BRUZZ - editie 1745

#1745

NL

WEEKBLAD HEBDOMADAIRE WEEKLY EEN UITGAVE VAN VLAAMS-BRUSSELSE MEDIA VZW

FR

FLAGEYPLEIN 18 PLACE FLAGEY

EN

1050 ELSENE/IXELLES AFGIFTEKANTOOR ANTWERPEN X P303153

INTERVIEWS

|

A N A LY S E S

|

17 | 03 | 2021

TIPS

DE AANSLAGEN

VIJF JAAR LATER MOLENBEEK DRAAIT DE BLADZIJDE OM ‘NIEMAND HEEFT HET NOG OVER IS OF ABDESLAM’ DE EENZAAMHEID VAN SLACHTOFFERS ‘DE ANGST IS HET GROOTSTE TRAUMA’ MOEDERS VAN MOLENBEEK ‘OOK MIJN KINDEREN HADDEN IN DIE VAL KUNNEN TRAPPEN'

+ BRUZZ CULTURE DANS LA BULLE DE COLINE STRUYF, DIRECTRICE DU VARIA DICHTER ROLAND JOORIS OVER ROGER RAVEEL PASSA PORTA FESTIVAL CELEBRATES LITERATURE ONLINE

IN HET KLOPPENDE HART VAN HET CRISISCENTRUM HOE GOED WERKT HET VEILIGHEIDSBELEID?

Inhoud / Sommaire / Inside © IVAN PUT / PHOTONEWS

DE AANSLAGEN

VIJF JAAR LATER ANALYSE

“Molenbeek ligt meer wakker van maatschappelijke problemen dan van islamterreur” Hoe gaat het vandaag met de ‘hellhole’? 14 INTERVIEW

“Salah Abdeslam was mijn buur, mijn kinderen zijn met hem opgegroeid” Malika Saissi, moeder in Molenbeek 18 In Beeld 6, Bijgedachte 7, INTERVIEW Joanie de Rijke en Tine Gregoor over hun boek ‘Bommen in Brussel’ 8, REPORTAGE In het crisiscentrum van Brussel Preventie en Veiligheid 22 DE WEEK Zoom 4, ANALYSE Union naar de hoogste voetbalklasse 26, REPORTAGE De nachtclubs na een jaar sluiting 28, BIG CITY Wat gebeurt er als metrolijn 3 onder mijn huis wordt gebouwd?

30, COLUMN Nick Trachet 53

BRUZZ CULTURE “Literature clarifies, stretches and opens your mind” Passa Porta Festival organizers Ilke Froyen and Steven Van Ammel 40 FR Cabin Fever: Coline Struyf 32, NL Peet 34, NL Amélie Nothomb 39, NL Hi Hawaii 44, NL Roland Jooris over Roger Raveel 46, FR Tropical Stoemp 50, FR Eat & Drink STREETFOOD Box by Kevin Lejeune 52

NOG MEER BRUZZ VIJF JAAR NA 22 MAART 2016 Vijf jaar na de aanslagen vertelt BRUZZ de verhalen van de Brusselaars: waar waren zij op 22 maart en wat heeft die ingrijpende gebeurtenis voor hen betekend? Volg de getuigenissen van slachtoffers, maar ook van bijvoorbeeld leerkrachten en politie, op BRUZZ.be en onze sociale media.

Edito DE EZEL EN DE STEEN Op 22 maart 2016 daverde Brussel. ‘De aanslagen’ werden een begrip. De hoofdstad was in shock, ging op slot, maar rechtte verbazend snel de rug. Precies vijf jaar later bereikt een onzichtbaar virus wat terroristen niet konden verwezenlijken: onze cafés en restaurants zijn al maanden op slot, we leven van lockdown naar lockdown. Onderhuids is er de angst: wie te dichtbij komt, kan je ziek maken, zodat je misschien in het ziekenhuis belandt of erger. De parallellen zijn pijnlijk opvallend. De overheid reageert vandaag zoals vijf jaar geleden: repressief bij gebrek aan alternatief. Er is een avondklok zonder duidelijke juridische basis. Politiediensten spreken tieners aan die op een bankje zitten, gebruiken veiligheidscamera’s om te tellen hoeveel mensen een gebedshuis bezoeken, pakken mensen op die zich nog maar in de buurt van een verboden betoging bewegen. Op een gemiddelde dag schrijven ze 161 boetes uit. Vijf jaar geleden duurde het lang voor men de problemen probeerde aan te pakken die tot de aanslagen leidden. Nu is er op wonderlijke wijze al een vaccin, maar duurt het een eeuwigheid om de vaccinatiestrategie op de rails te krijgen. Ongetwijfeld komen we deze slag ook te boven, maar wanneer het stof gaat liggen, moeten we nagaan waarom we altijd op dezelfde manier reageren op grote crisissen. De ezel en de steen, weet je wel.

Lees het dossier Vijf jaar na de aanslagen vanaf p8 NL

L’ÂNE ET LA PIERRE Le 22 mars 2016, Bruxelles a tremblé. Les « attentats » sont devenus un terme familier. La capitale était sous le choc, s’est verrouillée, mais s’est étonnamment vite relevée. Cinq ans plus tard, un virus invisible réussit ce que les terroristes n’ont pas pu faire : nos cafés et restaurants sont fermés depuis des mois, nous enchaînons les confinements. La peur est là, à fleur de peau : quiconque s’approche trop peut vous rendre malade et vous pouvez finir à l’hôpital ou pire. Les parallèles sont douloureusement frappants. Le gouvernement réagit aujourd’hui comme il l’a fait il y a cinq ans : de manière répressive, par manque d’alternative. Il y a un couvre-feu sans base légale claire. Les forces de police interpellent des adolescents assis sur des bancs, utilisent des caméras de surveillance pour compter le nombre de personnes qui se rendent dans un lieu de culte, arrêtent les gens qui se déplacent à proximité d’une manifestation interdite. En moyenne, ils dressent 161 contraventions par jour.

En 2016, il a fallu du temps avant de commencer à s’attaquer aux problèmes qui ont conduit aux attentats. Aujourd’hui, miraculeusement, il existe un vaccin, mais la mise en place de la stratégie de vaccination prend un temps fou. Il ne fait aucun doute que nous surmonterons également ce coup dur, mais quand les choses se seront tassées, nous devrons nous demander pourquoi nous réagissons toujours de la même façon aux crises majeures.

L’âne et la pierre, vous connaissez le proverbe. Lisez le reportage sur le cinquième anniversaire des attentats en p8 FR

SOME FOOLS NEVER LEARN On 22 March 2016, Brussels shook. The ‘attacks’ became a household word. The capital was in shock, went into lockdown, but straightened its back surprisingly quickly. Exactly five years later, an invisible virus achieves what terrorists could not: our cafés and restaurants have been locked for months, we live from lockdown to lockdown. Under the skin there is the fear: anyone who gets too close can make you sick, make you end up in hospital or worse. The parallels are painfully obvious. The government reacts today the same way it did five years ago: with repression for want of an alternative. There is a curfew with no clear legal basis. The police tell off teenagers gathering on benches, use security cameras to count how many people visit a house of worship, arrest people who move anywhere near a prohibited demonstration. On an average day, they issue 161 fines. In 2016, it took a long time to try to tackle the problems that led to the attacks. Now, miraculously, there is a vaccine, but it takes forever to get the vaccination strategy up and running. No doubt we will get through this one too, but when the dust settles we will have to consider why we always react in the same way to major crises. Some fools never learn, they say. Read our dossier “5 years after the attacks” starting on p8 EN

KRISTOF PITTEURS, hoofdredacteur

MELD NIEUWS Zelf nieuws gespot? Jouw tip is altijd welkom via BRUZZ.be/meldnieuws Persberichten kunnen via redactie@bruzz.be 17 M A A RT 2 0 2 1

I

3

De week

IN DE WOONZORGCENTRA IS ONGEVEER 92 PROCENT VAN ALLE BEWONERS VOLLEDIG INGEËNT

Inge Neven van de Brusselse Gezondheidsinspectie: “Wij zitten op schema met de vaccinatie van de kwetsbare bevolking.”

‘Als Vlaanderen 11 juli kan halen, dan kan Brussel dat ook’

© BELGA

De vaccinatiecentra van Molenbeek, Schaarbeek, Vorst en Sint-Pieters-Woluwe zijn deze week geopend. Zij starten voorlopig elk met 2.000 vaccinaties per week, omdat er niet meer vaccins voor handen zijn. Toch maakt de Brusselse gezondheidsinspectie zich sterk dat het Brussels Gewest even snel als de andere gewesten kan vaccineren. — EVA CHRISTIAENS

BRUZZ | DE WEEK

Door een vertraagde levering van vaccins heeft het Brussels Gewest deze week maar 11.000 dosissen ter beschikking. De vier nieuwe vaccinatiecentra krijgen er elk 2.000. Het vaccinatiecentrum aan de Heizel bouwt deze week de openingsuren af, zodat er meer vaccins vrij blijven voor de kleinere centra. Op maandag blijft het centrum aan de Heizel voortaan zelfs dicht. “We openen in functie van de beschikbare vaccins,” zei Inge Neven van de Brusselse Gezondsheidsinspectie tijdens een persconferentie maandag.

“Nu gaat het om een keuze voor nabijheid, zodat oudere mensen niet allemaal naar de Heizel moeten afzakken.”

Momenteel zijn de 75-plussers aan de beurt

voor hun prik. Het Gewest wil hen zo dicht mogelijk bij huis bedienen. Volgende week liggen er nog 16.500 dosissen klaar om in hetzelfde tempo te vaccineren. Dan openen nog drie bijkomende vaccinatiecentra. Ook zij krijgen elk 2.000 dosissen per week. De beschikbare tijdslots raken wel goed opgevuld volgens Neven.

In Vlaanderen zei minister van Welzijn Wouter Beke (CD&V) zondag dat hij alle volwassenen ten laatste op 11 juli een eerste dosis wil geven. Is dat ook in Brussel haalbaar? “Ik denk het wel,” reageert Neven. “De quota zijn altijd bepaald in functie van de bevolkingsaantallen in de verschillende regio’s. Dus als

Eerbetoon voor vermoorde David Aan de Brusselse Beurs verzamelen zaterdagnamiddag zowat honderd mensen voor de actie ‘Stand up for LGBTI+ lives’. De optocht is in het leven geroepen na de moord op David Polfliet afgelopen week in Beveren, die een homofoob karakter zou hebben. Ook Sarah Schlitz, staatssecretaris voor Gendergelijkheid, Gelijke Kansen en Diversiteit (Ecolo), is aanwezig.

4

I

17 M A A RT 2 0 2 1

Vlaanderen daartoe in staat is, dan is Brussel dat ook.

De quota worden evenredig verdeeld.”

Het Gewest verwacht nu in de week van 29 maart een nieuwe levering van AstraZeneca. “Wij hopen op een grote levering zoals ons is beloofd, maar we houden ons hart vast,” zegt Neven.

Met die grote levering kan het tempo van de vaccinatie omhoog. Het is de bedoeling om tegen de maand mei tot 375.000 dosissen per maand te kunnen toedienen in Brussel.

Op dit moment loopt Brussel alvast op kop met de vaccinatie van de 65-plussers: 13,2 procent van hen kreeg al een eerste prik. “Het goede nieuws is dat wij goed op schema zitten met onze kwetsbare

11

De Brusselse openbare vervoersmaatschappij MIVB ontslaat elf medewerkers die zich schuldig maakten aan fraude met hun werkuren. Zij registreerden zich wel, maar gingen vervolgens niet aan het werk. Hoewel de MIVB aanvankelijk vragen had bij het verhaal, werd toch een intern onderzoek opgestart.

bevolking. Dat zijn de mensen die je absoluut niet in de ziekenhuizen wil,” zegt Neven.

ZORGPERSONEEL Tot nu toe heeft Brussel 112.550 dosissen van het vaccin toegediend. 81.102 daarvan gingen naar Brusselaars, de rest naar Vlamingen of Walen. In de woonzorgcentra is nu ongeveer 92 procent van alle bewoners volledig ingeënt en 60 procent van het personeel. Volgende week begint de laatste vaccinatieronde in de woonzorgcentra. Personeelsleden die zich dan nog niet laten inenten, kunnen later wel nog terecht in de vaccinatiecentra. “We voeren gerichte campagnes in de woonzorgcentra om

het personeel toch te overtuigen om zich te laten vaccineren,” herhaalde Neven maandag.

Ook in de ziekenhuizen is voorlopig nog maar 60 procent van de zorgverleners die rechtstreeks in contact staan met Covid-patiënten, al volledig gevaccineerd. Op de verschillen in vaccinatiebereidheid tussen de Brusselse ziekenhuizen kon Inge Neven niet reageren. “Ik heb tot nu toe alleen geruchten gehoord, we moeten eerst officiële cijfers krijgen om een beter zicht te krijgen op het hoe, wat en waarom.”

De vaccinatie van de risicopatiënten moet beginnen vanaf april, al is het nog wachten op het wetgevende kader om de lijst met aandoeningen af te

Kap dreigt voor zieke boom Een reusachtige boom aan de ingang van het park van Vorst is al 158 jaar oud, maar dreigt binnenkort omgehakt te worden. De kastanjeboom zou ongeneeslijk ziek zijn en daarom wil de gemeente Vorst de mastodont verwijderen. Dat is niet naar de zin van de buurtbewoners, die van oordeel zijn dat de boom deel uitmaakt van de identiteit van het park.

bakenen. Vanaf deze week kunnen patiënten met ernstige aandoeningen die in het ziekenhuis moeten zijn voor bijvoorbeeld chemotherapie of nierdialyse, wel al een prik krijgen in de Brusselse ziekenhuizen.

CARTOON

KIJK OP DE WEEK

In de maand april wil het Gewest ook starten met mobiele teams om mensen thuis te vaccineren. Daarvoor wordt alleen het vaccin van Johnson & Johnson gebruikt.

“We verwachten die levering in de tweede helft van april,” zegt Neven. Dat wil zeggen dat personen met beperkte mobiliteit, ook eventuele 75-plussers die nu al zijn uitgenodigd, nog minstens een maand moeten wachten tot er iemand thuis kan komen.

Voor de oudere en minder mobiele personen zijn er op dit moment wel al taxibusjes beschikbaar bij de mutualiteiten. Daarmee kunnen ze vlot naar de vaccinatiecentra. Er zijn ook initiatieven in bepaalde gemeenten. Op de beloofde gratis MIVB-tickets is het nog wachten tot het eind van de maand. Vanaf dan kunnen mensen een gratis retourticket aanvragen als ze hun afspraak in een vaccinatiecentrum maken.

Vanaf juni komen er trouwens ook mobiele teams om dakloze Brusselaars en transitmigranten te vaccineren. Daarvoor lopen nu onderhandelingen met de sector.

Om de stad echt open te stellen voor iedereen, en zeker voor vrouwen, willen we alle urinoirs ombouwen tot toile en De Stad Brussel lanceert een waar toiletplan, met nieuwe vaste exemplaren, maar ook ‘festivaltoiletten’ in de openbare ruimte (SCHEPEN ZOUBIDA JELLAB op BRUZZ.be)

BRUZZ | DE WEEK

GRATIS VERVOER

KIM

Woningbrand in Anderlecht De Brusselse brandweer moet zondag ter plekke komen in de Onderwijsstraat in Anderlecht voor een woningbrand. Een bewoner wordt ter plaatse onderzocht en verzorgd door de aanwezige MUG-arts. De woning is door de brand onbewoonbaar. Vier families zullen elders ondergebracht worden. De oorzaak is nog niet bekend, maar vermoedelijk accidenteel.

1974

Na één jaar corona zijn er in Brussel 1.974 extra overlijdens.

Dat blijkt uit voorlopige cijfers van Statbel, het Belgische statistiekbureau. Het gaat om een stijging van 22 procent in Brussel. In de rest van het land was er een toename van 17 procent te zien. Voor heel België zijn dat 18.000 doden meer dan gemiddeld.

17 M A A RT 2 0 2 1

I 5

In beeld

AANDENKEN IN DE STELLINGEN NL/ Het moment van

collectieve rouw op een volgepakt Beursplein: het staat ook vijf jaar na de aanslagen nog in ons geheugen gegrift. Veel boodschappen van steun werden gearchiveerd door de Stad, maar niet alles werd even zorgvuldig bewaard. Onze fotografe stootte op deze print, verscholen tussen de 6

I

17 M A A RT 2 0 2 1

stellingen aan het Beursgebouw. Een vrijblijvende tip van de sympathieke werfleider: “Wie deze foto graag wil hebben, mag hem komen ophalen.” Qua symboliek kan het wel tellen: een vol Beursplein dat uit zijn voegen barst van de solidariteit, daar kunnen we in deze coronatijden alleen maar van dromen.

SOUVENIR DANS LES ÉCHAFAUDAGES FR/ Le moment de recueil collectif sur la place de la Bourse bondée reste encore gravé dans nos mémoires cinq ans après les attentats. De nombreux messages de soutien ont été archivés par la Ville, mais tout n’a pas été conservé avec le même soin. Notre photographe est tombé sur ce tirage, caché entre les échafau-

dages du bâtiment de la Bourse. Un message du sympathique chef de chantier : « Celui ou celle qui souhaite avoir cette photo peut venir la chercher ». Symboliquement, c’est important : une place de la Bourse pleine à craquer, débordant de solidarité, de quoi nous faire rêver en ces temps de confinement.

A NOTE OF REMEMBRA EN/ The moment of

collective mourning on a packed Beursplein/place de la Bourse: it remains etched in our memory five years after the attacks. Many messages of support were archived by the City, but not everything was kept with the same care. Our photographer came across this print, hidden between the scaffolding

Bijgedachte

REDACTIECHEF MATHIAS DECLERCQ neemt het nieuws op de korrel

© SASKIA VANDERSTICHELE

NCE IN THE SCAFFOLDING at the Bourse. A non-committal tip from the sympathetic site manager: “Whoever would like to have this photo may come and collect it.” It can certainly count as symbolism: a full Beursplein bursting at the seams with solidarity is something we can only dream of in these times of corona.

“Twee crisissen mag je toch nooit vergelijken?”

Het is een boutade die bleef hangen, zo na onze (virtuele) redactievergadering. Toch dwingt deze uitzonderlijke situatie, waarin we allemaal van aan ons thuisbureau een magazine maken dat vijf jaar later de aanslagen herdenkt, tot nadenken over gelijkenissen met de tragische gebeurtenissen van toen. Want de term ‘lockdown’ komt voor ons Brusselaars niet uit de lucht gevallen. In november 2015 haalde de Brusselse lockdown al de voorpagina’s van zowat alle internationale kranten. Na de aanslagen in Parijs werd het terreurniveau in Brussel naar het allerhoogste niveau verhoogd en gingen vijf dagen lang alle scholen en winkels dicht. Concerten en andere massa-evenementen werden geannuleerd en zelfs het openbaar vervoer werd stilgelegd. Allemaal uit vrees voor een aanslag die uiteindelijk vier maanden later komen zou.

De aanslagen van 22 maart 2016 dompelden de hele stad onder in angst. Angst voor grote massa’s, angst voor de metro – ook al bleef die na de aanslagen in Brussel wél rijden. Klinkt herkenbaar, niet? De cafés bleven na de aanslagen wel open, maar ik herinner mij de onwezenlijke sfeer die er door de zo goed als uitgestorven kroegen waaide. Het onveiligheidsgevoel dat in Brussel heerste, al van de dodelijke raid in Parijs tot de aanslagen in onze stad en de maanden die erop volgden. De internationale krantenkoppen die Brussel – en vooral Molenbeek – brandmerkten als broeinest van het jihadisme. Waar rook is, is vuur. Dat hebben we aan den lijve mogen ondervinden.

En toch. Brussel heeft zijn rug gerecht na de aanslagen. Eerst en vooral als toeristische trekpleister. De musea kenden rond de periode van de aanslagen een terugval naar 200.000 bezoekers per jaar, maar tegen 2019 zaten we alweer met recordcijfers van een half miljoen toegangsticketjes. Onze hotels vielen eerst terug op een bezettingsgraad van vijftig procent, maar in 2019 tekenden die evenzeer recordcijfers op met een bezettingsgraad van negentig procent en bijna tien miljoen overnachtingen.

Ook als gemeenschap heeft Brussel de storm doorstaan. Het klinkt haast cynisch, maar een dramatische gebeurtenis als de aanslagen heeft

de Brusselaar weten te verenigen. Herinner u de optocht van imams ter nagedachtenis van de slachtoffers, de ontroerende taferelen aan een vol Beursplein dat dagenlang héél Brussel verenigde.

Een leerkracht die reageerde op een oproep op onze website haalde sprekende herinneringen op aan die 22e maart. “Het lijkt alsof ik me toen voor het eerst ‘Brusselaar’ voelde. Al die verschillende nationaliteiten en achtergronden in mijn klas, zo anders en toch allemaal extreem geraakt en bezorgd door die aanslag op onze stad.”

Het valt helaas erg te betwijfelen of onze stad even snel zal herstellen van de uppercut die corona is. Op het vlak van toerisme vielen zowel musea als hotels bij de lockdowns maandenlang terug naar nul. Waar de musea zich stilaan aan het herstellen zijn, blijft de situatie in onze hotels ronduit dramatisch en is de horeca nog steeds gesloten. Ook op maatschappelijk vlak hebben we vandaag een erg andere vijand te verslaan. In tegenstelling tot de duidelijke faces of evil van de terroristen, hebben we nu af te rekenen met een onzichtbare vijand die misschien nog jaren bij ons zal blijven. Het coronavirus voedt zich met alles waar we na de aanslagen zoveel nood aan hadden: fysieke verbondenheid, een collectief rouwmoment, elkaar in de armen kunnen vallen. Taferelen zoals aan de Beurs vijf jaar geleden? Dat heet vandaag een ‘lockdownfeest’ dat ogenblikkelijk de kop ingedrukt moet worden.

Het zal erop aankomen om uit het verleden te leren. Dat collectieve rouwmoment, voor de meer dan 22.000 Belgen die bezweken aan corona, moet er komen. Maar ook: we zullen nog jaren moeten rekening houden met de gevolgen van dit virus. De fysieke klachten van coronapatiënten zijn zelfs tot een jaar na besmetting nog vaak ernstig. Ook daar moet de overheid werk maken van goede medische begeleiding en de juiste ondersteuning – iets wat na de aanslagen helaas te weinig is gebeurd met de (in)directe slachtoffers. En dan is er nog de economische tsunami die op ons dreigt af te komen, met achter veel faillissementen een persoonlijk drama. Nee, de opdracht waar we voor staan, is er niet eenvoudiger op geworden.

Maar we hebben wel al bewezen dat we het kunnen.

BRUZZ | DE WEEK

Een tweede uppercut

“Brussel hee zijn rug gerecht na de aanslagen, maar de weg naar herstel zal deze keer langer zijn”

Wat voelde je op 22 maart 2016? Was het verbondenheid of eerder angst? Vijf jaar na de aanslagen van 22 maart, vertellen verschillende Brusselaars hun verhaal van die dag.

Vanaf 17 maart op BRUZZ.be, BRUZZ tv en BRUZZ radio.

17 M A A RT 2 0 2 1

I 7

DE AANSLAGEN

BRUZZ | INTERVIEW

VIJF JAAR LATER

8

I

17 M A A RT 2 0 2 1

OORLOGSJOURNALISTE EN HULPVERLENER MAKEN DE BALANS OP

‘Veel mensen zitten nog altijd met een groot trauma’

▼

Als een hommage, maar ook om begrip te vragen voor de opgelopen trauma’s, brengen oorlogsjournaliste Joanie de Rijke en arbeidsarts Tine Gregoor de verhalen van slachtoffers van 22 maart 2016 samen in een boek. En zo vertellen ze ook hun eigen verhaal, want Gregoor besliste meteen om de slachtoffers mee te verzorgen. Voor De Rijke kwamen herinneringen terug aan wat ze zelf meemaakte op reportage in Libië. “De eenzaamheid van veel slachtoffers is een van de meest trieste bevindingen.” — ELLEN DEBACKERE, FOTO’S BART DEWAELE

>

Bij de aanslagen werd het Thon Hotel omgebouwd tot een veldhospitaal. © PHOTONEWS

17 M A A RT 2 0 2 1

I 9

OORLOGSJOURNALISTE EN HULPVERLENER MAKEN VIJF JAAR NA DE AANSLAGEN DE BALANS OP

D

BRUZZ | INTERVIEW

insdag 22 maart 2016.

De lobby van het Thon Hotel in de Wetstraat wordt in een mum van tijd omgebouwd tot veldhospitaal. Iets verderop is het noodlot immers toegeslagen in metrostation Maalbeek. Tientallen slachtoffers stromen toe en krijgen in ijltempo de eerste hulp toegediend.

In dezelfde lobby vindt vijf jaar later ons gesprek plaats. Iets vroeger dan verwacht: Joanie de Rijke staat immers op het punt naar Syrië te trekken. Als oorlogsjournaliste volgt ze de ontwikkelingen rond terreurgroep IS al jaren nauwgezet op. Eind 2016 verliest ze op reportage in Libië tijdens een aanval een goede vriend en fotograaf. Zeven dagen lang moet ze zijn lichaam vervoeren.

Wanneer ze enkele weken later arbeidsarts Tine Gregoor zal interviewen over haar betrokkenheid bij de aanslagen van 22 maart, komen de herinneringen en het leed boven. Ze blijkt echter niet de enige met een trauma.

Op de ochtend van de aanslagen bevindt de toen 32-jarige arts zich immers op slechts twee huizenblokken van metrostation Maalbeek. Ze beslist om te helpen, want geen enkele arts met dezelfde kennis en kunde zou zo snel ter plekke kunnen zijn. Later zal ze toegeven dat ze nog nooit zulke vreselijke wonden had gezien. Tijdens het interview datzelfde jaar delen beide vrouwen hun verdriet en huilen ze om hun eigen pijn. Het gedeelde trauma zou vijf jaar later leiden tot Bommen in Brussel.

Iedereen herinnert zich waar hij of zij was op het moment van de aanslagen in Brussel. Waar waren jullie?

TINE GREGOOR: Ik was mijn tanden aan het poetsen toen mijn vriend binnenkwam en vertelde dat er een

aanslag was gepleegd op Brussels Airport. Ik had die dag een afspraak bij de dokter en mijn vriend vroeg me om hem af te zetten bij zijn klant in de Europese wijk. In de wagen vernamen we plots dat er ook een bomaanslag was gebeurd in Maalbeek. Ik vroeg mijn vriend om me er zo dichtbij mogelijk af te zetten, zodat ik kon helpen. Als arts zit dat ingebakken.

JOANIE DE RIJKE: Ik was op dat moment thuis in Brugge. Als journalist heb je meteen de reflex ernaartoe te willen, maar alles was afgesloten. Ik volgde IS op dat moment in Irak, Syrië en Libië op. Ik sprak er met burgers en voelde wat terreur betekende. Maar als het hier in je achtertuin gebeurt, is het nog anders. Na de aanslagen in Parijs verwachtten veel mensen wel dat er iets zou gebeuren. Maar als het dan gebeurt, is het toch een grote schok.

Hoe hebben jullie die dag beleefd?

GREGOOR: Ik was heel bang op dat

moment, mijn hart bonkte door heel mijn lichaam. Ik moest denken aan de schutters bij de aanslag in de Bataclan in Parijs.

Maar ik sprak mezelf moed in: de kans dat ik zou blijven leven en veel mensen zou kunnen helpen, was groter. Ik liep van de ene gewonde naar de andere, gebruikte zakdoeken en sjaals als zwachtels om wonden te stelpen.

Ik herinner me de verschrikkelijke geur: een mengeling van verbrand haar en de metalige geur van bloed.

De beelden die ik me herinner zijn gevoelens geworden. Een vrouw vroeg: ‘waar is mijn kindje?’ en dan schoten er gedachten door mijn hoofd over waar míjn kindje op dat moment was. Ik zie het kleine mannetje nog voor me wiens schoenen gesmolten waren. Ik herinner me

“Na de aanslagen in Parijs verwachtten veel mensen wel dat er iets zou gebeuren. Maar als het dan gebeurt, is het toch een grote schok” JOANIE DE RIJKE Journaliste

10

I

17 M A A RT 2 0 2 1

ook hoe ik iemand met een zware blessure aan het hoofd wilde verzorgen, maar bij wie de hoofdhuid los bleek te zitten. Ik had een scalp vast.

DE RIJKE: Ik heb al een aantal explosies van erg dichtbij meegemaakt. Die verlopen overal helaas op dezelfde manier. Overal heb je dezelfde vreselijke paniek, mensen zijn in shock, er zijn gewonden en doden. Er heerst verwarring.

Iedereen vroeg zich af wat er nog op komst was na wat in de Bataclan was gebeurd. Het was hier op dat moment letterlijk een oorlogsgebied.

22 maart was als het ware de 9/11 van België. De angst die er toen hing: dat is waar een terreurgroep op mikt. Ze waren erin geslaagd.

Joanie de Rijke Geboren in 1965 in Dordrecht Is (oorlogs)journaliste voor onder meer Knack Woont vandaag in Wevelgem

Een van de getroffenen met wie jullie spraken, stelt dat de regeling voor slachtoffers aan alle kanten

Tine Gregoor Geboren in 1984 in Bilzen Is preventiearts bij Kind & Gezin en arbeidsarts bij groep Idewe Woont vandaag in Schaarbeek

In jullie boek besteden jullie ook veel aandacht aan het trauma dat mensen opliepen. Is dat vandaag nog steeds voelbaar?

GREGOOR: Voor de slachtoffers was

het belangrijk dat mensen begrijpen hoe trauma werkt. Mensen begrijpen het immers niet als iemand na tien jaar plots uitvalt, maar een trauma uit zich op veel verschillende manieren en op uiteenlopende momenten. Sommigen worden heel ziek. Zo hebben we weet van iemand die een hartaanval kreeg, terwijl bij iemand anders de stresshormonen dan weer tot psoriasis leidden. Andere mensen geven dan weer aan dat ze afstand willen nemen van wat gebeurd is.

DE RIJKE: De posttraumatische stressstoornis (PTSS) was bij ons vooral bekend vanuit het leger.

België had immers nog nooit zo’n ramp als de aanslagen meegemaakt.

Een aantal slachtofferverenigingen is in het buitenland gaan kijken hoe ze er daar mee omgaan. Enkele mensen in ons boek pleiten dan ook voor de oprichting van een traumacentrum in België.

Wat ook opviel, is dat met name bij een aantal verzekeringsmaatschappijen een gebrek aan kennis heerste. De mensen daar hebben ongetwijfeld hun best gedaan, maar je hoort van slachtoffers dat ze er geen weg mee wisten. De slachtoffers moesten keer op keer hun verhaal vertellen, terwijl er amper iets mee gebeurde, een erg traumatiserend gegeven. De expertise stond gewoon niet op punt.

Ook mensen die niet in de eerste lijn betrokken waren bij de aanslagen, geven soms aan bij zichzelf signalen van PTSS te ontdekken. Welk effect hebben de aanslagen op de bredere maatschappij gehad?

DE RIJKE: Het bredere maatschappelijke trauma is in dit geval de angst die werd veroorzaakt. Men vertelde ons dat de patiënten op psychiatrische afdelingen in ziekenhuizen het nieuws voorbij zagen komen, en daar heel fel op reageerden. Ze hadden er erg last van.

GREGOOR: Er waren ook veel meer aanmeldingen met psychische klachten. Mensen die al een bepaalde gevoeligheid hadden, of al een trauma opliepen in het verleden – er is immers zoveel trauma aanwezig in de samenleving – waren nu ook veel kwetsbaarder voor wat gebeurde. De aanslagen waren in dat opzicht soms ook een trigger voor iets wat al langer sluimerde.

BRUZZ | INTERVIEW

DE RIJKE: Een van de weinige helden in dit verhaal – naast natuurlijk alle hulpverleners – is Olivier Lauwers van de dienst Slachtofferhulp van de FOD Justitie. Hij sprak met honderden slachtoffers en kent iedereen. Hij vertelt dat de erkenning, het feit dat ze als slachtoffer serieus worden genomen, heel belangrijk is. Er zijn in België hier en daar wel een aantal kleinere initiatieven genomen, maar voor de slachtoffers en de hulpverleners zou het heel wat betekenen indien de overheid ook een grotere ceremonie zou houden.

