEUR

• LUSTIG

• FLEURIG

• MINERALEN

• BLOZEND • FLOREREN • BUITENLUCHT • GELAATSKLEUR

Breng de letters uit de genummerde vakjes over naar de gelijkgenummerde vakjes van de oplossingsbalk.

• KWETSUREN

• SPORT

• EETLUST • GELUKKIG

• LEVENSGEESTEN • TRIMMEN • LEVENSLUSTIG • UITRUSTEN

• FLEUR • GEZONDHEID

• LUSTIG • VITAMINISEREN

• FLEURIG • GOEDE CONDITIE

• MINERALEN • VOEDSEL

• GOED ONTBIJTEN • FLOREREN

• SPORT

• GELAATSKLEUR

• TRIMMEN

• GELUKKIG

• UITRUSTEN

• GEZONDHEID

• VITAMINISEREN

• GOEDE CONDITIE

• VOEDSEL

5

E

S

I

N

I

M

A

T

I

V

R

B

U

I

T

E

N

L

U

C

H

T

N

U

G

I

T

S

U

L

S

N

E

V

E

L

E

M

G

I

K

K

U

L

E

G

T

G

E

L

NF

EI

D R

N E

W S

KI

GN E I IJM N A E T S I

S T A A L E G

B

R

N

R

E

E

I

O

U

U

G

O

E

T

T

T

R

E

M

C

G

G

R

N

S

S

L

E

E

O

A

U

U

F

D

D

P

Z

L

O

V

E

N

S

G

E

E

E

I

I

K

K

U

N

S L

L E U

U N E

M M I

Z

C E G

N D

V T

T

O

E

L

G

E

E

S

Z

D

O

E

N

O

V

T

A

E

L

E

E

O

ASanders U puzzelboeken U U ©

I

D

V

R

F

D

D

P

Z

L

O

R

R

H

N

L

E

V

E

N

S

G

E

E

S

T

E

N

E

N

O

O

B

L

O

Z

E

N

D

I

N

G

G

D

G

T

S

U

L

T

E

E

D

U

A

E

C

G

S

T

O

R

U

T

Z

N

L

E T

T S

N E

N S

T D E

F

H E

L E

I D

De overgebleven letters vormen de oplossing.

E M M

N N N U

OPEN RUIMTE IN EEN HUIS

ITALIAANS EILAND

HEET

4

1

VOORMALIG NEDERLANDS EILAND

VERTREKPUNT OP VLIEGVELD

NIET MEER AANWEZIG

GROTE PAPEGAAI

MOEDER OF VADER

GARAGEPAD

2

N

G

E

L

R

HELDENDICHT

SET

E

D

O

B

S

B

N

D

R

G

U

O

R

IJ

O

H

T

O

E

I

E

E

O

N

E

G

F

S

E

E

K

L

V

L

R

W

L

B

SPANJE EN PORTUGAL

HOUVAST

PRIMA

K

N

N

U

N

VOGELPRODUCT

VEILIGHEIDSSLUITING

3

F

R

D

S

E

LAND IN ZUIDAMERIKA

HOENDER

L

R

I

T

T

GODSOORDEEL

SCHIJN

8

R

I

VOORZETSEL

GRIEKSE LETTER

DESSERT

E

U

LIEFLIJK

KLEDINGSTUK

7

N

L

STROOMVOORZIENING

TIJDVAK

TOESTAND VAN VOORSPOED

R

ZUIDAFRIKAANSE PARTIJ

VASTBERADEN

EB EN VLOED

• GOED ONTBIJTEN

K

Zweedse puzzel

• KWETSUREN

Woordzoeker • LEVENSGEESTEN

IN IEMANDS VOORDEEL

DIEPTEPUNT

6 © Sanders puzzelboeken 1

WINNEN Stuur de oplossing naar G A K O Sen puzzel@bureauvijftig.nl E R A C H A R M A N T maakT kans op een deze E N C B Evan I O IJ S C O U P E G R I P prijzen.O R E L B A B W E P O S

L U U T

V I D E

A A R T W K U R K A E R U I T R L D I P M

E R I E

G A T E

De prijzen worden mogelijk gemaakt door de beweging www.winkelvanons.nl

2

3

4

5

6

7

8

HOOFDPRIJS Een retro DAB+/ FM-radio van GPO Radio t.w.v. € 99.95 2E PRIJS Twee dvd's uit de reeks Uw Jaar in Beeld naar keuze 3E PRIJS Het boek Troost van Hella van der Wijst

© Sanders puzzelboeken N E R E S

I

N

I M A T

I

V

R B U

I

U G

T S U L S N E V E L

I

T E N L U C H T N

60

KW I E K

E M G

I

L

D N W K G E IJ N E S

F

I

K K U L E G T G E

K L R N R E E

I

B F E Z D

S O U O E T T T N L M O E

De overgebleven letters vormen de oplossing.

KW I E K

61

BLOKPUZZEL

CRYPTOGRAM Blokpuzzel

HORIZONTAAL HORIZONTAAL

Vul elk blokje van negen vakjes in op de juiste plaats in het diagram, zodat een ingevuld kruiswoordraadsel ontstaat. Om u op weg te helpen, zijn enkele letters al gegeven.

