Η ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΗΣ ΧΕΙΡΑΨΙΑΣ

ELLA AL-SHAMAHI

Η ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΗΣ ΧΕΙΡΑΨΙΑΣ

ΕΙΣΑΓΩΓΉ

Οι διαπροσωπικές σχέσεις περνάνε μια ιδιαίτερα δύσκολη

φάση και μαζί τους και η χειραψία. Για πολύ καιρό η χειραψία αποτελούσε έναν έγκυρο, πρακτικό, διεθνή χαιρετισμό, μέχρι τη στιγμή που απαγορεύτηκε ξαφνικά τον Μάρτιο του 2020, λόγω της πανδημίας του κορονοϊού, που σάρωνε τον πλανή­ τη. Σύμφωνα με έναν κοινό μύθο, η χειραψία ανάγεται σε μια

εποχή κατά την οποία οι άνθρωποι ήθελαν να καθησυχάσουν ο ένας τον άλλον ότι δεν κρατούσαν όπλο: η ανοιχτή παλάμη, το κούνημα του χεριού πάνω κάτω, το οποίο θα φανέρωνε οποιο­

δήποτε όπλο κρυμμένο στο μανίκι, ήταν ένδειξη ασφάλειας

και εμπιστοσύνης. Μα τι γίνεται αν δεν μπορούμε να δούμε ό,τι σκοτώνει; Και όπως λέει και ο Γκρέγκορι Πόλαντ της Κλι­

νικής Μάγιο (Mayo Clinic), τι γίνεται αν «όταν δίνεις το χέρι σου, δίνεις ένα βιολογικό όπλο»; Λόγω του κορονοϊού, ξαφνικά

παρερμηνεύτηκαν οι βασικοί λόγοι για τους οποίους γίνεται η

χειραψία. Ακόμα κι αν δεν σε σκοτώνει, δεν βοηθάει και πολύ στην ανάπτυξη σχέσεων εμπιστοσύνης αν τη στιγμή που αγγί­ ζεις το χέρι κάποιου ψάχνεις το αντισηπτικό χεριών.

Μήπως η χειραψία αποτελεί παρελθόν; Μήπως έχει έρθει το

τέλος της; Μήπως δεν πάθαμε όλοι μας ένα σοκ όταν καταλά­

βαμε ό,τι θα έπρεπε να είχαμε συνειδητοποιήσει από την αρχή: ότι είναι απερίσκεπτο, ότι είναι καθαρή τρέλα να αγγίζουμε

αδιακρίτως τα βρόμικα χέρια των άλλων; Ο δρ Άντονι Φάου­

τσι, επιδημιολόγος και σύμβουλος της προεδρίας των ΗΠΑ για την αντιμετώπιση του κορονοϊού, ο οποίος έχει μετατραπεί σε

12

ELLA AL-SHAMAHI

Αμερικανό ήρωα, σίγουρα είναι της ίδιας άποψης όταν λέει: «Για να είμαι ειλικρινής, πιστεύω ότι δεν θα πρέπει να δώσου­

με τα χέρια ποτέ ξανά». Ίσως σκέφτεστε ότι αν η χειραψία είναι πλέον παρελθόν (είναι πράγματι υπό εξαφάνιση), τότε ποιος

είναι πιο κατάλληλος να μιλήσει στην κηδεία της από κάποιον που μελετάει την ανθρώπινη εξέλιξη, έναν παλαιοντολόγο-αν­ θρωπολόγο; Όπως και να ’χει, ως παλαιοντολόγος-ανθρωπολό­ γος… αρνούμαι να γράψω τον επικήδειο της χειραψίας.

Βασιζόμενη σε διαφόρων ειδών ενδείξεις, κατέληξα στο συ­

μπέρασμα ότι η ιστορία της χειραψίας, μολονότι πλούσια και

συναρπαστική, έχει πέσει στην αφάνεια. Βλέπετε, πιστεύω

ότι η χειραψία δεν είναι μόνο πολιτισμικό στοιχείο, αλλά και βιολογικό, εγγεγραμμένο στο DNA μας. Οι ρίζες της χειραψί­

ας χάνονται στα βάθη των αιώνων, πριν από την αρχαιότητα και πιθανότατα πριν από την προϊστορία, τότε που το είδος μας δεν υπήρχε καν. Οι χιμπατζήδες, οι πιο στενοί συγγενείς μας εν ζωή, χρησιμοποιούν συνήθως τη χειραψία (με λίγο δια­

φορετικό τρόπο: την κάνουν με τα δάχτυλα και, πράγματι,

αυτή η κίνηση έχει θετική σημασία· είναι σαν να λένε «ας τα ξαναβρούμε»). Αυτό δείχνει ότι πιθανότατα η χειραψία άρχι­ σε να χρησιμοποιείται πριν από τη διαφοροποίηση των δύο ει­

δών μας, δηλαδή πριν από επτά εκατομμύρια χρόνια, γεγονός εντυπωσιακό.

Φυσικά, από ιστορική και γεωγραφική άποψη, η χειραψία

έχει πολλές διαφορετικές σημασίες και την αδικούμε όταν ισχυριζόμαστε ότι η μόνη λειτουργία της διαχρονικά είναι αυτή

του χαιρετισμού. Αντίθετα, θα έπρεπε να τη θεωρούμε μονάδα αφής (όπως είναι η αγκαλιά ή το φιλί). Η επαφή αποτελεί έμ­

φυτη παρόρμηση για το ανθρώπινο είδος και πιστεύω πως δεν μπορούμε να υποτιμήσουμε τη σημασία της. Η χειραψία, κα­ θησυχαστική και μεγάλης ψυχολογικής σημασίας, είναι ένας από τους χρυσούς κανόνες των ανθρώπινων σχέσεων.

Η ΙΣΤΟΡΊΑ ΤΗΣ ΧΕΙΡΑΨΊΑΣ

13

Ίσως νιώθουμε πάντα διχασμένοι ανάμεσα στην επιθυμία

να αγγίξουμε κάποιον και στον φόβο μήπως μολυνθούμε, και αυτό μου θυμίζει ένα περιστατικό με την οικογένειά μου. Ο

πατέρας μου είναι πολύ ευαισθητοποιημένος στα ζητήματα της

υγείας και είναι λιγάκι ψυχαναγκαστικός με το θέμα των μι­

κροβίων. Όταν γεννήθηκε ο μικρότερος αδερφός μου, έφτια­

ξε μια πινακίδα που έγραφε «Μη με φιλάτε, σας παρακαλώ»

στα αγγλικά και στα αραβικά και την κρέμασε πάνω από την κούνια του. Δεν άντεχε να βλέπει την τεράστια οικογένειά μας

και το πλήθος των επισκεπτών να φιλάνε το νεογέννητο. Εμείς απλώς περιμέναμε να φύγει ο μπαμπάς από το δωμάτιο για

να αρχίσουμε να το φιλάμε. Το μωρό ήταν αξιολάτρευτο (για

λίγο τουλάχιστον). Αν όμως τώρα σκεφτόμαστε περισσότερο σαν τον μπαμπά μου και, πολύ σωστά, φοβόμαστε να ανταλ­

λάξουμε χειραψία, η ιστορία μάς διδάσκει ότι αυτό θα αλλάξει όταν οι συνθήκες θα είναι και πάλι ασφαλείς. Από την εποχή

του «μαύρου θανάτου» μέχρι την εποχή της ισπανικής γρίπης, η χειραψία έχει απαγορευτεί, έχει πάψει να χρησιμοποιείται και έχει μπει σε καραντίνα πολλές φορές, αλλά κάθε φορά επι­ στρέφει.