De nood aan erkenning is erg groot. Veel mensen zitten nog steeds met een groot trauma. Pas als je met hen begint te spreken, hoor je hoe diep dat trauma zit. Dan

komen de boosheid of het verdriet er helemaal uit. In het begin is er nog veel media-aandacht, maar na vijf jaar sta je er alleen voor en moet je zelf leven met je wonden. De eenzaamheid van heel wat slachtoffers was een van de meest trieste bevindingen. Die erkenning op verschillende domeinen is bijgevolg niet enkel belangrijk, maar ook iets heel emotioneels.

GREGOOR: Er zijn wel wat initiatieven, maar er waren ook erg veel slachtoffers. Het moeilijke hier was dat het een open ramp betrof. Als er een busongeval gebeurt, weten we wie er op die bus zat. Maar als er een bom ontploft, is de reflex vluchten. Veel mensen zijn weggelopen en niemand heeft een overzicht van wie erbij betrokken was. Ook van hulpverleners zoals ik die spontaan zijn komen helpen, heeft men weinig kennis. Daarom zijn herdenkingen zo van belang. Ze zijn helend en leiden tot erkenning.

Uit jullie boek blijkt ook dat een aantal slachtoffers zijn of haar leven na de aanslagen een volledig nieuwe wending gaf. Sommige mensen zeggen ook dat ze sindsdien minder angst voor de dood hebben. ▼

rammelt, en dat de betrokkenen vijf jaar later steeds bozer worden.

Waaraan ligt dat?

“Mensen begrijpen het niet als iemand na tien jaar plots uitvalt, maar een trauma uit zich op veel verschillende manieren” TINE GREGOOR Arts

17 M A A RT 2 0 2 1

I 11

▼

OORLOGSJOURNALISTE EN HULPVERLENER MAKEN VIJF JAAR NA DE AANSLAGEN DE BALANS OP

BRUZZ | INTERVIEW

des Konings van het parket Halle-Vilvoorde, en dus bevoegd voor de veiligheid van de luchthaven. Er zijn lessen getrokken uit het verleden en er zijn aanpassingen geweest. Maar meer kan ze er niet over kwijt. Ze wil criminelen immers niet op ideeën brengen. Daarnaast werd ons verteld dat in het algemeen de communicatie verbeterd is.

Men zou vandaag korter op de bal kunnen spelen.

GREGOOR: Maar de vraag is natuurlijk hoe ver je daarin kan gaan. Je kan een land niet honderd procent veilig maken. Er moet maar één iemand het in zijn hoofd krijgen een keukenmes op te nemen, en je krijgt terreur.

DE RIJKE: Veiligheidsdiensten kunnen vandaag niet op hun lauweren rusten. Het extreme gedachtegoed bestaat nog steeds, al zijn er geen grote aanslagen meer gebeurd sinds IS officieel werd verslagen. Maar die aanslagen hebben de maatschappij wel veranderd, er is iets blijven hangen.

We zijn er ons scherper van bewust.

Voordien kon je je geen kerstmarkt voorstellen met betonblokken.

Hoe veerkrachtig was Brussel na de aanslagen?

Joanie de Rijke (links) en Tine Gregoor bij het metrostation Maalbeek: “Die aanslagen hebben de maatschappij wel veranderd, er is iets blijven hangen.”

DE RIJKE: Je wordt op zo’n moment

zodanig geconfronteerd met leven en dood, en met het besef dat het leven eindig is, dat een aantal mensen inderdaad een nieuwe wending aan het leven geeft. Mensen beseffen plots wat belangrijk is in het leven en veranderen van werk of beëindigen hun relatie. Dat geldt ook voor jou, Tine, jij bent toch ook van job veranderd?

GREGOOR: Klopt. Daarnaast is het ook soms van moeten. Voor Molenbekenaar Mohamed El Bachiri, de metrobestuurder die zijn vrouw Loubna bij de bomaanslag in de metro verloor, was opnieuw werken als metrochauffeur ondenkbaar. Ook voor Cindy Bulinckx is werken als metrobestuurder niet langer mogelijk. Zij bestuurde de metro die in tegenovergestelde richting reed van het metrostel dat ontplofte. Ze zag de ontploffing en de chaos nadien vlak voor haar ogen gebeuren.

12

I

17 M A A RT 2 0 2 1

Na de aanslagen kreeg België heel wat kritiek te verteren. Terreurexpert Thomas Renard zegt in jullie boek dat die kritiek te hard was.

DE RIJKE: Er was inderdaad heel wat kritiek en een van de bevindingen van de parlementaire onderzoekscommissie was ook dat de samenwerking tussen de inlichtingendiensten en de veiligheidsdiensten niet goed was. Of de aanslagen voorkomen hadden kunnen worden, weet niemand. We mogen niet vergeten dat België met een tekort aan middelen en mensen op die diensten kampt. En ook in Groot-Brittannië, waar ze kunnen rekenen op MI5, een waanzinnig goede veiligheidsdienst, zijn er aanslagen gebeurd.

Jullie behandelen in jullie boek ook de vraag waar België staat vijf jaar na de aanslagen. Hoe veilig is de situatie vandaag?

DE RIJKE: Ik heb die vraag gesteld aan Ine Van Wymersch, procureur

DE RIJKE: De Belgen reageerden heel integer en niet hysterisch. Daar had ik echt bewondering voor. Ze hadden iets van ‘stelletje stomme terroristen, jullie denken toch niet dat we hierdoor thuis zullen blijven?’ Ook Brussel toonde zich erg veerkrachtig. Zeker Sint-Jans-Molenbeek werd op dat moment door de hele wereld afgekraakt. Woon er dan maar eens, in de zogenaamde hellhole van de wereld.

GREGOOR: Mensen zijn ook niet zo heel lang weggebleven uit Brussel.

Ook in dit hotel kwamen de boekingen na een poosje opnieuw vlot binnen. Er zijn natuurlijk nog veel problemen in de stad, maar veel heeft te maken met armoede. Er zijn na de aanslagen veel mooie, lokale initiatieven genomen. Hopelijk kunnen die zoveel mogelijk mensen bereiken.

Bommen in Brussel van Joanie de Rijke & Tine Gregoor, Uitgeverij Vrijdag, 20,99 euro.

GRAVES TRAUMATISMES Joanie de Rijke et Tine Gregoor ont vécu de près les attentats du 22/3 : la première en tant que journaliste de guerre, la seconde en tant que travailleuse humanitaire et médecin du travail. Cinq ans après les attentats, elles publient un livre qui reprend les histoires des victimes. Elles l’ont fait non seulement pour rendre hommage aux personnes concernées, mais aussi pour solliciter la compréhension par rapport aux traumatismes subis.

Le besoin de reconnaissance est très important. Juste après les attentats, il y a eu beaucoup d’attention de la part des médias, mais cinq ans plus tard, les victimes sont livrées à ellesmêmes. La solitude de nombreuses victimes a été l’un des constats les plus tristes, remarquent les autrices. De nombreuses personnes sont encore traumatisées après toutes ces années. Dans leur livre, elles abordent également la question de savoir où en est la Belgique cinq ans après les explosions. Selon les autrices, des leçons ont été tirées du passé, mais les attentats ont fondamentalement changé la société.

FR

MAJOR TRAUMAS Joanie de Rijke and Tine Gregoor experienced the attacks on 22 March at close quarters: the first as a war journalist, the second as an aid worker and occupational health physician. Five years after the attacks, they are bringing together the victims’ stories in a book. They do so not only as a tribute to those involved, but also to ask for understanding for the traumas they have suffered. There is a great need for recognition. Just after the attacks, there was a lot of media attention, but five years on, the victims are on their own.

The loneliness of many victims was one of the saddest findings, the authors note. Moreover, many are still dealing with a great trauma. In their book, they also address the question of where Belgium stands five years after the bombs. According to the authors, lessons have been learned from the past, but the attacks also fundamentally changed society.

EN

the

author is present

21 28 03.21

festival

connect with... marieke lucas rijneveld

imbolo mbue douglas stuart maggie o’farrell marek šindelka lisette lombé marie darrieussecq yoko ogawa lize spit ...and many more

passaporta.be

-

-

VIJF JAAR LATER MOLENBEEK LIGT VEELEER WAKKER VAN MAATSCHAPPELIJKE PROBLEMEN DAN VAN ISLAMTERREUR

‘Er werd niet naar ons gel Vijf jaar na de aanslagen in Parijs en Brussel zijn Salah Abdeslam en zijn kompanen geen Che Guevara’s geworden in Oud-Molenbeek. Integendeel, er wordt over hen niet meer gesproken. Ook het gevaar op islamistische radicalisering en terreurpleging is aanzienlijk afgenomen, hoewel waakzaamheid nodig blijft. “We hebben een zwarte, traumatiserende periode achter ons gelaten.” — HANS VANDECANDELAERE B R U Z Z | A N A LY S E 14

I

17 M A A RT 2 0 2 1

Jambon er een tweede werkwoord aan toe: dansen. Een “significant deel van de moslimgemeenschap” heeft op de dag van de aanslagen in bepaalde Brusselse wijken tijdens straatfeesten gedanst. Parket, politie en straathoekwerkers vallen uit de lucht. Niemand heeft iets significants gezien.

“Van bij het begin zijn de pijn en het medeleven van moslims en Molenbekenaars voor de slachtoffers niet naar waarde geschat,” betreurt professor-emeritus Rik Coolsaet terugblikkend. En net hierin meent Aziza El Miamouni van de Académie de Quartier/Wijkacademie Molenbeek een verklaring te zien waarom er vijf jaar later in Laag-Molenbeek niet meer over de voorbije islamistische radicalisering en terreur wordt gesproken. “De meeste Molenbekenaars hebben deze traumatiserende periode verdrongen,” zegt ze.

“Waarom heeft men ons toen als bevolkingsgroep zo geviseerd? Op 22 maart 2016 zat mijn eigen dochter op de befaamde metro die in Maalbeek ontplofte, met dat geluk dat ze in halte Katelijne was afgestapt. Andere Molenbeekse gezinnen hadden wel verwanten onder de slachtoffers. Het was een tijd van verdriet, maar ook van verwondering over hoe we dit niet hadden zien aankomen. Een tijd van angst voor stigmatisering en wie nu eigenlijk mijn buurman is. En door de gigantische mediagolf een tijd van boosheid, omdat er naar onze ▼

O

p 13 november 2015 doodt een vanuit Syrië gecoördineerde Frans-Belgische terreurcel in Parijs lukraak 138 mensen. Meteen blijkt er een link met Oud-Molenbeek en belandt de gemeente in een ongeziene mediastorm. Het Gemeenteplein verandert wekenlang in een zee van televisiewagens. Inwoners worden voor veel journalisten loslopend wild.

Camera op statief en draaien: “U bent Molenbekenaar en moslim. Dus vertel eens, hoe radicaliseren jullie nu eigenlijk?” De wijk verzinkt in een kokervisie en de voormalige minister van Binnenlandse Zaken Jan Jambon (N-VA) schoffeert met zijn uitspraak dat hij Molenbeek zal ‘opkuisen’.

Wanneer een verdacht grote pizzabestelling de speurders vier maanden later naar het onderduikadres van Salah Abdeslam in de Vierwindenstraat loodst, zitten de buurtbewoners daags nadien opnieuw in de beklaagdenbank, ditmaal op verdenking van deelname aan een algemene buurtomerta. Of het waar is dat ze Salah kennen, dat iedereen wist waar hij zich verschool en waarom hij hier zoveel steun kreeg? “Molenbeek is tot in het extreme gekarikaturiseerd,” zegt terreurexpert Thomas Renard van het Brusselse Egmont Instituut, een denktank gespecialiseerd in veiligheid en buitenlandse politiek.

Als op 22 maart ook Brussel ontploft met de bomaanslagen in de metro en op de luchthaven voegt Jan

uisterd’

Huiszoekingen in Molenbeek, na de aanslagen in Parijs in november 2015. © BELGA NIKON PRESS PHOTO AWARDS

17 M A A RT 2 0 2 1

I 15

▼

MOLENBEEK LIGT VEELEER WAKKER VAN MAATSCHAPPELIJKE PROBLEMEN DAN VAN ISLAMTERREUR

gevoelens nauwelijks werd geluisterd.”

TERREUR IN CIJFERS

B R U Z Z | A N A LY S E

In plaats van een gedoodverfd ‘kalifaat van het Westen’ was Molenbeek eerder een van de Belgische radicaliseringskernen.

Volgens cijfers van het OCAD, het orgaan voor de dreigingsanalyse, stonden in december 2015 zo’n 1.050 personen in België bekend voor islamistisch terrorisme en radicalisering. Ongeveer vijfhonderd kwamen uit het Brussels Gewest, en 118 van hen waren gedomicilieerd in de vier gemeenten van de politiezone Brussel-West, waartoe ook Molenbeek behoort.

Potentiële jihadistische geweldplegers kenden de afgelopen drie decennia in fasen altijd wel een zekere verankering in de marge van de Molenbeekse samenleving. Dat betekent echter niet dat hele wijken ooit voor extremisme vatbaar waren.

Na de aanslagen werd in Molenbeek een brede terreinstudie opgezet waarin aan de Molenbekenaars zelf werd gevraagd wat ze vonden van de radicalisering in hun gemeente. De studie leidde vervolgens tot de organisatie van een burgerparlement. “Telkens weer bleek dat de overweldigende meerderheid van de bevolking elke vorm van extremisme afwees,” duidt Rik Coolsaet, die nauw bij het initiatief was betrokken.

“Altijd ging het inderdaad om kleine groepjes, die natuurlijk wel veel maatschappelijke schade konden aanrichten,” zegt Olivier Vanderhaegen. Tot voor kort stond hij aan het hoofd van de Molenbeekse preventiedienst die ook de cel tegen gewelddadige radicalisering omvat. “Sinds de aanslagen in Parijs hebben we ongeveer 120 mensen in een deradicaliseringsproces begeleid. Ze kwamen bij ons terecht omdat politie, verenigingen, sportclubs of scholen in hen radicaliseringssignalen meenden te

zien, hoewel dat voor sommigen helemaal niet zo bleek te zijn. De meeste dossiers zagen we tussen 2015 en 2017 passeren. Daarna nam het af. Net zoals de vraag naar onze sensibiliseringsacties.”

Terreuranalist Thomas Renard bevestigt, en blijft tegelijk voorzichtig. “Het kalifaat van Islamitische Staat is weggevallen, en daarmee ook de trigger voor misnoegde jongeren om onder het mom van religie af te reizen en te vechten.

Weinigen waren echte fanatici, en zeker geen grote religieuzen. Velen zochten het avontuur en de actie op.

Het kalifaat had een beetje het aura van Club Med. Zwemmen en met jeeps rondrijden. Op de sociale

steeds groter dan in de jaren 1990 en 2000 samen. “Tussen 1990 en 2010 waren er in België 110 veroordelingen voor jihadistisch terrorisme,” onderbouwt hij met cijfers. “Tussen 2011 en 2020 zijn er dat ongeveer vijfhonderd. Globaal gezien heeft het OCAD vandaag weet van 81 actieve haatpredikers. Zeven zitten in de extreemlinkse hoek, 29 in de extreemrechtse en 45 zijn islamistische extremisten.”

EN NU? Ondertussen gaat Aziza El Miamouni voort met haar Molenbeekse Wijkacademie. Dat bijzonder laagdrempelige burgerinitiatief ontstond in het zog van de aansla-

“Waarom werden wij als bevolkingsgroep toen zo geviseerd?”

AZIZA EL MIAMOUNI Wijkacademie Molenbeek

media heeft dat een sneeuwbaleffect veroorzaakt. De ene jongere trok de andere mee. Daarnaast waren er uiteraard ook actieve ronselaars in België.”

Voor Renard zitten we op een keerpunt. De veiligheidsdiensten houden de afgelopen jaren steeds meer rekening met extreemrechts terrorisme. “We verlaten de fase waar alles op islamistische terreur was afgestemd en zien nu eerder een veelheid aan dreigingen.

Gelukkig is er in België nog geen extreemrechtse Anders Breivik opgestaan die 77 mensen omverknalt. Maar wat in Noorwegen en andere landen gebeurde, kan hier ook.” Voor Renard is de dreiging van islamistische terreur nu minder groot dan vijf jaar geleden, maar nog

gen. “Twee jaar lang liepen we de deuren plat en hebben we getracht om Molenbekenaars bij te staan in hun verwerkingsproces. Nu luisteren we naar andere zaken. Hoe inwoners hun huur niet kunnen betalen. Hoe ze ziek zijn, maar geen mutualiteit hebben. Hoe ouders denken dat ze hun kinderen niet in het Nederlandstalige onderwijs mogen inschrijven of niet weten hoe ze dat moeten doen. De digitale kloof, weet je wel? De naam IS hoor je niet meer. En als je erover begint, dan zeggen jongeren dat de aanhangers salopards zijn. Je moet

RIK COOLSAET Professor-emeritus 16

I

17 M A A RT 2 0 2 1

Hans Vandecandelaere is ook auteur van ‘In Molenbeek’ (herziene druk na de aanslagen, EPO, 2016)

UNE PAGE S’EST TOURNÉE

A PAGE HAS BEEN TURNED

Cinq ans après les attentats de Paris et de Bruxelles, Salah Abdeslam et ses comparses ne sont pas devenus des Che Guevara dans le vieux Molenbeek.

Les gens ne parlent plus d’eux. Ce qui est resté, c’est le terrain propice à d’autres formes de radicalisation : crise du logement, marché du travail peu inclusif et autres inégalités, polarisation identitaire.

Pour l’expert Thomas Renard, de l’Institut Egmont à Bruxelles, nous devons désormais tenir compte de la possibilité d’attentats terroristes d’extrême droite.

Five years after the attacks in Paris and Brussels, Salah Abdeslam and his companions have not become Che Guevara’s in Molenbeek. What has remained is the breeding ground for other forms of radicalisation: the housing crisis, the difficult path to an inclusive labour market, educational inequality and the social polarisation around identity and religion. For terrorism expert Thomas Renard (Brussels Egmont Institute), more and more, we have to take into account possible extreme right-wing attacks.

FR

“De pijn en het medeleven van moslims voor de slachtoffers zijn niet naar waarde geschat”

een verschil maken tussen wat er gebeurd is en wat er vandaag aan het gebeuren is. Sommige jongeren stoten door. Anderen vechten met ingevreten gevoelens van discriminatie en een deel geeft het op en glijdt af in de richting van onder meer drugshandel. Een groot probleem zijn de sociale media, want daarop zijn stokers actief. Kijk maar naar de recente rellen met de politie.”

Ook voor de ervaren jeugdwerker Bachir Mrabet van de Molenbeekse Foyer spreken jongeren al lang niet meer over Salah Abdeslam. “Dat was eigenlijk al vrij snel na de aanslagen het geval,” zegt hij.

“Ze zaten toen allicht in een overlevingsmodus. Nu merk je vooral een gevoel van onrechtvaardigheid ten aanzien van het gebrek aan sociale vooruitgang. Het mentale gewicht van de coronapandemie weegt door en hét gespreksthema bij uitstek is het geweld van en tegen de politie.”

Het kalifaat mag dan misschien zijn ingestort, de voedingsbodem voor mogelijke andere vormen van radicalisering is er nog: de huisvestingscrisis, de moeizame weg naar een inclusieve arbeidsmarkt, de onderwijsongelijkheid en de maatschappelijke polarisering rond identiteit en religie. “Het einde van mijn theorie over de stigmatisering op basis van de vier M’en is nog niet in zicht,” glimlacht Olivier Vanderhaegen. “Marokkaan, Mohamed, Moslim en Molenbekenaar.”

EN

VIJF JAAR LATER MALIKA SAISSI, PROJECTCOÖRDINATOR BIJ DE VAARTKAPOEN, TREKT ZICH OP AAN HET ENGAGEMENT IN HAAR OMGEVING

‘Ik vrees dat het gevaar niet is geweken’ BRUZZ | INTERVIEW

Malika Saissi (49) bezocht vlak na de aanslagen in Parijs Salah Abdeslams moeder en riep op om kaarsjes te branden op het gemeenteplein. Na de bommen in Brussel organiseerde ze een theater over radicalisering. “Ik zeg tegen jongeren dat ze zich nooit mogen laten wijsmaken dat ze niemand zijn.”

— NATHALIE CARPENTIER, FOTO’S SASKIA VANDERSTICHELE

D

e Vaartkapoen is mijn levensschool,” zegt Malika Saissi als we haar ontmoeten in wat haar tweede thuis aan het Kanaal is geworden. Hier ijvert ze al 24 jaar voor de emancipatie van vooral Marokkaanse vrouwen in Molenbeek. Al volstaat dat vandaag niet meer.

“Hoe kan je genderongelijkheid aanpakken, zonder mannen te betrekken? Ook al hebben ze ons dat lang willen laten geloven, opvoeding is niet alleen de taak van de vrouw. Mannen moeten ook hun verantwoordelijkheid nemen. Als je die extreme opsplitsing tussen mannen en vrouwen blijft voeden, zullen we nergens komen.”

Het vat Saissi’s filosofie meteen samen: je kunt de problemen van Molenbeek pas oplossen als je ze in de ogen kijkt. En dus stak ze haar nek uit toen twee opeenvolgende aanslagen een schokgolf door haar gemeente joegen: de moordraid op de Bataclan in Parijs, waarbij Molenbekenaars een hoofdrol bleken te spelen, gevolgd door de arrestatie van Salah Abdeslam en de aanslagen in Brussel.

“Ik zal die periode nooit vergeten. Salah Abdeslam was mijn buur, mijn kinderen zijn met hem opgegroeid, ik kende zijn moeder en zijn

18

I

17 M A A RT 2 0 2 1

tante. Als er vervolgens ook hier metro’s ontploffen, zit je in een soort oorlog. Ik kende slachtoffers, ouders die zich afvroegen of hun kinderen niet radicaliseerden en bij de slager leek plots iedereen bang voor iedereen. Dan denk je: dit kán niet waar zijn.”

“Ofwel plooi je dan terug op jezelf en isoleer je je omdat je niet kan vatten wat er gebeurd is.

Ofwel ga je tegen de stroom in en probeer je elkaar terug te vinden. Ik heb voor dat laatste gekozen, ik wilde proberen te begrijpen. Ik wilde geen stappen achteruit zetten. Toen Molenbeek in duisternis gehuld dreigde te worden, wilde ik licht brengen.”

Vlak na de aanslagen in Parijs organiseerde ze een ontmoeting tussen burgers op het gemeenteplein, waar de familie Abdeslam woonde. Mensen plaatsten er kaarsjes in een poging om elkaar terug te vinden. “Dat was een heel krachtig moment, je voelde solidariteit, empathie, engagement.”

U bezocht de Abdeslams zelfs. Als je buurjongens terroristen blijken, veroorzaakt dat dan geen vertrouwensbreuk?

MALIKA SAISSI: Nee, ik heb de dag na de aanslagen in Parijs aangeklopt bij Salahs moeder. Ik kende

haar van mijn werk in de VK, ik wilde haar de rug niet toekeren. Ik wilde haar verhaal horen, haar pijn delen. Ze heeft me vastgepakt en gehuild. Ze begreep er niets van. ‘Malika, het leek of hij naar een date ging,’ zei ze me. ‘Hij had zich mooi uitgedost, was geparfumeerd.’ Ze had zelf de beelden op tv gezien en zich afgevraagd: ‘Wie zijn die gekken?’

Hebt u vandaag nog contact met haar?

SAISSI: Minder, ze zijn verhuisd. Die vrouw is

gebroken, ze verbergt zich. Ze gaat elke nacht slapen met heel veel vragen waar geen antwoord op komt. Stel je voor dat je je kinderen negen maanden hebt gedragen, hen denkt te kennen en op hun dertigste beseft: ik kende hen helemaal niet. Het was een heel open, moderne vrouw met geblondeerd haar. Ik noemde haar la Parisienne, ze heeft hen met veel liefde opgevoed. Ik heb nog contact met haar zus. Ze zeggen dat het goed gaat met Salah Abdeslam.

U zegt dat ze veel vragen heeft. Maar als je samenleeft, merk je het toch als je zoon verandert of dat er iets niet pluis is? Salah had in de gevangenis gezeten, Brahim was blijkbaar in Syrië geweest.

BRUZZ | INTERVIEW

SAISSI: Moeders voelen veel, maar je kan maar

tot een bepaalde leeftijd iets lezen in de ogen van je kind. Vanaf een jaar of zestien sluiten ze zich af. De tijden zijn ook veranderd. Je kan onder hetzelfde dak leven, maar toch in je eigen bubbel. Ouders zijn al lang niet meer de enige referentie van jongeren, er zijn veel zaken die ons ontgaan. Sociale media kunnen toxisch zijn, radicale invloeden kunnen hen indoctrineren. Als je maar één tv hebt, kijk je samen. Als iedereen een eigen scherm heeft, weet je niet waar de andere mee bezig is. Voor alle

“Imams moeten het terrein op: sociaal werk verrichten, jongeren tonen dat ze verantwoordelijkheid moeten nemen, dat mannen en vrouwen gelijk zijn” MALIKA SAISSI Projectcoördinator Vaartkapoen

▼

duidelijkheid: ik veroordeel die barbaarse daden, maar wat hen er precies toe gebracht heeft, weet niemand.

Wat mij toen beangstigde, is dat ook mijn kinderen in die val hadden kunnen trappen. Ik sliep die dagen amper. Mijn zoon van negentien had me gezegd dat ze ook hém hadden proberen te ronselen voor hun oorlog. Gewoon, een man op de hoek van de straat. Ik viel uit de lucht. Ik wist nergens van. Hij zei wel dat hij dat nooit zou doen, maar hoe weet je dat zeker?

17 M A A RT 2 0 2 1

I 19

▼

MALIKA SAISSI, PROJECTCOÖRDINATOR BIJ DE VAARTKAPOEN, TREKT ZICH OP AAN HET ENGAGEMENT IN HAAR OMGEVING

Wanneer was u gerustgesteld?

SAISSI: Ik ben best lang bang geweest. Ik heb toch

een tijd gevolgd waar hij naar luisterde, waar hij heen ging. Tot ik zag dat hij zijn diploma had behaald en trots was op zijn werk. Toen ik in zijn ogen zag dat hij oprecht van het leven hield, wist ik dat we uit de gevarenzone waren. We hebben hem kunnen behoeden, vele anderen zijn helaas wél geïndoctrineerd.

Na de aanslagen hebt u in Molenbeek een theaterstuk opgevoerd waarin de moeder van een IS-strijder haar verhaal deed. Welke impact had dat?

SAISSI: We wilden het lijden van die moeders

BRUZZ | INTERVIEW

tonen – niemand wil dat zijn zoon terrorist wordt.

Er waren hier wel wat moeders die hun kinderen hadden zien vertrekken naar Syrië, veel mensen in de zaal huilden. Het had zeker een therapeutisch effect. We wilden mensen ook wakker schudden.

Sommige moeders die zich zorgen maakten, vonden daar antwoorden. Ze noteerden van alles.

Weer thuis gingen ze na of hun zoon plots meer interesse had in de Koran, of hij zich isoleerde, of geen toekomst meer zag, wat hij bekeek op internet. Dat heeft soms geholpen. Om die jongeren ook te helpen, hadden we trouwens iemand van de preventiedienst deradicalisering uitgenodigd.

Toen ik moeders van IS-strijders interviewde, merkte ik behalve wanhoop ook een soort ontkenning. Ze konden moeilijk onder ogen zien dat hun kind tot gruweldaden in staat was.

SAISSI: Het gevoel is inderdaad dubbel. Als

moeder van een Syriëstrijder heb je twee mogelijkheden. Ofwel verberg je je zoals de moeder van Salah Abdeslam. Ofwel engageer je je open en bloot zoals Saliha Ben Ali, de moeder op wie het stuk gebaseerd is. Maar daar betaal je een prijs voor. Het werd haar niet in dank afgenomen, ze is bedreigd.

Heeft de preventiedienst deradicalisering goed werk verricht?

SAISSI: Ik heb geen idee of zij erin geslaagd zijn

om jongeren tegen te houden. Na onze uitnodiging hebben we nooit meer iets vernomen. Dat is toch vreemd, dat wij daar als burgers geen zicht op hebben. Ik weet dat agenten met veel machtsvertoon zijn binnengevallen bij gezinnen die niets met jihadisme te maken hadden, maar preventiewerk? Ik betwijfel het.

Terrorisme-experts wezen op de kwalijke rol van extremistische imams in het Brusselse. Is de

situatie intussen verbeterd, zijn de imams gematigder?

SAISSI: Nee. Vandaag hoeden radicale imams

zich er wel voor om homofobe uitspraken te doen, ze riskeren dat het wordt opgenomen en ze meteen ontslagen worden. Ik pleit absoluut voor progressieve imams. Maar niet om gewoon elke vrijdag te preken vanuit de moskee, nee, ze moeten het terrein op: sociaal werk verrichten, jongeren tonen dat ze verantwoordelijkheid moeten nemen, dat mannen en vrouwen gelijk zijn, dat ze hun vrouw niet mogen mishandelen. Ze moeten zich engageren om een diverse samenleving op te bouwen. Zich richten op wat we met andere culturen en religies delen. Nu, ik zie ook veel positieve evoluties, hoor.

Welke evoluties juicht u toe?

SAISSI: Veel burgers engageren zich. Jongeren

organiseren solidariteitsmaaltijden, zorgen dat ze hun diploma behalen. Een ander voorbeeld: voor een nieuwe ruimte in de wijk vroeg ik buurtbewoners wat zij wilden. Niemand vroeg om een shishabar, hè. Nee, ze wilden een plek om te debatteren met experts, om kinderen te ondersteunen bij hun schoolwerk. Een jonge leerkracht en een CLB-medewerker boden spontaan hun hulp aan. Dat zijn jongeren die kinderen met moeilijkheden vooruit willen helpen. Als je de ambities van de jeugd helpt te vervullen, kan je véél mensen redden. Dat is samenleven, dan investeer je in de toekomst.

Niet door op elke straathoek een militair te zetten.

Is het gevaar voor radicalisering volgens u geweken?

SAISSI: Ik geloof het niet. Er zijn nog veel

nefaste evoluties: er is meer armoede, meer schooluitval – zelfs bij scholieren al, meer psychische problemen, uitzichtloosheid. De verzuchtingen van jongeren worden genegeerd.

Economische, intellectuele en emotionele kwetsbaarheid is gevaarlijk. Het is niet zozeer religie die jongeren gevoelig maakt voor radicalisering, maar discriminatie en uitsluiting.

Dat zeg ik als moeder. Ik herinner me hoe mijn zoon als enige veertienjarige Marokkaan op een internaat door blanke jongeren in elkaar werd geslagen. ‘Dan zal ik tonen dat ik een Marokkaan bén,’ reageerde hij. Plots wilde hij elke dag bidden en in djellaba naar het internaat. Als tegenreactie.

Maar hij was helemaal niet zo. Hij is nu dertig en oké, maar die littekens blijven.

“Ook mijn kinderen hadden in die val kunnen trappen. Mijn zoon zei me dat ze ook hém hadden proberen te ronselen voor hun oorlog” MALIKA SAISSI Projectcoördinator Vaartkapoen 20

I

17 M A A RT 2 0 2 1

Vandaag is de spanning tussen Brusselse jongeren en de politie te snijden. Is dat een risico?

SAISSI: Zeker. Welke lessen hebben we getrokken

uit die radicalisering? Welke investeringen zijn er gebeurd in beter samenleven? Weinig. Vooral meer repressie. Weet u hoe vaak de identiteit van jongeren van de derde generatie hier vandaag gecontroleerd wordt? Niet iedereen heet Salah Abdeslam, hè. Extra identiteitscontroles tijdens een gespannen periode als deze helpen de zaak niet vooruit. Ze hebben geen vertrouwen meer in de politie.

De politie zegt dan weer te worden beschimpt en aangevallen. Ze heeft geen ongelijk.

SAISSI: Nee, er zijn jongeren die de politie

bekogelen, de boel in brand steken. Sommigen zoeken de confrontatie op, zonder schaamte.

Ze voelen zich slachtoffer. Ze zijn boos door de dood van Adil, voelen zich zijn woordvoerder.