B

R

G A

T

T A

T

H

D

R

A

A

I

E

G

C

R U

A

K

R

E

E

D

I

N

E

S

E T E P E

S

F

T

S T

E

K

T

L

U W

E M

K

A

T

S

E

4 Het is toegestaan aangrote hem een fles (6) te geven. (6) 4 Het is toegestaan thans aanthans hem een fles grote te geven.

2 Kunstvorm die een beetje inkuis op me overkomt.

(7) 2 Kunstvorm die een beetje inkuis op me overkomt.

(7)

8 een Boos om een zuiderbuur.

(7) 8 Boos om zuiderbuur.

(7)

3 komt De kleur reeds ter plaatse 3 De kleur reedskomt ter plaatse terug.

(4) terug. (4)

9 Toonladder met verschillende 9 Toonladder met verschillende variaties invariaties Milaan.in (5)Milaan. (5)

4 Heel nieuwerwets: eeninheester de tuin. (13) 4 Heel nieuwerwets: een heester de tuin. in (13)

10 Strikt ziet genomen ziet men 10 Strikt genomen men hiervan dehiervan zin. (4) de zin. (4)

5 met Versierd met een 5 Versierd een strop.

(8) strop. (8)

11 Het verwarde kreeg op zijn patrouille veel(8) applaus. (8) 11 Het verwarde hert kreeghert op zijn patrouille veel applaus.

Bent weg van die(5)lansier? (5) 6 Bent u 6weg vanudie lansier?

Ruimte voor een belangrijke onderneming.

(13) 13 Ruimte13voor een belangrijke onderneming.

(13)

7 Devan waarde van een Bijbelse kleurlozestad.

Bijbelse 7 De waarde een kleurloze (6) stad. (6)

15 op Ordenen op de rechtbank.

(8) 15 Ordenen de rechtbank.

(8)

Twee voertuigen voor melktransport.

(8) 12 Twee 12 voertuigen voor melktransport.

(8)

17 De tegenstand zit in de(4)kantine. (4) 17 De tegenstand zit in de kantine.

Aan de boemel terwijl u verhoging 13 Aan de13boemel terwijl u verhoging hebt. (6) hebt. (6)

20 Aju, 20 Aju, Frans.

(5) Frans. (5)

Vangtnumoeder nu vis in een handomdraai?

(7) 14 Vangt 14 moeder vis in een handomdraai?

(7)

Binnen nauwgezet en toch onnauwkeurig.

(7) 21 Binnen21nauwgezet en toch onnauwkeurig.

(7)

'Hij is deverkondigen eerste,' verkondigen Engelsen met veel 16 'Hij is 16 de eerste,' Engelsen met veel ophef.

(5) ophef. (5)

22 Een voor het orgaan van de vleermuis.

(6) 22 Een vogel voorvogel het orgaan van de vleermuis.

(6)

Zijn er voetballers Milaan(5)tussen? (5) 18 Zijn er18 voetballers uit Milaanuit tussen?

Geeft onder de aan(5) anderen. (5) 23 Geeft 23 onder de streep aanstreep anderen.

19 Zoloopt te horen loopt hij schuin af deze(4) dappere. (4) 19 Zo te horen hij schuin af deze dappere.

12

23

34

45

N

8

8

10

10

7

9

9

O

E R

L

E M

O

T

R O

Z

E

T

E

S

Z

A

T

W E

L

L

A

12 13

13

15

1516

11

11 12

14

14

S 16

20

20

22

21

22

17

17 19

KW I E K

6

7

7

62

56

R U G

N O

O

1 Die laat tegelijk geen merkje 1 Die steen laatsteen tegelijk geen merkje zien.

(5) zien. (5)

E M A E

S

VERTICAAL VERTICAAL

1 Verheffend gereedschap.

(5) 1 Verheffend gereedschap.

(5)

1

O

S

G

Cryptogram Cryptogram

18

18

19

21

23

23

© Sanders puzzelboeken © Sanders puzzelboeken

T A K E L E U I G E B E L G E I A E L U S T T M O P E R A T P N S C H I K K T E A

T A K E L M ME A GU N UI M O OG E EB E LL G VD DE SI C AA L AE IEK EL KW U TS T A E LR R E RMO NT D EN NO P IE R A T UI IP E K A MN E RS SS C TH I AK K E ET N E A NA T IR RA DHI E UU NI

A G N E S C T 63 E R O I E K A T N A H N E X

UM V L A L A A L N D E U M E R A N T I U N A C T

Filippine Vul de goede antwoorden in. Gelijke getallen zijn gelijke letters.

Bij juiste invulling leest u in de gearceerde kolom de oplossing.

FILIPPINE 1 ondernemend 2 3 4 5 6

KRUISWOORD

7 moeite indruk 8 metaal bijkomen 9 voorspoed Filippine voedingsstof 10 fit solide 11 geestkrachtig Vul de goede antwoorden in. Gelijke getallen zijn gelijke letters.