Επομένως, δεν πιστεύω ότι η χειραψία πέθανε τον Μάρτιο

του 2020· αντίθετα, είναι προσωρινά σε αποκλεισμό, σε κοι­ νωνική αποστασιοποίηση και σε καραντίνα, αλλά δεν θα πά­

ψει να υπάρχει, όπως και οι περισσότεροι από εμάς άλλωστε. Αυτό το βιβλίο δεν είναι ο επικήδειος της χειραψίας αλλά μια

αποκαλυπτική βιογραφία της, που σκιαγραφεί την ανατρεπτι­

κή ιστορία της μέσα από το πρίσμα της ανθρωπολογίας, της πολιτισμικής πολυμορφίας, της θρησκείας, της ιστορίας, της

κοινωνιολογίας, της βιολογίας, της ψυχολογίας, της αρχαιολο­ γίας, του φύλου και της πολιτικής. Οι προϊστορικοί πρόγονοί

μας άφησαν τα αποτυπώματα των χεριών τους σε τοίχους σπη­

λαίων, σαν να ήθελαν να επικοινωνήσουν μαζί μας μέσω του

14

ELLA AL-SHAMAHI

χρόνου. Οι Έλληνες έδιναν τα χέρια στο πεδίο της μάχης και

για τους Ρωμαίους η χειραψία επισφράγιζε τον γάμο. Η διπλω­ ματική χειραψία έχει καθορίσει τη μοίρα εκατομμυρίων αν­ θρώπων, από την αρχαία Μεσοποταμία μέχρι το προαύλιο του

Λευκού Οίκου, ενώ η χειραψία ήταν μάρτυρας της γέννησης της δημοκρατίας και της εξέχουσας θέσης της στη Δύση εκα­ τοντάδες χρόνια αργότερα. Η αποικιοκρατία και η παγκοσμιο­

ποίηση έχουν ορίσει το είδος της χειραψίας που χρησιμοποιούμε (μεταξύ των πολλών ειδών χειραψίας που υπήρχαν και υπάρ­ χουν είναι και το πιάσιμο του πέους). Η ιστορία της είναι διά­ σπαρτη από γνωστά περιστατικά περιφρόνησης, ταμπού που

έχουν καταρριφθεί, εκκεντρικά επιστημονικά πειράματα και εθνική υπερηφάνεια.

Επίσης, το θέμα της χειραψίας με αφορά προσωπικά και

γνωρίζω την αξία της, αφού έχω ζήσει με και χωρίς αυτή: για τα πρώτα είκοσι έξι χρόνια της ζωής μου, που αποκαλώ τρυφε­ ρά «άκρως συντηρητική περίοδο», τήρησα αυστηρά τον μου­ σουλμανικό νόμο (σύμφωνα με τον οποίο οι περισσότεροι μου­ σουλμάνοι νομικοί πιστεύουν ότι οι άντρες και οι γυναίκες δεν

πρέπει να έχουν καμία σωματική επαφή, επομένως οι χειρα­

ψίες απαγορεύονται). Μου ήταν δύσκολο και για να αποφύγω

τη χειραψία με άντρες στο Ηνωμένο Βασίλειο τη δεκαετία του 2000, εφάρμοσα ένα σωρό μεθόδους, από μεγαλοφυείς μέχρι γελοίες. (Στην πραγματικότητα, οι μέθοδοι αποφυγής της χει­ ραψίας ήταν συνηθισμένο θέμα συζήτησης και αστεϊσμού με

τους όμοιους μ’ εμένα ευλαβείς φίλους μου.) Απ’ ό,τι φαίνεται, το μουσουλμανικό μου υπόβαθρο ήταν η πρόβα για την κοινω­ νική αποστασιοποίηση. Ήταν το σκάνδαλο του Ντόμινικ Κά­

μινγκς όταν επισκέφτηκε το Κάστρο του Μπάρναρντ.1 Με τα

χρόνια, δοκίμασα τα παρακάτω:

1. Ο Βρετανός σύμβουλος του πρωθυπουργού του Ηνωμένου Βασιλείου ταξίδεψε με την οικογένειά του από το Λονδίνο έως το Ντέραμ, σε

Η ΙΣΤΟΡΊΑ ΤΗΣ ΧΕΙΡΑΨΊΑΣ

15

1. Να αποφεύγω: σπάνια έχει το αποτέλεσμα που θέλεις και που σε κάνει να νιώθεις καλά με τον εαυτό σου.

2. Να βάζω το δεξί χέρι στο μέρος της καρδιάς:2 μ’ άρεσε

αυτό γιατί εξέπεμπε φιλικότητα και με έκανε να δείχνω

κάπως εξωτική και χίπισσα. Έπιασα τον εαυτό μου να το ξανακάνει στις βιντεοκλήσεις μέσω Zoom την περίοδο του κορονοϊού.

3. Να χαιρετάω με στρατιωτικό τρόπο: πίστευα πως με έκα­ νε να δείχνω μοντέρνα και χαλαρή. Εκ των υστέρων, απο­

δείχτηκε ότι μια μουσουλμάνα με μαύρη αμπάγια μέχρι το πάτωμα που χαιρετούσε με στρατιωτικό τρόπο τη δε­ καετία του 2000 ήταν μάλλον τρομακτική και ίσως «αλ­ λοπρόσαλλη».

4. Να επικοινωνώ: προσπάθησα απλώς να λέω ότι δεν κάνω

χειραψία. Όταν το έλεγα καλά, τα λόγια μου ακούγονταν συμπαθητικά, αλλά συχνά ήταν άσκοπα, ή μάλλον ασυ­ νείδητα.

5. Να καλύπτω τα χέρια μου με γάντια ή με κάποιο ύφα­ σμα: αποφάσισα ότι αυτό ήταν μια αποδεκτή παρατυ­ πία. Ωστόσο, ακόμα ανατριχιάζω με τη σκέψη ότι τη στιγ-

μή που έδινα τα κλειδιά ενός προσκοπικού κέντρου στον

υπεύθυνο, τράβηξα γρήγορα προς τα κάτω το μακρύ μανίκι μου για να καλύψω την παλάμη μου όταν εκεί­

νος άπλωσε το χέρι του. Ακολούθησα τους κανόνες κατά γράμμα! Ένιωθα ανακούφιση μέχρι τη στιγμή που ο φί­ λος μου έσπευσε να σχολιάσει πόσο κραυγαλέο ήταν όλο

απόσταση 260 μιλίων, σε περίοδο καραντίνας, για να επισκεφτεί το Κάστρο του Μπάρναρντ για τα γενέθλια της συζύγου του. (Σ.τ.Μ.)

2. Οι Αμερικανοί το κάνουν αυτό όταν ακούν τον εθνικό τους ύμνο και αποτίνουν φόρο τιμής στη σημαία της χώρας τους. Είναι ένδειξη σεβασμού, αφοσίωσης και ειλικρίνειας. (Σ.τ.Μ.)

16

ELLA AL-SHAMAHI

αυτό. Ακόμα με ανησυχεί μήπως πίστεψε ότι δεν έδωσα

το χέρι μου επειδή νόμιζα πως το δικό του ήταν βρόμικο. Τα χέρια του ήταν μια χαρά. Εγώ ήμουν λίγο συντηρητική.

Σπάνια, πολύ σπάνια υποχωρούσα. Αν απλώς φαινόταν πολύ περίεργο ή αν παίζονταν πολλά, έκανα χειραψία και με αυτή μου την κίνηση συμφωνούσα με την άποψη λίγων μουσουλμά­ νων νομικών ότι οι χειραψίες επιτρέπονταν, με την προϋπό­ θεση ότι δεν ήταν ένδειξη φλερτ, και αυτό ήταν το πιο σημα­ ντικό. Τότε έμαθα ότι υπάρχει μεγάλη διαφορά ανάμεσα στη χειραψία και στο κράτημα του χεριού.