Maar Adil en zijn ouders hebben nooit gevraagd om geweld. Protesteer toch op een intelligente manier, sla toch je eigen stad niet stuk.

Maakt u zich daar zorgen over?

SAISSI: Ik ken een jonge moslima die gediscrimi-

SAISSI: De tegenstellingen worden extremer. Kan

neerd werd door een werkgever en dat heeft aangevochten. Ze heeft die zaak gewonnen. Dan gebruik je je woede intelligent. Helaas kan niet iedereen dat. Soms neemt ons emotionele dierenbrein het over. Dat jaagt me weleens angst aan. Daarom zeg ik jongeren altijd dat ze zich niet mogen laten wijsmaken dat ze niemand zijn.

Wees intelligent. En besef dat je glas vaker halfvol is dan halfleeg.

het ook tot radicalisering leiden? Als iemand een punt bereikt waarop hij niet meer lijkt te bestaan voor anderen, zich wanhopig en uitgesloten voelt, en dat vermengd wordt met woede, is dat een gevaarlijke cocktail. Sommigen zetten hun woede intelligent in, anderen beginnen te slaan.

Hoe kunnen jongeren intelligent protesteren?

> Malika Saissi (links) in een innige omhelzing na de aanslagen in Parijs. Ze organiseerde toen een ontmoeting op het gemeenteplein van Molenbeek.

« JE VEUX APPORTER DE LA LUMIÈRE » Malika Saissi (49 ans), figure emblématique des mères marocaines à Molenbeek, a rendu visite à la mère de Salah Abdeslam peu après les attentats de Paris et a demandé qu’on allume des bougies sur la place communale. Après les attentats de Bruxelles, elle a organisé un théâtre sur la radicalisation. « Je dis aux jeunes qu’ils ne doivent jamais laisser dire qu’ils ne sont personne ». Malika Saissi travaille depuis 24 ans au Vaartkapoen pour l’émancipation des femmes principalement marocaines de Molenbeek. Sa philosophie ? On ne peut résoudre les problèmes de Molenbeek que si on les regarde en face. C’est ainsi qu’elle a pris les devants lorsque deux attentats successifs ont suscité une onde de choc dans sa commune : l’attaque meurtrière du Bataclan dont les protagonistes se sont révélés être molenbeekois suivie de l’arrestation de Salah Abdeslam et puis des attentats de Bruxelles. « Molenbeek était plongé dans l’obscurité, je voulais apporter de la lumière. Essayer de comprendre, faire en sorte qu’on se retrouve. » FR

“I WANT TO BRING LIGHT” Malika Saissi (49), key figure for Moroccan mothers in Molenbeek, visited Salah Abdeslam’s mother shortly after the Paris attacks and called for candles to be lit in the local square.

After the bombs in Brussels, she organised a theatre about radicalisation. “I tell young people never to let themselves be fooled into thinking they are nobody.” Saissi has been working in the social-cultural centre Vaartkapoen for 24 years for the emancipation of mainly Moroccan women in Molenbeek.

Her philosophy? You can only solve Molenbeek’s problems if you look them in the eye. That is why she stuck her neck out when two successive attacks sent shock waves through her borough: the Bataclan murder raid in Paris, in which Molenbeekers turned out to be the main protagonists, followed by the arrest of Salah Abdeslam and the attacks in Brussels. “Molenbeek was plunged into darkness, I wanted to bring light. Trying to understand, trying to find each other again.”

EN

Malika Saissi 49 jaar, woont in Molenbeek, sleutelfiguur Buurvrouw van familie Abdeslam Startte met Caleidoscoop, initiatief voor vrouwenemancipatie in Molenbeek onder vleugels van Vaartkapoen Coördinator maatschappij, debat, opleiding Vaartkapoen

17 M A A RT 2 0 2 1

I 21

VIJF JAAR LATER PARADEPAARDJE VAN BRUSSELS VEILIGHEIDSBELEID IS OPEN FOR BUSINESS

‘Door dit crisiscentrum komt er eenheid van commando’

B R U Z Z | R E P O R TA G E

Sinds afgelopen kerst is het Brusselse regionale crisiscentrum 24/7 activeerbaar: bij crisissen kunnen beleidsmakers en veiligheidsdiensten er voortaan bijeenkomen om eensgezind te reageren. Iets waar het bij de aanslagen van 22 maart 2016 nog aan ontbrak. BRUZZ kreeg een rondleiding: “Het is een politieke keuze geweest van de regering om hier zwaar op in te zetten.”

O

f we de gps op onze telefoon kunnen uitzetten, vraagt Yves Bastaerts, de adjunct-directeur-generaal van veiligheidsagentschap Brussel Preventie en Veiligheid (BPV), onderweg naar het regionale crisiscentrum. Als we foto’s online zetten, zouden mensen via de gps-coördinaten van die beelden de precieze locatie kunnen achterhalen.

Het paradepaardje van BPV werd door minister-president Rudi Vervoort (PS) aanvankelijk aangekondigd voor mei 2019, maar de bouw nam meer tijd in beslag dan gepland. Uiteindelijk kunnen hier sinds kerst grote en kleinere crisissen beheerd worden, en dat na een telefoontje van de minister van Binnenlandse Zaken, de Brusselse minister-president, de hoge ambtenaar, burgemeesters of korpschefs.

“Hier worden de strategische beslissingen genomen,” wijst Bastaerts naar een lange ovalen tafel, met daarop kaartjes voor allerlei functietitels – om geen tijd te verliezen als het erop aankomt.

“Een bepaalde zone ontruimen bijvoorbeeld. Die beslissing moet doorgegeven worden aan de commandopost hiernaast. Het zijn niet de burgemeesters of ministers die daar zelf voor beginnen rond te bellen.”

Die ‘commandopost operations’ – of zoals Bastaerts het noemt, de ‘PC Ops’ – zijn het kloppende hart van het crisiscentrum: een ruimte vol met computers, maar vooral ook een muur aan beeldschermen. Beelden worden er bekeken, troepen op het terrein aangestuurd, informatie doorgespeeld aan verbindingsofficieren van relevante andere overheidsdiensten die hier ook

I

17 M A A RT 2 0 2 1

zijn. “Stel bijvoorbeeld dat er in het te ontruimen gebied een aantal metrostations liggen. De verbindingsofficier van de MIVB zal dan meteen contact opnemen om die te laten sluiten.”

STROOMGENERATOREN De bedoeling van het regionale crisiscentrum, opgedragen aan de slachtoffers van de aanslagen van 22 maart 2016, was om voortaan een uniform en coherent antwoord te bieden in geval van crisis. Bastaerts: “Dat was ook een van de

“We hebben 350 ANPR-camera’s en maken ook gebruik van 1.500 andere camera’s zoals die van de politiezones” YVES BASTAERTS Adjunct-directeur-generaal Brussel Preventie en Veiligheid

DRONES EN CAMERA’S Een deel van het budget ging ook naar investeringen om informatie te krijgen, via drones bijvoorbeeld. “Die worden bestuurd door gediplomeerde piloten bij de federale politie. In 2020 werden onze drones al 422 keer ingezet: bij betogingen, branden, of zelfs om mensen in parken tijdens de eerste lockdown te herinneren aan de regels.”

“Daarnaast investeren we in ANPR-camera’s (die nummerplaten kunnen ‘lezen’, red.). Die worden gebruikt om de lage-emissiezone en de verkeersveiligheid te handhaven, maar ook voor recherche. Momenteel zijn er 350 zulke camera’s, maar er komen er nog bij. We maken ook gebruik van 1.500 andere camera’s van alle politiezones, de gemeenten, Brussel Mobiliteit, de Haven van Brussel, en zijn ook in gesprek met zeer grote privépartners.” De MIVB – momenteel 8.000 camera’s, in de toekomst 15.000 – is ook aangesloten op het systeem. “We kunnen hier een selectie van 300 van hun camerabeelden tegelijk bekijken. Op de langere termijn zouden we graag ook met shoppingcentra samenwerken.” ▼

22

— SARA DE SLOOVER, FOTO’S IVAN PUT

aanbevelingen van de parlementaire commissie rond de aanslagen: er moet een eenheid van commando zijn. Dit centrum vertaalt dat fysiek.

Op zo’n moment zijn niet alleen uniforme beslissingen belangrijk, ook de uniformiteit van uitvoering. Daarvoor zijn al die verbindingsofficieren er, zodat de informatie vlot kan doorstromen.”

Volgens de BPV-topman heeft het crisiscentrum “wat geavanceerde technologie en grootte betreft” geen gelijke in Europa. Het heeft dan ook 15 miljoen euro gekost en biedt plaats aan honderd mensen. “Het is een politieke keuze geweest van de regering om hier zwaar op in te zetten. Vanwege de aanslagen, maar ook omdat wij als Europese hoofdstad de nodige garanties moeten kunnen bieden in geval van problemen.”

Zo heeft het centrum twee stroomgeneratoren die het in geval van nood dagenlang van elektriciteit kunnen voorzien, en de servers afkoelen. De strategische tafel beschikt over beeldschermen die met een druk op een knop uit de tafel kunnen verrijzen. En wat eerst een microfoon naast de tablets van de cameraoperatoren leek, blijkt een joystick waarmee ze camera’s op afstand 360 graden kunnen laten draaien. Via hun ‘oortje’ kunnen ze drie of vier patrouilleradio’s tegelijk beluisteren.

Bij crisissen leidt de ‘gold commander’ het overleg aan de centrale tafel. Iedereen beschikt over een eigen beeldscherm waarop de situatie kan worden gevolgd.

17 M A A RT 2 0 2 1

I 23

PARADEPAARDJE VAN BRUSSELS VEILIGHEIDSBELEID IS OPEN FOR BUSINESS

▼

Om uit die enorme hoeveelheid beeldmateriaal snel relevante informatie te kunnen filteren, heeft BPV ook een systeem gekocht waarmee het videobeelden kan comprimeren. “Dankzij dat systeem kunnen we binnen één minuut vier uur aan beelden analyseren als we weten wat het target is. Dat is bijvoorbeeld heel belangrijk bij een ontvoering, om via ANPR-camera’s de auto van de kidnapper te traceren.”

Tot slot heeft BPV ook geïnvesteerd in computerprogramma’s die toelaten om opsporingen te doen op onder meer sociale media.

IBRAHIMA

B R U Z Z | R E P O R TA G E

Sinds kerst is het crisiscentrum al ongeveer dertig dagen open geweest. Voor van alles en nog wat: oudejaar, een Europese top, om mensenmassa’s op te volgen tijdens de koopjes. Ook de betoging op 13 januari na de dood van Ibrahima Barrie werd er opgevolgd, maar toch ontspoorde die helemaal.

“Het is achteraf makkelijk om te zeggen: het had anders gemoeten of beter gekund,” reageert Bastaerts. “Wat er duidelijk is, is dat de samenwerking tussen alle partners essentieel is. Ik was hier toen, en heb gezien dat dat ook gebeurd is.

Maar verrassingen vallen nooit uit te sluiten.”

Vandaag zijn alleen agenten van de zone Brussel Hoofdstad Elsene (Polbru) aanwezig. Op de beeldmuur bekijken ze opnames van straten en pleinen binnen hun zone, en van een politiehelikopter hoog boven de stad. “We kunnen er ook Bolob tonen, dat is een soort whatsapp voor de veiligheidsdiensten,” zegt Bastaerts. “Of websites.

Zo kun je continu alles opvolgen wat er gebeurt, en die beelden doorsturen naar de strategische tafel.”

Dat de agenten van Polbru hier hun werkterrein in de gaten komen houden, is maar een tijdelijke situatie. Zo leren ze de systemen kennen.

Binnenkort verhuist hun dispatching naar een plek vlak bij het crisiscentrum, en kunnen ze van daaruit de straten monitoren.

“De oproepcentrale van de federale politie, de 112, zit daar al,” zegt Bastaerts. “Naast Brussel Hoofdstad Elsene gaat ook de zone Marlow (Ukkel, Watermaal-Bosvoorde, en Oudergem) er nog voor de zomer haar dispatching naartoe verhuizen. Er is ook een princiepsakkoord met de zone Zuid en een positieve houding van de zone Brussel-West, de andere twee zones zijn nog afwachtend.”

“Die mensen samenzetten is essentieel, omdat het bij crisissen een groot verschil kan maken. Het regionale crisiscentrum kan erg snel open, maar natuurlijk heb ik agenten nodig om de computers te bedienen. Als die vlakbij zijn, moet het binnen een paar minuten lukken.”

Ook de oproepcentrale van de brandweer zal zich in het nieuwe dispatchingscentrum vestigen.

“Zo zal er uitwisseling en communicatie tussen die diensten zijn. Wat dan niet meer kan gebeuren: een brandweerwagen die opgeroepen wordt in een straat in de Marollen waar de dag voordien ernstige incidenten met de politie zijn geweest. Die mensen zijn daar toen in de val gelokt, met alle gevolgen van dien.”

24

I

17 M A A RT 2 0 2 1

‘De community pol is sinds de aansla helemaal weg’ De zesde staatshervorming gaf het Brussels Gewest voor het eerst instrumenten om zijn veiligheidsbeleid te versterken. Een kleine tien jaar later staat dat gecentraliseerde beleid nog steeds in zijn kinderschoenen. En er klinkt ook wel kritiek. “Brussel Preventie en Veiligheid staat te dicht bij de politiek.” — STEVEN VAN GARSSE

O

nderzoeker Johan Lievens (KU Leuven) stelde bij de uitvoering van de zesde staatshervorming al vast dat de nieuwe bevoegdheden voor het Brussels Gewest op het vlak van veiligheid niet helder verdeeld zijn.

Maar hij ziet er wel, op de een of andere manier, een versterking in van het Brusselse veiligheidsbeleid.

De gouverneur ging op de schop en de minister-president krijgt diens veiligheidsbevoegdheden. Die moet de politiezones coördineren, de budgetten van de politiezones goedkeuren, de gemeentelijke politiereglementen harmoniseren en er wordt ook een gewestelijke veiligheidsraad opgericht. Er blijven intussen echter wél zes politiezones bestaan, waar dan nog eens negentien burgemeesters de plak over zwaaien.

Het veiligheidslandschap in Brussel is dus complex. Dat is ook gebleken tijdens de corona-epidemie.

De rol van de hoge ambtenaar voor het veiligheidsbeleid bijvoorbeeld, die de afgeschafte gouverneur moet vervangen, was onduidelijk en in de gewestelijke veiligheidsraad moesten

vaak hoogoplopende discussies gevoerd worden om tot een beslissing te komen.

En toch zien we de laatste weken dat de minister-president wel degelijk top-down beslissingen neemt die ingaan tegen wat (sommige) burgemeesters zouden willen. De verlenging van de avondklok is daar een voorbeeld van. Minister-president Rudi Vervoort (PS) maakte er zich onlangs zelfs vrolijk over dat hij, in tegenstelling tot de andere minister-presidenten in ons land, geen bemoeienissen van een gouverneur moet dulden.

KINDERSCHOENEN Los van de pandemie zien we echter een ander verhaal. Het centraal gecoördineerde veiligheidsbeleid staat nog in de kinderschoenen.

Brussel Preventie en Veiligheid (BPV) moet daar een belangrijke rol in spelen. Veel macht heeft de instelling niet. De burgemeesters in Brussel trekken aan de touwtjes. Dus is het zoeken naar samenwerking, met de politiezones. Volgens criminoloog Vincent Francis (UCL) lukt dat ook wel. “De Brusselse politie doet wel

“De politie ging zich herdefiniëren als militairen. Ze willen de ‘straffe mannen’ zijn” ELS ENHUS Criminologe VUB

degelijk een beroep op Brussel Preventie en Veiligheid.” Hij ziet ook dat er puik werk wordt geleverd.

Dat beaamt professor criminologie Els Enhus (VUB). De kennisopbouw is groot. Met, via een regelmatige rapportage, een vrij degelijk zicht op de criminaliteit in de hoofdstad. “Er zijn weinig steden die zoiets hebben. Alleen wat ermee gebeurt, wat ministerpresident Vervoort daar dan mee doet, is me wel een raadsel,” zegt Enhus.

Francis ziet de politisering van BPV als misschien nog het grootste obstakel om tot een slagvaardig agentschap te kunnen komen. “Dat is niet zo uitzonderlijk. We zien dat in Frankrijk bijvoorbeeld ook. BPV zal tijd nodig hebben om een zelfstandig veiligheidsinstituut te worden, los van de politiek.”

Voor het in goede banen leiden van manifestaties of bij rellen, kunnen de camera’s wel goed van pas komen.

Voor het veiligheidsbeleid kijkt Els Enhus intussen liever naar de Brusselse politie zelf. Ze ziet de recente rellen en de opgelopen spanningen tussen jongeren en politie met lede ogen aan. Echt verwonderd is ze niet. “Sinds de terroristische aanslagen is de community policing, die voordien langzaam werd opgebouwd, helemaal weg,” zegt Enhus. “De politie ging zich herdefiniëren als militairen. Ze willen de ‘straffe mannen’ zijn.”

Volgens haar moeten niet zozeer de structuren veranderen, maar wel de politiecultuur. “Het is meer dan ooit wij tegen zij. En dat werkt natuurlijk niet.” Enhus heeft daar

“BPV zal tijd nodig hebben om een zelfstandig veiligheidsinstituut te worden” VINCENT FRANCIS Criminoloog UCL

UNITÉ DE COMMANDEMENT

UNITY OF COMMAND

Cinq ans après les attentats, Bruxelles dispose d’un centre de crise ultramoderne. Une salle de crise de laquelle Bruxelles peut être surveillée et où la police peut prendre des mesures coordonnées en cas d’incidents majeurs. Il s’agit d’une étape importante vers une politique de sécurité coordonnée à Bruxelles, qui n’en est encore qu’à ses débuts. Selon les criminologues, l’organisme Bruxelles Prévention et Sécurité (BPS) devrait se détacher encore plus de la politique pour devenir une institution réellement autonome. En revanche, le pouvoir de BPS, et de la politique régionale de sécurité, reste limité car les six zones de police relèvent toujours de la compétence des bourgmestres bruxellois. Ils doivent donc travailler ensemble, sur base volontaire. Ce qui n’est pas toujours propice à une politique de sécurité efficace.

Five years after the attacks, Brussels has gained a state-ofthe art crisis centre. A war room from which Brussels can be surveyed and the police can take coordinated action in the event of major incidents.

It is an important step in a Brussels coordinated security policy that, allin-all, is still in its infancy. The Brussels prevention and security agency (BPV) should become even more detached from politics and be able to become a truly autonomous security institution, criminologists say. On the other hand, the power of the BPV, and of the regional security policy, remains limited because the six police zones still fall under the competence of the nineteen Brussels mayors. So they have to work together, on a voluntary basis. That is not always conducive to an efficient security policy.

FR

Volgens Vincent Francis en Els Enhus zijn de effecten van camera’s in de bestrijding van de criminaliteit eerder beperkt.

wel verklaringen voor. “De Brusselse politie besteedt tachtig procent van haar tijd aan ordehandhaving, en amper twintig procent aan criminaliteitsbestrijding.

Maar de politie heeft daar lak aan.

Agenten moeten tussenbeide komen bij burenruzies, terwijl ze liever misdadigers zouden arresteren.”

Volgens Enhus krijgt de politie, door het voortdurend tussenbeide moeten komen in de wijken, ook een verwrongen beeld van de samenleving. “Ze zien alleen de mensen met wie het misloopt. Dat versterkt het wij-zij-gevoel.”

Enhus gelooft dan ook niet dat een fusie van de Brusselse politie meteen soelaas kan bieden.

“Natuurlijk kan er dan efficiëntiewinst zijn, maar er zijn ook nadelen. Er is wijkpolitie en er zijn de patrouilles. Vandaag is het al zo dat een lange en zorgvuldig opgebouwde relatie tussen wijkagenten en bewoners in één klap stukgemaakt kan worden door een baldadig politieoptreden van een patrouille. Dat is nu al zo, met zes politiezones. Ik vraag me af of hoe je dat met één politiezone wél tot een goed einde kan brengen.

Kennis van het terrein is immers erg belangrijk.”

B R U Z Z | R E P O R TA G E

l icing gen

Momenteel is de zoektocht bezig naar een nieuwe topman. De vorige CEO, Jamil Araoud, is vertrokken naar het kabinet van PS-minister van Defensie Ludivine Dedonder.

Afwachten of de nieuwe topman van BPV wél een autonome instelling kan maken.

En de camerazaal en dispatching die BPV nu heeft? Kan die warroom helpen om het Brusselse veiligheidsbeleid te versterken? Francis en Enhus zijn het erover eens dat de effecten van camera’s in de bestrijding van de criminaliteit eerder beperkt zijn. “Alleen voor autodiefstal is het effect bewezen,” zegt Francis. Volgens Enhus is ook het sensibiliserende effect eerder beperkt. “Camera’s overal om de criminaliteit te bestrijden, dat klinkt natuurlijk goed, maar het is toch vooral een symbool,” zegt Enhus.

EN

17 M A A RT 2 0 2 1

I 25

WAAROM UNION EEN BLIJVER IS IN DE HOOGSTE VOETBALKLASSE

‘Ik zie mezelf als een bewaarder van dit legendarische erfgoed’ “We’re back and in it to stay.” Na een ongeziene dominantie in 1B zette Union Saint-Gilloise zaterdagavond de kroon op het werk tegen RWDM. L’USG keert na bijna vijf decennia terug naar de hoogste voetbalklasse. De Britse voorzi er Alex Muzio ambieert daar nog lang te blijven. En als u het ons vraagt, staan er Union mooie tijden te wachten.

“De eerste doelstelling is bereikt, nu gaan we bouwen.” — TIM DE NEVE

V

B R U Z Z | A N A LY S E

oor het eerst dit seizoen aanschouwde Muzio zijn troepen vanuit het Dudenpark. Corona, weet u wel.

Vanuit Londen volgde hij wel alle wedstrijden. De rechterhand van de steenrijke eigenaar Tony Bloom zag dat er aan de titel van Union niets af te dingen valt. De Brusselaars kroonden zich in recordsnelheid kampioen. De balans van 56 punten op 66 oogt indrukwekkend. “1B is nochtans helemaal geen zwakke reeks,” vindt Muzio. Goochelend met statistieken en weetjes onderbouwt hij die stelling. “Union is gewoon uitzonderlijk goed dit seizoen. Coach, staf en spelers leverden de perfecte collectieve prestatie. Alles viel in een plooi.”

Muzio volgt het Belgische voetbal op de voet. Ook de hymne van Union door het Brussels Philharmonic en de plagende spandoeken van RWDM waren hem niet ontgaan. “Ik kon er zeker om lachen. Dat getreiter hoort bij het voetbal en deze match,” grijnst de voorzitter. Wie laatst lacht, best lacht. Van de vier Zwanzederby’s dit seizoen won Union er drie. De aartsrivaal lonkte weemoedig naar de uitbundige taferelen na het laatste fluitsignaal.

“RWDM weerde zich kranig,” analyseert Muzio. “Het was een intense wedstrijd. Ik ben blij dat we het hier in eigen huis afmaken tegen de rivaal. We konden de titel pakken zonder te spelen, maar dat zou toch wat glans wegnemen.”

26

I

17 M A A RT 2 0 2 1

Van het obligatoire feestgedruis onder spelers en stafleden bleef Muzio ver weg. Ingetogen keek hij met pretogen toe vanaf de zijlijn. De Brit genoot in stilte. Ook in de bestuurskamer drukt de voorzitter zijn zin niet door. “Het draait niet om mij, maar om Union. Ik zie mezelf als een bewaarder van dit legendarische erfgoed. Een voorzitter moet niet aanwezig zijn. Zeker niet als het goed gaat,” zegt de nette Brit. “Deze club was er al lang voor ik arriveerde en zal er ook na mijn passage nog lang zijn.”

Voor de Duvel die hem in de handen werd geduwd, paste hij.

Muzio vroeg een glas witte wijn in de plaats. Dat zou diezelfde avond meermaals gevuld worden. Toch liet de wijn een lichtzure nasmaak na. “Het is echt triest dat hier geen supporters zijn voor dit historische moment. Voetbal is niets zonder fans. Hun afwezigheid werpt een schaduw op deze avond,” zegt Muzio. “Maar chapeau dat ze massaal de coronamaatregelen hebben gerespecteerd. Dat zal de gemeente hopelijk over de streep trekken om straks een titelviering te organiseren. Volgend seizoen zullen we sowieso van elke match een promotiefeest maken.”

Muzio looft vooral de collectieve prestatie van zijn team. Een sleutelspeler kiezen, kan hij niet.

“Iedereen speelde zijn rol. Het maakt dat we weinig zullen veranderen aan de ploeg voor

Vreugde bij Union, na bijna een halve eeuw mag het weer in de hoogste voetbalklasse spelen. © PHOTONEWS

volgende seizoen. Met deze kern kunnen we voort. Met een aantal versterkingen erbij zullen we competitief zijn,” aldus de voorzitter.

Op één huurling na lagen alle spelers onder contract bij de Brusselse club zelf. De komende weken en maanden zal er wel werk gemaakt moeten worden van contractverlengingen. Zo kunnen sterkhouders Loïc Lapoussin, Guillaume François en Mathias Fixelles straks al gratis weg. Casper Nielsen, Jonas Bager en Siebe Van der Heyden liggen nog slechts een jaar vast in het Dudenpark.

TOPCOACH Promoveert ook mee: Felice Mazzu.

Omdat hij zijn doelstelling, zijnde de promotie, heeft bereikt, wordt zijn contract automatisch verlengd. “Er is geen magische formule, maar Mazzu is wel een topcoach die een goede mentaliteit kweekt. Met hem

kunnen we nog jaren voort.” Union wil dan ook vooral een blijver zijn in 1A. “Na 48 jaar afwezigheid voelen wij geen plotse druk om hoog te eindigen,” tempert Muzio de verwachtingen. “Wij willen wel meer doen dan gewoon overleven.

Onderaan de ranglijst is niet onze plek. Tegelijk willen we goed voetbal op de mat leggen en competitief zijn.

Onze eerste doelstelling is bereikt, de volgende ambitie is om een stabiele eersteklasser te zijn. Maar laat ons vooral rustig bouwen.”

Als u het ons vraagt, heeft Union alles om een blijver te zijn op het hoogste niveau. Met een cultrijke traditie die ondanks het Britse geld behouden blijft, een hondstrouwe fanbasis, een populariteit die al een paar jaar opnieuw in de lift zit en vooral: financiële slagkracht. Muzio en Bloom pompten in 2020 liefst 17 miljoen euro in Union. In geen enkele Belgische profclub – ook niet

commerciële beperking is. Er is geen parking vlakbij. Een supporter die een pint gaat halen, mist op drukke avonden geheid een deel van de match. “Mijn droom is om al die voorzieningen hier te realiseren. We praten daarover met de gemeente,” zegt Muzio, die een verhuizing evenwel niet uitsluit. “Maar er is nog geen steen gelegd. In België duurt het doorgaans lang. Het wordt een werk van vallen en opstaan. Dus we blijven nog even op deze magische plek.”

“We hebben niet geïnvesteerd om binnen vijf jaar onze staart in te trekken.

We zijn hier om lang te blijven” ALEX MUZIO

Op korte termijn vinden er wel een aantal ingrepen plaats. Komende zomer al wordt de lichtsterkte in het stadion verscherpt en wordt een nieuwe grasmat aangelegd.

“Daarnaast hopen we snel een eigen trainingscomplex in Brussel te hebben (nu traint Union in Lier, red.),” blikt Muzio vooruit. Ook de faciliteiten van de jeugdacademie zijn aftands. “Die moeten vernieuwd worden. En de komende jaren maken we ook werk van onze communitywerking. Nu we weg zijn uit het verlieslatende 1B is er ruimte om aan die structurele basis te werken.”

Stilaan lijkt de slapende reus dus te ontwaken. Maar helemaal wakker is Union nog niet, dat weet Muzio.

“Hij is in elk geval geprikkeld en gewekt, maar hij ligt nog steeds in zijn warme bed. Er zullen nog prikkels volgen. Het is een langzaam proces, we willen geen stappen overslaan. Volgend seizoen zullen we pas zien hoe wakker de reus is, als de supporters er weer bij zijn.” Klinkt als een wenkend perspectief.

B R U Z Z | A N A LY S E

NIEUWE GRASMAT

Union-voorzitter

L’UNION EST DE RETOUR in 1A – werd vorig jaar meer geld geïnvesteerd. “En we doen dat niet om binnen vijf jaar onze staart in te trekken,” benadrukt Muzio. “We zijn hier om lang te blijven.”

Het zinnebeeld, maar tegelijk ook de achilleshiel van Union is het nostalgische en charmante Joseph Marienstadion. De beschermde art-decogevel van 110 meter lang in rode en witte baksteen met glas-in-loodramen spreekt tot ieders verbeelding. Sinds 1926 veranderde daar niets meer aan.

Pal daar tegenover steekt de

staantribune af op de heuvels van het Dudenpark, dat zijn bomen aan het voetbalveld leent als beschutting tegen zon, wind en regen. “Het is mijn favoriete plek ter wereld,” werpt een glunderende voorzitter op.

De keerzijde van de medaille: je mag er geen steen verleggen. En hoe fabuleus het stadion ook is, het voldoet niet aan de moderne noden.

Union heeft geen VIP-loges, geen plaats voor pers of extra sanitaire voorzieningen. Drie vierde van het stadion is niet overdekt, wat een

Après une position dominante sans précédent en 1B, l’Union saint-gilloise retrouve la première division. Le président Alex Muzio aspire à ne plus jamais quitter le club. Le Britannique de 36 ans souhaite conserver les joueurs actuels, en complétant l’équipe avec quelques renforts. L’entraîneur victorieux Felice Mazzu reste également à bord. Le stade Joseph Marien ne répond pas aux besoins d’un stade de football moderne, mais il restera le port d’attache de l’Union pour quelques années encore. Le président se réjouit particulièrement du retour des supporters. « Chaque match de la prochaine saison sera une fête promotionnelle. » FR

UNION SAINT-GILLOISE IS BACK Union Saint-Gilloise returns to the top division after an unprecedented dominance in 1B. President Alex Muzio aspires never to leave that league. The 36-year-old Briton wants to retain the current players, supplemented with a few reinforcements. The coach of success, Felice Mazzu, will also remain on board. The Joseph Marien stadium does not meet the needs of a modern soccer stadium, but it will remain the home of Union for a few more years. The president is especially looking forward to the fans returning.

“Every match next season will be a promotional party,” he said.

EN

17 M A A RT 2 0 2 1

I 27

NACHTLEVEN SNAKT NAAR PERSPECTIEF

Een jaar zonder feest Door bloemen neer te leggen bij enkele nachtclubs hebben de uitbaters en vaste bezoekers zaterdag een jaar sluiting symbolisch herdacht. Een perspectief op een heropening is er nog niet, en de overheidssteun is onvoldoende. Bovendien weegt een jaar sluiting niet alleen financieel, maar ook mentaal. “Een nachtclub is niet gewoon een plek waar je komt dansen en de rest vergeet, er zit een hele wereld achter.” — TEKST EN FOTO’S KEVIN VAN DEN PANHUYZEN

T B R U Z Z | R E P O R TA G E

erwijl in andere kerkgebouwen vijftien mensen welkom zijn, is de Spirito – een nachtclub in een voormalige Anglicaanse kerk vlak bij de Naamsepoort – vrijwel het hele jaar leeg geweest. In memoriam, Belgian club scene, staat er op een poster op de deur, bloemen en brandende kaarsjes op de treden in het portaal. Op zaterdag 13 maart, de dag waarop een jaar eerder ons land voor de eerste keer op slot ging door het coronabeest, herdenken de Belgische nachtclubs een jaar sluiting.

“Ik had nooit gedacht dat het zo lang zou duren,” zucht Delphine Martens, directrice van de Spirito, wanneer ze de deur van de kerk opent. “Een jaar geleden dacht ik dat het niet langer dan drie of vier weken zou duren. Eindelijk rust, dacht ik. Meer tijd voor mijn familie, want de werkuren in onze sector en een gezinsleven zijn een moeilijke combinatie.”

In een jaar tijd zijn de deuren van deze club slechts drie weken open geweest in de zomer, toen de horeca even open mocht. “We moeten ons steeds heruitvinden, wat een budget vergt. We hadden de zaal heringericht, zodat mensen in bubbels aan tafel zaten. Maar het heeft niet lang geduurd. Onze investeringen hebben niets opgeleverd,” zucht de directrice van de nachtclub opnieuw.