Bij juiste invulling leest u in de gearceerde kolom de oplossing. zeer krachtig ondernemend indruk bijkomen voedingsstof solide zeer krachtig

1 2 3 4 5 6

1 2

6

7 8 9 10 11

7

36

7

10

7

6

8

12

2

13

12

7

1

10

7

9

2

8

12

12

3

6

12

12

4

9

2

10

9

7 11

9 10

12 8

2

10 10

84 9

11

9

4 5

4

9 8

11

9

14

9 7

10 1

5 9

68

9 10

410 57

7

13

verticaal 1 beste prestatie ooit 2 deel van Schotse namen 3 gezinslid 4 muzikaal oefenstuk 5 gerecht 6 mestvocht 7 prikpen 8 verbijsterd 9 voorgerecht 11 computertoets 13 wat vooraf gaat 16 houtsoort 18 deel van het jaar 20 smachtend 23 monding 25 holte onder de arm 27 boogbal 28 achterzijde van de hals 31 afstamming 32 spottende voorstelling 35 bergpas 36 deel van een boek 38 politiek vooruitstrevend 39 heteluchtbad 42 luizenei 43 nijlreiger 46 vaartuig 48 Staatkundig Gereformeerde Partij (afk.) 51 Socialistische Partij (afk.).

9

7

7

horizontaal 1 tot stilstand brengen 6 hoger beroep 10 tweerompenboot 12 curriculum vitae 14 zangvogel 15 meerijden 17 broer van vader of moeder 19 dichtheid 21 toer 22 gordijnstang 24 moedertje 26 telwoord 27 snoer 29 maal 30 verlangd salaris 31 eten 33 dierenmond 34 weergalm 37 sieraad 39 passief en zonder lef 40 voorzetsel 41 land in Azië 44 oog aan een touw 45 Nederlandse prinses 47 blik 49 buislamp 50 op korte afstand 52 korte passage uit de Bijbel 53 levendig.

moeite metaal voorspoed fit geestkrachtig

12

1 2

Kruiswoord Breng de letters uit de genummerde vakjes over naar de gelijkgenummerde vakjes van de oplossingsbalk.

7 6

9 1

10

14

7

10

3 14 7

2

12 2

12

3

12

14

12

11

6 1

12

13

3

5

7

2

2

12

13

3

6

12

10

7

2

9

9

11

9

1 A C T I E F 2 U I T S T R A L

I N G

8

9 11

15 19

18

22

16

20

21 24

23 27

26

25

28

29

30 31

32

33

37

38

40

41

45

34

35

36

39 42

43

44

47

46

48

49 51

52

53 © Sanders puzzelboeken

SUDOKU Sudoku

5

4 9 4 1 95 16 5 62

7

1 7

9

1 7

9

3 7 7 3 4 3 2 7 4 2 35 8 29 4 28 56 8 4 9 4 2 8 6 4 © Sanders puzzelboeken

KW I E K

7

33

44

45

20

11

28

23

Kijk voor de oplossingen van de puzzels op pagina 70 Mede mogelijk gemaakt door Denksport 5

© Sanders puzzelboeken

64

6

Vul het diagram zo in dat in elke rij, elke kolom en in blok van 3 x 3 vakjes de cijfers 1 t/m 9 slechts één keer voorkomen.

© Sanders puzzelboeken

11

5

14

Vul het diagram zo in dat in elke rij, elke kolom en in blok van 3 x 3 vakjes de cijfers 1 t/m 9 slechts één keer voorkomen.

11

4 9

4

50

11

11

3

13

17

Sudoku

5

9

5

12

9

11 2

2 10

11

9

12

11

1

© Sanders puzzelboeken

7 7 6 1 6 1

R E C O R D K O M A F

E M M E C A T M U M D E D E I E L O S T A A L T I I A N R A K T E K S

V O O R L O P E R

N A P A M A R S L I I K T E W M L IJ N O N E I B E K N S N D I A E B U E L I N T S A

P E L A N F T E R I O E K K E E S N E C H L O O L U S T G S P P I

E N T E R O M S L A G

blakend

KW I E K

65

Woordzoeker

WOORDZOEKER

Woordzoeker

• APPEL

Kruiswoord

KRUISWOORD

Breng de letters uit de genummerde vakjes over naar de gelijkgenummerde vakjes van de oplossingsbal

• OMEGA-DRIE

• BEZIGHEDEN

• SPORTADVIEZEN

• BLOZEND

• SPORTEN

• CONDITIE • APPEL • FLINK • BEZIGHEDEN

• STERK • OMEGA-DRIE • TAAI• SPORTADVIEZEN

• GAAF • BLOZEND • GENEZEN • CONDITIE

horizontaal 1 geleedpotig dier 6 binnenkort 11 hoogleraarschap 13 frisdrank 15 benul 16 voor 18 meer dan wenselijk 19 hinderlijk 21 daar 22 maatschappelijke stand 24 rivier in Afrika 25 algemene bevlieging 27 geestelijke 29 voortbewegen 30 geeuwen 31 in bepaalde mate 32 gaste 34 handelsnaam 36 een mooie indruk maken 37 moed 39 dierenverblijf 40 kippenproduct 41 voedingsdeskundige 44 geheel 45 mannelijk dier 47 eetvoorschrift 48 voormalige Baskische beweging 49 kinderspeelplek 52 handwerken 53 plechtig.