H συναναστρoφή μου με κόσμο μου έμαθε να αποδέχομαι

τη χειραψία. Αλλά και πάλι υπήρχε μια παρατεταμένη περίο­

δος αυξημένης εγρήγορσης: το άγγιγμα αντρικών χεριών, με την περίεργη αίσθηση που δημιουργεί το πιο άγριο δέρμα τους

και το μεγαλύτερο μέγεθός τους, εξακολουθούσε να είναι κάτι πολύ καινούργιο για μένα και γι’ αυτό ήμουν πολύ επιφυλα­

κτική. Εκείνοι που είχαν συντηρητικές θρησκευτικές απόψεις πίστευαν ότι το άγγιγμα οδηγούσε σε επικίνδυνα μονοπάτια. Στην πραγματικότητα δεν είχαν άδικο: από τη στιγμή που άρ­ χισα να αποδέχομαι διστακτικά τις χειραψίες, οι κοσμικοί ήθε­

λαν να αποδεχτώ συγχρόνως και τις αγκαλιές. Και οι αγκαλιές με το αντίθετο φύλο ήταν κάτι για το οποίο δεν ήμουν προετοι­ μασμένη.

Αν και σήμερα τις περισσότερες φορές εγώ είμαι αυτή που

αγκαλιάζει τους άλλους, τότε μου ήταν δύσκολο: όταν ο νέος

καλύτερός μου φίλος, ο Ριτς, προσπαθούσε να με αγκαλιάσει, έκανα νευρωτικές συζητήσεις με τον εαυτό μου του τύπου:

«Αυτό είναι φυσιολογικό σ’ αυτή την κουλτούρα, αυτό κάνουν

οι άνθρωποι, μην το πολυσκέφτεσαι». Βασικά ήταν το σλόγκαν

μου. Ένα ή δύο χρόνια αργότερα, όταν το εξομολογήθηκα αυτό στον Ρίτσαρντ, ένιωσε φυσικά μεγάλη ντροπή: δεν είχε ιδέα τι

Η ΙΣΤΟΡΊΑ ΤΗΣ ΧΕΙΡΑΨΊΑΣ

17

πολιτισμικό σοκ ήταν αυτό. Παραδόξως, όμως, η κατάσταση ανατράπηκε όταν αποδείχτηκε ότι και ο Ρίτσαρντ σιχαινόταν

τις αγκαλιές. Πίεζε τον εαυτό του να το κάνει γιατί πίστευε ότι ακριβώς αυτό κάνουν οι άνθρωποι.

Συγχρόνως, έκανα καριέρα ως ακαδημαϊκός και εξερευνή­

τρια, με ειδίκευση σε εχθρικά, απομακρυσμένα και διεκδικού­ μενα εδάφη. Σε μία από τις πρώτες συνεντεύξεις μου στο πε­ ριοδικό National Geographic, μου έκαναν την εξής ερώτηση: «Τι

έχετε πάντα στην τσάντα σας που δεν φαντάζεται κανείς;». Η απάντηση ήταν «τόνους αντισηπτικού». Ακόμα και πριν από

την εμφάνιση του κορονοϊού είχα μάθει να απολυμαίνω το κά­

θισμα της λεκάνης πριν τη χρησιμοποιήσω και, αφού έπλενα καλά τα χέρια μου, να στέκομαι δίπλα στην είσοδο και να πε­

ριμένω μέχρι κάποιος να ανοίξει την πόρτα, ώστε να μη χρει­ αστεί να αγγίξω το χερούλι στις δημόσιες τουαλέτες. Το είχα

παρατραβήξει κάπως, και εκτός γραφείου όλο αυτό ήταν σκέ­ τος εφιάλτης. Κάποια στιγμή βρέθηκα σε μια σπηλιά σε διεκ­

δικούμενο έδαφος, βουτηγμένη στη λάσπη και καλυμμένη με κοπριά νυχτερίδων από την κορφή ως τα νύχια. Όταν ήταν η

ώρα του φαγητού, δεν είχαμε καθόλου νερό, μόνο αντιβακτη­ ριδιακό τζελ. Το μόνο που έκανα ήταν να μεταφέρω τη λάσπη,

τα μικρόβια και την κοπριά από νυχτερίδες γύρω γύρω στο χέρι

μου. Στην καλύτερη περίπτωση, ήταν άσκηση ανακατανο­ μής. Ώσπου μπούχτισα και τον Ιανουάριο του 2020 υποσχέθη­

κα στον εαυτό μου ότι δεν θα με ένοιαζε τόσο το πλύσιμο των χεριών. Και το έκανα. Και να πώς επέλεξε να μου το ξεπληρώ­ σει το σύμπαν: με μια πανδημία που συμβαίνει μία φορά στα εκατό χρόνια.

Ακόμα κι αν τα πράγματα δεν ήρθαν όπως τα περίμενα,

χαίρομαι που ξεπέρασα τον φόβο της μόλυνσης και χαίρομαι

που έμαθα να κάνω χειραψία και δεν σταμάτησα τις αγκαλιές με τον Ριτς. Είμαι χαρούμενη που τα εξομάλυνα όλα,

18

ELLA AL-SHAMAHI

γιατί καταλαβαίνω πόσο σημαντική είναι η σωματική επαφή στις ανθρώπινες σχέσεις. Ο μουσουλμανικός νόμος, που είναι

πιο αυστηρός σε αυτό το θέμα, ήταν ειδικά σχεδιασμένος για να εμποδίσει τις σχέσεις μεταξύ των δύο φύλων, μα τώρα μ’

αρέσει πλέον αυτό το εύκολο δέσιμο μεταξύ όλων των ανθρώ­ πων. Θεωρώ ότι ο καλύτερος τρόπος δημιουργίας μιας σχέσης

είναι να μπορούν να μας αγγίξουν οι άλλοι. Η αφή μάς ενώνει

με έναν τρόπο με τον οποίο η απόσταση δεν το πετυχαίνει. Πα­ ραδόξως, η απλωμένη παλάμη με το σφίξιμο της σάρκας του

άλλου αποτελεί την σωματική έκφραση της ιδέας που συμβο­ λίζει το χέρι στην καρδιά. Γι’ αυτό, η χειραψία είναι διαχρονι­ κή και συμβολίζει τόσα πολλά θετικά πράγματα: τη συμφω­ νία, την τρυφερότητα, το καλωσόρισμα, την αποδοχή και την

ισότητα. Ήδη έζησα κάμποσα χρόνια προσπαθώντας να βρω

εναλλακτική της χειραψίας και σας λέω πως τίποτε δεν μπορεί να τη φτάσει. Κάποιοι περιμέναμε πολύ καιρό για να κάνουμε χειραψία και εγώ δεν είμαι έτοιμη να την αποχωριστώ.