Ze beseft dat haar sector als laatste aan beurt zal komen voor versoepelingen. Perspectief is er nog

niet. “We begrijpen dat bepaalde maatregelen noodzakelijk zijn, dat een heropening in fases moet gebeuren. Maar we krijgen niet eens de kans. We horen nu dat we pas opnieuw open kunnen wanneer iedereen gevaccineerd is, maar in het tempo waaraan dat nu gebeurt, zal dat niet voor 2023 zijn,” lacht Martens. “Ik denk niet dat het nachtleven voor 2022 aan de beurt komt,” zegt ze op een serieuzere toon.

MYTHISCHE ZALEN Een jaar sluiting – wie weet hoelang de nachtclubs nog dicht blijven – betekent ook een financiële catastrofe, ook al maakt de Spirito deel uit van de grotere groep Art Blanc, die ook eigenaar is van Mirano in Sint-Joost-ten-Node. “De groep bestaat uit verschillende restaurants, clubs en evenementenzalen. Op alle niveaus is de groep het voorbije jaar zwaar geraakt, het gaat om de zwaarst getroffen sectoren.” In de hele groep zitten vierhonderd werknemers al een jaar zonder werk, in de Spirito gaat het om bijna zeventig mensen. “Maar dan zijn er nog dansers, dj’s, podiumbouwers, decorateurs, traiteurs, licht- en geluidstechnici.

Het is niet zomaar een nachtclub, een plek waar je komt dansen en je de rest gewoon vergeet. Er zit een hele wereld achter,” legt Delphine Martens uit.

Vorige week besliste de Brusselse regering om de steunpremies voor

niet-essentiële sectoren met 25 procent te verhogen. Nachtclubs en discotheken zullen daardoor op een premie van 75.000 tot 125.000 euro kunnen rekenen. Genoeg is het niet, klinkt het. “Hier feesten gewoonlijk vijfhonderd tot duizend mensen, in de Mirano tot 2.500 mensen. Het gaat om grote zalen in gebouwen die beschermd zijn. Dat vergt veel onderhoud,” vertelt Martens.

“De lange sluiting is een bedreiging voor deze mythische zalen, voor een deel van ons patrimonium. Het duurt nu al een jaar dat we deze kerk proberen te bewaren in een best mogelijke staat.

We moeten het gebouw blijven verwarmen en door de vrieskou was er schade aan het dak, waardoor het in de kerk binnenregende. De steunpremie is beter dan niets en zal ons wel helpen, maar het dekt de kosten zeker niet.”

TE LAAT Dat de financiële overheidssteun onvoldoende is, vindt ook Jon Tyler, oprichter en artistiek directeur van Bloody Louis, een nachtclub die vooral hiphop speelt in een galerij aan de Louizalaan. “Bovendien komt de hulp erg laat, pas na meer dan een jaar sluiting. Wij bestaan acht jaar en hebben het geluk gehad dat we als een goede huisvader over de zaken hebben gewaakt. We hebben genoeg geld opzij kunnen leggen.”

Wat het jaar aan omzetverlies heeft betekend, wil de oprichter van de

“We begrijpen dat bepaalde maatregelen noodzakelijk zijn, dat een heropening in fases moet gebeuren. Maar we krijgen niet eens de kans” DELPHINE MARTENS Club manager Spirito 28

I

17 M A A RT 2 0 2 1

club niet kwijt, maar 125.000 euro is nog niet genoeg voor de vaste kosten.

“Steunpremies om de kosten te dekken, is het minste wat je van de staat zou kunnen verwachten als hij je verplicht om te sluiten. Wij zijn niet verantwoordelijk voor de pandemie – we zijn al een jaar dicht en de coronacijfers blijven slecht – en hebben geen fouten gemaakt. De steunpremie is een mooi bedrag waarmee we even naar lucht kunnen happen, maar een reddingsboot is het niet.”

Nog meer dan de financiële gevolgen, vreest zowel Tyler als Martens voor de psychologische gevolgen van een jaar corona. De sluiting van de nachtclubs en de horeca is slechts een onderdeel van een jaar met minder sociaal contact, sociale afstand en minder vrijheid in het samenzijn. “Neem nu de avondklok. Om 22 uur moet je leven

“Ik hoop dat we op 31 december open kunnen, met een bevrijdingsfeest om een nieuw hoofdstuk te beginnen” JON TYLER

Onder meer aan de Fuse werden bloemen neergelegd voor de symbolische eerste verjaardag van de sluiting van de nachtclubs.

stoppen. Als je ’s avonds een vriend uit je bubbel bezoekt, moet je je naar huis haasten wanneer het leuk begint te worden. Dat verpest je avond,” vertelt Martens. “Zulke maatregelen wegen zwaar op het moreel van de mensen, want we sluiten ons op in een persoonlijke bubbel. Voor sommigen zal het zelfs moeilijk zijn om sociale contacten te hernemen. Het leven is herleid tot een cyclus van wakker worden, werken – al dan niet thuis – en slapen, zonder interactie met anderen.”

“Depressies, scheidingen en zelfmoordcijfers, daar praten we veel te weinig over. De mens is niet gemaakt om thuis opgesloten te zijn.

Je moet mensen kunnen ontmoeten,” vindt Tyler. “Op sociale media krijgen we veel berichten van onze bezoekers, jongeren van wie de jeugd wordt afgenomen. Zij voelen zich gestraft. We verhinderen hen

om te leven, om mensen te ontmoeten. Dat aanvaarden is moeilijk.”

ILLEGALE FEESTJES De jongeren aanvaarden de coronamaatregelen ook steeds minder, meent de oprichter van Bloody Louis. De coronamoeheid neemt toe, de coronamaatregelen blijven volgen wordt steeds moeilijker. “Dat zie je ook aan de evenementen die in het Ter Kamerenbos plaatsvinden. Mensen beginnen hun geduld te verliezen en hebben geen vertrouwen meer in de staat. Coronamaatregelen worden altijd maar verlengd en lijken amper een positief effect te hebben. Je kan mensen niet langer thuishouden, we willen weten waar dit naartoe gaat,” aldus Tyler. “We zien ook steeds meer illegale evenementen en feestjes. Die worden zelfs georganiseerd met de bedoeling om winst te maken. Voor ons is het moeilijk om

zulke zaken te zien en de staat lijkt er de ogen voor te sluiten.”

Als mensen in de illegaliteit feesten achter gesloten deuren, kan je het uitgaansleven maar beter encadreren, klinkt het bij uitbaters van nachtclubs. Voor 31 december dit jaar zal Bloody Louis niet opengaan, denkt Jon Tyler. “Ik hoop dat het die dag wel kan, met een soort van bevrijdingsfeest om de bladzijde om te slaan en een nieuw hoofdstuk te beginnen,” glimlacht hij. Toch is er nog een heel klein beetje hoop dat het vroeger kan.

Daar zou hij ook klaar voor zijn.

“Als we morgen te horen krijgen dat we mogen heropenen, werken we alleen met reservaties per zitplaats. Je mondmasker mag alleen af wanneer je aan tafel zit met je bubbel en er is plexiglas rond de tafels. We zouden daarnaast in meer veiligheidsagenten voorzien, om erop toe te zien dat de regels nageleefd worden,” aldus Tyler.

“Voor ons betekent het meer werk, meer kosten en minder inkomsten, omdat we minder mensen kunnen binnenlaten. Maar wij staan hier

vandaag met een positieve ingesteldheid, omdat we willen heropenen.

We moeten het leven hernemen, dat is het belangrijkste.”

Voor de symbolische herdenkingsactie hebben uitbaters en vaste bezoekers bloemen neergelegd voor onder meer de Fuse, C12, Madame Moustache en de Vaartkapoen. In totaal nemen 37 Brusselse en Vlaamse nachtclubs deel. “Het ziet er een beetje vreemd uit, maar het is een mooie actie,” zegt voorbijgangster Saranne wanneer ze even stopt voor een foto van de gesloten deuren van de Spirito. Het was een van haar vaste uitgaansplekken. “In het Brusselse nachtleven is dit een erg bekend etablissement. Dat het al een jaar dicht is, is triest.”

Saranne mist het nachtleven en vreest ook dat de heropening niet voor morgen zal zijn. “Het is heel lastig, om eerlijk te zijn. Twaalf maanden overleven gaat wel, maar langer wordt moeilijk. We hebben sociaal contact nodig. We hopen dat er tegen de zomer meer mogelijk zal zijn, maar het lijkt niet vooruit te gaan.”

UN AN SANS SOIRÉES En déposant des fleurs devant certaines boîtes de nuit, les propriétaires et les habitués ont commémoré symboliquement ce samedi un an de fermeture. Il n’y a aucune perspective de réouverture, et le soutien du gouvernement est insuffisant. Cela pèse autant sur les finances que sur le mental. « Nous comprenons que certaines mesures sont nécessaires, qu’une réouverture doit se faire par étapes, mais on ne nous en donne même pas la possibilité. Je ne pense pas que la vie nocturne reprendra avant 2022. » FR

B R U Z Z | R E P O R TA G E

Oprichter en artistiek directeur Bloody Louis

A YEAR WITHOUT PARTIES Owners and regular visitors symbolically commemorated one year of closure on Saturday by laying down flowers in front of a few clubs.

There is no prospect of reopening and government support is not enough.

But a year of closure weighs not only financially, but also mentally. “We understand that certain measures are necessary, that a reopening has to be done in stages, but they don’t even give us the chance. I don’t think nightlife will be up and running before 2022.”

EN

17 M A A RT 2 0 2 1

I 29

Big City Big City Big BigCity City Er valt heel wat te vertellen over het weer in België. Dat STEL ZELF JE VRAAG besefte ook astronoom en Aan deAdolphe oppervlakte is hier en EN STEM OP BRUZZ.BE statisticus Op hethet gezicht lijkt daar teeerste zien dat de grootste Op eerste gezicht lijkt Quetelet.

Al voor het dit een absurdeBrusselse vraag.

Hetwerf STELZELF ZELFJE JEVRAAG VRAAG ondergrondse dit een vraag.

STEL ontstaan vanabsurde ons land, in Het STEL ZELF JE VRAAG woord voor van de‘steenweg’ eeuw er zitisaan te woord ‘steenweg’ is voor EN STEM OP BRUZZ.BE 1827 overtuigde hij koning EN STEM OP BRUZZ.BE EN STEM OP BRUZZ.BE deze smalle almetrolijn komen.

De straat nieuwe deze smalle straat al Willem I der Nederlanden overschat, laat staan dat er Metro 3 zal de langverwachoverschat, laat staan dat er ervan om een Sterrenwacht op deze plek ruimte zou teop verbinding leggen tussen deze plek ruimte zou te bouwen in Sint-Joost. zijn voor een stadspaleis.

Evere en Vorst.

Een traject zijn voor een stadspaleis.

HetEn werd een Observatoritoch.

Brussel zou dat vandaag al gauw En toch.

Brussel zoudrie um Brussel voor Sterrenkunde, niet zijn, mochten kwartier duurt, zal dan maar Brussel niet zijn, mochten maar er werden ook ereen hier enen daar geen snelle twintig minuten er hier daar geen verdoken architecturale dagelijks meteorologische kosten.

Het plan suddert al verdoken architecturale parels zijn, precies opop die waarnemingen gehouden, lang, de zijn, intentie was er die al bij parels precies plek waar je ze het minst zoals meer temperaplek waar jede ze het minst deonder bouw van premetro — KAREL UIT BRUSSEL — BART UIT SINT-AGATHA-BERCHEM verwacht. tuurmetingen.

Quetelettot mat verwacht. van Brussel-Noord —— JULIAN In In dede Vlaamsesteenweg JULIANUIT UITSINT-JOOST-TEN-NODE SINT-JOOST-TEN-NODE Vlaamsesteenweg en noteerde vier keer per die Brussel-Zuid in 1976, wacht die verrassing wacht verrassing later viadie Sint-Gillis Albert dag hoe warm het was.tot Dat dede gevel van achter gevel van werd uitgebreid. wasachter voor die tijd ongebruinummer 46,46, waar hetopenbaar waar hetde Het idee om het kelijk.nummer Daardoor behoren Huis voor Podiumkunsten Huistemperatuurvoor Podiumkunsten vervoer sneller te laten Brusselse La Bellone te vinden is.is.

La Bellone te vinden circuleren intot het waarnemingen decentrum Langs destad, straatkant straalt Langs de straatkant van de zonder destraalt oudste ter wereld en was het gebouw weinig het gebouw weinig hinder van het andere België een vanuit: de een eerste bijzonders bijzonders uit: een het verkeer was er, maar landen die de meteorologie kleurloze gevel met kleurloze gevel met budget niet helemaal. uitgebreid bestudeerden. weliswaar een mooie weliswaar een Daarom werd ermooie beslist om Quetelet was sterk de omkadering de onder deomkadering trams in rond derond tunnels overtuigd vanAchter verregaande voordeur. die voordeur. de centrale Achter lanen tedie laten samenwerking tussen voordeur ligtligt een nauwe voordeur een nauwete rijden en genoeg ruimte De metrowerverschillende landen.

Dan gang, enen wie diedie neemt, gang, wie laten om die later neemt, om te ken in 1974 ziet het ‘Bellonahuis’ konden immers gegevens ziet het ‘Bellonahuis’ aan de vormen tot een volwaardige verschijnen.

Het valt te te worden uitgewisseld Adolphe verschijnen. valt metro.

Zo ver Het zijnen wede nu. De Maxlaan. bestempelen als een veranderingen in de bestempelen als een tunnels van Albert tot het © PHOTONEWS verborgen parel, maar het atmosfeer voorspeld. verborgen parel, maar Noordstation worden dehet is ook een stedenbouwis ook een stedenbouwDankzij de jaren inspanningen komende omgebouwd, flater.

ErEr werd kundige flater. werd vankundige Quetelet had België in zodat er een metro kan immers volledig rond immers volledig rond 1876 al weerbulletins. rijden. gebouwd, waardoor hethet gebouwd, waardoor Naarmate dehet jaren Voor tweede deel van vrijwel onzichtbaar is.is. vrijwel onzichtbaar vorderden, werden het traject is hetdie een ander Dat Bellonahuis had netnet Dat Bellonahuis had verhaal.

De gemeenten steeds accurater, ook omdat zozo goed op de Grote Markt goed op deEvere Grote hebben Markt Schaarbeek en er altijd meer samenwerkunnen staan, want kunnen staan, want voor een groot deel nog kingarchitect was tussen landen. geen JanJan Cosijn De site van het KMI in Ukkel, hier gefotografeerd in de jaren 1920. architect Cosijn metro op hun grondgebied, Quetelet beperkte zich tekende ook hethet Bakkers© PHOTONEWS tekende ook Bakkersdusniet moeten ondergronds echter totnu deerhet meteorohuis, waar café LeLe HetHet Bellonahuis dateert uituit de de late zeventiende eeuw. huis, waar nu het café Bellonahuis dateert late zeventiende eeuw. nieuwe tunnels ook worden logie, hijd’Espagne verrichtte in Roy wordt © BELGA Roy d’Espagne wordt © BELGA gegraven.

Op het traject en gebruikte andere domeinen pioniersbestuderen. Ook de steeds meer. Ook de wijken uitgebaat.

Het Bellonahuis uitgebaat.

Het Bellonahuis bestuderen heeft een diameter van tien zal merken van de graafwerdie plekken wonen, zich komen zeven nieuwe statistiek om bijvoorbeeld werk.

Zo paste hij de temperatuurmetingen rond de Sterrenwacht, die ontwierp hij voor Nicolaas ontwierpLiedts, hij voor Nicolaas meter, met vooraan ken,” reageert Elien De zorgen beginnen te maken stations: Colignon, criminaliteit, huwelijks- en kansberekening en een waren minder accuraat. De toen aan de SchaarbeekseBally, vermoedelijk Bally, vermoedelijk snijinstrumenten, gevolgd Swaef, woordvoerder van over de werkzaamheden die Verboeckhoven, Riga,een Linde, de weer symbool voor centrale poort. zijn wapenhandelaar. zou zijn opvolgster: Olympia zelfmoordcijfers in Er kaart te statistiek, die tot danDat toe dichte bebouwing hield – poort lag, raakten dichter weer symbool voor de centrale poort.

Er zijn wapenhandelaar.

Dat zou zijn opvolgster: Olympia door een schild waar de Beliris. “Een tunnelbooronder hun indicaties voeten zullen Vrede en Bordet.

Anders dan nog opoffering. andere naar een verklaring kunnen Mancini, bekend maar brengen. vooral werden gebruikt inzijn toen al een – de warmte vast bebouwd.

De eerste opoffering. nog andere indicaties naar een verklaring kunnen zijn Mancini, een bekend maaren arbeiders en de machinerie machine zal zich onderplaatsvinden.

Maar Beliris, bijvoorbeeld metrolijnen 2 hethet oorlogsenen hethet voor dede verschillende vooral berucht figuur de astronomie, toe in de dat beïnvloedde de aan straatverlichting maakte oorlogsvoor verschillende vooral berucht fi guur aan inzitten.

De gegraven gronds een weg banen van dat de werkzaamheden en 6, die voor groot deel VERHUIZING MINNARES VAN DEDE jachtleven te te vinden in in dezal verwijzingen dieeen in in dede het Franse hof, in in de tijdgrond MINNARES VAN sociale wetenschappen.

Hij waarnemingen.

De het voor het instituut jachtleven vinden de verwijzingen die het Franse hof, de tijd wordt achteraan Lodemet Haren tot het Noordstation.” van uitvoeren, stelt hen gerust: de kleine Ring volgen, loopt ZONNEKONING façade, maar evengoed verscholen zitten.

ZoZo Zonnekoning ZONNEKONING façade, maar evengoed gevel verscholen zitten. van Zonnekoning Lodewougevel de variabelen van Sterrenwacht verhuisde moeilijker om de sterren de negentiende eeuw volgwagens naar boven Dat imposante werktuig “We hebben voor de bouw dit traject onder de huidige Instaat er op het dak een prijkt het beeld van wijk XIV. Daar kwam ze ze Het is niet duidelijk welke staat er opBrussel het dak een prijkt het beeld van wijk XIV.inDaar kwam Hetwaar is niet duidelijk welke sociale fenomenen daarom 1890 naar het goed te nemen en te verstedelijkte gebracht.

De machine graaft zal ter hoogte van Haren van de tunnels een techniek straten en huizen.

Niet standbeeld van een Bellona, de Romeinse terecht toen ze trouwde met versieringen Nicolaas Bally standbeeld van een Bellona, de Romeinse terecht toen ze trouwde met versieringen Nicolaas Bally niet alleen de grond weg, ze dertig meter onder de grond de gekozen Die waarbij jedan bovenverwonderlijk dat buurtbepelikaan. staat godin van dede oorlog, boven graaf Eugène dede Savoie. liet aanbrengen enen welke pelikaan. Die staat dan godin van oorlog, boven de graaf Eugène Savoie. liet aanbrengen welke brengt ook meteen de gaan. De gigantische boor gronds normaal gezien niets woners die vlak bij een van

BR Z ZZ Z| B | IBGI GC ICTIYT Y BU RU BRUZZ | BIG CITY

BRUZZ | BIG CITY

Waarom wordt Watisis gebeurt er als de gemiddelde Wat het verhaal Wat hettemperatuur verhaal metrolijn 3verstopte onder mijn van onsde land gemeten achter achter de verstopte huis wordt gebouwd? in Ukkel? gevel van La gevel van LaBellone?

Bellone?

Lees en bekijk de

Lees enbekij de LeesLees en bekij kbekij dekkde en antwoorden antwoorden antwoorden antwoorden opop dede Big-Cityvragen viavia Big-Cityvragen opBig-Cityvragen de Big-Cityvragen op de via via bruzz.be/bigcity bruzz.be/bigcity BRUZZ.be/bigcity bruzz.be/bigcity I 17 M A A RT 2 0 2 1 2 8 23I 80 2180I MI2 4A2AF4ERFBTER2BU0RA2UR1AI R2I0 22 01 2 1

Check ook onze Instagrampagina, Check ook onze Instagrampagina, Check ook onze Instagrampagina, Check ook onze Instagrampagina, elke donderdagnamiddagvertelt vertelt Luana elke donderdagnamiddag Luana elkeelke donderdagnamiddag vertelt Luana donderdagnamiddag vertelt Luana Difficile een nieuw Big City-verhaal.

Difficile een nieuw BigBig City-verhaal.

Difficile een nieuw Big City-verhaal.

Difficile een nieuw City-verhaal.

toen nog landelijke en hoger gelegen Ukkel. In eerste instantie werden de betonnen tunnelwand metingen zowel in aan.

Zes maanden na haar “We hebben voor die Zes maanden na Sint-Joost als inhaar Ukkel huwelijk met dede graaf beviel techniek gekozen, omdat die huwelijk met graaf beviel uitgevoerd.

Zo kon ook het zezo algoed van haar eerste zoon. alshaar geen lawaai of ze al van eerste zoon. verschil in temperatuur Vermoedelijk was haar man trillingen bovengronds Vermoedelijk was haar man binnen envan buiten de stad niet de vader het kind, veroorzaakt.

Ook het risico niet de vader van het kind, worden Maar maar wel debestudeerd.

Zonnekoning op wegverzakkingen is maar wel de Zonnekoning toen de activiteiten zo goed zelve.

Ze was een van zijn miniem,” uit. zelve. Ze legt wasDe eenSwaef van zijn als volledig werden maîtresses en werd door “Er wordt zeven dagen per maîtresses en werd door overgenomen Ukkel, hem zelfs benoemd tot week gegraven eninzo hem zelfs benoemd tot raakte het oude gebouw eerste hofdame, demeter hoogste schuiven we tien per eerste hofdame, de hoogste vrouwelijke positie aan het van de Sterrenwacht in dag op. Dat betekent dat vrouwelijke positie aan het Franse hof.

Sint-Joost in verval.

Op het werkzaamheden maar een of Franse hof.

Steeg hethet allemaal plateau inhaar Ukkel daarentetwee dagen plaatsvinden Steeg haar allemaal naar hethet hoofd?

Misschien gen kon de Sterrenwacht naar hoofd? onder een huis ofMisschien perceel dat wel, want ze raakte wel, ze en raakte op hetwant traject ligt. uitbreiden inDe 1913 verwikkeld verschillende verwikkeld verschillende eigenaars van woningen splitste in dein organisatie in moordschandalen.

ZeZe werd moordschandalen. werd waar de de tunnel onder komt twee: Koninklijke niet enkel verdacht van dede enkel verdacht van teniet liggen, zijn intussen Sterrenwacht en het moord op haar eigen man, moord op haar eigen man, gecontacteerd.”

Koninklijk Meteorologimaar ook van diedie opop andere maar van scheook Instituut, het andere KMI. maîtresses van Lodewijk ANTITRIL maîtresses van Lodewijk De dagelijkse temperaXIV. ZeZe werd verbannen van XIV. werd van “Ook zodra deverbannen metro rijdt, tuurmetingen in Ukkel zijn het Franse hof en kwam invan het Franse hof en kwam in zullen bewoners er niets nog altijd de referentie Brussel terecht.

Eerst zou Brussel terecht.

Eerst zou merken,” zegt De Swaef. voor België.

Omdat die al ze“Metrolijn een tijdje inzal het kasteel ze een tijdje in het kasteel 3 lager liggen zo lang vanaf dat plateau van Tervuren gewoond vande Tervuren dan huidigegewoond metrolijnen. gebeuren, zalomdat daar niet hebben, maar omdat zeook hethet hebben, ze De sporenmaar worden uitgerust snel verandering in komen, ook daar te bont maakte, ookeen daarantitrilsysteem te bont maakte, met en want dat zou de nauwkeuwerd ze ze verplaatst naar het werd verplaatst naar de tunnelwand wordt zo het Bellonahuis.

Daar woonde righeid dat van detrillingen langeterBellonahuis.

Daar woonde gebouwd de ze ze een paar jaar. mijnstudies in het gedrang een paar jaar. worden geabsorbeerd.”

Na haar volgden kunnen brengen.

Na haar volgden TempeDe werkzaamheden aan welgestelde bewonerszijn ratuurmetingen welgestelde de tunnel zijnbewoners nog niet voor elkaar op.op.

In In 1913 lietliet elkaar 1913 immers meteen.

Deprecisiewerk. effectenstudie burgemeester Karel Buls burgemeester Karel Buls Vandaag gebeuren deIn van deze fase loopt nog. hethet huis opkopen door dede huis opkopen door metingen met automatiafwachting van de definitieve stad Brussel. DeDe politie stad scheBrussel. thermometers, vergunningen, zijnpolitie de maar heeft er er een bureau gehad, heeft een bureau elke dag, stiptwerken omgehad, acht voorbereidende weluur dede kostuums van dede kostuums van al ’s begonnen, morgens,bijvoorbeeld wandelt er nog Ommegang zijn er er bewaard Ommegang bewaard aan het Liedtsplein.

Voor de iemand hetzijn grasveld van enen hethet was ook een was ooktunnel een van werken aan de het KMI op, naar een van bezienswaardigheid tijdens bezienswaardigheid tijdens start gaan, begint immers al de58. witte houten bakken, Expo In In de jaren 1980 Expo 58. de jaren 1980 deom bouw van de stations. op een kwikthermomewerd hethet een huis voor werd een voor Daar dehuis buurtbewoter zullen te observeren in welke podiumkunsten.

DeDe ruimte podiumkunsten. ruimte ners meer hinder van stemming de temperatuur tussen het oude huis en hethet tussen het oude huis ondervinden, want de en bouw ons die dag zal brengen. nieuwe huis werd een nieuwe huis werd eenduurt van sommige stations Het oude gebouw van de overdekte binnenkoer, waar overdekte binnenkoer, waar paar jaar.

HopenLa maar deeen culturele instelling Sterrenwacht staat er de culturele instelling La dat de nu bewoners troost Bellone geregeld trouwens nog altijd, het Bellone nu geregeld vinden in de gedachte dat optredens, ligt aanontmoetingen het naar de stichter optredens, ontmoetingen hun woonplaats binnen een enen culturele activiteiten genoemde Queteletplein, culturele activiteiten paar jaar aan een vlotte organiseert.

DeDe schoonheid organiseert. schoonheid in de schaduw van de metroverbinding ligt. zijn, mag dan wel verdoken mag dan wel verdoken zijn, Astro Tower. er er wordt gelukkig wel nog wordt gelukkig wel nog Alle infouitgepakt. over metrolijn 3 is altijd mee altijd mee uitgepakt. te vinden op metro3.be

VOLGENDE KEER VOLGENDE KEER VOLGENDEWEEK WEEK VOLGENDE Waarom wordt dede Waarom wordt is de historiek WatWat gebeurt er als er onder gemiddelde temperatuur gemiddelde temperatuur van de slachthuizen mij nons huis een metrolij n van ons land gemeten in in van land gemeten inUkkel?

Brussel? wordt gebouwd?

Ukkel?

Culture.

NL | FR | EN A HEART FOR THE ARTS, ALSO DURING THE LOCKDOWN

DICHTER ROLAND JOORIS OVER 100 JAAR ROGER RAVEEL

‘Hij was altijd de weerbarstige figuur aan de zijkant, in zijn dorp, in de wereld’ RAP PEET (LE 77) DEBUTEERT SOLO

‘Ik denk graag na over het leven, maar noem me alsjeblie geen filosoof’

PASSA PORTA FESTIVAL A CLOSER LOOK AT OUR NEED FOR A BOOK

‘Literature is not outside the world, it echoes in the streets and adorns walls’

Culture. Cabin Fever

‘Je ne sépare jamais l’intelligence du corps’ FR

La toute nouvelle directrice du Théâtre Varia a vécu la période de confinement comme un repli sur son propre univers mais aussi, grâce à ses lectures et écoutes, comme une ouverture vers un imaginaire fort. Bienvenue dans la bulle de Coline Struyf.

— GILLES BECHET

C’est dans une période particulièrement difficile pour les arts vivants que Coline Struyf a appris sa nomination au poste de Directrice générale et artistique du Théâtre Varia. Son dossier de candidature rédigé pendant le confinement en est forcément contaminé. « Ça m’a donné envie de proposer un projet optimiste qui renforce les valeurs d’entraide, de coopération et de bienveillance. » Pour la jeune directrice, également autrice et metteuse en scène, ces derniers mois ont été mobilisés par l’écriture et les premières répétitions de son prochain spectacle, toujours prévu pour la rentrée de septembre. Intitulé Dans la nuit, il suit différents personnages impliqués ou affectés par une insurrection qui déborde la ville. C’est un spectacle qui interroge la légitimité du basculement de la désobéissance civile à la violence.

CELLES QUI RÉSISTENT Dans cette période accaparée par son projet théâtral, son premier choix de lecture est l’ouvrage collectif Combattantes. Une histoire de la violence des femmes en Occident, publié sous la direction de Martial Poirson. « Ça remet en lumière des femmes, héroïnes du quotidien, qui ont mené des combats dans le cadre d’actions de désobéissance civile. On a trop souvent l’habitude de voir les femmes d’abord comme des figures victimaires. Elles sont souvent représentées comme des êtres fragiles. Il est nécessaire de réhabiliter des modèles de combattantes au sens de résistantes qui agissent pour faire passer leurs convictions. » En 2018 avec Ce qui arrive, elle avait adapté Ici de Richard McGuire. On ne s’étonnera pas que les romans graphiques se retrouvent en bonne place sur ses étagères. Son dernier coup de cœur se porte sur L’accident de chasse de 32

passent par le sensitif pour ouvrir à des champs autres que celui de notre quotidien. Ici, ce qui m’intéresse, ce n’est pas tant l’histoire que la manière avec laquelle le paysage finit par être imprégné du point de vue et de la sensibilité d’un personnage. » Souvent interrogé en ces temps de pandémie pour ses analyses sans concessions de la vie en société, Alain Damasio est un observateur avisé, doublé d’un romancier à l’imaginaire puissant. « Sa manière de percevoir le monde m’intéresse et c’est ce qui m’a donné envie de lire La Horde du Contrevent. » L’ouvrage nous plonge dans un monde d’après la catastrophe où la planète est balayée par des vents d’une grande violence. Dans un paysage dévasté, une communauté tente de remonter à l’origine du Coline Struyf : « J’apprécie comment les podcasts Les couilles sur la table vent dans l’espoir et Kiffe ta race abordent les questions de racisme et de sexisme. C’est d’apaiser le monde. direct, joyeux et ludique sans être donneur de leçons.» « Au plus ils remontent le vent, au plus son impact devient violent. C’est une David L. Carlson et Landis Blair, qui étude de la résilience qui passe par le corps. raconte la retrouvaille-confrontation entre un Notre vrai capteur du réel, c’est le corps. Je ne fils et son père aveugle où un crime atroce de sépare jamais l’intelligence du corps. Et le la mafia à Chicago rencontre l’enfer de Dante. théâtre interroge fondamentalement ce corps « Ce qui comme un outil de perception et de mise en m’attire dans les lien. On peut tenter de se défaire de cette romans graimposition biologique, mais elle nous phiques, c’est rattrape. » comment ils mènent leur À TABLE ! narration à travers des images qui ne Se nourrir est assurément une de nos décrivent pas une fonctions biologiques indispensables, mais action ou une cela peut être bien plus que ça quand elle est situation mais occasion de partager. C’est ce qui a attiré

Quarantoon NOÉMIE MARSILY Coline vers La Table d’Aline de la cuisinière instagrameuse Aline Gerard. « Bien plus qu’un livre de cuisine, c’est déjà un très bel objet avec de belles photos et une présentation soignée.