• TIERIG • SPORTEN • VIEF• STERK

• GOEDGEHUMEURD • FLINK • HEEL • GAAF • HEELHUIDS • GENEZEN • MINERALEN • GOEDGEHUMEURD • MINIBREAK • HEEL

• VITALITEIT • TAAI • VITAMINE • TIERIG • VITAMINE C • VIEF • WELZIJN • VITALITEIT • ZEER FIT • VITAMINE

• HEELHUIDS

• VITAMINE C

• MINERALEN

• WELZIJN

• MINIBREAK

• ZEER FIT

1

2

13

N

E

D

E

H

G

I

Z

E

B

T

H

IJ

V

B

L

H

E

E

L

H

U

I

D

S

A

E

I

T

I

D

N

O

C

F

A

A

G

M

T

N A

E D E H G I Z E B T H E O N E T R O P S I K

IJ

T

I

V

B W

A

G

E O

E

G

M

D

T L

A TE ZO NN G E I T R R E O I P T S A I L

K

N

ET

ZI

EW I F VM D Z A E T F R L O I P N S K

V

E

PG IJO NE GD L G L E A H D U H M E E E U L R

D

Z

PD NL

A

O

AN OE NZ NE V I

L

KE

AP

B

CZ

EP NN

O

I

F

L

H E E L H U I D S M Z E F L I N K V

T I D G

A

E

D

H

N

U

O

M

C

E

F

U

A

R

A

D

EL Z T E Z A N T G K I R R E E T I S T I V TD AA MT I R N O E P

S

EIJ RN BG I L N L I A M D D H E E H E

L

E

L K A E letters R Bvormen I de N oplossing.

I M De overgebleven

D

E

H

B

E

I

D

N

N

I

V

© Sanders puzzelboeken

N

E

N

M

I

A

T

T

A

I

M

V

© Sanders puzzelboeken

De overgebleven letters vormen de oplossing.

66 N E D E H G

I

KW I E K

E

I

T

I

I

D S A

D N O C F A A G M

T A E O N E T R O P S

I

4

5

11

6

7

8

9

22

24

23

27

K

2

28 30

31

32

33 37

36 41

40 45

10

7

19

3 38

42

4

47

46 50

52

53

12

© Sa

13

14

15

16

19

18 22

20 24

23

27

25

30

21

34

3

52

26

31

32

33 37

36 41

40

49

34 38

42

35 39

43

44

47

46

48

50

51

52

53 © Sanders puzzelboeken

36

36

21

29

28

45

17

21

34

3

52

42

15

30

48

24

I N S T A P L O E R E N

N S L P A E D E A T G A O G G E I E U S A A

E C T E E R N O S T O L N E R P E N E E N L D I E D I P E E I E N

S T R IJ D

S T I E L N

K E T E L

F I E T S

T R A K S O E L M E P R O N D E R R A G E L O P E N O G A L F I R M A S T A L S T A L T E T A U I N N T A T I G

oefeningen KW I E K

Z E B T H IJ

V B L H E E L H U

S

I

C

O

I E MZ A E T A I T V K E R I E D T

verticaal 1 het binnengaan 2 bladgroente 3 water in Friesland 4 munt 5 staatsiezetel 6 ambacht 7 op dat ogenblik 8 muzieknoot 9 hoge berg 10 doen stikken 12 gevecht 14 onderwijskunde 17 orde 19 langdurig 20 beroep 23 verdieping 26 afzonderlijk 28 hertje 29 eerbewijs 32 spieden 33 keukengerei 35 sinds tijden 37 van bepaalde steensoort 38 voertuig 42 zienswijze 43 steunbalk 46 Verenigde Staten van Amerika 48 tamme loot 50 Griekse letter 51 ezelsgeluid.

3

6

15

49 2

5 12

14

18

Kruiswoord

1

4

11

verticaal 1 het binnengaan 2 bladgroente 3 water in Friesland 4 munt 5 staatsiezetel 6 ambacht 7 op dat ogenblik 8 muzieknoot 9 hoge berg 10 doen stikken 12 gevecht 14 onderwijskunde 17 orde 19 langdurig 20 beroep 23 verdieping 26 afzonderlijk 28 hertje 29 eerbewijs 32 spieden 33 keukengerei 35 sinds tijden 37 van bepaalde steensoort 38 voertuig 42 zienswijze Breng de letters uit de genummerde vakjes over naar de gelijkgenummerde vakjes van de oplossingsbalk.

43 steunbalk 46 Verenigde Staten van Amerika 48 tamme loot 50 Griekse letter 51 ezelsgeluid. horizontaal 1 geleedpotig dier 6 binnenkort 11 hoogleraarschap 13 frisdrank 15 benul 16 voor 18 meer dan wenselijk 19 hinderlijk 21 daar 22 maatschappelijke stand 24 rivier in Afrika 25 algemene bevlieging 27 geestelijke 29 voortbewegen 30 geeuwen 31 in bepaalde mate 32 gaste 34 handelsnaam 36 een mooie indruk maken 37 moed 39 dierenverblijf 40 kippenproduct 41 voedingsdeskundige 44 geheel 45 mannelijk dier 47 eetvoorschrift 48 voormalige Baskische beweging 49 kinderspeelplek 52 handwerken 53 plechtig.