01 Η ΙΣΤΟΡΊΑ ΤΗΣ ΧΕΙΡΑΨΊΑΣ: ΠΟΙΑ ΕΊΝΑΙ Η ΠΡΟΈΛΕΥΣΉ ΤΗΣ; Απομονωμένες φυλές

Οι Σεντινελέζοι είναι οι κάτοικοι του Βόρειου Σέντινελ, ενός νησιού στον Ινδικό Ωκεανό. Θεωρητικά ανήκει στην Ινδία, αλλά πρακτικά οι άνθρωποι που ζουν εκεί είναι αυτόνομοι. Ο

έξω κόσμος δεν γνωρίζει σχεδόν τίποτε γι’ αυτούς και εκείνοι ελάχιστα πράγματα για τον έξω κόσμο. Είναι μια «απομονω­ μένη φυλή». Στην εποχή της παγκοσμιοποίησης, δεν είναι και

λίγο. Σε μια εποχή που οι περισσότεροι πληθυσμοί του πλανήτη

έχουν επαφή μεταξύ τους, όπου συχνά η επαφή γίνεται στιγ­

μιαία, όπου οι κοινωνίες μας και οι κουλτούρες μας γίνονται ολοένα και πιο ομοιογενείς, οι απομονωμένες φυλές είναι οι αποστάτες. Έχουν επιλέξει να απέχουν από όλο αυτό. Έχοντας

δει πώς εξελίχθηκε το 2020, τείνω να τους συγχαρώ για την προνοη­τικότητά τους. Όμως, η απομόνωσή τους από αυτή την

τεράστια ανταλλαγή πληροφοριών που επηρεάζει όλους εμάς

τους υπόλοιπους σημαίνει ότι οι φυλές αυτές είναι συναρπα­ στικές για ανθρώπους σαν κι εμένα, που μελετάνε την ανθρω­ πολογία και την ανθρώπινη συμπεριφορά.

Οι Σεντινελέζοι ήταν πάντα εχθρικοί προς τους ξένους,

γεγονός απολύτως κατανοητό, κυρίως αν σκεφτεί κανείς ότι η σημαντικότερη καταγεγραμμένη επαφή τους με τον έξω κόσμο έγινε τον δέκατο ένατο αιώνα, όταν ο αξιωματικός του

βρετανικού ναυτικού Μορίς Βιντάλ Πόρτμαν απήγαγε αρκε­

τά μέλη της φυλής. Ορισμένοι πέθαναν αμέσως, πιθανότατα

20

ELLA AL-SHAMAHI

λόγω έλλειψης ανοσίας σε λοιμώδεις ασθένειες του έξω κό­ σμου, ενώ τους υπόλοιπους τους επέστρεψε μετά από μερικές εβδομάδες, αφού μάλλον είχε κάνει πειράματα επάνω τους, όπως συνήθιζε.

Προτού ξεκινήσω την έρευνα γι’ αυτό το βιβλίο, έπεσα τυ­

χαία επάνω σε κάποια εξαιρετικά σπάνια πλάνα του Βόρειου Σέντινελ, τα οποία είχαν τραβήξει το 1991 ο ανθρωπολόγος

Τριλόκιναθ Πάντιτ και οι συνάδελφοί του από την Ανθρωπολο­ γική Εταιρεία Ερευνών της Ινδίας, στην προσεκτική τους προ­

σπάθεια να έρθουν σε επαφή με τους κατοίκους του νησιού. Στα πλάνα που είδα, οι ανθρωπολόγοι παρέμεναν στη βάρκα τους και έστελναν καρύδες ως δώρα στους Σεντινελέζους που βρίσκονταν στην ακτή, βάζοντάς τες στο νερό. Τα πράγματα

πήγαιναν πολύ καλύτερα απ’ ό,τι σε άλλα καταγεγραμμένα

περιστατικά, από την άποψη ότι κανείς δεν είχε χτυπηθεί από

βέλος και πολλοί από τους Σεντινελέζους έμπαιναν στο νερό για να μαζέψουν τις καρύδες. Στη συνέχεια, ο αφηγητής της

ταινίας εξηγεί ότι οι Σεντινελέζοι έκαναν νόημα στους ανθρω­

πολόγους να φύγουν, αλλά δεν λέει τίποτε άλλο. Όταν όμως είδα τι συνέβη, παραλίγο να πέσω από την καρέκλα μου. Ως παλαιοντολόγος-ανθρωπολόγος ήξερα το υπονοούμενο που

έκρυβε αυτό που έβλεπα και ως κωμικός γνώριζα πολύ καλά

αυτό το νόημα: ήταν το αγαπημένο μερικών αντρών συναδέλ­ φων μου κωμικών.

Ένα μέλος της φυλής είχε αρπάξει το γυμνό πέος του και κυ­

ριολεκτικά (όχι όπως προσποιούνται οι συνάδελφοί μου στη σκηνή) το τραβούσε πάνω κάτω συνεχώς. Έλεγε κυριολεκτικά

στους ανθρωπολόγους και στον εικονολήπτη να «πάνε να γα­

μηθούν». Πρόσφατα στο Λονδίνο είδα έναν ποδηλάτη να κάνει την ίδια κίνηση για να πει ακριβώς το ίδιο στον οδηγό ενός αυ­

τοκινήτου. Ωστόσο, πάντα πίστευα ότι αυτή η χειρονομία ήταν σχετικά σύγχρονη.

Η ΙΣΤΟΡΊΑ ΤΗΣ ΧΕΙΡΑΨΊΑΣ

21

Το υπονοούμενο ήταν εκπληκτικό: αν απομονωμένοι άν­

θρωποι κάνουν κάτι που καταλαβαίνουμε όλοι εμείς που ζούμε στον υπόλοιπο κόσμο, αυτό σίγουρα σημαίνει ότι ένα νεύμα ή

μια συμπεριφορά δεν αποτελεί πρόσφατη εξέλιξη. Όχι επειδή οι απομονωμένοι άνθρωποι είναι «πρωτόγονοι» ή «αρχαίοι»:

κατάφεραν να φτάσουν στο 2021 όπως όλοι εμείς οι υπόλοιποι και, επομένως, είναι το ίδιο σύγχρονοι με εμάς. Όμως, χάρη

στην οικειοθελή απομόνωσή τους, μπορούμε να αντιληφθούμε πώς ήταν ο κόσμος πριν από την παγκοσμιοποίηση. Δεν υιοθέ­ τησαν τη συμπεριφορά τους, τις παραδόσεις τους και τις συνή­ θειές τους από μια δημοφιλή σειρά ή ένα δημοφιλές συγκρό­

τημα ούτε οι πρόγονοί τους υιοθέτησαν αυτή τη συμπεριφορά από έναν ιεραπόστολο, έναν εξερευνητή ή κάποιον που έψα­ χνε για πετρέλαιο. Είναι πολύ πιθανό ότι αυτό «δεν μαθαίνε­

ται», αλλά ότι είναι εγγεγραμμένο στο DNA τους, το ίδιο DNA που έχει και ο αγανακτισμένος Βρετανός ποδηλάτης.

Οι Σεντινελέζοι μού έκαναν τόση εντύπωση, που όταν άρ­

χισα να γράφω για τη χειραψία, το πρώτο που αναρωτήθηκα

ήταν αν οι απομονωμένες φυλές κάνουν χειραψία. Το πρόβλη­ μα είναι πως δεν έχω απάντηση, γιατί είναι εξαιρετικά σπά­

νιες οι συναντήσεις κατά τις οποίες έρχονται σε επαφή με τον έξω κόσμο για πρώτη φορά. Οι περισσότερες δεν είναι καταγε­ γραμμένες και, ακόμα και αν είναι, μάλλον είναι τρομακτικές

για τη φυλή· επομένως, δεν περιμένει κανείς ευγενικές ερωτή­

σεις του τύπου: «Χαίρω πολύ. Θα θέλατε τσάι και τηγανίτες;». Ωστόσο, παραδόξως, στην πρώτη επαφή με αρκετές φυλές

υπάρχουν στοιχεία για τη χειραψία. Υπάρχει μια φωτογραφία του περιοδικού National Geographic και βουβά πλάνα μιας χειρα­

ψίας που γίνεται το 1928 στη Νέα Γουινέα: δείχνουν τον Ιβάν Τσάμπιον, μέλος της αμερικανικής αποστολής του 1928 για το εμπόριο ζάχαρης, με έναν άντρα (προφανώς) μέλος μιας απο­ μονωμένης φυλής, ο οποίος στο αριστερό χέρι του κρατάει ένα

22

ELLA AL-SHAMAHI

κουπί και με το δεξί ανταλλάζει χειραψία με τον Τσάμπιον. Ο

Ντέιβιντ Άτενμπορο αφηγείται μια ιστορία για τότε που έψα­

χνε παραδείσια πουλιά στη Νέα Γουινέα το 1957 και ενεπλάκη

σε ένα ενδεχομένως επικίνδυνο περιστατικό με μια φυλή που μάλλον δεν είχε έρθει ποτέ σε επαφή με τον υπόλοιπο κόσμο.