Mais ce qui m’a surtout séduite, c’est le ton du livre qui considère la cuisine comme une histoire d’amitié, d’amour et de famille. Je l’ai lu comme un roman. On le goûte en le lisant. L’écriture adopte une adresse amicale et assez directe qui vient chercher le lecteur. Je le lis, je le referme et après seulement, je commence à faire la cuisine. » Ces derniers mois, Coline Struyf a aussi fait de l’écoute de podcasts et particulièrement ceux hébergés par la plateforme Binge audio. « J’apprécie la manière avec laquelle Les couilles sur la table et Kiffe ta race abordent les questions de racisme et de sexisme. C’est direct, joyeux et ludique sans jamais être donneur de leçons. J’aime

beaucoup aussi La Dose qui répond de manière claire et complète à des questions complexes posées par les auditeurs en faisant appel à des spécialistes. Quand l’émotion n’est pas coupée de l’intelligence et que la poésie n’exclut pas l’analyse, ça fonctionne. C’est nécessaire de les entremêler. » Pour ajouter une bande son à ces lectures, elle nous conseille The Crossing, le dernier EP de River into Lake, le projet musical de Boris Gronemberger. « Il y a dans cette musique quelque chose de joyeux et dynamique couplé à une douceur et une mélancolie profonde qui en fait un voyage assez entêtant. »

33

Culture. Rap bijschrift

OP DE SOFA BIJ DR. PEET

‘Ik wil ergens raken, maar ik ga niet rennen’ NL

“J’attendrai mon tour pour être un roi,” zingt Peet op zijn solodebuut. Hij hoeft niet langer te wachten.

Met het diep in zijn ziel spittende Mignon voegt hij zich bij de Brusselse raproyalty. “Ik wou dat mijn moeder deze plaat had kunnen horen.”

— TOM ZONDERMAN, FOTO’S HELEEN RODIERS

34

Peet Geboren als Pierre Mignon op 7 november 1992, groeit op in Walhain-Saint-Paul en Kraainem Droomt er als jonge ket van om achtereenvolgens archeoloog, advocaat en professionele skater te worden Studeert geluidsingenieur aan het SAE Institute Bruxelles, volgt daarna een filmopleiding aan Narafi Vormt met Félé Flingue, Morgan en Rayan Brussels meest geflipte rapcrew, Le 77, naar het huisnummer van hun (vroegere) woonst in Laken Speelt met Le 77 het voorprogramma van Roméo Elvis in Recyclart en ontmoet daar Zwangere Guy, het begin van een bloedbroederschap

▼

BRUZZ | INTERVIEW

Debuteert in 2017 solo met de ep Peate, in 2018 volgt Mecman.

Mignon is na drie albums met Le 77 zijn eerste volwaardige soloplaat

35

OP DE SOFA BIJ DR. PEET

BRUZZ

| INTERVIEW

▼

N

et voor ik aanbel bij een doormidden gekliefde en weer aan elkaar gelijmde villa in een residentieel deel van de Ukkelse Kalevoetwijk, zoeft een in het zwart gehulde skater me voorbij op het voetpad.

Het is Pierre Mignon, beter bekend als Dr. Peet, of Peet, een van de drie bawlers van de Lakense rapcrew Le 77, maar sinds 2017 ook solo actief.

“Ik heb geen rijbewijs, ik doe alles al skatend,” zegt hij wanneer hij even later met een grote glimlach de deur van zijn huis open zwaait. De rapper hokt hier samen met manager Rayan en Morgan, de beatmaker van Le 77 die eind vorig jaar debuteerde met het veel te weinig gefêteerde Fleurs confinées. Een studentikoze plek, met als ontvangstcomité in de gang een leger sneakers rond een bende over elkaar struikelende boards, een vinyl van The George Benson cookbook, drie katten die net als de entourage van Peet binnen en buiten lopen, en een grote sofa.

“Deze plek betekent veel voor mij,” vertelt Peet terwijl hij in het beige meubilair onderuitzakt. “Ik hou ervan om een stap in de wereld te zetten, maar ik ben ook graag thuis. Ik ben nogal casanier, zoals we dat in het Frans zeggen. Deze wijk is totaal anders dan het veel multiculturelere Bockstael in Laken, waar ik voordien een appartement huurde. Het gonst hier veel minder van de drukte. Maar ik vind het leuk om verschillende kanten van Brussel te leren kennen.”

In deze uithoek, ver weg van het poshe deel van Ukkel, kwam hij een jaar geleden terecht, net toen corona de kaarten van onze levens

kan kruipen. Ik kan hier mijn tijd nemen om dingen op te nemen, te herbeluisteren en bij te schaven, zonder dat er een geluidsingenieur in mijn nek zit te hijgen. En plus, het is niet makkelijk om je helemaal bloot te geven als er veel mensen op je vingers staan te kijken.”

En of hij zich op Mignon blootgeeft, of beter: in de spiegel kijkt. “Parfois j’me demande c’que j’fais vraiment sur terre / Dis-moi c’est quoi ma quête / Faire des maquettes ?” klinkt het meteen in de met weemoedige stem gezongen opener ‘Pierrot’. “Ken je dat liedje? (Zingt) ‘Au clair de la Lune / Mon ami Pierrot / Prête-moi ta plume / Pour écrire un mot.’ Het is natuurlijk ook een woordspelletje tussen een pierrot en mijn voornaam, maar ik zit vaak met mijn hoofd dans les étoiles. Als ik met vrienden ben, knippen ze tijdens de gesprekken weleens met hun vingers, ‘Hé, Peet, we zijn hier!’ Ik had dat als kind al. Mijn moeder zette me soms op de toog van de winkelgalerij waar ze werkte, en dan staarde ik met mijn bolle wangen gewoon wat vooruit. Als een kleine boeddha.” (Lacht) Terwijl de wereld rond hem zot draait, kruipt hij graag in zijn kleine cirkel. Al dan niet met een jonko erbij. “Doorgaans rook ik CBD (cannabidiol), dat voel je amper,” zegt hij terwijl hij Rayan om een lang blaadje vraagt en de daad bij het woord voegt. “Joints zijn een gewoonte geworden. Als ik in de studio zit, hoort daar een doobie bij.” De woonkamer vult zich met rook. “Misschien zou ik niet op dit punt geraakt zijn zonder die jonko’s, ze brengen me in the zone.”

“Ik droom van een plek waar ik met mijn vrienden kan gaan wonen, waar we onze eigen groenten verbouwen en dieren houden, met een skatepark en een zwembad”

herschudde en het livecircuit als een kaartenhuis in elkaar stortte. De concerten mist hij het meest, vertelt hij. Maar ook de vrijheid in de avondlijke uren. “Je moet altijd kijken hoe laat het is als je nog snel even in de winkel een biertje wilt gaan halen. De eerste weken vond ik wel cool. Het weer zat mee, we zaten in de tuin.

Maar nu ben ik het spuugzat.” Hij leerde tuinieren, bakte brood, besefte wie er écht belangrijk was in zijn leven en sloot zich op met de nummers van Mignon.

Een deel van zijn solodebuut werd ingeblikt in de Ardense Gam Studio, waar ooit Marvin Gaye nog aan zijn laatste plaat sleutelde. Maar het gros nam hij hier in Ukkel op, in de veranda, en in de studio in het hok achteraan in de tuin.

“Het is geen professionele boîte, maar ik voel me comfortabeler als ik in mijn eigen kleine bubbel 36

Ze kleuren ook zijn chillhop, voor Peet geen harde streetrap maar half gerapte, half gezongen hiphop om bij weg te zakken. In ‘Flemmard de qualité’ gaat hij nog een stap verder: Peet is goed in nietsdoen, rapt hij. “‘Maar je brengt in een verschroeiend tempo muziek uit?’ zeggen journalisten me dan. Misschien, maar toch ben ik iemand die graag alles à l’aise doet. Ik wil wel ergens raken, maar ik ga niet rennen. Ik hoef niet vanaf acht uur ’s ochtends bezig te zijn, ik zal me niet schuldig voelen als ik een hele dag achteroverlig in de zetel om wat te mijmeren of naar muziek te luisteren.”

Om niet elke dag met zijn hoofd in de wolken te vertoeven, werkt Peet ook nog enkele dagen per week bij Nona, de pizzeria aan Sint-Katelijne. Al zit hij daar nu op tijdelijke werkloosheid.

“Ik ben dat altijd blijven doen. Als je alleen met

Peet in de sofa van zijn homestudio: “Toen mijn vader naar de plaat luisterde met zijn vrienden, hebben ze allemaal moeten huilen.”

je muziek bezig bent, kan je leefwereld heel beperkt worden. Een beetje zoals met corona. In de horeca werken, trekt me het echte leven in.

Nu, als ik zou kunnen leven van mijn muziek alleen, ga ik er toch mee ophouden.”

MAMAOUTAI? “A quoi l’homme sert ? / J’ai l’impression qu’il prend trop d’place dans notre atmosphère / J’crois qu’c’est l’heure de méditer / Qu’est c’qu’on laisse à nos héritiers?” filosofeert Peet in het naar Homerus (Homère in het Frans) knipogende ‘Homser’. “Ik discussieer graag over het leven, de liefde, haat, de toestand van de wereld, je erfenis. Ik ben opgegroeid in een familie met een open geest. Maar noem me alsjeblieft geen filosoof, hé. Op dezelfde manier word ik niet graag een artiest genoemd. Iedereen is op zijn eigen manier een kunstenaar.”

Het gezin Mignon woonde aanvankelijk in Walhain-Saint-Paul, een landelijk gehucht in de schaduw van het Waals-Brabantse Waver. “Als kind was dat een droomplek,” glimlacht hij. Op zijn achtste verhuisde hij met zijn broer en zus naar Kraainem. Daar droomde hij ervan om skatepro te worden, maar in de aanpalende grootstad verpandde hij zijn hart aan de hiphop.

Dat was tien jaar geleden. Ondertussen is de hoofdstedelijke hiphopscene geëxplodeerd als een uit de kluiten gewassen Wu-Tang Clan.

Maar wil hij ook niet uitbreken? “Brussel is een dorp, ja. Iedereen kent iedereen. Soms wil ik daarboven uitstijgen, maar ik zal altijd wel blijven zeggen dat ik van Brussel ben.”

Wie Brussel zegt, zegt Zwangere Guy. “Aah, Gorik, c’est le burgemeester! Wat Damso en Roméo Elvis gedaan hebben voor de Franstalige hiphopscene in België, heeft hij voor de Nederlandstalige rap gedaan. Hij is mijn grote broer.

My man. Zijn manier van werken heeft een grote

OP EEN EILAND Wat zijn moeder hem leerde, was relativeren en aanvaarden dat je niet kan opboksen tegen het lot, vertelt Peet. Dingen gebeuren omdat ze moeten gebeuren. “Als je zo denkt, is het makkelijker om vooruit te gaan in het leven. Ook met de dood van moeder. Oké, ze is er niet meer, en ik had doodgraag gewild dat ze mijn plaat had gehoord, maar misschien heeft dat me net voortgestuwd om te evolueren tot wie ik nu ben.

Ik wil positief blijven, ook als het tegenzit.”

In de liefde, bijvoorbeeld. “J’crois qu’pour l’instant c’est pas pour moi,” klinkt het openhar-

tig in ‘Out’. “Mijn ouders zijn altijd heel hecht geweest. Toch wil ik de liefde niet als Disneyland zien. Ik ben een dromer, maar ik heb er vertrouwen in. Op een dag zal ik wel de persoon ontmoeten die ik nodig heb.”

Terwijl bij Le 77 de rhymes gevernist zijn met een laagje ironie en zelfrelativering, vertoont die glans bij Peet meer barsten. “De draak steken met jezelf is typisch Brussels. Rap is vaak ook heel stoer en heel serieus. Dat beeld wilden we met Le 77 graag onderuithalen. Maar solo wil ik dieper graven, en het publiek iets meegeven.” In Mignon, de titel van zijn plaat, zit geen ironie?

“Het is mijn achternaam, hè. Ik wilde gewoon zeggen dat ik met deze plaat helemaal in mezelf kruip, dat ik mijn lijf en leden tegen het licht houd. Ik wist altijd al dat ik een plaat zou maken die zo zou heten. Veel mensen weten niet eens dat het écht mijn achternaam is. Of ik mignon ben? Goh, het is niet aan mij om dat te zeggen.”

Een jaar geleden liet hij zijn naam boven zijn navel tatoeëren. “Kijk,” zegt hij terwijl hij zijn trui omhoogtrekt. “Die heb ik speciaal voor mijn plaat laten zetten.” Hij haalt er de vinyl van zijn album bij, zijn ontblote torso prijkt met zijn verse tatoeage in zwart-wit op de cover. Binnen in de openklaphoes prijkt een foto van een stralend jongetje met kortgeknipte ninetiescoupe: de elfjarige Pierre Mignon, met zijn eerste skateboard. En een vrolijke blik vol dromen.

Zeventien jaar verder heeft hij zijn quête gevonden. “Moi j’veux m’acheter une île y construire des maisons / J’ai trouvé ma quête, j’vais p’têtre retrouver ma tête,” zingt hij aan het einde van ‘Pierrot’. Hij veert recht uit de sofa: “Haha, dat is natuurlijk een utopie, maar ik droom van een plek waar ik met mijn vrienden kan gaan wonen, waar we onze eigen groenten verbouwen en dieren houden, met een skatepark en een zwembad. Ach, je wilt iets positiefs achterlaten. Dát is mijn queeste.”

PEET: MIGNON Albumrelease: 19/3 (Top Notch/Universal)

SUR LE DIVAN DU DR. PEET

ON THE COUCH WITH DR. PEET

Pierre Mignon, alias Dr. Peet, ou tout simplement Peet, fait fureur depuis cinq ans avec le laconique groupe de rap de Laeken, Le 77. Aujourd’hui, il vit dans un quartier d’Uccle et débute en solo avec Mignon, son premier album en tant que tel après les EP Peate et Mecman. Dans Mignon, il se dévoile, montre son côté le plus philosophique, donne son avis sur l’amour et la paresse, parle de son désir de parcourir le monde, d’acheter une île et de fonder une communauté autonome. Mais il va plus loin dans ‘Rêves’ et ‘17’, des chansons sur sa mère, à qui il a dû dire adieu il y a sept ans. « Lorsque mon père a écouté mon album avec des amis, ils ont tous pleuré. »

Pierre Mignon aka Dr. Peet, or simply Peet, has over the past five years been creating a furore with the laconic Laeken rap crew Le 77, together with his mates Morgan, Félé Flingue and Rayan. Today, he lives in a suburb of Ukkel/Uccle and makes his solo debut with Mignon, his first full album following the EPs Peate and Mecman. On Mignon, he holds himself up to the light, shows his most philosophical side, gives his view on love and laziness, talks about his desire to travel the world, buy an island and found a self-sustaining commune. But he goes deepest in “Rêves” and “17”, songs about his mother, whom he had to say goodbye to seven years ago.

“When my father and a few of his friends listened to my album, they all had to cry,” he says.

FR

BRUZZ | INTERVIEW

invloed op mij gehad. Il est très carré. Niemand zegt wat hij moet doen of waar hij naartoe moet.”

Peet ontmoette de rapkeizer een vijftal jaar geleden, toen Le 77 opende voor Roméo Elvis in Recyclart. Het was hun eerste concert, maar Zwangere Guy was direct fan. Er volgden verschillende collabs op beide fronten én een bloedbroederschap. “Onze levens waren nochtans totaal anders. Ik ben als kind nooit iets tekortgekomen, groeide op in een warm gezin, buiten de stad. We woonden in een mooi huis met een tuin. Ik had vrienden, ik voelde me door iedereen begrepen. We hadden een hechte familie. Maar de klik met Gorik was er meteen.”

En of. Niet iedereen krijgt Zwangere Guy aan het zingen, maar Peet lukt het wel in ‘Rêves’. “Hij zegt altijd, wow, zo goed, en dan steelt hij mijn flow! (Lacht) Op zijn eigen platen zingt hij niet, dat past niet bij zijn personage, dat is nogal street en rauw. Zeker op zijn album Brutaal. Als hij wat meer tijd heeft – nu is hij minister! – dan gaan we samen een minialbum maken.”

‘Rêves’ is alweer zo’n zoekende song die Mignon kleurt: lome rap, dit keer met een bluesy gitaartje in de achtergrond. Zwangere Guy verhaalt erin hoe hij zich opnieuw verzoende met zijn moeder, waarop Peet repliceert: “J’aime pas quand on parle des mères / J’aurais voulu qu’la mienne / Voit qu’on a rempli l’AB / Mais la vie c’est parfois d’la merde / On n’choisit pas l’passé.” “Mijn moeder is zeven jaar geleden gestorven aan kanker,” vertelt Peet. “Dat was net in de periode toen het begon te lopen met Le 77.

Het is verdomd jammer dat ze onze muzikale exploten niet meer heeft kunnen meemaken. Zij was mijn toeverlaat. Dat filosofische kantje heb ik van haar.”

Nog directer spreekt hij over haar in het rond een tropical beat en een weemoedige sax dansende ‘17’: “J’ai composé le 1230, j’espérais

pouvoir t’entendre / J’ai composé le 1230, dis-moi ou t’es, dis-moi comment te retrouver.”

“Op een bepaald moment heb ik 1230 gebeld, het nummer van Proximus om de berichten op je antwoordapparaat te beluisteren. Ik wilde doodgraag haar stem nog een keer horen, maar ik vond de boodschap niet meer terug. Dat was... heavy. Toen mijn plaat klaar was, heb ik ze aan mijn vader bezorgd. Hij vertelde me dat hij er samen met vrienden naar heeft zitten luisteren.

Toen ze ‘17’ hoorden, hebben ze allemaal gehuild.”

‘17’ is Peets ‘Papaoutai’, het nummer waarin Stromae zich richtte aan zijn overleden vader.

Peet was een jonge twintiger toen zijn moeder overleed. “Mijn kleine zus, die acht jaar jonger is, heeft er hard van afgezien. Ik heb het op mijn manier verwerkt. Ik heb het moeilijk om over dingen te praten die heel plots op mij afkomen.

Toen mijn moeder gestorven is, zat ik niet de volgende dag in de studio. Ik heb een paar jaar nodig om zulke dingen te kunnen plaatsen.”

Het is de eerste keer dat Peet het over zijn moeder heeft in zijn songs. “Er zijn dingen die nog moeilijker zijn om over te schrijven, waar ik echt bij heb gehuild. Maar die houd ik voor mij.

‘17’ is een goed evenwicht. Het is al een tijd geleden, het is makkelijker om de juiste woorden te vinden. Maar het is wel de belangrijkste song op Mignon, de emoties snijden het diepst.”

EN

37

18 MAR. — 21 JULY ’21

ROGER RAVEEL A Retrospective

SQUARE SAINCTELETTESQUARE 1000 BRUSSELS

04.02

PALAIS DES BEAUX-ARTS BRUXELLES PALEIS VOOR SCHONE KUNSTEN BRUSSEL

MORE INFO WWW.KANAL.BRUSSELS

EXPO

CENTRE FOR FINE ARTS BRUSSELS

Info: bozar.be #expoRogerRaveel

25.04.2021

Beeld: Roger Raveel, Woman with Make-up Mirror, 1953, Collection of the Flemish Community/Roger Raveel Museum © Raveel – MDM. Photo: Peter Claeys

EX202103 Roger Raveel/Bruzz_105x290mm.indd 1

&JOHN ARMLEDER IT NEVER ENDS

KANAL

24/02/2021 15:18

Culture. Literatuur

Met Luchtschepen schreef Amélie Nothomb voor het eerst een roman die zich in haar geboortestad afspeelt. En Brussel komt er goed uit ook.

de ULB is. Net als Nothomb zelf, toen zij vanaf haar zeventiende haar langste periode onafgebroken in Brussel verbleef. En net als Nothomb is Ange ook geen populaire student, maar een eenzaat die door een van haar medestudenten voor een volle aula voor uilskuiken wordt uitgescholden.

In 1992 debuteerde de Franstalige Belgische schrijfster Amélie Nothomb met een roman waarin een jonge journaliste in de clinch gaat met een degoutante Nobelprijswinnaar literatuur, die ook een moordenaar blijkt te zijn. De afgelopen dertig jaar volgden op Hygiëne van de moordenaar al meer dan dertig even buitenissige, ironische als surrealistische romans.

Al is de laatste in de rij, Luchtschepen, volgens Nothombs eigen telling al nummer 97. De veelschrijfster zegt immers al heel lang niet per se te schrijven om te publiceren, waardoor twee op de drie van haar manuscripten gewoon in de schuif belanden.

Luchtschepen is de eerste roman van Nothomb die zich in Brussel afspeelt. Amélie Nothomb is nochtans bekend met Brussel, want ze werd in 1966 in Etterbeek geboren. Alleen woonde ze hier nauwelijks, omdat ze als dochter van de Belgische topdiplomaat Patrick Nothomb haar jeugd in de Verenigde Staten en een hele reeks landen in Azië doorbracht. Sinds het begin van haar schrijverscarrière woont ze dan weer in Parijs. Dat ze met Luchtschepen toch een volume toevoegt aan onze Brusselse bibliotheek, komt doordat ik-verteller en hoofdpersonage Ange Daulnoy een studente filologie aan

LEVE DE ZEPPELIN

— MICHAËL BELLON

Toch is Brussel voor Nothomb en Ange geen oord van treurnis en slechte herinneringen. De stad krijgt in de roman zelfs een mooie rol toebedeeld. Wie er nog woont, is de dyslectische middelbare scholier Pie Roussaire. Hij is een Zwitser die met zijn rijke ouders een tijd op de Kaaimaneilanden heeft gewoond en nu in Brussel bijlessen Frans en literatuur krijgt van Ange. Ook Pie is niet bepaald sociaal vaardig. Hij wordt door zijn ouders constant op de vingers gekeken, en komt arrogant en wrokkig uit de hoek. Hij is schrander, maar heeft weinig interesses, behalve voor wapens. De oplossing die Ange aanreikt, is dezelfde als degene die Nothomb voor zichzelf zag toen ze zich als studente helemaal alleen waande op de wereld: literatuur. Zo wordt de roman ook een beetje het verslag van een leesclub met twee hyperintelligente leden, die een stuk van Nothombs leeslijst afwerken: Homerus, Stendhal, Kafka…

Net als Nothomb is Pie in zijn jeugd al op veel plekken geweest, maar nergens thuis, waardoor hij Brussel niet kent. Ange, die op eenzame dagen zwerft door de straten met namen die tot haar verbeelding spreken, zoals Wolvengracht, Kolenmarkt en Haringstraat, bezweert hem dat Brussel “een

Ange zwer door straten met namen die tot de verbeelding spreken, zoals Wolvengracht, Kolenmarkt en Haringstraat

B R U Z Z | L I T E R AT U U R

Literaire liefde voor Brussel

Amélie Nothomb werd in Brussel geboren, maar heeft er nauwelijks gewoond.

Toch krijgt Brussel een hoofdrol toebedeeld in haar nieuwe roman Luchtschepen.

mooie stad” is, al “zie je dat alleen bij heel mooi weer.” Wanneer ze hem voorstelt om de stad te verkennen, gaat het eerste tripje naar het Museum van het Leger en de Krijgsgeschiedenis. Omdat Pie gek is van zeppelins – de luchtschepen die ooit werden ingezet als oorlogswapen, maar die daarnaast natuurlijk een reusachtig en sprookjesachtig symbool van vrijheid zijn – en in de Luchtvaarthal van het Legermuseum inderdaad nog twee gondels staan van de grote Zeppelin L30 van het Duitse leger.

Daarna gaan ze ook met de tram naar de Zuidkermis, waar het ruikt “naar frituur en slechte adem”, en Ange de jongen mee naar de botsauto’s, de schiettent en het spookhuis sleept: “Hij keek verschrikt als een marsmannetje dat de boel niet vertrouwt. ‘Laat je gaan, Pie! We zijn op de kermis.’” Waarop Pie moet kotsen, tot tevredenheid van Ange: “Wie niet kotst op de kermis, heeft zich niet goed vermaakt.”

Brussel mag van Nothomb dus meteen op een voetstuk, als toegangspoort tot vrijheid en avontuur, net als de literatuur en de zeppelin. Al blijft het geen mooi weer, en is er ook sprake van een autodestructieve dynamiek en zelfontbranding wanneer het boek een fataal einde kent, waar de bezitterige ouders van Pie het voorspelbare slachtoffer van zijn.

Overigens verscheen Luchtschepen luttele maanden nadat Nothombs vader op 17 maart vorig jaar aan een hartaanval overleed, waarna de lockdown haar verhinderde om naar België komen om “moeder en zuster te omhelzen en op het graf van mijn vader te gaan liggen en alle tranen uit mijn lijf te wenen.”

AMÉLIE NOTHOMB: LUCHTSCHEPEN Xander Uitgevers, www.xanderuitgevers.nl 39

Culture. Literature

Passa Porta’s Steven Van Ammel and Ilke Froyen: “We have the whole of the world’s literature behind us, Netflix will never catch up.”

40

WHY ARE WE SO HOOKED ON BOOKS?

The Passa Porta Festival, the biennial Brussels high mass for literature, this year lacks the city as a décor, character and binding agent. Due to the pandemic, the connection between writers and readers will be digital. That might not be the kind of electricity we are all looking for, but something tells us that online, too, there will be eager telling and listening, moving, disconcerting and whispering. Why? What magic does literature hold? — KURT SNOEKX, PHOTOS IVAN PUT

“

T

he honest answer is that I’m still reading the same book as I was in January,” Max Porter admits laughingly via a Zoom connection from Bath, England. A flock of three young boys – growing, hungry for entertainment and needing homeschooling – has demanded his attention in recent months and that, along with the continuous flow of news and a “fucked concentration span”, has meant that he, the normally voracious reader – moving between poetry collections on the loo, children’s books by the bed and the odd memoir on his desk – slightly lost his appetite.

“But if I step away from my own situation for a moment, more broadly, philosophically, one of the miracles of literature has always been the ability to travel inside other people’s minds, travel to far-away places. That sounds like a very basic understanding of literature, but I think it’s also its most profound and its most complex possibility: to understand, get to know, empathize. To be able to travel to Vesuvius and then 30,000 million years in the past to look at the formation of a Scottish rock and then to Los Angeles to look at the fault lines of the San Andreas fault, a long way from this room, where I am necessarily trapped, is radical and quite therapeutic. So I am really pleased to see that due to the global pandemic and us spending a lot more time in our houses, in need of various sorts of content, audiobooks have become very successful, literary podcasts are booming and people are supporting their independent bookshops.”

Max Porter, the British creator of overwhelmingly heart-breaking and exhilarating books

like Grief Is the Thing with Feathers, Lanny and The Death of Francis Bacon, will be one of the heroes of the upcoming Passa Porta Festival 2021. The biennial festival of literature, which in 2019 enabled 10,000 bookworms to wander through Brussels for a weekend, from one reading to the next meeting, from one interview to the next close reading, has had to trade the city for the broadband for its eighth edition, from 21 to 28 March. “That is not the dream scenario,” admits Ilke Froyen, director of Passa Porta, the international house of literature in the heart of Brussels. “Somewhere there was hope for a mix of virtual and, albeit for a limited audience, live and tangible, but it was not to be.”

published in 1947, is once more appearing on bestseller lists in France, Italy and Japan, and Penguin Books has seen a remarkable increase in sales of pandemic-related literature.

But it goes beyond that. Sales of poetry were up by 10% in 2020 compared to the year before.

The turnover of book sales (in Flanders and Brussels) in the usual top month of December amounted to 33.1 million Euros, according to figures from sector organisation Boek.be.

Between 30 November 2020 and 3 January 2021, 2,143,024 books were sold – by way of

▼

EN

BRUZZ | INTERVIEW

‘In times of crisis, we turn to poets’

STUTTERING SCREENS And yet. Despite this change of format, despite the occasional stuttering screens, frozen faces and faltering voices, there will again be a lot of telling, listening and sharing. How is that possible? What magical powers does the book possess that mean it continues to enchant?

What do we look for and find in that unfashionably quiet bundle of paper? What is hiding in that creature of literature that makes it resonate even louder in these shaky times?

This is not just a feeling; the numbers also show that literature is very much alive. According to a study conducted by the research group TOR of the Vrije Universiteit Brussel, 82% of the participants read more frequently during the first lockdown, on average six hours per week. It’s not just about cookbooks, comic strips, or Lucinda Riley’s madly popular book series The Seven Sisters. Albert Camus’ The Plague,

“During events, I have to have coughing, laughing, falling over, someone being drunk, someone being nervous…because these are the human things” MAX PORTER writer

41

BRUZZ

| INTERVIEW

▼

WHY ARE WE SO HOOKED ON BOOKS?

comparison: from 2 December 2019 to 5 January 2020, 2,046,100 books accounted for 30.04 million Euros in turnover. The corona pandemic and the subsequent measures have brought about an unprecedented growth in turnover from online sales, up 65% in the first half of 2020, but in the meantime local bookshops, declared essential by royal decree in November last year, are also back in business.

“As an independent bookseller I have seen this increased interest in books at first hand over the past year,” says Steven Van Ammel, who is not only a programme manager at Passa Porta but also a salesman in the Passa Porta Bookshop. “We have had a good year, and not only in terms of turnover. Despite the justified restrictions on shopping for fun, we have had many customers in our shop and many had ambitious reading projects. Our clientele suddenly appeared to have become much younger, a lot of people in their twenties appear to be keener on literature, and they also want to read more stuff from abroad.”

“Of course, in the first lockdown you had the popularity of literature about pandemics, people were trying to get a grip on things. But there is more to it. Today you see the first corona chronicles appearing, and people still notice

Fleurs de funérailles” he gathered 90 poets from all language regions of the country around him, who wrote personalised poems for more than 100 families torn apart by the pandemic and also offered their words as an embrace to otherwise lonely funerals. At the Passa Porta Festival, Carl Norac is one of eleven international writers participating in “Poets on Call”, a wonderful example of the healing power of poetry, where poets offer comfort and support by phone.

“These days, we all need poetry,” he says. “At the same time, the poets themselves are delighted to see that a poem can be useful and important in these times. A poet is not just someone who lives on clouds and travels through landscapes, but someone who is part of the world along with others. With everyone, also those who do not like poetry. Poetry is not outside the world, it is in the world, echoes in the streets, adorns walls, is recited for all ears.

That is the most important thing for me as a National Poet: I don’t want to just put poetry away in a book that touches a few, I want to share words, very simply, with humility.”

The ambition of the writer meets the desire of the reader, as we find out when we get Uschi Cop on the phone, a Molenbeek-based multi-

“Life, although it may seem that way, has not stood still. Literature is alive in other words, and you can see that in online reading clubs, festivals and encounters” STEVEN VAN AMMEL Passa Porta programme manager

someone being nervous, someone being suddenly incredibly good, someone holding back… because these are the human things,” Max Porter agrees. “Sure, they can exist on Zoom to a certain extent, but I want to keep on believing that there’s a certain kind of alchemy to getting together, breaking bread, sharing songs, telling stories, fighting…”

A FINGER ON MANY WOUNDS them, but they are also looking for a different kind of story. Life, although it may seem that way, has not stood still. Literature is alive in other words, and you can see that in online reading clubs, festivals and encounters.”

“In a way, that makes sense. I’ve done a lot of Netflixing myself in the past year, but despite all those streaming services with their incredible budgets: we have the whole of the world’s literature behind us, they’ll never catch up.”

ENRICHING THE STORY “In times of crisis, when the world is in a bad way, we have a tendency to turn to poets, to turn to these other modes of speaking about and looking at what surrounds us,” Carl Norac, Belgium’s National Poet, says over the telephone. The French-language poet and writer of children’s books, currently living in Ostend and who has been translated into more than forty languages, has been responding to that searching, questioning gaze of readers in recent months. With the project “Gedichtenkrans/ 42

reader and writer, and recently the founder of Hyster-x, a new collective of womxn and non-binary writers. “There is a great need for connection today. Words and stories are an incredibly important part in that, because they shape our reality and make that connection possible.” During the Passa Porta Festival, Uschi Cop will open her front door to the “City of Stories” project, which delivers stories to the home. “My boyfriend, who is also a lover of literature, and I have been together for two years, and this is my way of surprising him. A lot of things take place online, and that’s all good and well but it’s out of necessity. I think it is important to make it tangible. When people share language in each other’s physical presence, whether through debate, conversation or stories, you can always feel that there is a bit of electricity in the air. Something is created when people share words with each other. A look, a sigh, a posture...that enriches the story.”