3

67

42

15

3

DENK IN HOKJES MAAK EEN PUZZEL

ontdek Vief!

Vind alle puzzelboeken en méér op denksport.com Rennen naar het één, vliegen naar het ander. Soms heb je van die dagen... Juist dan is het goed om een time-out te pakken. Door te puzzelen zet je de tijd even stop en verklein je je wereld tot een vierkante centimeter. Denken in hokjes kan overal. Aan de keukentafel en in je luie stoel. Voor de tent op vakantie. Zelfs op het toilet. Alleen of samen. Met pen en papier of op de computer, tablet of telefoon.

Denksport heeft met meer dan 120 titels het grootste puzzelassortiment voor elk niveau. Denk daarom vaker in hokjes en ontdek je favoriet op denksport.com.

DENK IN HOKJES

Bezoek vief.nl, deel je verhaal en geef ons tips om de website nog beter te maken. Vief maken we samen.

We krijgen in ons leven allemaal te maken met verlies. Je merkt dat je steeds vaker kleine dingen vergeet.

De tuin bijhouden wordt een uitdaging. Of digitalisering gaat je soms te snel. Verlies kan plotseling zijn, wanneer een naaste overlijdt of je een zware diagnose krijgt. Maar ook geleidelijk gaan, gewoon doordat je ouder wordt of een chronische aandoening hebt. Het hoort erbij, natuurlijk. Maar hoe je ermee omgaat, dat is wat het verschil maakt.

Wie zoveel mogelijk grip op en regie over z’n eigen leven houdt, is gezonder en gelukkiger. Verhalen en ervaringen delen helpt om de draad weer op te kunnen pakken. Om vooruit te kijken. Daarom hebben we vief.nl gelanceerd. Hier kun je je ervaringen delen en vind je inspiratie, tips en slimme oplossingen die je verder helpen.

Deel je verhaal, vertel ons welke onderwerpen jij interessant vindt en wat je nog mist. Zo help je ons vief.nl steeds beter te maken.

vief.nl

vief

grip op nu en morgen

68

KW I E K

KW I E K

69

KWIEK & LIFE AFTER ME

Op het platform kunt u eenvoudig documenten uploaden notities maken, gebruikersnamen en wachtwoorden opslaan

EENVOUDIGE OPLOSSING Over de dood en wat er wel en niet geregeld is, wordt tegenwoordig vaker gesproken en geschreven. Sire heeft onlangs over dit onderwerp een campagne gelanceerd en ook NRC schreef een artikel over van wie uw data in de cloud zijn na overlijden2. NRC omschrijft hoe lastig het is om bij gegevens te komen van bedrijven als Microsoft, Google en Facebook. NRC noemt Life After Me als een eenvoudigere oplossing.

UW NALATENSCHAP GOED GEREGELD

hebben is wat mensen aangeven belangrijk te vinden1.

Life After Me is een service om documenten eenvoudig te uploaden, notities te maken en gebruikersnamen en wachtwoorden op te slaan. In het platform kunt u zogenaamde buddies aan-

In de laatste decennia is de welvaart toegeno-

maken die toegang hebben tot uw gegevens na

als u er niet meer bent?

men; de gezinssamenstelling ziet er anders uit

overlijden. U kunt ook aangeven per document

en familiebanden zijn wat minder hecht. Des te

wie van de buddies dit kan inzien. Een brief voor

belangrijker om de zaken goed voor elkaar te

uw kind die alleen uw kind kan lezen!

van Bureauvijftig vindt

hebben.

slechts 54% van de mensen

Door toegang tot de belangrijkste documenten

1

dat ze hun zaken goed hebben voorbereid als ze zouden te komen overlijden.

NRC NOEMT LIFE AFTER ME ALS EEN EENVOUDIGE OPLOSSING KW I E K

den en alles fijn op een veilige plek toegankelijk

Wat heeft u al geregeld voor Volgens recent onderzoek

70

Het goed geregeld hebben voor uw nabestaan-

Uit het genoemde onderzoek blijkt dat ongeveer

en accounts te hebben, hebben de nabestaan-

de helft van 50 plussers een testament heeft.

den meer tijd voor de rouw en hebben minder

Een testament is een goed begin met voorberei-

tijd nodig voor administratieve rompslomp en af-

dingen en het aangeven waar deze is bewaard.

handeling van de erfenis. Niemand wil tenslotte

Maar er zijn meerdere belangrijke documenten

herinnerd worden als de oorzaak voor chaos en

zoals een levensverzekering die u aan uw dierba-

ruzie. Volgens Prof. Schols gaan mensen tegen-

ren kenbaar kunt maken.

woordig maar liefst 8 keer vaker naar de rechter voor erfenisafhandeling3.