Όλο το περιστατικό το κατέγραψε η κάμερα. Ενώ εκείνοι του επιτέθηκαν με ακόντια και μαχαίρια, εκείνος τα απέφυγε δί­ νοντάς τους απλώς το χέρι του και λέγοντάς τους «καλό από­ γευμα». Του πήραν το χέρι και το κουνούσαν πάνω κάτω. Ούτε οι γείτονές μου στο βόρειο Λονδίνο δεν είναι τόσο επιδέξιοι.

Αυτές οι χειραψίες είναι συναρπαστικές και όλες μαζί δεί­

χνουν ότι ορισμένες απομονωμένες φυλές γνωρίζουν από τη φύση τους τι είναι η χειραψία, χωρίς να την έχουν δει ποτέ στον

έξω κόσμο. Πρόκειται για σπουδαίο εύρημα. Ωστόσο, πρέπει να γίνουν κάποιες διευκρινίσεις: η χειραψία μπορεί να αποτε­ λεί κατοπτρισμό (όταν οι άνθρωποι μιμούνται ασυναίσθητα τη

συμπεριφορά και τις κινήσεις των άλλων, τις περισσότερες φο­ ρές για να χτίσουν μια σχέση) ή ίσως οι φυλές δεν ήταν πράγ­

ματι απομονωμένες ή είχαν αντιγράψει αυτή τη συμπεριφορά από κάποιες άλλες γειτονικές αυτόχθονες εθνοτικές ομάδες, οι

οποίες είχαν επαφή με τον έξω κόσμο. Ωστόσο, ο εθνολόγος Ιρι­ νέους Άιμπελ-Άιμπεσφελντ (Irenäus Eibl-Eibesfeldt) αναφέ­

ρει ότι συνάντησε τη χειραψία σε φυλές της Νέας Γουινέας που είχαν έρθει σε επαφή με τον έξω κόσμο πριν από επτά μήνες

περίπου. Οι φυλές Κουκακούκα (Kukukuku) και Γουατάπμιν (Woitapmin), καθώς και κάποιοι στρατιώτες3 τον διαβεβαίω­

σαν ότι πάντα έκαναν χειραψίες και ότι δεν προέκυψαν κατό­

πιν επαφής. Επίσης, υπάρχουν αναφορές χειραψιών με φυλές

που μόλις είχαν έρθει σε επαφή με τον έξω κόσμο σε εντελώς 3. Μέλη της αυστραλιανής στρατιωτικής περιπόλου που επισκέφτηκαν τη φυλή Κουκακούκα το 1967. (Σ.τ.Μ.)

Η ΙΣΤΟΡΊΑ ΤΗΣ ΧΕΙΡΑΨΊΑΣ

23

διαφορετική τοποθεσία, στον Αμαζόνιο, τη δεκαετία του ’70.

Επομένως, έχουμε παρόμοιες αναφορές από δύο διαφορετικά μέρη, τα οποία τυχαίνει να είναι τα δύο μέρη με τον μεγαλύτε­ ρο αριθμό απομονωμένων φυλών στον κόσμο.

Οι Νεάντερταλ έκαναν χειραψία;

Αυτό ήταν αρκετό για τον συγκεκριμένο ανθρωπολόγο για να αρχίσει να σκέφτεται ότι η χειραψία ίσως είναι πολύ παλαιό­ τερη απ’ ό,τι πιστεύαμε. Δημοφιλείς ιστορίες με θέμα τη γέν­

νηση της χειραψίας συνήθως αναφέρουν τους κουακέρους και

τη μεσαιωνική Ευρώπη ή ανατρέχουν λίγο πιο παλιά, στους Ρωμαίους, στους αρχαίους Έλληνες ή ακόμα και στους Μεσο­

ποτάμιους. Κάποιοι υποβιβάζουν τη χειραψία (η οποία στην πραγματικότητα είναι μια αμιγώς διεθνής χειρονομία, όπως αναφέρουν οι παραπάνω ιστορίες) ισχυριζόμενοι ότι οι ιερα­ πόστολοι της Δύσης ήταν εκείνοι που την έκαναν γνωστή στον

κόσμο. Εγώ πιστεύω ότι από όποιο χρονικό σημείο και να ξεκι­ νήσουμε θα είναι σαν να ξεκινάμε την ιστορία της ποπ μουσι­

κής από το συγκρότημα The Cheeky Girls.4 Κάτι χάνουμε. Μα

πόσο χρονών είναι η χειραψία; Για παράδειγμα, τα ξαδέρφια

μας οι Νεάντερταλ αντάλλαζαν χειραψία μεταξύ τους ή και μ’ εμάς ακόμα; Η παρουσία του DNA των Νεάντερταλ στον γενε­

τικό μας κώδικα αποδεικνύει ότι σίγουρα ζευγαρώσαμε μαζί τους… οπότε η χειραψία μοιάζει αρκετά κοινότοπη με βάση τις προϊστορικές προδιαγραφές μεταξύ των ειδών.

Όπως ήταν αναμενόμενο, τα αρχαιολογικά αρχεία και τα

αρχεία των απολιθωμάτων σε αυτόν τον τομέα είναι πολύ χει­ ρότερα απ’ ό,τι θα θέλαμε και ενώ η σπηλαιογραφία και η βρα­

χογραφία δείχνουν την εμμονή των πρώτων ανθρώπων με τα 4. Ρουμάνικο συγκρότημα δίδυμων αδερφών που έβγαλαν το πρώτο τους τραγούδι το 2002. (Σ.τ.Μ.)

24

ELLA AL-SHAMAHI

χέρια, τίποτε δεν απεικονίζει την ίδια τη χειραψία. Παρ’ όλα αυτά, πιστεύω ότι η χειραψία δεν είναι μόνο προϊστορική,

αλλά η ιστορία της είναι βαθιά εξελικτική: είναι παλαιότερη

από το είδος μας και, ναι, οι Νεάντερταλ έκαναν χειραψία. Στην πραγματικότητα, θα έλεγα ότι η χειραψία είναι τουλά­ χιστον 7 εκατομμυρίων ετών. Πώς στο καλό μπορώ να λέω αυτό

με τόση σύνεση και σιγουριά από τη στιγμή που δεν υπάρχουν ούτε ατράνταχτα αρχαιολογικά στοιχεία ούτε ισχυρές ενδείξεις απολιθωμάτων; Παλιά καλή εξελικτική βιολογία.