“During events, I have to have coughing, laughing, falling over, someone being drunk,

The “rant” Max Porter wrote for the Passa Porta Festival is one that digs deep into these cursed times, multiplies voices, and reveals a bit more about the circumstances of the online encounter being set up between writer and reader. “I’m grateful to the technology, don’t get me wrong, but we must, if at all possible, walk the streets together some time and actually get to know one another. So in the piece, I wanted to sort of set up the idea of being in the same room together, sharing literature as this suddenly very peculiar and extraordinary opportunity we have, but also to interrogate it. What does the author’s presence mean? What was the privilege involved in that? What was tied to the economic processes of publishing? What was simply a guy who actually just loves the sound of his own voice?

What was mediated by the institution or by the cultural industry? Who are the players in the drama and can we see them not just from above, as characters, but can we be one of them? What happens if we change the viewpoint?”

It is a story of inclusiveness, a plea for multivoicedness, that echoes in what makes

LEZER ZOEKT BOEK Het Passa Porta Festival, de tweejaarlijkse Brusselse hoogmis voor de literatuur, mist dit jaar de stad als decor, personage en bindmiddel. De verbinding tussen schrijvers en lezers verloopt door de pandemie via digitale weg. Natuurlijk is dat niet het soort elektriciteit dat we met z’n allen zoeken, maar iets zegt ons dat er ook online, ondanks de nu en dan stokkende schermen, bevroren gezichten en haperende stemmen, gretig zal worden verteld en geluisterd, ontroerd en gefluisterd. Waarom is dat? Wat voor magische krachten bezit het boek dat het blijft betoveren? Wat zoeken en vinden steeds meer mensen in dat onmodieus stille bundeltje papier? “In tijden van crisis, wanneer de wereld er slecht aan toe is, hebben we de neiging om ons tot dichters te wenden, tot andere manieren om te spreken over wat ons omringt,” vertelt Dichter des Vaderlands Carl Norac. “In het jaar van de fysieke ruimte die zich sluit, verbreedt literatuur je gedachten,” pikt Ilke Froyen, directrice van Passa Porta in. “Literatuur rekt je geest op.”

Ilke Froyen and Steven Van Ammel: “People in their twenties appear to be keener on literature now.”

“Literature broadens your thoughts.

Literature clarifies, stretches and opens your mind. Even in these times into which we have all stumbled” ILKE FROYEN director of Passa Porta

literature a refuge today. As an empathy machine, as a finger on many wounds, as an instigator of tangible change in these virtual times. In the form of a new writers’ collective like Uschi Cop’s, in the form of a telephone line that lays poetic plasters, in the form of a programme that unites Belgian, British, French, Cameroonian-Swiss, Nigerian-American, Japanese, Norwegian, Guatemalan and German voices.

“The author is present”, the banner under which this year’s Passa Porta Festival operates, may ring more true today than ever. Despite the year of great absence, of physical space becoming very limited. Literature enlarges that space mentally, emphasizes Ilke Froyen. “It broadens your thoughts, puts what you feel and what you cannot put your finger on into words. Literature clarifies, stretches and opens your mind. Even in these times into which we have all stumbled.

Suddenly, we are all online, and we are all still learning. It is an experiment, but a fascinating one.”

“Of course it is not an ideal scenario and of

BRUZZ | INTERVIEW

NL

LECTEUR CHERCHE LIVRE Cette année, le Passa Porta Festival, la grand-messe biennale de la littérature bruxelloise, n’aura pas pour décor la ville.

La connexion entre les écrivains et les lecteurs se fera par voie numérique, en raison de la pandémie. Bien sûr, ce n’est pas le genre d’électricité que nous recherchons, mais quelque chose nous dit que, même en ligne, malgré les images parfois saccadées, les visages figés et les voix trébuchantes, il y aura toujours des gens désireux de raconter et d’écouter, de s’émouvoir et de chuchoter. Pourquoi ? Quels pouvoirs magiques font que le livre nous captive toujours ? « En temps de crise, quand le monde part à vau-l’eau, on a tendance à se tourner vers les poètes, vers d’autres manières de parler de ce qui nous entoure », explique le Poète National Carl Norac. « En cette année de l’espace physique réduit, la littérature propage nos pensées », poursuit Ilke Froyen, directrice de Passa Porta. « La littérature élargit l’esprit. » FR

course you lose people in the process. But the reverse is also possible: last year, for example, we organised a reading club on literature and disability. A group of us read texts together and discussed them. There was one woman who felt very clearly connected and who was very clearly heard by all. She was reading along from her sickbed. We wouldn’t have been able to reach her without that digital platform, and now we have.

That touched me enormously.”

Reading books is a radical choice today. A radical choice for time, for encounter, for understanding, for empathy, for connection, for the other. “Writing has always been breathing for me,” says Carl Norac. “My father was a writer, literature was just part of daily life, of my body.

For me, a poem is a gesture.” An invitation to go back 30,000 million years and admire the formation of a Scottish rock. The reader cherishes that little stone in their shoe.

PASSA PORTA FESTIVAL 21 > 28/3, www.passaporta.be

43

Culture. Pop

Naar het Wilde Westen met Hi Hawaii Jazzmuzikanten die zich zomaar aan popmuziek wagen? BeraadGeslagen en SCHNTZL liepen al een eind dat pad op, maar Hi Hawaii gaat all the way.

“Het wordt pas echt leuk als het misloopt.”

— TOM ZONDERMAN

“Bruxelles, semelle, poubelle, jarretelle, tunnel, diesel, poutrelle, falafel, je m’appelle Ismaël, tu te rappelles le bordel, tel quel, bagatelle, mortel... amour”: geen mooiere bloemlezing van Brussel dan ‘Bruxelles’, niet de classic van Jacques Brel, noch de liefdesbrief van Dick Annegarn of de verdoken ode van Warhaus, maar de fijne single waarmee Hi Hawaii zijn debuutalbum The list aankondigde.

Hi Hawaii is het tweespan van Jens Bouttery en Lennart Heyndels, jazzmuzikanten met een grote liefde voor pop én onze hoofdstad. “Ik heb er veertien jaar gewoond,” vertelt Jens Bouttery, die opgroeide in Oostduinkerke. Intussen is hij voor de liefde en het nageslacht naar Rotterdam verhuisd, maar in niet-coronatijden zit hij nog altijd wekelijks in Brussel. Hij maakt er net als Heyndels deel uit van het uitgesponnen (free)jazzweb dat zich over de hoofdstad spant. Die laatste, oorspronkelijk uit Mechelen, woont

sinds een jaar of drie in Etterbeek.

“Brussel is een héél aparte stad,” zegt hij met een grote smile. “Ik heb in Amsterdam gestudeerd, heb ook een tijd in Parijs en Berlijn gezeten, flink wat West-Europese hoofdsteden dus. Maar zoals Brussel is er geen andere plek op de wereld. Het positieve en het negatieve hangen er heel hard samen.”

“Lelijkheid heeft er een unieke vorm van schoonheid,” knikt Bouttery. “Het is een voedende stad.

Mensen zitten er ook op de vreemdste manier bij elkaar. Op een bepaalde manier is Brussel heel anoniem. Je kan er doen wat je wilt, en tegelijk ook niet. Er zijn heel veel ongeschreven regels. Rotterdam is totaal anders. De huizen zijn er recht, om te beginnen. (Lacht) Het is er proper. De ambtenarij werkt.”

POP VS. IMPRO Bij ‘Bruxelles’ hoort een speelse videoclip. Speels is een adjectief dat perfect gedijt in het tussen mitraillette (de snack, niet het wapen) en Magritte geprankte universum van Hi Hawaii. Speelsheid die soms doet denken aan de manier waarop SCHNTZL zijn jazz paneert, of de absurde, in Belgian solutions gedrenkte klankwereld van BeraadGeslagen. “Ik neem humor heel serieus,” zegt Bouttery. “Dat is onze manier om te zeggen: keep it real.

Iets cools zeggen en dat meteen ontkrachten, zoals in het nummer

“Misschien spelen we afgelijnde popsongs, maar ik kan er op elk moment een freejazzsolo tussen mikken” LENNART HEYNDELS

44

© ALEXANDER POPELIER

NL

Jens Bouttery (met badjas) en Lennart Heyndels: popduo met een jazzy esprit.

‘Solutions’, waarin zinnen zitten als ‘If only we could have a bigger torso.’ We willen niet doen alsof we iemand anders zijn dan wie we zijn.”

Ook een blik op de theatrale speeltuin van Hi Hawaii geeft je de clip voor het liedje ‘Saturday’, waarin Bouttery en Heyndels opdraven als twee langharige kantoorklerken.

“We wilden die sfeer van een oldskool Brussels loket oproepen,” zegt Bouttery. “En het idee om daaruit te breken. Op het einde van de clip gaan we de lucht in. Dat was mijn ultieme kinderdroom, vliegen.

Zie het als een drang naar vrijheid die iedereen koestert.” “Ik droomde er ook altijd van om door de lucht te klieven terwijl ik een gitaarsolo

speel,” lacht Heyndels.

“I go wild on a Saturday night,” zingen de loketbedienden in de clip terwijl ze letterlijk wegvliegen van hun dagelijkse routine. Hi Hawaii is voor Bouttery en Heyndels net zo goed een ontsnappingsroute uit een geijkt kader. Beide heren zijn gepokt en gemazeld in het jazzwereldje, met deze groep ontglippen ze daaraan. Alleen: is het niet gek om van het vrije jazzdenken naar afgelijnde popsongs te springen?

“Zonder improvisatie word ik zot,” vertelde Heyndels onlangs nog aan muziekblad Jazz & Mo’. “Klopt, maar ook met Hi Hawaii hebben we live de ruimte om de nummers telkens anders in te vullen. Het is

Geboren in 1988, groeit op in Oostduinkerke en studeert jazzdrum in Brussel Krijgt in 2011 de Toots Thielemans Award voor zijn afstudeerwerk The Dubtapes met The Jens Maurits Orchestra Verschijnt op albums van onder meer Nicolas Kummert, Jef Neve, Warhaus en Admiral Freebee Schrijft de score voor onder meer de docufictie WTC, a love story en maakt muziek bij theatergezelschappen als Wunderbaum Vormt samen met Hendrik Lasure en Sam Comerford het jazztrio Thunderblender

Lennart Heyndels Geboren in 1990, groeit op in Mechelen, studeert contrabas in Den Haag, Amsterdam en Parijs Wint in 2014 de Theater Aan Zee Jong Muziek-award met zijn groep How Town Speelt bas bij onder meer Ben Sluijs Quartet en Alex Koo Trio, verschijnt op albums van onder meer Jef Neve, Warhaus en Admiral Freebee Debuteert in 2020 solo met Halling, waarop hij modulaire synths versmelt met geluiden die hij opnam tijdens een retraite in de Noorse natuur

een misvatting dat popmuziek strak moet zijn, dat alles op de click track meeloopt. Elkaar verrassen, is veel leuker. Als ik zin heb om er een freejazzsolo door te knallen, kan dat.”

“Als een band gewoon naspeelt wat er op de plaat staat en ook zo klinkt, begin ik al na twee nummers op mijn telefoon te kijken,” zegt Bouttery. “Eigenlijk heb ik het liefst dat het faliekant misgaat. Wat bij ons relatief vaak gebeurt, omdat we veel te veel instrumenten tegelijk bespelen. (Lacht) Als de song dan uiteindelijk overeind blijft omdat je moet improviseren, is dat des te cooler. Iemand mag ook technisch nog zo goed zijn, ik raak pas ontroerd als hij zich op onbekend

terrein begeeft. Dat je voelt, die is op zoek naar een nieuwe grens. Ik kan binnen die jazz ook nog wel grenzen aftasten, maar ik zit er sneller over als ik een nummer moet zingen.”

Popmuziek is voor Bouttery en Heyndels vrij onbekend terrein. “Ik heb lang een experimentele popband gehad, How Town,” vertelt Heyndels. “En Jens heeft altijd wel songs geschreven.” “Maar Hi Hawaii is wel de eerste groep waarmee ik zover ga in de popwereld,” zegt Bouttery. Voor mij is dat een soort Wilde Westen. Jazz en theater zijn op een of andere manier toch meer georganiseerd en gesubsidieerd. In de pop is het meer ieder voor zich.”

Met Hi Hawaii stappen Bouttery

DE DAVID Bouttery schrijft dan wel teksten en kruipt achter de microfoon, als een zanger ziet hij zichzelf niet. “Ik voel me ook geen rasechte songwriter, daarom is dit project net zo spannend. Ik heb gemerkt dat ik bij concerten van Hi Hawaii nog zenuwen heb. Dat vind ik een heel goed teken. Dat je het weer even voelt kriebelen in je ballen.”

“If only we could write as good as David,” zingt Bouttery in ‘Solutions’, een nummer dat lijkt te zijn ontsproten tijdens een brainstormsessie met Franz Ferdinand, Beck en Talking Heads rond de tafel. Is die David dan David Byrne? “Zou

kunnen,” lacht Bouttery. “Maar dat laten we graag in het midden. Tip: er zit een hint in de clip van ‘Saturday’.”

De jongens van Hi Hawaii kennen hun pappenheimers.

‘Random thoughts’ is een klassieke popsong zoals Randy Newman er een uit zijn hoed kan schudden, of recenter, Bent Van Looy. Paolo Conte en Scott Walker zijn ook invloeden. Maar het grootste voorbeeld van Bouttery is de betreurde Amerikaanse lofikoning Daniel Johnston – de naam Hi Hawii is dan ook een knipoog naar diens album Hi, how are you. “Hij is zo puur, hij heeft geen AutoTune nodig om je te ontroeren met zijn stem.”

Ontroering zit bij Hi Hawaii in de symbiose van zoet en bitter, zoals in het op een puntige sixtiesbaslijn van Heyndels geprikte nummer ‘Il pleut’.

Een song die Bouttery schreef voor het bevreemdende slot van de kortfilm Guest van de Brusselse filmmaakster Moon Blaisse. Hi Hawaii gedijt goed in zo’n filmisch universum. In 2019 maakte de groep furore met een live gespeelde soundtrack bij Songs from the second floor van de Zweedse cultregisseur Roy Andersson. “Dat tragikomische van zijn films zit ook in onze muziek,” beaamt Bouttery. Heyndels: “We hebben gemerkt dat iets duisters nog donkerder wordt als je er iets grappigs onder schuift.”

“Veel van onze songs zijn associatieve lijstjes,” zegt Bouttery.

“Gedachten en emoties die opkomen terwijl je je weg zoekt door het leven.

Daar mag een vrolijke noot bij.”

HI HAWAII: THE LIST Albumrelease: 19/3 Livestream vanuit de AB: 14/4, 20.00 Streamingconcert: 22/4, www.podium19.be

SALUTATIONS DE HAWAII

GREETINGS FROM HAWAII

Jens Bouttery et Lennart Heyndels connaissent bien le circuit (bruxellois) du (free-) jazz, mais avec Hi Hawaii, ils s’aventurent dans la pop. « On croit à tort que la pop est très délimitée, que tout doit suivre la piste rythmique », dit Heyndels. « En concert, nous avons la liberté de jouer les morceaux différemment à chaque fois.

Se surprendre mutuellement est beaucoup plus amusant. Si j’ai envie d’improviser un solo de free-jazz, je peux le faire. » Cette semaine, le groupe célèbre l’avènement de son premier album The List.

Jens Bouttery and Lennart Heyndels are well versed in the (Brussels) (free) jazz circuit, but with Hi Hawaii they venture into pop music. “It’s a misconception that pop music has to be tight and defined, that everything has to follow the click track,” says Heyndels. “Live, we have the space to play the songs differently each time. Surprising each other is much more fun. If I feel like throwing in a free jazz solo, I can.” This week, Hi Hawaii is letting their first album, The List, being baptised.

FR

BRUZZ | INTERVIEW

Jens Bouttery

en Heyndels ook wat meer op de voorgrond, terwijl ze in de andere projecten vaak sidemen zijn. “Maar deze groep is toch vooral ontstaan uit liefde voor popmuziek,” zegt Bouttery. “Ik had nog popmelodieën die ik had gemaakt voor theatervoorstellingen en films in een schuif liggen, en die wilde ik niet ongebruikt laten. Lennart en ik hebben elkaar ontmoet in Les Chroniques de l’Inutile. Daarna werden we als duo veel gevraagd, onder meer bij Jef Neve, Warhaus en recent nog Admiral Freebee. Ik vroeg Lennart op een bepaald moment of we ons eens aan die nummers zouden wagen, en zo is het begonnen.”

Vandaag komt het goed uit dat jonge jazzmuzikanten in honderden-een projecten actief zijn. “Maar dat is geen doordacht businessplan,” zegt Bouttery. “Zeker nu is het uiteraard handig om heel flexibel te zijn, maar ik denk dat deze generatie muzikanten ook gewoon een heel brede interesse heeft.”

EN

45

Culture. Tentoonstelling

ROGER RAVEEL DOOR DE FONKELENDE OGEN VAN DICHTER EN BOEZEMVRIEND ROLAND JOORIS

‘Matisse zou zeker zeggen: “Rogerke, da kannekik nie ze!”’

Vijftig jaar vriendschap, vijftig jaar verwantschap zinderen tussen Roland Jooris en Roger Raveel. Aan de vooravond van de retrospectieve die Bozar wijdt aan de Machelse meester die dit jaar 100 zou zijn geworden, herinnert de dichter zich de geboren schilder, de zelfverklaarde gigolo, de verschoppeling, het eigenzinnige genie. “Ergens was het allemaal een beetje waar.” — KURT SNOEKX, FOTO’S IVAN PUT

H

et jaar 1957, de Cercle Artistique et Littéraire in Gent. De dan 21-jarige Roland Jooris, die zich met de bundels Gitaar en Bluebird een frisse naam als postexperimentele dichter bij elkaar heeft geschreven, wordt voor het eerst geconfronteerd met schilderijen van Roger Raveel. Tussen de in de spotlights verkerende kunst van CoBrA, de Jeune Peinture belge en de École de Paris overvielen ze hem “als een plotse heldere lucht op een maartse regendag”, zou hij daar later over vertellen.

64 jaar na die eerste schok lacht een maartse zon de dichter genereus toe, terwijl hij heen en weer reist door de witruimte van de tijd, opgespannen tussen papier en doek, tussen het tastbare en het ongrijpbare, tussen het volle leven en het ontledigde woord. Roland Jooris is goed op weg naar 85 jaar in dit ondermaanse – “hout vasthouden,” lacht hij guitig – en heeft zich met zijn steeds meer uitgepuurde, steeds meer weggeschreven poëze – eerst postexperimenteel, later nieuwrealistisch, vandaag zo voelbaar nabij als de huid van een verre gedachte – aanhoudend een weg gezocht naar de beeldende kunst. “Of ik

46

zelf ooit heb geschilderd? Goh, dat waren schamele pogingen,” vertelt hij met zichtbaar plezier in zijn fonkelende blauwe ogen. “Ik wilde vooral naar de beeldende kunst schrijven, omdat ik me daar meer in thuis voelde. De tastbaarheid sprak me aan. De poëzie was veel meer een wereld van ideeën, van het rechtstreeks uitspreken van gevoelens, van metaforen… Ik wou dat allemaal weg, ik wou het gedicht ontkleden tot er een lichaam uit taal stond, in al zijn naaktheid.”

Aanraakbaar haast, zoals die eerste confrontatie met het werk van Roger Raveel. “Ik was daar toen met mijn oom, een kleine collectionneur die op de Coupure woonde en schilderijen van de Latemse School verzamelde, en die me op zondagvoormiddag altijd meenam naar tentoonstellingen. Ik stond aan de grond genageld.”

Zes jaar later, in 1963, leidt hij, een 26-jarige intussen, die de poëzie even heeft ingeruild voor een schrijvende verkenning van de hedendaagse beeldende kunsten – op dat moment de popart, de colourfield painting en het werk van Raveel en soortgenoten – in Galerie Drieghe in Wetteren een tentoonstelling in van de schilder uit Machelen-aan-de-Leie. “Het ziet er ne

rare uit,” had Leo Drieghe hem zijn keuze voor Raveel uit de doeken gedaan. Roland Jooris zal er de laatste centen uit zijn zakken slaan om een schilderij te kopen. “Ik vond het niet eens het beste werk,” geeft hij toe aan zijn eettafel in het Oost-Vlaamse Kalken, in Laarne, waarboven dat bewuste doek nog steeds een gat in de werkelijkheid slaat. “Maar het was het enige dat binnen mijn mogelijkheden lag. We waren toen pas getrouwd, we hebben dat op afbetaling gekocht.”

Roland Jooris pleit onweerstaanbare dwang.

“Hier gebeurde iets voor mij dat diep in mijn kleren kroop,” schrijft hij in 1975 in het literaire tijdschrift Yang over dat moment. “Het was alsof buiten binnen gekomen was. Er sprong een kracht uit dit werk die tot de natuur en de ruimte zelf scheen te behoren.”

DE DUIVENMELKER “Die zeer sterke plastische gevoeligheid, de directheid en de gevarieerdheid van zijn beeldende taal, het tastbare van het schilderen zelf, en vooral de vermenging van abstractie en figuratie,” probeert Roland Jooris de vinger te leggen op wat toen diep in zijn kleren kroop. “Ik was in mijn gedichten al bezig met het vermengen van dagdagelijkse met meer symbolische elementen, met de wisselwerking tussen het concrete en de abstractie. Dat speelde allemaal in mijn hoofd, en bij Raveel zag ik dat op krachtige wijze verbeeld.”

“Het klikte meteen enorm tussen ons,” vertelt Roland Jooris. “Een week na de tentoonstelling bij Leo Drieghe bezocht ik voor het eerst zijn atelier, in een groot klaslokaal in de dorpsschool. Raveel is me zelf komen ophalen aan het treinstation van Deinze. Ik hoor nog altijd de kinderen spelen op de speelplaats. Dat is toch enkele jaren zijn plek geweest. Iedere ochtend wandelde hij vanuit het drankenwinkeltje van Zulma, zijn grote liefde, door de velden, voorbij het voetbalplein van Machelen, tot aan dat schooltje. Hij had toen, bij

▼

NL

Roland Jooris

BRUZZ | INTERVIEW

Roland Jooris voor het schilderij van Raveel, waarvoor hij in 1963 de laatste centen uit zijn zakken slaat. “Ik vond het niet eens het beste werk, het was het enige dat binnen mijn mogelijkheden lag. We waren toen pas getrouwd, we hebben dat op afbetaling gekocht.”

Geboren in Wetteren in 1936 Groeit op als de zoon van een hoedenmaakster en een hoefsmid Debuteert op zijn 20e als postexperimentele dichter met Gitaar, en publiceert een jaar later Bluebird Ziet in 1957 voor het eerst schilderijen van Roger Raveel en ervaart een schok Ontmoet de Machelse meester voor het eerst in 1963, het begin van een vijftig jaar durende vriendschap en verwantschap Evolueert naar een spaarzaam, uitgepuurd beeldend dichterschap dat Raveels Nieuwe Visie huldigt en het leven in de kunst binnenbrengt Wint met poëzie- en essaybundels als Bladstil, Uithoek, Geschilderd of geschreven en Gekras tal van prijzen Is van 1999 tot 2005 conservator van het Roger Raveel Museum Wijdt tal van gedichten en cycli aan Roger Raveel, ook in het recent verschenen Vertakkingen 47

ROGER RAVEEL DOOR DE FONKELENDE OGEN VAN DICHTER EN BOEZEMVRIEND ROLAND JOORIS

BRUZZ

| INTERVIEW

▼

Roland Jooris: “Zijn keramiek, zijn kleurrijke paaltjes, zijn ruimtelijke werken zijn spectaculair, en voor de reclame waren ze zeer goed, maar eigenlijk was Roger Raveel een echte schilder op het platte vlak van het schilderij.”

mijn bezoek, net Neerhof met levende duif gemaakt, een geschilderd drieluik met in het midden een kooi waar een levende duif in zat. Ik was totaal weg, hoor. (Lacht) Daarna zijn we gaan wandelen door Machelen, in zijn ogen het mooiste dorp van Vlaanderen. ‘Dat is iets anders dan Latem en Deurle, hè!’” (Lacht) Via de schok van de kunst ontstond zo een vriendschap die vijftig jaar zou duren, tot aan de dood van Roger Raveel in 2013. Via de schok van de kunst zou ook de poëzie van Roland Jooris transformeren, gulzig én spaarzaam in de bressen duiken die in het kijken geslagen waren, en waarlangs het leven de kunst ging vergezellen.

Waarom het ver zoeken als het leven zich onder je neus afspeelt? “Weet je, hij heeft het nooit als dusdanig gezegd, maar ik heb een sterk vermoeden dat die witte vierkanten die zo prominent in zijn schilderijen aanwezig zijn – die vierkanten die tegelijk venster naar en geestelijk element zijn, het gat in het schilderij, de opening naar de

ruimte, het abstracte, maar ook het concrete van het abstracte –, dat hij die als idee van een wasdraad heeft geplukt. Het witte laken dat hangt te drogen aan een waslijn in de tuin, dat is toch wat je ziet? Raveel was een kijker, hè. Ik ben er bijna zeker van dat hij de was zag en dacht: ‘Wat ik zie, is een gat in het landschap.’”

DE NIEUWE VISIONAIR Die witruimte is een plek waar Roger Raveel en Roland Jooris elkaar ontmoeten. “Dat heeft ook te maken met het feit dat ik het gedicht zie als behorende tot de beeldende kunst, als een soort tekening of schilderij. Ik wil de woorden niet laten verdwijnen in de anekdotiek of symboliek van een gedicht, maar ze zo plastisch mogelijk laten voelen op dat wit. Als ik het woord ‘aarde’ gebruik, wil ik dat je de aarde voelt.”

Tastbaarheid, daar gaat het om. “Mijn ogen zijn mijn handen, ik wil dingen maken,” vertelt Roland Jooris, de zoon van een hoedenmaakster

en een hoefsmid, die, net als de dichter, uit een weerbarstige materie tastbare, compacte dingen schiepen. De woorden van de zoon, op hun beurt, zijn schaars, maar brutaal, weerbarstig. Ze beseffen dat ze het onmogelijke willen. “Je maakt altijd iets dat onmogelijk is, dat voortgedreven wordt net vanuit die gedachte. Mij gaat het vooral om het tonen van de onmogelijkheid om de wereld te representeren. Van daaruit probeer ik een nieuw object te schrijven van woorden, die doen aanvoelen hoe een gedicht ontstaat. Een goed schilderij laat ook zijn wording zien. Dat heeft mij altijd erg aangetrokken bij Raveel: je voelt de wording van het schilderen. Zelfs de fouten krijgen zo een eigen uitstraling, een eigen kracht. Kunst is proberen.”

Het is een eerlijke manier om in het leven en in de kunst te staan. “Ik ben altijd bezig geweest met onthechting, soberheid, de uitgekleedheid en het wezen van de dingen. Bij Raveel ontdekte ik die soberheid ook. Zelfs in zijn geweld zat ergens die heel directe benadering met de ervaring van de natuur, van de dingen om hem heen, zonder een onderscheid te maken tussen mooi lelijk.”

Hoe frivool het werk van Roger Raveel ook lijkt, hoezeer de abstractie een al te makkelijke toe-eigening van zijn kleurrijke doeken ook hindert, het is kunst op de huid van het leven.

Paradoxaal, onmogelijk, levensecht. Roger Raveel laat het leven binnensijpelen, haalt gulzig huis, tuin en keuken binnen in iets wat groter is dan dat wat je ziet. Roland Jooris plakt er in 1965 de woorden ‘Nieuwe Visie’ op. “Er moest een term gevonden worden voor een tentoonstelling in Nederland, en omdat Raveel het altijd had over ‘mijn visie!’ beslisten we om dat de Nieuwe Visie te noemen. Omdat het ook om een andere manier van kijken ging, die alles mogelijk achtte, die niet selecteerde. Die een autowiel, een duif of andere, in de kunst tot dan toe verboden onderwerpen integreerde. De wereld werd binnengehaald en tegelijk vloeide het schilderij uit in de omgeving.”

Stromingen als de arte povera, de popart en de landart sloten aan bij wat Roger Raveel deed.

Tegelijk viel Roland Jooris al snel op dat de Machelse kunstenaar nergens rechtstreeks bij hoorde. “Hij onttrok zich volledig aan alles. Ook tegenover generatiegenoten nam hij een heel afzonderlijke positie in. Raveel raakte zijdelings overal aan, maar was nergens onder te brengen.

Een weerbarstige figuur, die altijd aan de zijkant stond, in zijn dorp, in België, in de wereld. Het is die eigenzinnigheid die hem altijd heeft gered.”

DE SJAREL De kunstenaar in de eeuwige witte kiel – “als een dokter” –, die in 1995 tot ridder werd verheven, die al enige tijd geldt als een van de grootste naoorlogse Belgische kunstenaars en die vandaag door Bozar met een retrospectieve wordt gehuldigd, had zeker in zijn eerste decennia die eigenzinnigheid nodig. “Je mag het niet onderschatten, hoor,” vertelt Roland Jooris, “hij heeft jaren met miskenning geleefd. Er werd in die tijd veel met Raveel gelachen. Zeker in zijn zo geliefde 48

“Raveel raakte zijdelings overal aan, maar was nergens onder te brengen. Een weerbarstige figuur, die altijd aan de zijkant stond, in zijn dorp, in België, in de wereld” dorp. Als hij op straat kwam, schopten kinderen een bal achter hem aan en riepen: ‘Hey, Rubens!’”

“Maar ook in de kunstwereld namen ze Raveel niet helemaal au sérieux. Omdat een schilderij een gesloten geheel hoorde te zijn. Voor hen rammelde het allemaal te veel bij Raveel. Nu wordt hij algemeen beschouwd als een van de grootsten, maar in het begin stond ik vrijwel alleen om hem te verdedigen. Ik heb veel onder mijn voeten gekregen, hoor. Zelfs van Jan Hoet.

Wij waren generatiegenoten, zaten in dezelfde school en kenden elkaar daardoor ook in de kunst, maar als ik met Raveel voor de dag kwam, zei hij: ‘Gij met uwe Raveel altijd.’ Totdat ik hem meesleurde naar zijn atelier. Dan liep hij door de ruimte, en riep hij, terwijl hij van het ene naar het andere schilderij wees: ‘Meesterwerk! Meesterwerk!’ Zo simpel was dat.” (Lacht) “Raveel was een genie, in zijn eigen ogen. En Zulma versterkte dat gevoel. ‘Zulma, ik ben een genie!’ zei Roger dan. ‘’t È woar, ze Roland, ’t è ne gruten,’ bevestigde zij dan. (Lacht uitbundig) Ik heb ooit in Raveels atelier gestaan toen hij net een schilderij aan het maken was, een stap achteruit zette, goedkeurend keek en dan zei: ‘Kijk Roland, moest Matisse hier nu aanwezig zijn, hij zou zeggen: “Rogerke, da kannekik nie ze.”’ Hij had een geweldig groot gedacht van zichzelf. Rauschenberg had hij ontdekt in Zwitserland. Goed werk, hoor, maar hij had het overduidelijk al gedaan. Hij was er ook heilig van overtuigd dat hij een gigolo was, geen vrouw kon aan hem weerstaan. Een sjarel, hoor.” (Lacht) “Nu, we kunnen daarmee lachen, maar hij kon zich dat permitteren. Die naïviteit en onbe-

schroomdheid lagen hem volledig. En het was zijn kracht. Dat had niets met verwaandheid te maken.

Ergens was het allemaal ook een beetje waar.”

HET GENIE Roland Jooris zegt het met zachtheid, met koestering in de stem, zoveel jaren na gesprekken die zich voortdurend rond dat gedeelde werk opbolden. In 1971 verbeeldde Roger Raveel de rokende dichter voor het omslag van zijn bundel Laarne, Roland Jooris wijdt gedichten en cycli aan de schilder. Het huisje in Kalken biedt onderdak aan verschillende schilderijtjes van Raveel, een van zijn kleurrijke paaltjes, een stuk keramiek zelfs.

“Het was telkens een groot plezier om iets te maken waar hij bij betrokken was,” vertelt Roland Jooris. “Wij hadden een heel goed contact.”