LEZERSAANBIEDING 50% korting op een abonnement van Life After Me Kies voor een maandelijkse, jaarlijkse of in 1 keer betaling.

Gebruik de code SPECIAL50 Ga naar de website eerst: https://lifeafterme.com en klik op “probeer gratis” U kunt 30 dagen gratis proberen en daarna de code SPECIAL50 gebruiken voor 50% korting NB. Life After Me voldoet aan de hoogste veiligheidseisen en hanteert

En heeft u het ook al gehad over uw uitvaartwensen, social media profielen en welke beleg-

Life After Me biedt u een veilige oplossing. En

gingen (bitcoins wellicht?) u heeft en waar de

voor u bovendien met een speciale lezersaan-

gegevens staan?

bieding!

de hoogste privacy maatstaven en zal nooit uw gegevens aan derden verkopen.

1 1,359 mensen van 50 en ouder namen deel aan het representatieve onderzoek 2 https: //www.nrc.nl/nieuws/2021/ 12/ 14 /van-wie-zijn-jouw-data-in-de-cloud-na-overlijden-a4068906 3 “ Voorkom ruzie bij de kist” geschreven door Bernhard Schols en Heidi Klijssen

Ga naar de website lifeafterme.com Gebruik de kortingscode SPECIAL50

PRAKTISCH TEKST SELIEN KOSTER

SLIMME APPS ER ZIJN ONTELBAAR VEEL VERSCHILLENDE APPS DIE HELPEN OM GEZONDER TE LEVEN. MAAR WELKE ZIJN NOU PRAKTISCH ÉN MAKKELIJK IN GEBRUIK? WIJ HEBBEN ER EEN AANTAL GESELECTEERD.

DE PADEN OP Een keertje iets anders dan het

standaard ommetje in de buurt?

Met de Natuurroutes-app van Natuurmonumenten is de keuze reuze. Er staan 260 routes verspreid door heel Nederland klaar. Naast wandelroutes, zijn er ook

MEER WETEN OVER ETEN

EN HOEVEEL STAPPEN VANDAAG?

Is het tijd om wat voedzamer te eten?

Dan kan het handig zijn om de dagelijks bij te houden wat en

Weinig werkt zo motiverend als het resultaat zien

hoeveel u eet. In Mijn Eetmeter

van een wandeling, fietstocht of sportles. Met de

van het Voedingcentrum kan

Strava fitnesstracker-app kunnen activiteiten

heel gemakkelijk het eten en

worden vastgelegd. Zo is naderhand onder an-

drinken worden ingevoerd. De

dere te zien wat de afgelegde afstand is, hoeveel

app rekent dan de hoeveelheid

stappen er gezet zijn en hoeveel calorieën er

calorieën uit en dat kunt u weer

verbrand zijn.

vergelijken met wat u nodig hebt.

fiets- en kanoroutes in te vinden.

NOOIT MEER TWIJFELEN

NOOIT MEER MET HET VERKEERDE BEEN UIT BED! Het belang van een goede nachtrust hoeven we vast niet uit te leggen. Om de slaapkwaliteit te verbeteren, kan het zinvol zijn om de slaapcyclus bij te houden. De app Sleep Cycle doet dat door te kijken naar de ademhaling.

Op basis daarvan kan de app zien wanneer u licht slaapt. ’s Ochtends wordt u gewekt tijdens zo’n lichte slaap, waardoor u uitgeruster wakker wordt.

FIJN VOOR HET BREIN Scherper en slimmer worden, dankzij een spelletje. Het klinkt bijna te mooi om waar te zijn, maar met de PeakBrain training-app schijnt het echt te kunnen. In de app staan veertig unieke spellen, ontwikkeld door neurowetenschappers en spelletjesexperts, om de cognitieve vaardigheden te trainen.

Ook niet geheel onbelangrijk: de app is gratis te downloaden.

72

KW I E K

Zeg nou zelf, het is niet altijd duidelijk of de dokter wel of niet gebeld moet worden. Met de Moet ik naar de dokter?- app wordt die twijfel weggenomen. Voer de klacht, het geslacht en de leeftijd in en op basis daarvan komt er een advies uit: wel of niet bellen.

De antwoorden zijn gebaseerd op landelijke standaarden en protocollen die in de zorg worden gebruikt én de app is veilig verklaard door het Nederlands Huisartsen Genootschap.

MEDITEREN PROBEREN De laatste jaren is mediteren populairder dan ooit. Niet gek ook, in onze drukke wereld. Meditation Moments is een Nederlandse meditatie-app en geeft toegang tot meer dan honderd geleide meditaties. Ervaar minder stress en val beter in slaap door dagelijkse ontspanmomentjes.

KW I E K

73

in een handomdraai? (7)

kondigen Engelsen met veel ophef.

(5) 1

10 tweerompenboot erijden broer(5) van Milaan 17 tussen? gordijnstang 24 moeerlangd salaris schuin deze dappere. sieraadaf39 passief en (4) 44 oog aan een touw mp 50 op korte afevendig.