Αν, για παράδειγμα, εσείς και όλα τα αδέρφια σας είχα­

τε πυρρόξανθα μαλλιά ή γαλανά μάτια ή δρεπανοκυτταρική αναιμία και κάποιος έβγαζε συμπεράσματα για το χρώμα των

μαλλιών, το χρώμα των ματιών και τις γενετικές μεταλλάξεις των γονιών σας, μπορεί και να συγχωρούνταν. Όταν όμως φύγουμε από τα αδέρφια και διευρύνουμε το πεδίο έρευνας

εξερευνώντας πολύ μεγαλύτερα τμήματα του δέντρου της εξέ­ λιξης, αρχίζουμε να αντιλαμβανόμαστε συναρπαστικά πράγ­ ματα για το DNA. Αυτό σημαίνει ότι όταν μερικά συγγενικά

είδη εμφανίζουν την ίδια μορφολογία ή την ίδια συμπεριφορά, συνήθως υποθέτουμε ότι ο τελευταίος κοινός πρόγονός τους εμφάνισε την ίδια συμπεριφορά. (Αυτό δεν ισχύει πάντα. Με­ ρικές φορές λαμβάνει χώρα η συγκλίνουσα εξέλιξη, που σημαί­

νει ότι η εξέλιξη σε διαφορετικά μη συγγενικά είδη οδηγεί στο ίδιο αποτέλεσμα: για παράδειγμα, και τα πουλιά και οι νυχτε­

ρίδες έχουν φτερά για να πετάνε, όμως στην πραγματικότητα τα πρώτα είναι δεινόσαυροι, ενώ τα δεύτερα είναι θηλαστικά.)

Οι πιο στενοί συγγενείς μας εν ζωή είναι οι χιμπατζήδες (ο χι­

μπατζής ο κοινός, ο Παν o τρωγλοδύτης) και το αδελφικό είδος τους, οι μπονόμπο (ο πυγμαίος χιμπατζής, ο Παν ο πανίσκος), και

για δες που η πρωτευοντολόγος δρ Κατ Χομπάιτερ κατάφερε να αποδείξει ότι οι χιμπατζήδες και οι μπονόμπο κάνουν χειρα­ ψία. Ουσιαστικά, οι χιμπατζήδες και οι μπονόμπο κάνουν χει­

Η ΙΣΤΟΡΊΑ ΤΗΣ ΧΕΙΡΑΨΊΑΣ

25

ραψία βάζοντας τα δάχτυλά τους ο ένας επάνω στα δάχτυλα του άλλου: επομένως, θα ήταν πιο ακριβές να μιλήσουμε για «δαχτυλ-αψία», αν και έχει παρατηρηθεί ότι μερικές φορές κά­ νουν το ίδιο και με την παλάμη.

Και όχι μόνο αυτό: μέσω λεπτομερούς παρατήρησης, η δρ

Κατ Χομπάιτερ μπόρεσε να αποδείξει ότι η χειραψία συνδεό­ ταν με θετική κοινωνική αλληλεπίδραση, αλλά η ακριβής λει­

τουργία της ήταν αρκετά ευέλικτη και δύσκολη στο να προσδιο­ ριστεί, όπως συμβαίνει σήμερα και με τους ανθρώπους. Απ’

ό,τι φαίνεται, τη χρησιμοποιούσαν σε διάφορες συναισθηματι­

κές και φιλικές καταστάσεις, καθώς και σε χαιρετισμούς, όπου

δεν υπήρχε ισορροπία δυνάμεων: μερικές φορές το άτομο με την υψηλότερη θέση προέβαινε σε χειραψία σαν να ήθελε να κατευνάσει και να ηρεμήσει τα νεύρα του ατόμου με τη χαμη­

λότερη θέση. Παραδόξως, η Χομπάιτερ αφηγείται επίσης την

ιστορία δύο χιμπατζήδων, οι οποίοι αφού πρώτα τσακώθηκαν άγρια, μετά πλησίασαν ο ένας τον άλλον και έδωσαν ντροπα­

λά τα χέρια: όταν της μίλησα, ζήτησε συγγνώμη γι’ αυτόν τον ανθρωπομορφισμό, αλλά είπε ότι της έκανε εντύπωση πόσο

έμοιαζαν με δύο εφήβους που έδιναν τα χέρια διστακτικά μετά από έναν καβγά. Άρα, φαίνεται πολύ τρυφερό που οι πιο στε­ νοί συγγενείς μας εν ζωή χρησιμοποιούν τη χειραψία μετά τον καβγά για να συμφιλιωθούν. Ο τελευταίος κοινός πρόγονος

των χιμπατζήδων, των μπονόμπο και του Homo sapiens έζησε

πριν από 7 εκατομμύρια χρόνια περίπου. Είναι λογικό, λοιπόν, να υποθέσουμε ότι έκαναν χειραψία όχι μόνο οι ίδιοι αλλά και οι απόγονοι αυτού του προγόνου, συμπεριλαμβανομένων και των Νεάντερταλ. Επομένως, είμαι της εμπεριστατωμένης άποψης ότι η χειραψία είναι… πολύ παλιά.

Αυτό το αποκαλούμε φυλογενετικές ενδείξεις: η φυλογενε­

τική είναι η μελέτη των εξελικτικών σχέσεων και το «φυλογε­

νετικό δέντρο» είναι το δέντρο που απεικονίζει αυτή τη σχέση,

26

ELLA AL-SHAMAHI

κάτι σαν το γενεαλογικό δέντρο, αλλά σε διαφορετική κλί­

μακα. «Πόσο παλιά είναι η χειραψία» θα αναρωτιέστε; Είναι πάνω από 7 εκατομμύρια έτη; Η εξελικτική γραμμή του γορί­

λα διαχωρίστηκε από εκείνη του χιμπατζή, του μπονόμπο και

του ανθρώπου πιθανότατα πριν από 10 εκατομμύρια χρόνια. Αν βρίσκαμε στοιχεία που να δείχνουν ότι οι γορίλες έκαναν

χειραψία, αυτό θα υποδήλωνε ότι η χειραψία χρονολογείται από την εποχή του τελευταίου κοινού μας προγόνου. Δεν τους

έχουμε δει να το κάνουν, αλλά αυτό δεν σημαίνει ότι δεν το κά­

νουν, απλώς ότι οι πρωτευοντολόγοι δεν έχουν καταφέρει να το δουν στην πράξη (ή τουλάχιστον δεν έχουν γράψει εκτενώς

γι’ αυτή την πράξη). Η παρατήρηση που απαιτείται για να με­

λετηθούν οι χειρονομίες των πρωτευόντων, ειδικά στην άγρια φύση, είναι εξαιρετικά δύσκολη υπόθεση και η απλή εξοικεί­ ωση του πληθυσμού των υπό μελέτη πρωτευόντων με την αν­

θρώπινη παρουσία μπορεί να πάρει χρόνια. Γι’ αυτό το είδος εξελικτικής ερευνητικής εργασίας καλό θα είναι να θυμόμαστε ότι η απουσία ενδείξεων δεν αποτελεί ένδειξη απουσίας.

Πίθηκοι: χέρια, αγκαλιές και φιλιά

Το ζωικό βασίλειο είναι γεμάτο παραδείγματα χρήσης των χε­

ριών και άλλων αποφύσεων για πρακτικούς ή επικοινωνιακούς σκοπούς: από τα χαριτωμένα μιμίδια των ενυδρίδων που κρα­

τιούνται χέρι χέρι για να έρθουν πιο κοντά (ή αν πιστεύετε τους

σκεπτικιστές, τους γνωστούς σε όλους μας επιστήμονες, για στήριξη ή για ρύθμιση της θερμοκρασίας του σώματος) μέχρι

τους ελέφαντες που χρησιμοποιούν την προβοσκίδα τους για να επικοινωνήσουν μεταξύ τους. Όμως, όταν πρόκειται για δη­

μιουργία δεσμών και επικοινωνία, τα χέρια των πρωτευόντων πρωταγωνιστούν. Είναι επιδέξια, πολύ λειτουργικά και σημα­

ντικά. Τα χρησιμοποιούν για μετακίνηση, ναι, και για επιδέξιο

χειρισμό μέχρι και εργαλείων. Αντίθετα με άλλα ζώα, εμείς τα

Η ΙΣΤΟΡΊΑ ΤΗΣ ΧΕΙΡΑΨΊΑΣ

27

πρωτεύοντα σχεδόν πάντα τρώμε και τις περισσότερες φορές πίνουμε με τα χέρια και χρησιμοποιούμε τα χέρια μας με αρ­

κετούς ακόμα πιο συγκεκριμένους τρόπους: ο λόρις, ένα είδος λεμούριου, για παράδειγμα, παράγει δηλητήριο κάτω από τη μασχάλη του και χρησιμοποιεί τα χέρια του για να το απλώσει

σε όλο του το σώμα και στα δόντια. Μερικοί πληθυσμοί χιμπα­

τζήδων και μπονόμπο χρησιμοποιούν τα χέρια τους και στη διαδικασία καθαρισμού: δύο ζώα κάθονται αντικριστά, σηκώ­

νουν το ένα τους χέρι πάνω από το κεφάλι και κρατάνε σφιχτά το χέρι του άλλου για πολλή ώρα ενώ καθαρίζονται.