Roland Jooris was erbij toen Raveel in 1966 met Raoul De Keyser, Etienne Elias en Reinier Lucassen de keldergangen van het kasteel van Beervelde beschilderde, toen hij in 1976 metrostation Merode betoverde en in 1977 in Espace in Amsterdam zijn doorbraak forceerde. En hij was erbij toen Raveel in 1990 als eenmansprotest met een kleerkast op wielen door Brussel trok, en toen in 1999 het Roger Raveel Museum een conservator zocht. “Dat was uniek in België, een monografisch museum gewijd aan een nog levende kunstenaar. Maar voor hem was de oude pastorie in Machelen, die toen te koop stond, zelfs nog te klein voor het fantastische oeuvre dat hij geschapen had. En dus werd er een nieuw museum gebouwd in Machelen door Stéphane Beel. Raveel vond het logisch dat ik conservator ging spelen. Ik heb dat zes jaar gedaan, vrijwel belangeloos.”

“Weet je, in mijn diepste binnenste zou ik het liefst gehad hebben dat hij toch in die oude pastorie een museumpje had gemaakt. Met de beste werkjes. Intiem, houdbaar tot en met. Raveel voelde de dingen picturaal ontzettend goed aan. In wezen was hij een geboren schilder. Vandaar dat ik nog altijd zijn werken op doek het sterkst vind.

Die ruimtelijke werken zijn spectaculair, voor de reclame waren ze zeer goed, maar eigenlijk was Roger een echte schilder op het platte vlak.”

Dat is waar het genie de kwajongen ontmoette.

Het briljante inzicht de speelse vreugde. De kunst het leven. “Het moet uit het leven komen,” vertelt Roland Jooris nog. “Hoe meer je dat beseft, hoe bescheidener je daartegenover staat. Zijn wij niets, hé. ‘Certes, nous ne sommes pas assez rien du tout,’ zoals Geert van Bruaene van ’t Goudblommeke in Papier het zo mooi zei. Je moet niet vertrekken van sacraliteit, laat ze maar ontstaan.”

Ergens tussen dag en doek.

ROGER RAVEEL 18/3 > 21/7, Bozar, www.bozar.be

ROGER RAVEEL, GAILLARD DE GÉNIE

ROGER RAVEEL, THE GENIUS RASCAL

1957, Cercle Artistique et Littéraire de Gand. Roland Jooris, alors jeune poète de 21 ans, découvre pour la première fois les peintures de Roger Raveel. Elles lui ont fait l’effet d’« une éclaircie soudaine un jour pluvieux de mars ». Cinquante ans d’amitié, cinquante ans d’affinité vont faire vibrer les deux artistes, jusqu’à la mort de Raveel en 2013. À la veille de la rétrospective que Bozar consacre au maître de Machelen qui a apporté de la vie dans l’art et qui aurait fêté ses 100 ans cette année, le poète et ancien conservateur du musée Roger Raveel se souvient du peintre-né, du gigolo autoproclamé, du paria incompris, du génie décalé. « Il a tout fait, il mérite son succès, il était un génie. Ce n’était pas de l’arrogance, c’est ce qui l’a sauvé. Et quelque part, tout cela était un peu vrai. »

The year is 1957, the place the Cercle Artistique et Littéraire in Ghent. The then 21-year-old poet Roland Jooris is for the first time confronted with paintings by Roger Raveel. They catch him by surprise “like a sudden clear sky on a rainy day in March.” Fifty years of friendship and of kinship will reverberate between the two artists, until Raveel’s death in 2013. On the eve of the retrospective that Bozar is devoting to the master of Machelen who brought life into art and who would have celebrated his 100th birthday this year, the poet and former curator of the Roger Raveel Museum remembers the born painter, the self-proclaimed gigolo, the misunderstood outcast, the wayward genius. “He had done it all, he deserved success, he was a genius. It wasn’t arrogance, it was what saved him. And somewhere, all of it was a bit true.”

FR

BRUZZ | INTERVIEW

Roland Jooris: “Ik wil in mijn poëzie de woorden zo plastisch mogelijk laten voelen.

Als ik het woord ‘aarde’ gebruik, wil ik dat je de aarde voelt.”

EN

49

Culture. Photographie

Sous les éclipses des tropiques FR

Imaginée par les deux artistes derrière les éditions bruxelloises Le Mulet, la nouvelle revue Tropical Stoemp réunit des photographes d’ici et d’ailleurs pour composer ensemble la bande-son de leurs émotions. Quelque part entre les trous noirs et les sunlights exotiques. — SOPHIE SOUKIAS « In my eyes / Indisposed / In disguises no one knows / Hides the face / Lies the snake / And the sun in my disgrace », entonnait le groupe de métal alternatif américain Soundgarden sur leur titre mythique ‘Black Hole Sun’. C’était en 1994. Ce concentré en haute teneur psychédélique, flirtant dangereusement avec le bad trip, la nouvelle revue participative belge de photographie Tropical Stoemp en a fait la bande-son de sa première édition. « Le morceau tournait en boucle sur MTV dans les années nonante », se souvient le photographe et graphiste Simon Vansteenwinckel, co-concepteur et co-éditeur du magazine avec l’artiste visuel Mathieu Van Assche. « Le titre de la chanson évoque à lui seul un tas d’images. On aimait bien le contraste entre la lumière et le trou noir. » En résulte un mishmash de 80 images en noir et blanc (surtout) et en couleur, réparties entre 18 photographes belges et internationaux, sur 60 pages. Les images – dont le nom de l’auteur.ice n’est pas mentionné, si ce n’est à la fin de la revue dans un colophon – sont mises au service d’un seul et même récit

halluciné où s’entrechoquent peaux et visages irradiés, bêtes sauvages, éclipses solaires, fantômes et revenants. « C’est une photographie qui tremble, pour reprendre les mots que Marie Sordat utilisait pour qualifier son exposition au Botanique en 2018 Eyes Wild Open (rassemblant plusieurs générations de photographes à fleur de peau, NDLR) », dit Simon Vansteenwinckel.

La curatrice et photographe bruxelloise n’a d’ailleurs pas manqué d’apporter sa contribution au lancement de la nouvelle revue participative – « entre magazine et fanzine » – en signant trois images. Les concepteurs et éditeurs du projet proposent également un échantillon de leur propre travail – « On a été un peu pistonnés (rires) ». « Pour le premier numéro, on a fait appel aux photographes qu’on affectionne (Jean-Marc Chapa, Lionel Jusseret, Pauline Caplet, etc., NDLR) et qui partagent cette même photographie émotive et cette façon de traduire le monde de manière très personnelle. C’est le genre d’images qui n’ont pas besoin d’être accompagnées d’un texte ou d’un concept et

qui provoquent une émotion instantanée », dit Vansteenwinckel.

OUVERT À TOUT LE MONDE Pour les prochaines éditions de Tropical Stoemp, l’appel s’élargit puisqu’il s’adresse à toute personne désireuse de partager ses photographies - « Des images inédites. Pas de photographie numérique, mais l’exception confirme la règle. » « C’est ouvert à tout le monde », poursuit Vansteenwinckel. « Il y a tellement de photographes qui ont du talent et dont l’excellent

Select.

50

Les je wandeldorst

De anderhalvemanshow

Happy Nowruz!

NL/ Na een jaar lockdown is je

NL/ Wat als een publieke figuur

EN/ In the Persian calendar, the

dorst naar wandelen nog altijd niet gelest? Laaf je aan de Fonteinenwandeling die Culturama vzw in het kader van de Brusselse Waterdagen op poten heeft gezet. De wandeling (in vier talen) duurt ongeveer twee uur, start aan het Centraal Station en baant zijn weg via vijftien fonteinen naar de Vismarkt. Onderweg leer je alles over de geschiedenis van de waterbedeling in Brussel door de eeuwen heen. Deelname is gratis maar inschrijving is wel verplicht (maximum tien mensen). (TZ)

beschuldigd wordt van grensoverschrijdend gedrag?

Antwoorden op deze niet zo hypothetische vraag volgen in The one (et demi) man show (coproductie van KVS en het Molenbeekse gezelschap Ras El Hanout), met Pitcho Womba Konga als regisseur en coauteur. Artistiek leider Salim Haouach staat op de scène, maar zijn spel vermengt zich met een hele reeks vrouwenstemmen, zoals die van seksuologe Zina Hamzaoui, actrice Nihale Touati en Laryssa Kim, die de soundscape maakte. (MB)

new year begins with the season of love, renewal and flowers. As is tradition, Bozar’s contribution to the Nowruz festival is a selection of films from Central Asia. This year, Nowruz Film Days will take you to Kyrgyzstan and Kazakhstan, via Karakalpakstan (an autonomous region of Uzbekistan) and Tajikistan.

This is a rare opportunity to meet a fast-growing film industry that is touring festivals but rarely stops in our cinemas. (SOS)

21 > 28/3, www.culturamavzw.be

18 > 21/3, 20.00, www.kvs.be

21/3, www.bozar.be (free online screening)

De gauche à droite, les photos sont signées: Stéphane Charpentier, Lionel Jusseret, JeanMarc Chapa, Simon Vansteenwinckel et Natnada Marchal

travail n’est pas montré. Ce qui compte, ça n’est pas le CV de la personne qui nous envoie ses photos mais la manière dont les images proposées rencontrent ou non le titre du numéro et la chanson auquel il est emprunté. » Pour le numéro 2 de la revue annuelle, prévu pour la fin de l’année 2021, Simon Vansteenwinckel et Mathieu Van Assche ont choisi de laisser s’exprimer la part exotique de leur Tropical Stoemp en appelant les participants à s’inspirer du tube des années quatrevingt de Gilbert Montagné, l’indétrônable Les Sunlights des tropiques. « On voulait quelque

chose de plus lumineux que l’univers proposé dans la première édition. On aimait aussi le côté kitch et humoristique de la chanson. »

PETIT CADEAU PHOTOGRAPHIQUE « On n’a pas la prétention d’être représentatifs de la photographie belge », dit Vansteenwinckel. « L’idée, c’est de faire un bel objet qui soit cohérent et abordable (le prix de la revue s’élève à 13 euros, NDLR) tout en s’amusant.

On voit Tropical Stoemp comme un petit cadeau photographique. » Paru en décembre 2020, le magazine est disponible dans toutes les

TROPICAL STOEMP 01 Ed. Le Mulet, 60p., 13 €, www.lemulet.com

Aller sans retour

Black frequencies EN/ Last week, as part of Black History

Month, Marie Daulne, aka Zap Mama, debated with soprano Isabelle Kabatu, singer Charlotte Adigéry and trombonist Nabou Claerhout at the Ancienne Belgique. “We’ve been silenced, reduced and minimised for a long time, and music is our way out,” said Adigéry, who also described black music as a frequency. This week, the AB deliberately tunes into that frequency three nights in a row. R&B singer April Maey kicks off the evening with debut EP Ticket to Anywhere. Rapper Badi launches the single “Chocolat”, a tribute to the strength and sensuality of black bodies.

Tomorrow, when R&B singers Wayi and Nanakill also are guesting, Ikraaan (see photo) will present

librairies spécialisées de Bruxelles et bientôt de France, de Suisse et du Luxembourg. « On se revendique comme une revue belge via le ‘stoemp’ mais le qualificatif ‘tropical’ fait transparaître nos ambitions en dehors du territoire. En Belgique, on n’attend pas l’aide de la Ministre de la culture pour lancer une revue internationale ou une expo, on le fait tout simplement. C’est en ça aussi que Tropical Stoemp est un pur produit de chez nous. »

a foretaste of her debut album. Friday it is the turn of Sunday Rose, laureate of the Studio Brussels contest De Nieuwe Lichting, and Esinam will complete the series with her flutes. (TP) 17 > 19/3, 20.00, Facebook livestream: AncienneBelgiqueAB

FR/ Instagram, réseau de l’impulsivité et de l’immédiateté est aussi un espace de créativité.

En témoigne cette nouvelle série de six documentaires d’auteur diffusée sur l’IGTV de la RTBF. Virages suit Rabiya, Angèle, Muriel, Yann-Elie, Daniel et Emma, des jeunes adultes dont la vie a pris un tournant inattendu, forcé par le confinement et la pandémie. Six court-métrages qui affirment un regard singulier et une volonté d’agir sur sa vie et sur celle des autres. Dans un cimetière, entre Bruxelles et Pakistan, c’est Sophie Soukias, une de nos journalistes, qui a réalisé le premier épisode. (GB) Instagram: @rtbfwebcrea & www.rtbf.be 51

Culture. Eat & Drink

Alors que toute la restauration est paralysée, Kevin Lejeune imagine un concept assez imparable : la STREETFOOD Box.

La rue en boîte FR

Bonne surprise : l’excellent chef Kevin Lejeune signe une série de STREETFOOD Boxes aussi délicieuses que démocratiques. À tester de toute urgence.

— MICHEL VERLINDEN, PHOTO: SASKIA VANDERSTICHELE STREETFOOD BOX BY KEVIN LEJEUNE Hervormingsstraat 22 rue de la Réforme, Elsene/Ixelles, 02-347.29.26, info@ boxstreetfood.com, wo/me/We > za/sa/Sa 16 > 18.00

Après avoir été le second de David Martin pendant 10 ans à La Paix, Kevin Lejeune a ouvert La Canne en Ville, l’une des enseignes gastronomiques remarquées de la capitale.

C’est que l’homme a ressenti l’appel d’un lieu, un petit restaurant d’Ixelles dont le cadre d’ancienne boucherie lui va comme un gant. Les dimensions réduites et le décor carrelé de l’endroit conviennent à merveille à la modestie du bonhomme. Cela

ne veut pas dire qu’il est sans ambition pour autant. « Je veux aller loin avec cette enseigne. Je veux le faire d’une façon moderne, c’est-à-dire sans y passer 80 heures par semaine, sans y suer sang et eau, sans devenir amer. Les mentalités ont évolué.

Aujourd’hui, il est nécessaire de s’épanouir dans son travail », nous expliquait-il au début de l’aventure. Si cet esprit d’ouverture épatait déjà à l’époque, que dire au-

jourd’hui de la résilience dont il a fait preuve.

Alors que toute la restauration est paralysée, Lejeune imagine un concept assez imparable. Il s’agit de boîtes à emporter qui s’avancent sous l’intitulé STREETFOOD Box. Le programme ? Des colis pour deux personnes avec une série d’ingrédients prêts à être assemblés à la faveur de manipulations élémentaires qui se pratiquent chez soi. Au bout du compte ? Une dégustation en bonne et due forme évitant les écueils habituels, le froid et le mou, de nombreux take-away. En bonus, une petite fiche technique reprend les quelques étapes de la recette.

Lejeune propose plusieurs

formules : burger, hot dog, pita ou encore burrito. Notre choix s’est porté sur le hot dog (18 euros pour deux personnes). Résultat des courses ?

Une préparation imparable dont il s’agit de réchauffer la choucroute et les saucisses à la poêle. Parallèlement, on coupe les petits pains en deux, ceux-ci sont vraiment délicieux, et on tartine de moutarde douce et de ketchup.

En bouche, rien à dire, tout y est : l’acidité du chou ainsi que les textures à la fois molles et résistantes de la saucisse et de la mie. Sans oublier, le boost assuré par le mariage des sauces. Bref, un régal qui ne nécessite que quelques minutes de travail pour un bonheur gustatif prolongé.

HIGH FIVE LE DILLENS

52

YOKA TOMO

MINE MADEH

LÉZZET

BÁNH MÌ EXPRESS

••••

••••

••••

•••

•••

Resto omgetoverd tot ‘bocalerie’.

Le restaurant devenu « bocalerie ».

Restaurant becomes a “bocalerie”. (www.ledillens.be)

Een bento onder vrienden.

Petits bentos entre amis.

A little bento with friends.

(Facebook: yokatomo.bxl)

Syrische keuken die je warm houdt.

La chaleur de la cuisine syrienne.

Syrian cuisine to keep you warm

Turkse traiteur om te ontdekken.

Un traiteur familial turc à découvrir.

A Turkish caterer still to discover.

(Facebook: lezzet.brussels)

Wanneer Azië de baguette ontmoet.

Le Vietnam dans votre pain baguette.

When Asia meets the baguette. (www.banhmiexpress.be)

Nick Trachet

BRUZZ BRUZZ Flageyplein 18, 1050 Brussel, 02-650.10.65 Flageyplein 18, 1050 Brussel, 02-650.10.65

Nick Trachet Nick Trachet

Nick Trachet

Harde kip Pistolets Harde kip Pistolets

Harde kip Pistolets

B R U Z Z | C U LT U R E BRUZZ | TRACHET

)

B R U Z Z | C U LT U R E BRUZZ | TRACHET

)

voorjenader onderzoek. kwam slachten! terug met een moet er al een hele hoopIktegelijk forse pistolet met inhoud, dat laatste verwijderde Ik liet de stukken rustig bakken in ruime olie NickTrachet Trachet ik even om de maten te kunnen nemen.

Het voor nader onderzoek.

Ik kwam terug met een De koloniale mogendheden wierpen opding de Nick en ik voegde er behoorlijk wat gehakte ajuin aan moet je er al een hele hoop tegelijk slachten! zich Brusselaardie diededestad stad forse pistolet metAmerikanen inhoud, dat laatste verwijderde 45 gram, bolrond met een diameter van Brusselaar thee zoals de op de oliebronnen in Ikwoog liet de stukken rustig bakken in ruime olie toe, wat pepertjes en look.

Na anderhalf uur was Nick Trachet ikiktwaalf even om debehoorlijk maten tede kunnen nemen.

Het ding en dewereld wereld culinair Nick Trachet Nick Trachet ende voegde ersteeds wat gehakte ajuin aan en de culinair centimeter, bedroeg zeven het Midden-Oosten.

Zehoogte zouden en moesten zich kip nog oneetbaar taai!

Maakt niet uit, Brusselaar die stad woog 45 gram, bolrond met een diameter van Brusselaar die dede stad ontdekt Brusselaar die de stad toe, wat pepertjes en look.

Na anderhalf uur was ontdekt deeten mythische theeplant toe-eigenen.

En dat centimeter.

Zo’n raspistolet is met ergdeden dan we wat later.

In de tropen zijneen maaltijden en de wereld culinair voor onderzoek.

Ik kwam terug met een en de wereld culinair twaalf centimeter, de hoogte bedroeg zeven detrouwens kip steeds oneetbaar taai!

Maakt niet uit, en de wereld culinair moet jenader er al een hele hoop tegelijk slachten! zenog ook, de darjeelingenkorst assamthee zijn uit de krokante, maar dunne omhuld rond een erg relatief, iedereen krijgt een bord ontdekt ontdekt forse pistolet met inhoud, dat laatste verwijderde centimeter.

Zo’n raspistolet is met een erg dan eten we wat later.

In de tropen zijn maaltijden ontdekt Ikzijliet de stukken rustig bakken ruime natuurhij gehaald door de Britse administratie inal olie wanneer of thuiskomt, het eten maginvan dan vederlicht wit broodkruim.

Geen spoor NickTrachet Trachettrouwens even om maten tewat kunnen Het ding krokante, maar korst omhuld rond eennemen. erg relatief, iedereen krijgt bord Nick enikikdunne voegde erdebehoorlijk gehakte ajuin Indië (Nepal, India, Birma …). een Plots hadden ze ofaan lauw zijn, er is altijd genoeg voor iedereen. nieuwlichterij als sesamzaadjes, slaapbollen Brusselaardie diedede stad hij of gram, bolrond met een van Brusselaar stad wanneer zijwoog thuiskomt, het eten mag dan al diameter toe, wat 45 pepertjes en look.

Na anderhalf uur was vederlicht wit broodkruim.

Geen spoor van China niet meer nodig.

Ik deed wat water bij om hethoogte stoven rustig Wie langs deopgevallen?

Afrikaanse winkels moet zonnebloempitten: puur gladde korst.

Het Is het u ook Alles inwandelt, de voeding lijktculinair endede wereld culinair en wereld twaalf centimeter, de zeven de kip sesamzaadjes, nog steeds oneetbaar taai!bedroeg Maakt niet uit, lauw zijn, er iser altijd genoeg voor iedereen. nieuwlichterij als slaapbollen of broodje Alle theecentimeter. in Europa was oorspronkelijk zwart. ontdekt verder tegroot lopen. had ikkorst. kip met ajuin het zeker zijn opgevallen: opgeleden de vitrine hangt ontdekt zo jepuur er niet onmiddellijk in kunt kleiner teualworden.

Niet lang kwam het Zo’n raspistolet isbroodje met een erg dandat eten we wat later.

Inalde tropen zijn maaltijden Ikisdeed erlaten wat water bijNu om het stoven rustig Wie langs deopgevallen?

Afrikaanse winkels moet zonnebloempitten: gladde Het Is het ook Alles inwandelt, de voeding lijkt Zwarte thee is gefermenteerd.

Dat gebeurde We hadden het over thee?

Een plant met een fasci(het écht naar kip in deal keuken), maar ik vaker wel dan nietopgevallen: een reclame voor pluvera. krokante, maar dunne korst omhuld rond trouwens erg relatief, iedereen krijgt eenhad bord een verder tegroot laten lopen. had ik kip met ajuin daarvoor is het te hoog.

Jeinmoet het in het zeker zijn de vitrine hangt nieuws dat Nutella kleinere potten op de markt is bijten, zorook dat je erNu niet onmiddellijk kunt kleiner teal worden.

Niet langop geleden kwam het spontaan tijdens hetde lange transport (maanden, nerende achtergrond. wanneer hij zijbroodkruim. thuiskomt, het eten mag dan al vederlicht wit Geen van het nogdaarvoor graag wat Afrikaanser. jullie Meestal staat er het een lachende gezicht van (het rook écht naar kiphet in keuken), maar ik had vaker weldat dan niet reclame voor pluvera. twee breken of lichtelijk pletten.

Om het te breken brengt.

Voor dezelfde prijs als de vroegere bijten, is teof hoog.

JeKennen moet het in spoor nieuws Nutella kleinere potten op deeen markt via graag karavanen soms jaren), groene thee kwam Het verhaal van de komst van thee naar Europahet lauw zijn, er is altijd genoeg voor iedereen. nieuwlichterij als sesamzaadjes, slaapbollen of nog wat Afrikaanser.

Kennen jullie Meestal staat er het lachende gezicht van een agussi?

Agussi – ook bekend als egusi, agushi of Afrikaanse mama op, met kleurrijke hoofddoek. breken of lichtelijk Omdehet te breken brengt.

Voor dezelfde prijs als de vroegere kent een pistolet eenpletten. snede in bovenkant. grotere, uiteraard!

Ja, de hazelnoten zijn duurder twee Ikvoornamelijk deed er wat water bijagushi om het rustig Wie langs de Afrikaanse winkels moet zwart aan.

Het gebruik van groene thee, zoals is ingewikkelder van de koffie.

Koffie puur gladde korst. we Het broodje Is dan het udat ook opgevallen?

Alles inwandelt, de voeding lijkt agussi?

Agussi –zonnebloempitten: ook bekend als egusi, of stoven Afrikaanse mama op, met kleurrijke hoofddoek. egushi – wordt gebruikt in Het gaat over diepvrieskip.

Maar niet om de nu kent een pistolet een snede in de bovenkant. grotere, uiteraard!

Ja, de hazelnoten zijn duurder Technisch is dat om het zwellen van het deegajuin in geworden meneer!

En de almensen houdenopniet verder tegroot latendat lopen. ik almaar kip met zeker zijnMaar opgevallen: de hangt dat vandaag kennen, isgebruikt even koloniaal, kwam van Afrika, via Arabieren en vandaar is zo je erNu niet onmiddellijk kleiner te worden.

Niet lang geleden kwam het egushi – wordt inhad Het gaatmeneer! overhet diepvrieskip. niet om de nuvitrine West-Afrika.

Het zijn dezwellen zaden van een meloenoveral dominerende ‘plofkip’.

Het zijn legkippen Technisch isvoornamelijk dat om het van het deeg in in kunt geworden En de de mensen houden niet de hete oven op te vangen.

Maar een leraar vannaar prijsverhoging, dus doen ze het via volume(het rook écht naar kip in de keuken), maar ik had vaker wel dan niet een reclame voor pluvera. bijten, daarvoor is het te hoog.

Jeen moet het in Nutella kleinere potten opWest-Afrika. desoort, markt slechts mogelijk door technologie en veel sneller Venetië ennieuws Wenen.

Thee van verder.

Het zijn de zaden van een meloenoveral dominerende ‘plofkip’.

Het zijn legkippen de heteofoven op te vangen.

Maar een leraar van vele pompoensoorten, gepeld van prijsverhoging, dus doen zekwam het via volumedie te oud zijn volgens dedat normen van de geschiedenis op rust vertelde mij lang geleden dat verkleining. het nog graag wat Afrikaanser.

Kennen jullie Meestal staat er het lachende gezicht van een twee breken of lichtelijk pletten.

Om het te breken brengt.

Voor dezelfde prijs als de vroegere soort, of van vele pompoensoorten, gepeld en die te oud zijn volgens de normen van de transport per treinvertelde enlijkt per wat stoomschip.

Het plantje Zulke is eendieren Camelia, eenuiteraard familie van geschiedenis op rust mij lang geleden dat verkleining. gemalen.

Het resultaat op amandelpoeeierindustrie. gaan niet agussi?

Agussi – ook bekend alsinegusi, agushi Afrikaanse mama op, met kleurrijke die Is snee dekent vruchtbaarheid verzinnebeeldt; de of Laatst kwam mijn huisgenote terug van de hoofddoek. een pistolet een snede de bovenkant. grotere, uiteraard!

Ja,zelf, de hazelnoten zijn duurder gemalen.

Het resultaat lijkt wat op amandelpoeeierindustrie.

Zulke dieren gaan uiteraard niet er ooit thee gekweekt in Europa?

Niet echt, sierplanten uit Oost-Azië.

De thee Camellia diede snee de egushi vruchtbaarheid verzinnebeeldt; Laatst kwam huisgenote terug van de der.

Jenuvindt vandaag agussi in vrijwelgebruikt elkede in verloren, maar zijnmijn ook niet meer gepast voor –de wordt voornamelijk Het gaat over Maarhouden niet om Technisch isin dat om het zwellen vaninhet deeg in geworden meneer!

En dede mensen niet genitaliën van godin Ceres.

Sededen non èhet vero … dagelijkse naar met Je vindtdevandaag agussi vrijwel elke verloren,zoektocht maar zijn ook nietvoedsel meerdiepvrieskip. gepast voor maar koloniale mogendheden hun sinensis, groeide oorspronkelijk op het vander. genitaliën van de godin Ceres.

Sedenon è vero dagelijkse zoektocht naar voedsel met deplateau Afrikaanse winkel. ‘onze’ moderne smaak die liever kip heeft met de West-Afrika.

Het zijn zaden van…een meloenoveral dominerende ‘plofkip’.

Het zijn legkippen de hete oven op te vangen.

Maar een leraar van prijsverhoging, dus doen ze het via volumeAfrikaanse winkel. ‘onze’ moderne smaak die liever kip heeft met de Pistolets zijn per defi nitie wit.

Ze staan ‘vogels-zonder-kop’.

Ik kreeg een pakje dat meer gewesten.

Kenia is nu een van de Tibet, maar al duizenden jaren geleden werd hij Pistolets zijn per defi nitie‘soep’. wit.

ZeEigenlijk staan ‘vogels-zonder-kop’.

Ik kreeg een pakje dat meer soort, of van vele pompoensoorten, gepeld en die te oud zijn volgens de normen van de tropische Van agussi maakt men dikke textuur van tandpasta.

Dus gaan deze vogels naar geschiedenis op rust vertelde mijpuur lang zijn. geleden dat verkleining.

Van agussi maakt men ‘soep’.

Eigenlijk dikke textuur van tandpasta.

Dus gaan deze vogels naar symbool voor de godin en moeten dus leek alsof hethet broodbeleg moest bevatten.

Daarin grootste producenten.

In Amerika is het er gecultiveerd door de Chinezen.

Thee, zwarte thee, symbool voor de godin en moeten dus puur zijn. leek alsof broodbeleg moest bevatten.

Daarin gemalen.

Het resultaat lijkt wat opromig amandelpoeeierindustrie.

Zulke dieren gaan uiteraard niet saus.

Agussi bindt ergdemooi en geeft een Azië en en Afrika.

Men op.Bij Bijons onsterugsaus. dieerg snee vruchtbaarheid verzinnebeeldt; de Laatst kwamverzot mijn huisgenote van de Agussi bindt mooi en geeft een romig Azië Afrika.

Menis isererginder ginder verzot op.

Volkorenpistolets een ontheiliging!

Pistolets zatwerd watwat dus moet doorgaan voor koploos blijkbaarder. nooit van zijn gekomen, in tegenstelling tot in dus onze middeleeuwen te koop aangeboden Volkorenpistolets zijn een ontheiliging! zat moet doorgaan voor koploos Je vindt vandaag agussi inPistolets vrijwel elke verloren, maar zijn ook niet meer voor resultaat.

Laat enkele scheppen rustig meestoven waswas kipkip vroeger iets en totgepast genitaliën van de godin Ceres.

Se non è vero … dagelijkse zoektocht naar voedsel metresultaat. de Laat enkele scheppen rustig meestoven vroeger ietsvoor voorzonzonen feestdagen, feestdagen, tot Afrikaanse winkel. worden uit het fiaan jnste gebakken, simila bij de ‘onze’ moderne smaak die liever kip heeftworden met de uit pluimgedierte.

Het leken porties voor koffie.

Maar demeel poorten van Europa groeit via de Karavanen hetwel Oosten.

Dievoor thee werd het finet jnste meel gebakken, simila bij de pluimgedierte.

Hetuit leken wel porties Pistolets zijn defi nitie kunnen wit. Ze staan ‘vogels-zonder-kop’. kreeg een pakje datdemeer met kipkip en roer regelmatig om.per Hier kunnen fenomenale ontwikkeling de de brave braveIkkip met de en roer regelmatig om.

Hier eeneen fenomenale ontwikkeling kip Van agussi maakt menwoord ‘soep’.

Eigenlijk dikke textuur vanmaar tandpasta.

Dus Later gaan deze vogels naar Romeinen.

Dat gaf in het Duits het lilliputters.

Niet vuistdik, maar chocoladereeper wel thee.

De Portugezen zetten in de negentientoen beschouwd als een geneesmiddel. zijn Romeinen.

Dat gaf in het Duits het woord lilliputters.

Niet vuistdik, chocoladereepsymbool voor dezoals godin en moeten dus puur zijn. leek alsof het broodbeleg moest bevatten.

Daarin nu ook nognog groene groenten bij, okra’s, degradeerde degoedkoopste goedkoopste proteïne op ook groene groenten bij, zoals okra’s, degradeerde tottotdeAzië proteïne opde deverzot saus.

Agussi bindt erg mooi en geeftbroodjes eeninromig enkop!

Afrika.

Men is er ginder op.nu Bij ons Semmel, nog steeds deook naam voor deze broodjes dun.

Kolibries zonder kop! de eeuw plantages op in de Azoren, midden de de Portugezen zelf thee gaan halen inbezingen China, nog Semmel, nog steeds de naam voor deze dun.

Kolibries zonder Volkorenpistolets zijn een ontheiliging!

Pistolets zat wat dus moet doorgaan voor koploos maar zeker bijvoorbeeld spinazie.

Een markt.

Hetzelfde in Afrika.

Met vreugde maar bijvoorbeeld ook spinazie.

Een markt. Hetzelfde in Afrika.

Met vreugde bezingen resultaat.

Laat enkele scheppen rustig meestoven was kip vroeger iets zonfeestdagen, totzeker in in het zuiden van dat land.

In het museum vaneilanden Er was een tijd dat de portie vanvoor de werkman Atlantische Oceaan.

Officieel behoren die later de Hollanders en de Britten.

Maar heten aanbod het zuiden van dat land.

In het museum van Er was een tijd dat de portie van de werkman worden uit het fi jnste meel gebakken, simila bij de pluimgedierte.

Het leken wel porties voor tomaatje zorgt ervoor dat je je kan vergissen met ze daar de goedkope kip die uit onze contreien per zorgt ervoor dat je regelmatig je kan vergissen ze daar de goedkope kip die toen uit onze contreien per kiptomaatje met de kip en roer om.

Hiermet kunnen eenDat fenomenale ontwikkeling de brave Napels zagzag ik verkoolde pistolets deDuits uitbargroot moest was de ‘terrassiers’ totpepers, Europa.

Aan devan andere kant van het continent was stevig inzijn. handen vantoen het Middenrijk.

Geen Romeinen.

Dat gaf indie het het woord lilliputters.

Niet vuistdik, maar chocoladereepdeop hete tot iedereen!