A 2

3

10 12

14

13

17

4

5

L

4

G

3 4 5 6

E

E

19

18

R

F

6

D

7

V

D 8

E

O 1O 7

N

7

bijkomen voedingsstof solide zeer krachtig

15

G

D

9

N B

G

9 voorspoed 10 fit • APPEL 11 geestkrachtig

P S L

T

L

G

E• BLOZEND E S

O 16

S

20

Z

U

11

9

Z• FLINK E N L

H

N

• OMEGA-DRIE

T

E

N

• SPORTEN

D

I

N

• GAAF

T

E

E

D

U

• GENEZEN

• SPORTADVIEZEN

• TAAI • TIERIG • VIEF • VITALITEIT

7

9

Vriend van ONS worden?

• STERK

• GOEDGEHUMEURD

3 4

7

R

© Sanders puzzelboeken

OPLOSSINGEN 1 3 6

R

• CONDITIE

21

9

O

• BEZIGHEDEN

1 24 25 • HEEL • VITAMINE 12 7 10 7 6 8 12 2 11 2 overgebleven letters vormen De de oplossing.

• HEELHUIDS • VITAMINE C 13 12 297 1 10 7 9 2 27 28 26 3 • MINERALEN • WELZIJN 14 7 3 12 9 e namen 3 gezinslid 4 30 • MINIBREAK • ZEER FIT ocht 7 prikpen 8 ver10 9 14 12 11 5 s 13 wat vooraf gaat 4 9 135 5 31 32 33 36 6 34 achtend 23 monding 12 2 10 2 12 11 WOORDZOEKER BLOKPUZZEL 7 39 hterzijde van de hals 37 38 Blokpuzzel 5 6 12 13 3 g 35 bergpas 36 deel Pagina 7 8 9 2 N E R E S I N 40 I M A T I V nd 39 heteluchtbad 41 42 E943 K O E8 M 10E S744T R B U I T E N L U C H T N COLOFON aatkundig GereforL U 11W 9 R O 4E T U G I T S U L S N E V E L K10 47 A L T S48 T E M 49 46 Kruiswoord rtij (afk.).

E M G I K K U L45 E G T G E 9 11 9 5 B R E S 11 C R U L F I D N W K G E IJ N E S Breng de letters uit de genummerde vakjes over naar de gelijkgenummerde vakjes van de oplossingsbalk.

Hoofdredacteur Femke Sterken 22

23

5

7

Oplossingen

2

6 2 5

8

4

9

6 1

2 8 6 Oplossing 4

G A T E S A K51S N E © Sanders puzzelboeken T A P S F T T R E C G R N S S E M N O Z A T H E M A V B A E L E E O A U U U 52 I D V 53 W E L D R A E N A R F D D P Z L O R R H N A S I E R U G L E V E N S G E E S T E N E5 I horizontaal 1 2 3 4 E N O O B L O Z E N D I N A G E N O O T 1 geleedpotig 11 hoogleraarschap 13 fris-© Sanders puzzelboeken G G D G T S dier U L 6T binnenkort E E D U T A12 R E E ©GSanders E Z Epuzzelboeken T 11 drank 15 benul 16 voor 18 meer dan wenselijk 19 hinderlijk D I N O R E L K L R N R E E

I

B F E Z D

S O U O E T T T N L M O E

50

kerngezond

21 Kerngezond daar 22 maatschappelijke stand 24 rivier in Afrika 25 alge33 44 45 20 11 28 23 13 14 mene bevlieging 27 geestelijke 29 voortbewegen 30 geeuwen 31 in bepaalde mate 32 gaste 34 handelsnaam 36 een 18 mooie indruk maken 37 moed 39 dierenverblijf 40 kippenproduct 41 voedingsdeskundige 44 geheel 45 mannelijk dier FILIPPINE CRYPTOGRAM 22 23 47 eetvoorschrift 48 voormalige Baskische beweging 49 kinderspeelplek 52 handwerken 53 plechtig.

1 actief, 2 uitstraling, 3 uitrusten, 4 vitamine, 27 T A K E L M A G N UM 1 A C T I E 2 U I T S T 3 U I T R 4 V 5 S 6 O E R 7 I N S P 8 K A 9 W E L S T 10 G E Z O N 11 E N

F R U I T S A L A D E

A S T E T N I N

L T A V E N U D

I E M I R I M

N G N I N E G K N G

15 19

28

5 stevig, 6 oersterk, 7 inspanning, 8 kalium,

V E U I O E L 9 welstand, 10 gezond, 11 energiek G E B E L G D S C A L A verticaal E I A E T A L 30 1 hetL binnengaan 3 water inR Friesland 4 munt G I E K U S T E R E R2 Obladgroente N D E fruitsalade T M N I U 5 staatsiezetel 6 ambacht 7 op dat ogenblik 8 muzieknoot O P E R A T I E K A M E R 32 P N 10Sdoen T A 9 9 hoge berg stikken 12 gevecht 14 onderwijskunde A N T I S C H I K K E N 17 orde 19 langdurig 20 beroep 23 verdieping 26 afzonderlijk H T E A R U N 36 A D I E U I N E X A C T 28 hertje 29Teerbewijs 32 Espieden 33 keukengerei 35 sinds tijP S N L A N G E R A L Obepaalde D E Lsteensoort den 37K van 38 voertuig 42 zienswijze 40

SUDOKU 2 4 6 7 1 8 1 9 5 7 3 4 6 2 1 3 5 7 2 8 6 9 4

1 9 4 3 8 5 7 6 2

43 steunbalk 46 Verenigde Staten van Amerika 48 tamme 3 8 loot 50 Griekse letter 51 ezelsgeluid.