Πολλές από τις κινήσεις που κάνουμε εμείς οι άνθρωποι

με τα χέρια είναι ίδιες με αυτές των χιμπατζήδων, όπως όταν

αγκαλιάζουμε ή όταν ικετεύουμε (χέρι τεντωμένο, παλάμη προς τα επάνω). Ξέρουμε ότι οι μπονόμπο, οι χιμπατζήδες,

οι γορίλες και οι ουραγκοτάγκοι χρησιμοποιούν όλοι τα χέρια

τους για να επικοινωνήσουν μεταξύ τους, αν και τώρα αρχίζου­ με να καταλαβαίνουμε τι σημαίνουν οι χειρονομίες και τα νοή­

ματα που κάνουν. Η συμπεριφορά χαιρετισμού των μεγάλων πιθήκων βασίζεται στη στενή και προσωπική επαφή, γεγονός

που μας φαίνεται πολύ οικείο. Αν οι χιμπατζήδες έχουν στενή σχέση, συνήθως η επαφή ξεκινάει με το άγγιγμα των χεριών ή με την αγκαλιά, που χρησιμοποιείται ως χαιρετισμός: μια μη­ τριάρχισσα χιμπατζίνα συνήθιζε να δίνει το χέρι της στον πρω­ τευοντολόγο Φρανς ντε Βάαλ όταν τον έβλεπε. Από τους υπό­ λοιπους στενούς συγγενείς μας οι μπονόμπο φημίζονται για τη

φιλική και σεξουαλική τους διάθεση, καθώς και για τη χίπικη αύρα τους που θυμίζει δεκαετία του ’60. Τα θηλυκά χρησιμο­ ποιούν έναν χαιρετισμό που δεν είναι και τόσο γνωστός στο

δικό μας είδος: χαιρετιούνται αγκαλιάζοντας το ένα το άλλο και τρίβοντας τις κλειτορίδες τους.

Από εξελικτική άποψη, η μελέτη άλλων μεγάλων πιθήκων

μάς δίνει τη δυνατότητα να ανατρέξουμε στο παρελθόν: η ση­

28

ELLA AL-SHAMAHI

μασία που δίνουν και τα τέσσερα είδη όχι μόνο στα χέρια αλλά

και στην αφή, κυρίως όταν χαιρετιούνται, υποδηλώνει ότι πρόκειται για πράγματα που ήταν σημαντικά για το δικό μας

γενεαλογικό δέντρο για εκατομμύρια χρόνια. Ίσως μπορούμε

να θεωρήσουμε ότι η χειραψία αποτελεί βασική μονάδα αφής: έναν πρακτικό, λειτουργικό και εκφραστικό τρόπο διοχέτευ­ σης αυτής της βαθιά ριζωμένης έντονης επιθυμίας.

Συζητήσαμε το «πότε», αλλά τι γίνεται με το «γιατί»; Υπάρ­

χει πλήθος θεωριών με θέμα τον τρόπο εξέλιξης των μορφών

συμπεριφοράς όσον αφορά τον χαιρετισμό. Σύμφωνα με μία από αυτές, πρόκειται μάλλον για παλιμπαιδισμό (μιμήσεις της συμπεριφοράς των παιδιών, όπως ο τρόπος με τον οποίο οι χι­

μπατζίνες απλώνουν το χέρι τους στα μικρά τους όταν θέλουν να τους πουν να ανέβουν στην πλάτη τους), ενώ, σύμφωνα με

άλλη θεωρία, βασίζονται στην κατοπτρική συμπεριφορά (είναι σημαντική σε ιδανικές συνθήκες για τους ανθρώπους που συ­

χνά σνομπάρουν ή θεωρούν άξεστους όλους εκείνους που δεν μπορούν να κάνουν ό,τι και εκείνοι). Υπάρχουν και άλλες πολ­ λές θεωρίες τις οποίες δεν συμμερίζομαι ιδιαίτερα. Ορισμένες

τολμούν να βουτήξουν τόσο βαθιά στα νερά της αναπόδεικτης εξελικτικής ψυχολογίας, που τελικά θυμίζουν παραμύθια. Για μένα είναι ξεκάθαρο ότι η χειραψία έχει λειτουργικό βιολογικό σκοπό. Δεν είναι αντίγραφο ούτε είναι κάτι τεχνητό – στις μέ­ ρες μας ο σκοπός εξακολουθεί να παίζει μεγάλο ρόλο στις σχέ­

σεις μας. Και γι’ αυτό στη συνέχεια ακολουθούν η όσφρηση και η αφή με αυτή τη σειρά.

Όσφρηση

Οι περισσότεροι ξέρουμε ότι η όσφρηση είναι σημαντική στα

ζώα. Πολλά ζώα, από τα σκυλιά μέχρι τα μυρμήγκια, μυρίζουν το ένα το άλλο στην πρώτη τους επαφή. Αυτή η συμπεριφορά είναι από αμήχανη και γραφική –όταν μυρίζουν τα οπίσθια ο

Η ΙΣΤΟΡΊΑ ΤΗΣ ΧΕΙΡΑΨΊΑΣ

29

ένας του άλλου– έως ανόητη αλλά αξιολάτρευτη, όπως όταν χαμογελάει ένα άλογο και, καθώς διπλώνεται το άνω χείλος

του, αποκαλύπτονται τα ούλα του. Το δεύτερο είναι η αντίδρα­

ση φλέμεν και παρατηρείται σε πολλά θηλαστικά. Ουσιαστικά, με αυτόν τον τρόπο παίρνουν τη μυρωδιά, αφού οι φερομόνες

και οι οσμές φτάνουν πιο εύκολα στο όργανο του Τζάκομπσον, το οποίο βρίσκεται πάνω από τον ουρανίσκο. Ξέρουμε ότι αυτή

η οξυμένη οσφρητική ικανότητα μπορεί να χρησιμοποιηθεί και μεταξύ των ειδών: οι σκύλοι, για παράδειγμα, μπορούν να εκ­

παιδευτούν στο να εντοπίζουν ασθένειες στους ανθρώπους, συμπεριλαμβανομένου του κορονοϊού, και να αναγνωρίζουν

μέχρι και συναισθήματα, όπως φόβο ή χαρά, μέσω των χημι­ κών σημάτων μας (τα οποία εκπέμπονται από ένα ζώο που με­

ταφέρει πληροφορίες σε άλλα ζώα). Όμως, εμείς οι Homo sa-

piens, με τη Μένσα5 μας, τον διεθνή διαστημικό μας σταθμό, το

μουσείο Γκουγκενχάιμ, τους Σινάτρα μας και τον Στηβ Τζομπς μας, σίγουρα έχουμε εξελιχθεί πέρα από την όσφρηση. Σίγου­