Laat vliegtuig naar ginder wordt gevlogen, mogelijk Napels ikjolijt verkoolde pistolets die de uitbargroot moest zijn.

Datwordt was de ‘terrassiers’ nu ook nog groene groenten bij, zoals okra’s, degradeerde tot de goedkoopste proteïne de de hete pepers, tot jolijt van iedereen!

Laat vliegtuig naar ginder gevlogen, mogelijk sting van dejonge Vesuvius in het jaar 79 hebben nog subsidies met dekwam schop werkten.

Vandaag doen zedeerg dat ging het Turkije thee aanplanten aan de naar buiten zonder door Semmel, nog steeds de naam voor tijd verder sudderen.

De agussisaus is deze dun.

Kolibries zonder kop! met van de EU. DieVandaag handel moet wel sting van de Vesuvius in het jaar hebben nogzakje metthee de schop werkten. doen zevreugde dat onbepaalde maar zeker bijvoorbeeld ook spinazie.

Eenisbroodjes markt.

Hetzelfde in Afrika.

Met bezingen onbepaalde tijd verder sudderen.

De 79 agussisaus met subsidies vanof de EU. Die handel moet wel erg overleefd. met de Bobcat Kubota en moeten ze na hun erg vullend, smaakt een klein beetje bitter, maar in het zuiden van dat land.

In het museum van winstgevend zijn, want de eigenaars van het merk Er was een tijd dat de portie van de werkman Zwarte Zee, in de streek van Rize.

Even verder ligtmet handen van de Chinese bureaucraten te gaan.

De tomaatje zorgt ervoor dat je je kan vergissen ze daar de goedkope kip die uit onze contreien per overleefd. met de Bobcat of want Kubota moetenvan ze het na hun ergHet vullend, smaakt een klein beetje bitter, maar winstgevend zijn, de en eigenaars binnenste is soms niet helemaal doorbakwerkuren naar de fitness.

Greppels graven ismerk een ook wat muskusachtig.

Te eten met devan vingers, staan in de top kregen vijfhonderd van deDat Belgische Napels zag ik verkoolde pistolets die de uitbargroot moest zijn. was toen dete‘terrassiers’ theeland Georgië, dat half in Europa ligt. Ook levende plant denaar vreemdelingen nooit de hete pepers, tot jolijt iedereen!

Laat vliegtuig ginder wordt gevlogen, mogelijk Het binnenste is soms niet helemaal doorbakwerkuren naar de fi tness.

Greppels graven is een ook wat muskusachtig.

Te eten met dedat vingers, staan in deberoep top vijfhonderd de Belgische ken en ware pistoletoloog trektsudderen. eerst natte zittend geworden. ”Tu sais où est lehandel moet boven een bord rijst.

Smakelijk. fortuinen. sting van dede Vesuvius intheeproducenten het jaar hebben nog subsidies met devan schop werkten. doen ze datde Turkije isonbepaalde nu een van grootste zien. tijd verder De 79 agussisaus met van de EU. DieVandaag wel erg ken en zijn de ware pistoletoloog trekt eerst dat natte is zittend beroep geworden. ”Tu sais où est le boven een bord rijst.

Smakelijk. fortuinen. kruim uit broodje, zo is er plaats voor extra problème?” zei een groothandelaar op de Ik kocht zo’n kip en de winkelier waarschuwoverleefd. met de Bobcat of Kubota en moeten ze na hun ergOndanks vullend, smaakt eengrote klein beetje bitter, maar zijn, want de eigenaars van het ter merk wereld. hun zeer interne markt, Daar wildenwinstgevend de nieuwe mogendheden natuurkruim uitook zijn broodje, zo is plaats voor extra problème?” zeiineen groothandelaar op de Ik kocht zo’n kip en de winkelier waarschuwbeleg.

Smakelijk. vroegmarkt Rungis mij ooit zuchtend.

“C’est de mij: “Poulet dur!”

Strong chicken lees jeGreppels Het is er soms niet helemaal werkuren naar de fitness. graven is een wat muskusachtig.

Tedeeten met de vingers, staan in de top vijfhonderd van de Belgische slagen ze er nog inbinnenste de helft van productie te doorbaklijk omheen.

Thee was erg winstgevend in Europa. beleg. Smakelijk. vroegmarkt Rungis mij ooit zuchtend.

“C’est que les gens ne mangent plus.”

Een groot deel de mij: “Poulet dur!”

Strong chicken lees weleens inin Engelstalige recepten.

Surinamers in où est le ken enjede ware pistoletoloog trekt eerst dat natte zittend beroep geworden. ”Tu sais boven bord rijst.

Smakelijk. fortuinen. exporteren.

Wileen dus thee drinken met weinig Dat was onder andere te danken aan deje Portugese Nederland hebben het over “harde kip”, en ja van loopt rond in een een elfenlijfje, kruim uit zijn broodje, zo is er plaats voor extra problème?” zei groothandelaar op de queprinses lesde gens ne mangent plus.”

Een groot deel weleens inbevolking Engelstalige recepten.

Surinamers in Ik kocht zo’n kip en de winkelier waarschuwkilometers, koop dan Turkse thee. Smakelijk.

Catarina de Bragança, die koningin van mensen, dat zijnde ze ook.

Als“harde jeRungis de oude recepten beleg. Smakelijk. vroegmarkt inin mij ooit onthaard, gegomd en gekneed naar de stijl van delees je“C’est mij: “Poulet dur!”

Strong chicken Nederland hebben het over kip”, en jazuchtend. vanEngeland de bevolking rond een elfenlijfje, werd loopt door te trouwen met Charles II van mwamba (moambe voor de leest, que les gens nekolonialen) mangent plus.”

Een groot deelin weleens in Engelstalige recepten.

Surinamers boekskes.

Bij virtuele lichamen hoort virtueel mensen, dat zijn ze ook.

Als je de oude recepten onthaard, gegomd en gekneed naar de stijl van de (1630-1685).

Hoewel thee drinken niet onbekend moet die Impressions kip uren uren sudderen de Nederland hebben hetin over “harde en ja vanended’une bevolking loopt rond in eenkip”, elfenlijfje, voedsel. paupiette de veau. van mwamba voor de kolonialen) leest, boekskes.

Bij(moambe virtuele lichamen hoort virtueel was in Engeland, heeft zij waarschijnlijk de teatime palmolie.

Een moderne kip kan daar niet tegen, mensen, dat zijnook zeen ook.

Als je de oude onthaard, gegomd gekneed naar de recepten stijl van de De zondagse broodjes zijn zo geëvolueerd. moet die kip uren en uren sudderen in de voedsel.

Impressions d’une paupiette de veau. geïntroduceerd, hetmwamba moment waarop adellijke van (moambe voor de kolonialen) leest, die half uurtje tot hoopje boekskes.

Bijal virtuele lichamen hoort virtueel Hoesmelt kleinna dieeen viennoiserieën en fieen jn gebak zijn palmolie.

Een moderne kip kan daar niet tegen, De zondagse broodjes zijn ook zo geëvolueerd. dames in de namiddag thee drinken aan een laag moet die kip uren en uren miserabele prut. voedsel.

Impressions d’une paupiette dede veau. geworden! De boterkoeken (koffiekoekensudderen voor de in die smelt half uurtje alen tot hoopje Hoe klein die viennoiserieën fieen jn ingedikte gebak zijn palmolie.

Een moderne kipzijn kan daar tegen, tafeltje, met koekjes en brood met room, Maarna ik een kwam dus thuis met zo’n beest.

Het De zondagse broodjes ook zoniet geëvolueerd.

Antwerpenaars) zijn bijna verdwenen en vervanmiserabele prut. die smelt na een half uurtje al totfieen hoopje woog overigens niet eens zoveel: 1,2 kilo.

Ik hakte clotted cream (low tea, omwille van het lage geworden!

De boterkoeken (koffi ekoeken voor degebak Hoe klein die viennoiserieën en jn zijn gen door petieterige ‘croissants’. In mijn jonge miserabele prut.

Maar ikzodra kwam duszou thuis met zo’n beest.

Het ekoeken voor de de kip, ze ontdooid was, in handige geworden!

De boterkoeken (koffi tafeltje).

Veel later de arbeidersklasse Antwerpenaars) zijn bijna verdwenen en vervanjaren kon je met die dingen nog een kleine Maar ik kwam dus thuis methakte zo’n beest.

Het woog overigens niet eens zoveel: 1,2 kilo.

Ik stukken: idealiter moet elke eter een Antwerpenaars) zijn bijna verdwenen en vervanthee gaan drinken bijpassen het avondmaal gengoedkope door petieterige ‘croissants’.

Instuk mijn jonge politieagent ko slaan.

Vandaag zekrijgen in een woog overigens niet eens zoveel: 1,2 kilo.

Ik hakte met een evenredig deel van vlees, vel en been.

Het de kip, zodra ze ontdooid was, in handige gen door petieterige ‘croissants’.

In mijn jonge aan een eettafel, denog high tea.

Noord-Enholle kies.

En dan de pistolets: het iskleine niet omdat jaren kon jegewone met die dingen een de kip, zodra ze ontdooid was, in handige vel is de voornaamste smaakdrager in een kip en jaren kon jeeter metmoeten die dingen nog een kleine stukken: idealiter moet elke een stuk krijgen gelsen zeggen nog steeds, wanneer ze thuiskoze broodjes dat zeidealiter klein zijn.

Ineen politieagent koheten slaan.

Vandaag passen ze in moetVandaag elke eter een stukzekrijgen zonder been erinstukken: kan jevan nietvlees, peuzelen, wat politieagent kotea’ slaan. passen in een metmen, een betere evenredig deel vel en been.

Het ‘what are we having for wanneer ze mijn tijden at ik er maximaal twee, met “Op de vitrine van met evenredig deel van vel en been. Het holle kies. Enals dan deeen pistolets: het ispistolets: nietvlees, omdat wereldwijd droevig wordt ervaren.

Verder was holle kies.

En dan de het is niet omdat vel willen is de voornaamste smaakdrager insmaakdrager een kip en in een kip en weten wat de pot schaft.

Thee werd een varkensgehakt ofdat leverworst, versierd met Belgian is ultieme de ze ook broodjes zevoornaamste klein moeten zijn.

In de nekheten erbij,vel het peuzelstuk en in het ze broodjes heten dat ze klein moeten zijn.

In Afrikaanse winkels zonder been erin kan jeikniet pickles.

Vandaag zie nogpeuzelen, broodjes, maar daar instrument in de Britse zonder been erin kan Lang je wat nietgeleden peuzelen, wat karkas vond ik de eierstokken terug. mijn betere tijden at ikbetere er‘temperance’-politiek, maximaal met omtwee, mijn tijden at iktwee, er maximaal met wereldwijd droevig wordt ervaren.

Verder was kandrinken ik erals misschien wel vijf van op? En ik ben niet Verder was wereldwijd als droevig wordt ervaren. het van gin terug te schroeven. hangt vaker wel dan las ik een authentiek Italiaans versierd recept voor of leverworst, versierd met Belgian varkensgehakt ofvarkensgehakt leverworst, met Belgian ook ultieme de nekvan erbij, het ultieme en in het zo’n grote eter meer. ookspaghetti deMaar nek erbij, het peuzelstuk en peuzelstuk inEr hetis het kwam dus de Portugezen. met eierstokken van kip, maar daarvoor pickles.

Vandaag zie ik maar nog broodjes, maar daar pickles.

Vandaag zie ik nog broodjes, daar niet een reclame karkas ikifterug. de eierstokken terug. Lang geleden hoorde ik vond van een slager die nog karkas vond degezegde: eierstokken Lang geleden nogOnlangs altijd ik een tea by sea.

De volkeren kan ik ervijf misschien wel op?

En ik ben niet kanouderwetse ik er misschien wel van op?

Envijf ik van ben niet las ik een authentiek Italiaans recept voor pistolets met gekapt verkoopt, “van las die ik een recept voor ontwikkelhunauthentiek thee viazo’n deItaliaans scheepvaart kregen, voor pluvera” grotemet etereierstokken meer. spaghetti van kip, maar daarvoor zo’n eter meer. diegrote échte, grote”.

Ik heb op mij daarheen gespoed den dienalezen? lijken onze die de die nog spaghetti met eierstokken van kip,‘thee’. maar daarvoor Onlangs hoorde ik vanZij een slager Dewoorden hele reeks bruzz.be/trachet Onlangs hoordekregen, ik van via eendeslager die nog thee per kameel karavanen oververkoopt, “van ouderwetse pistolets met gekapt ouderwetse pistolets met gekapt verkoopt, “van gespoed land, hebben woorden als ‘cha’.

Maar de Portugedie échte, grote”.

Ik heb mij daarheen I 2 8 O K T O B E R 2 0 2 0 De hele reeks nalezen? bruzz.be/trachet diezen échte, grote”.

Ik heb mij daarheen gespoed De hele reeks nalezen? bruzz.be/trachet zelf reeks zijn daar al een uitzondering op.

De hele nalezen? bruzz.be/trachet )

B R U Z Z | C U LT U R E BRUZZ | TRACHET

Rest van België: 25 euro perBrussel, jaar; 02-650.10.65 Flageyplein 18, 1050 ABONNEMENTEN Rest3631 van 6044 België: 25 euro per jaar; ABONNEMENTEN IBAN: BE98 3393 Josiane De Troyer (abo@bruzz.be), 02-650.10.80 Josianevan De Vlaams Troyer (abo@bruzz.be), 02-650.10.80 ABONNEMENTEN IBAN: BE98 3631 6044 Brusselse Media vzw 3393 Gratis in Brussels Hoofdstedelijk Gratis in Brussels Hoofdstedelijk Josiane Troyerper (abo@bruzz.be), van Vlaams Media Gewest.

Buiten België: 30DeBrusselse euro jaar. vzw 02-650.10.80 BRUZZ Gewest.

Gratis in Brussels Hoofdstedelijk BRUZZ Buiten 30 euro per jaar.

Rest van België: 25 euro per België: jaar; Flageyplein 18, 1050 Brussel, 02-650.10.65 Rest van België: 25 euro per jaar; Gewest.

Flageyplein 18, 1050 Brussel, 02-650.10.65 OPLAGE IBAN: BE98 3631 6044 3393 IBAN: BE98 3631 6044 3393 OPLAGE Rest België: 25 euro per jaar; van Vlaams Brusselse Media vzw van OPLAGE : 62.609 exemplaren.

ABONNEMENTEN ABONNEMENTEN Vlaams vzw3631 OPLAGE :BE98 62.609 exemplaren.

IBAN: 6044 3393 Buitenvan België: 30 Brusselse euro per jaar.

Josiane De Media Troyer (abo@bruzz.be), 02-650.10.80 Josiane De Troyer (abo@bruzz.be), 02-650.10.80 Buiten België: 30 euro per jaar.

ADVERTEREN? Gratisvan in Vlaams BrusselsBrusselse Hoofdstedelijk Media vzw Gratis in Brussels Hoofdstedelijk OPLAGE ADVERTEREN? Marthe Paklons, 02-650 10 61 Gewest.

Buiten België: 30 euro per jaar.

Gewest.

OPLAGEOPLAGE : 62.609 exemplaren.

Rest van België: 25 euro per 10 jaar; Marthe Paklons, 02-650 61 sales@bruzz.be OPLAGE : 62.609 exemplaren.

Rest3631 van 6044 België: 25 euro per jaar; IBAN: BE98 3393 OPLAGE sales@bruzz.be ADVERTEREN? IBAN: BE98 3631 6044 3393 van Vlaams Brusselse Media vzw DISTRIBUTIE exemplaren.

Marthe ADVERTEREN? Paklons, 02-650 1062.609 61 Vlaams van Buiten België: 30 Brusselse euro per Media jaar. vzw Otten, 02-650.10.63, DISTRIBUTIE MartheUte Paklons, 02-650 10België: 61 ute.otten@bruzz.be sales@bruzz.be Buiten 30 euro per jaar.

ADVERTEREN? Ute Otten, 02-650.10.63, ute.otten@bruzz.be sales@bruzz.be OPLAGE DIRECTIE Marthe Paklons, 02-650 10 61 DISTRIBUTIEALGEMENE OPLAGEOPLAGE : 62.609 exemplaren.

Dirk De Clippeleir sales@bruzz.be Ute Otten, 02-650.10.63, ute.otten@bruzz.be DISTRIBUTIE ALGEMENE DIRECTIE OPLAGE : 62.609 exemplaren.

ADVERTEREN? Ute Otten, 02-650.10.63, ute.otten@bruzz.be Dirk De Clippeleir ALGEMENE DIRECTIE HOOFDREDACTIE ADVERTEREN? MartheDISTRIBUTIE Paklons, 02-650 10 61 Dirk De ALGEMENE Clippeleir Ute Otten, 02-650.10.63, Kristof Pitteurs (algemeen hoofdredacteur), DIRECTIE Marthe Paklons, 02-650 10ute.otten@bruzz.be 61 sales@bruzz.be HOOFDREDACTIE Dirk DeMathias Clippeleir sales@bruzz.be Declercq Kristof Pitteurs (algemeen HOOFDREDACTIEDISTRIBUTIE ALGEMENE DIRECTIE hoofdredacteur), Kristof Pitteurs (algemeen hoofdredacteur), Declercq UteMathias Otten, 02-650.10.63, HOOFDREDACTIE DISTRIBUTIE Dirk De Clippeleir ute.otten@bruzz.be CULTUUR & UIT MathiasKristof Declercq Ute Otten, 02-650.10.63, ute.otten@bruzz.be Pitteurs (algemeen hoofdredacteur), Gerd Hendrickx ALGEMENE DIRECTIE CULTUUR & UIT Mathias Declercq HOOFDREDACTIE CULTUUR & UIT DirkGerd De ALGEMENE Clippeleir Hendrickx Kristof PitteursDIRECTIE (algemeen hoofdredacteur), Gerd HendrickxREDACTIEDirk De Clippeleir CULTUUR & UIT Mathias Declercq HOOFDREDACTIE Nathalie Carpentier, Eva Christiaens, Sara De REDACTIE Gerd Hendrickx REDACTIE Sloover, Kristof (algemeen hoofdredacteur), KrisPitteurs Hendrickx, Bettina Hubo, Jasmijn HOOFDREDACTIE CULTUUR &De UITEva Christiaens, Sara De Nathalie Carpentier, Nathalie Carpentier, Eva Sara Declercq Post, Mathias KurtChristiaens, Snoekx, Sophie Soukias, Roan Van Kristof Pitteurs (algemeen hoofdredacteur), REDACTIE GerdHubo, Hendrickx Sloover, Kris Hendrickx, Bettina Hubo, Jasmijn Sloover, Kris Hendrickx, Bettina Jasmijn Declercq Eyck, StevenMathias Van Garsse, Maarten Verdoodt, Tom Nathalie Carpentier, Eva&Christiaens, Sara De CULTUUR UIT Post, Kurt Snoekx, Sophie Soukias, Roan Van Sophie Soukias, Roan Van Post, Kurt Snoekx, Zonderman Sloover, Kris Hendrickx, Bettina Hubo, Jasmijn Gerd Hendrickx REDACTIE Eyck, Steven Van Garsse,Eyck, Maarten Verdoodt, Tom Maarten Verdoodt, Tom CULTUUR & UIT Steven Van Garsse, Post, Kurt Snoekx,Nathalie Sophie Soukias, RoanEva VanChristiaens, Sara De Carpentier, Zonderman Gerd Hendrickx REDACTIE Zonderman MEDEWERKERS Eyck, Steven Van Garsse, Maarten Verdoodt, Tom Hubo, Jasmijn Sloover, Kris Eva Hendrickx, Bettina Nathalie Carpentier, Christiaens, De Nicolas Alsteen, Gilles Bechet, MichaëlSara Bellon, Zonderman MEDEWERKERS REDACTIE Post, Kurt Snoekx, Sophie Soukias, Roan Van Sloover, Kris Hendrickx, Bettina Hubo, Jasmijn MEDEWERKERS Jordens, Tom Peeters, Niels Ruëll, Nick Nicolas Alsteen,Patrick Gilles Bechet, Michaël Bellon, Nathalie Carpentier, Eva Christiaens, Sara De Tom Eyck, Steven Van Garsse, Maarten Post, Kurt Snoekx, Sophie Soukias, RoanMichaël VanVerdoodt, Nicolas Alsteen, Gilles Bechet, Bellon, MEDEWERKERS Trachet, Tom Van Bogaert, Michel Verlinden Patrick Jordens, Tom Peeters, Niels Ruëll, Nick Sloover, Kris Hendrickx, Bettina Hubo, Jasmijn Zonderman Eyck,Gilles Steven Van Garsse, Maarten Verdoodt, Tom Nicolas Alsteen, Bechet, Michaël Bellon, Patrick Jordens, Tom Peeters, Niels Ruëll, Nick Trachet, Tom Van Bogaert, Michel Verlinden Post, Kurt Snoekx, Sophie Soukias, Roan Van Zonderman PatrickEINDREDACTIE Jordens, Tom Peeters, Niels Ruëll, Nick Trachet, Tom Van Michel Verdoodt, VerlindenTom Eyck, Steven VanBogaert, Garsse, Maarten MEDEWERKERS EINDREDACTIE Trachet, TomMEDEWERKERS VanBecker, Bogaert, Michel Karen De Geert VanVerlinden der Hallen, Zonderman Alsteen, Gilles Bechet,Sophie Michaël Bellon, Karen De Becker, Geert VanNicolas der Hallen, Sophie EINDREDACTIE Soukias Nicolas Alsteen, Gilles Bechet, Michaël Bellon, Patrick Jordens, Tom Peeters, Niels Ruëll, Nick EINDREDACTIE Soukias MEDEWERKERS Patrick Jordens, Tom Peeters, Niels Ruëll, Nick Sophie Karen De Becker, Geert Van der Hallen, Trachet, Tom VanGilles Bogaert, Michel Verlinden Karen De Becker, Geert der Hallen, Sophie Nicolas Bechet, Michaël Bellon, VORMGEVING Trachet, TomVan VanAlsteen, Bogaert, Michel Verlinden Soukias VORMGEVING SoukiasHeleen Rodiers, Patrick Jordens, Tom Peeters, Niels Ruëll, Nick Ruth Plaizier EINDREDACTIE Heleen Rodiers, RuthEINDREDACTIE PlaizierTrachet, Tom Van Bogaert, Michel Verlinden VORMGEVING VERTALING Karen De Geert Becker, Van der Hallen, Sophie VORMGEVING VERTALING Karen De Becker, VanGeert der Hallen, Sophie Heleen Rodiers, Ruth Plaizier Arblaster, Frédérique Beuzon, Soukias HeleenJohn Rodiers, Ruth Plaizier EINDREDACTIE John Arblaster, Frédérique Beuzon, Soukias Martin JonesGeert Van der Hallen, Sophie KarenLaura De Becker, Martin McGarry, Laura McGarry, Jones VERTALING VERTALING VORMGEVING VORMGEVING Soukias Frédérique Beuzon, George Beuzon, Holmer, Greta Frédérique George Holmer, Greta HeleenHeleen Rodiers, Ruth Plaizier FOTOGRAFIEFOTOGRAFIE & ILLUSTRATIE Ruth Plaizier & Rodiers, ILLUSTRATIE Holmer-Arblaster, Laura Jones, Martin McGarry Holmer-Arblaster, Laura Jones, Martin McGarry VORMGEVING Bart Dewaele, Kim, Mannaert, Noémie VERTALING Bart Wauter Dewaele, Kim, Wauter Mannaert, Noémie VERTALING Heleen Rodiers, Ruth Plaizier Marsily, FOTOGRAFIE Steve Michiels, Ivan Put, John Arblaster, Frédérique Beuzon, &Frédérique ILLUSTRATIE Marsily, FOTOGRAFIE Steve Michiels,Beuzon, Ivan Put, George Holmer, Greta & ILLUSTRATIE Saskia Vanderstichele, Wide Vercnocke McGarry, Laura JonesNoémie VERTALING Bart Dewaele, Kim, Wauter Mannaert, SaskiaMartin Vanderstichele, Wide Laura Jones, MartinNoémie McGarry BartHolmer-Arblaster, Dewaele, Kim, Vercnocke Wauter Mannaert, Frédérique Beuzon, George Holmer, Greta Marsily, Steve Michiels, Ivan&Put, FOTOGRAFIE ILLUSTRATIE VERANTWOORDELIJKE UITGEVER Marsily, Steve Michiels, Ivan Put,Martin McGarry Holmer-Arblaster, Laura Jones, VERANTWOORDELIJKE UITGEVER FOTOGRAFIE & Mannaert, ILLUSTRATIE Saskia Vanderstichele, Wide Vercnocke BartSaskia Dewaele, Kim, Wauter Noémie Kristof Pitteurs Vanderstichele, Wide Vercnocke Pitteurs Bart Dewaele, Wauter Steve Michiels,Kim, Ivan Put, Mannaert, Noémie Flageyplein 18,Kristof 1050Marsily, Elsene.

FOTOGRAFIE & ILLUSTRATIE VERANTWOORDELIJKE UITGEVER Flageyplein 18, 1050 Elsene.

Steve Michiels, IvanMannaert, Put, Noémie Saskia Marsily, Vanderstichele, Wide Bart Dewaele, Kim, Vercnocke Wauter UITGEVER Bruzz is Kristof een uitgave vanVERANTWOORDELIJKE de Vlaams Brusselse Pitteurs Saskia Vanderstichele, Wide Vercnocke Steve Ivan Put, Bruzz is Kristof een uitgave vanvandeMichiels, Vlaams Brusselse Media vzw, wordt gedrukt opMarsily, deElsene. persen Eco Pitteurs VERANTWOORDELIJKE UITGEVER Flageyplein 18, 1050 Saskiagedrukt Vanderstichele, Wide Vercnocke Media vzw, wordt op deElsene. persen van Eco Print Center (DPG Media) Kristof Pitteurs Flageyplein 18, 1050 VERANTWOORDELIJKE Bruzz is een uitgave van de Vlaams Brusselse UITGEVER en wordt gesubsidieerd door (DPG Print Flageyplein Center Media) 18,Pitteurs 1050 Elsene.

Kristof VERANTWOORDELIJKE UITGEVER Media vzw, wordt gedrukt op de persen van Eco Bruzz isen eendeuitgave van de Vlaams Brusselse de Vlaamse Gemeenschap Vlaamse en wordt gesubsidieerd door isFlageyplein een uitgave van de Vlaams Brusselse 18, 1050 Elsene.

Kristof Print CenterBruzz (DPG Media) Media vzw,Pitteurs wordt gedrukt op persen van Eco Gemeenschapscommissie. degesubsidieerd Vlaamse Gemeenschap dede Vlaamse Media vzw, wordt gedrukt op deen persen van Eco Flageyplein 18, 1050 Elsene. en wordt door BRUZZ is een uitgave van de Vlaams Brusselse Print Center (DPG Media) Print Center (DPG Media) Gemeenschapscommissie. de Vlaamse Gemeenschap en de Vlaamse Bruzz is een uitgave van de Vlaams Brusselse vzw, wordt gedrukt van Eco en Media wordt gesubsidieerd doorop de persen en wordt gesubsidieerd door Gemeenschapscommissie.

Media vzw, wordt persen van Eco Print Center (DPGgedrukt Media) Vlaamse Gemeenschap en de Vlaamse de de Vlaamse Gemeenschap en op dede Vlaamse Print Center (DPG Media) en wordt gesubsidieerd door Gemeenschapscommissie.

Gemeenschapscommissie. enVlaamse wordt gesubsidieerd door de Gemeenschap en de Vlaamse de Vlaamse Gemeenschap en de Vlaamse Gemeenschapscommissie.

Gemeenschapscommissie.

COLOFON COLOFON

Thee

MELD NIEUWS Zelf nieuws gespot? Tips zijn altijd welkom via NIEUWS bruzz.be/meldnieuws MELDMELD NIEUWS MELD NIEUWS Persberichten kunnen viagespot?

Zelf nieuws Tips zijn altijd Zelf nieuws gespot?

Tips zijn altijd Zelf nieuws redactie@bruzz.be welkom via gespot? Tips zijn altijd welkom via welkom via bruzz.be/meldnieuws bruzz.be/meldnieuws MELD NIEUWS bruzz.be/meldnieuws MELDkunnen NIEUWSvia Persberichten Persberichten kunnen via MELD NIEUWS Persberichten kunnen via Tips Zelf nieuws gespot? altijd Zelf nieuws gespot?

Tips zijn zijn altijd redactie@bruzz.be redactie@bruzz.be redactie@bruzz.be Zelf nieuws VOER UW EVENEMENT IN OP viavia gespot? Tips zijn altijd welkom welkom welkom via ENCODEZ VOTRE ÉVÉNEMENT SUR bruzz.be/meldnieuws bruzz.be/meldnieuws ENTER YOUR EVENTPersberichten ONBRUZZ.be/meldnieuws Persberichtenkunnen kunnen via via www.agenda.brussels Persberichten kunnen via redactie@bruzz.be redactie@bruzz.be UW EVENEMENT OP VOERVOER UWVOER EVENEMENT IN OP ININOP UW EVENEMENT redactie@bruzz.be ENCODEZ VOTRE ÉVÉNEMENT SUR ENCODEZ VOTRE ÉVÉNEMENT SUR ENCODEZ VOTRE ÉVÉNEMENT SUR ENTER YOUR EVENT ON ENTERENTER YOUR EVENT ON YOUR EVENT ON WWW.BRUZZ.BE www.agenda.brussels www.agenda.brussels VOER UW EVENEMENT IN OP www.agenda.brussels VOER UW EVENEMENT IN OP SUR ENCODEZ ÉVÉNEMENT VOER UW VOTRE EVENEMENT IN OP ENCODEZ VOTRE ÉVÉNEMENT SUR ENTER YOUR EVENT ON ENCODEZ VOTRE ÉVÉNEMENT SUR WWW.BRUZZ.BE www.agenda.brussels ENTER YOUR EVENT ON WWW.BRUZZ.BE ENTER YOUR EVENT ON

“Op de vitrine van Afrikaanse winkels “Op de vitrine vannitie “Pistolets zijn per hangt vaker weldefi dan Afrikaanse winkels wit.

Zeeen staan symbool voor niet reclame “Pistolets zijn per defi nitie “Pistolets zijn per nitie hangt vaker weldus dandefi “Hoewel thee drinken niet de godin en moeten voor pluvera” wit.

Ze staan symbool voor wit.

Ze staan symbool voor niet een reclame onbekend was in Engeland, puur zijn.

Volkorenpistolets depluvera” godin en moeten de godin en moeten dusdus voor hee een Portugese prinzijn een ontheiliging!” puur zijn.

Volkorenpistolets puur Volkorenpistolets ses erzijn. waarschijnlijk de zijn een ontheiliging!”

zijn een geïntroduceerd” ontheiliging!” teatime

52

I

De hele reeks nalezen? bruzz.be/trachet

DeDe hele reeks nalezen? hele reeks nalezen?bruzz.be/trachet BRUZZ.be/trachet 52

WWW.BRUZZ.BE www.agenda.brussels www.agenda.brussels WWW.BRUZZ.BE

28 OKTOBER 2020

5 2 5 2I 2 8 O K T O B E R 2 0 2 0

52

COLOFON

Josiane De Troyer (abo@bruzz.be), 02-650.10.80

Josiane De Troyer (abo@bruzz.be), 02-650.10.80 BRUZZ Gratis in Brussels Hoofdstedelijk BRUZZ Gratis02-650.10.65 in Brussels Hoofdstedelijk Flageyplein 18,Gewest.

1050 Brussel, BRUZZ Flageyplein 18, 1050 Brussel, 02-650.10.65 Gewest.

Nick Trachet Nick Trachet

52

COLOFON ABONNEMENTEN COLOFON ABONNEMENTEN

© SHUTTERSTOCK

WWW.BRUZZ.BE WWW.BRUZZ.BE

International WEEKLY SHOW ON WHAT’S HOT AND HAPPENING IN BRUSSELS.

Meet the makers

SUNDAY 6 PM BRUZZ TV & BRUZZ.BE/INTERNATIONAL

ANJA STRELEC / Reporter BRUZZ International Born and raised in Croatia, Anja always loved visual arts. After studying in France and Argentina, she settled in Brussels 5 years ago. She believes the city is unpredictable, eclectic and kaleidoscopic.