9 5

vitaal

KRUISWOORD R E C O R D K O M A F

E M C V O M O E R I L O S P A E T R I R T E

M E N A T A M U S D I D E E L L O O T B A L I N A N E A K E K S T

A M A L K T W IJ N N E E K N D I B L I S

P R I E M I S A U N A

P E L A N F T E R I O E K K E E S N E C H L O O L U S T G S P P I

Blakend blakend

E N T E R O M S L A G

7 6 8 2 1 9 4 5 3

3 1 7 6 9 8 2 4 5

41

9 5 2 7 4 3 6 1 8

46 49

E

H

G

I

Z

E

B

T

H

IJ

L Vormgeving H E E Astrid L HTerpstra U I

D

S

A

Ingrid T6 Productie I7 D8 N O Hansen C F 9 10

A

A

G

M

E

P

S

I

K

Artdirector Leonie Berkenbosch

O

N

E

T

R

O

Kwiek! is een uitgave van Bureau-

T

I

W vijftig F BV M inZ16opdracht E17 F van L Florence, I N K

V

G

O

E Carinova, D G20 CareynPlus, E H U LedenserM E U 21

R

D

D24

L

L

N

E

Z

E

vice ZuidZorg, Zorggroep Oude en T

Z

N

G

I

R

E

I

T

A

E29

I

V

D

A

T

R

O

P

S

P

IJ31 Medewerkers N G L L

A

D

H

E

E

L

Z

P33

N

T

K

R

E

T

S

O37

A

O38 Breevoort, N N39 VEsterI Gebuis, T AHanneke M I

N

E

26 Thebe Extra.

Nieuwe25Land,

Laura van der Meer, Suus Ruis, E

Z

E

A

34 35 Marijn Scheeres, Malou van

Mijnster, Fleur Baxmeier, Studio

42

L

K

A

D

E

H

47

B

C

E Koster, N I Vivienne M A Groenewoud.

T I V E 48

I

D

50

E43

R

B

I 44

N

I

M

Vonq, Mariëtta Nollen, Selien 51

© Sanders puzzelboeken

Contactadres

53 De overgebleven letters Bureauvijftig BV vormen de oplossing.

Dreef 32 © Sanders puzzelboeken 2012 HS Haarlem

36

21

WOORDZOEKER Hij blaakt van gezondheid

N E D E H G

I

E

I

T

I

3

I

I W F M Z E F L T Z N G

N E Z E

I

I

L

I

R E

15 info@bureauvijftig.nl 30 48 24

Drukker Roularta Printing

I

Copyright © 2022 Bureauvijftig BV.

K

N K V I

L A D H E E L

Z P N E Z E A T K R E T S I

T A M I

L K A E R B

I

N

I M A T

N E

I M D E H I

V E

I

D

Oplossing

of gedeeltelijk worden verveelvoudigd, opgeslagen in een ge-

automatiseerd gegevensbestand hij blaakt van gezondheid of openbaar worden gemaakt,

KRUISWOORD

op welke wijze dan ook, zonder

I N S T A P

uitgever.

L O E R E N

N S L P A E D E A T G A O G G E I E U S A A

E C T E E R N O S T O L N E R P E N E E N L D I E D I P E E I E N

S T R IJ D

S T I E L N

K E T E L

F I E T S

T R A K S O E L M E P R O N D E R R A G E L O P E N O G A L F I R M A S T A L S T A L T E T A U I N N T A T I G

Bent u ook zo gek op nostalgie en draagt u televisiezender ONS een warm hart toe? Met uw steun kunnen wij ONS nóg leuker maken!

Niets uit deze uitgave mag geheel

T A

V D A T R O P S

O A O N N V B C E N

42

D S A

G O E D G E H U M E U R D D L

52

D N O C F A A G M

T A E O N E T R O P S T

34

Z E B T H IJ

V B L H E E L H U

E P IJ N G L

ZOEKPLAATJE

5 8 2 4 45 3 6 4 5 6 2 7 1 52 8 9 9 3 1 7

D

schriftelijke toestemming van de

Steunt u ONS? Meld u dan aan via www.vriendenvanons.nl Als Vriend van ONS steunt u onze zender door middel van een jaarlijkse bijdrage van € 15,-.

In ruil daarvoor ontvangt u leuke voordelen, zoals altijd 10% korting in de Winkel van ONS en iedere week de Programmagids met extra informatie over onze programmering in uw mailbox.

50

89

50

Oefeningen oefeningen

Andere provider? Kijk op www.kijkbijons.nl waar u ONS kunt zien.

Vind ONS op

KWIEK! WORDT U AANGEBODEN DOOR