ρα γνωρίζουμε την έννοια των σεξουαλικών χημικών σημάτων (αυτό που ορισμένοι αποκαλούν σεξουαλικές φερομόνες) και τον ρόλο που παίζουν στην επιλογή συντρόφου. Μερικοί μπο­

ρεί να είστε σαν κι εμένα, να έχετε δηλαδή τόσο εξαιρετικά ευαίσθητη όσφρηση, που να καταντάει κουραστικό. Κάποια

περίοδο απέρριπτα το ένα τρίτο των αντρών εν μέρει λόγω της μυρωδιάς τους (από την άλλη, είμαι μεγάλη φυσιολάτρισσα –

μερικοί από αυτούς δείχνουν περήφανοι που δεν πλένονται). Όμως, αυτή τη χρησιμότητα έχει η όσφρηση για τον Homo sa-

piens, έτσι δεν είναι; Η όσφρηση είναι μάλλον συνδεδεμένη με

5. Διεθνής οργανισμός μη κερδοσκοπικού χαρακτήρα, ο οποίος εστιάζει στην αναγνώριση, ανάπτυξη και υποστήριξη της ανθρώπινης ιδιοφυΐας. (Σ.τ.Μ.)

30

ELLA AL-SHAMAHI

την ερωτική έλξη. Στο κάτω κάτω, δεν είμαστε ζώα. Μόνο που είμαστε ζώα.

Σε μία από τις πολλές μελέτες με θέμα τη σημασία (και την

ευαισθησία) της όσφρησης, οι ερευνητές τοποθέτησαν γάζες

κάτω από τις μασχάλες των συμμετεχόντων και τους έβαλαν να δουν ταινίες που προκαλούσαν έντονα συναισθήματα,

όπως χαρά ή φόβο. Όταν οι γάζες δόθηκαν σε άλλους συμμε­

τέχοντες για να τις μυρίσουν, εκείνοι εξέφρασαν ακριβώς το συναίσθημα που είχε προκαλέσει η ταινία. Οι μικροεκφράσεις

τους, απειροελάχιστες συσπάσεις των μυών του προσώπου

τους, αντανακλούσαν τα συναισθήματα που είχαν νιώσει όσοι είχαν δει την ταινία. Πρόκειται για αναπαραγώγιμα πειράμα­

τα, που σημαίνει ότι τα ίδια ή παραλλαγές αυτών μπορούν να αναπαραχθούν πάνω από μία φορά από διαφορετικούς ερευ­ νητές με παρόμοια αποτελέσματα: ο χρυσός κανόνας της επι­

στήμης. Για μένα το εκπληκτικό σε αυτά τα πειράματα είναι ότι οι αντιδράσεις όλων εκείνων που μύρισαν φαίνεται πως

ήταν ασυναίσθητες: αντανακλούσαν τα συναισθήματα κά­

ποιου άλλου προσώπου χωρίς να το συνειδητοποιούν. Ωστόσο, σε ένα πείραμα που διεξήγαγαν ερευνητές του Κέντρου Χημικών

Αισθήσεων Μονέλ (Monell Chemical Senses Center) στη Φι­

λαδέλφεια των ΗΠΑ, ζητήθηκε από τους συμμετέχοντες να επιλέξουν «τη μυρωδιά που έχουν οι χαρούμενοι άνθρωποι».

Οι σωστές απαντήσεις ήταν περισσότερες απ’ ό,τι θα περίμενε κανείς.

Ωστόσο, δεν είναι μόνο ο ιδρώτας. Έχει αποδειχτεί ότι και τα

ανθρώπινα δάκρυα περιέχουν χημικά σήματα. Σε μια ασυνή­

θιστη μελέτη, πρώτα συνέλεξαν από μερικές γυναίκες «άοσμα δάκρυα που σχετίζονταν με αρνητικά συναισθήματα» (ανυπο­

μονώ να βγει ένα κάντρι τραγούδι με αυτόν τον τίτλο) και στη συνέχεια έδειξαν γυναικείες φωτογραφίες σε άντρες. Όσοι εί­

δαν τις γυναίκες που είχαν αρνητικά συναισθήματα και είχαν

Η ΙΣΤΟΡΊΑ ΤΗΣ ΧΕΙΡΑΨΊΑΣ

31

κλάψει ανέφεραν ότι τα πρόσωπά τους στις φωτογραφίες απέ­

πνεαν λιγότερο ερωτισμό και ότι τους ερέθισαν λιγότερο (το οποίο επιβεβαιώθηκε από άποψη φυσιολογίας μέσω μαγνητι­

κής). Προσωπικά, ενθουσιάστηκα όταν έμαθα ότι είχαν δοθεί χρήματα για να ερευνηθεί και να απαντηθεί επιστημονικά το ερώτημα αν είναι σέξι οι γυναίκες που κλαίνε.

Πιστεύουμε ότι επικοινωνία είναι μόνο η γλώσσα και οι χει­

ρονομίες· στην πραγματικότητα όμως, αυτό είναι το αποτέλε­ σμα της εμμονής μας με τον ανθρώπινο εξαιρετισμό, την ιδέα

ότι αναμφισβήτητα οι άνθρωποι είμαστε εντελώς διαφορετι­ κοί από όλα τα υπόλοιπα είδη με τα οποία μοιραζόμαστε τον

ίδιο πλανήτη. Αυτό είναι καθαρός ναρκισσισμός: αν και εξελι­ χθήκαμε, παραμένουμε ζώα. Σε ένα ευρύτερο εξελικτικό πλαί­ σιο, τα αποτελέσματα αυτών των πειραμάτων δεν εκπλήσ­ σουν. Τα χημικά σήματα στους ανθρώπους και στα υπόλοιπα

ζώα ουσιαστικά είναι μια μορφή κοινωνικής επικοινωνίας. Ορισμένοι ερευνητές ισχυρίζονται ότι τα χημικά σήματα είναι μέρος της στρατηγικής επιβίωσης: αν ένα άτομο νιώθει φόβο

ή αηδία, στέλνει ένα χημικό σήμα φόβου ή αηδίας, μέσω του οποίου, κατά κάποιον τρόπο, γνωστοποιεί αυτό το συναίσθη­ μα στην ομάδα. Από την άποψη της χημείας, ίσως είναι βάσι­ μη η ιδέα της «συναισθηματικής μετάδοσης», δηλαδή όταν το αίσθημα της ευφορίας, του φόβου ή του θυμού μεταδίδεται σε

ένα μεγάλο πλήθος. Και πάλι, αυτό είναι λίγο πολύ το πρακτι­

κό μέρος του επικοινωνιακού μας εύρους, αν και το βιώνουμε κυρίως υποσυνείδητα. Δεν είναι η όσφρηση από τη μία μεριά και ο μεγαλύτερος εγκέφαλος, η ομιλία και τα iPhone από την άλλη.

Επομένως, ο λόγος για τον οποίο φτάσαμε να χαιρετάμε με

τα χέρια κάνοντας χειραψία με τα δάχτυλα κλειστά, αντί για ανοιχτά σαν να πανηγυρίζουμε, μπορεί να είναι ότι η χειρα­ ψία (όπως και η αγκαλιά και το φιλί) έχει πρακτικό βιολογικό

32

ELLA AL-SHAMAHI

σκοπό, που σχετίζεται με την όσφρηση. Είναι πολύ πιθανό ότι η αφή που περιλαμβάνει η χειραψία λειτουργεί ως σύστημα με­

ταφοράς, ως φορέας αυτών των χημικών σημάτων. Ερευνητές του ισραηλινού ινστιτούτου Weizmann μπόρεσαν να αποδεί­ ξουν ότι η χειραψία αρκεί για να μεταφερθεί η μυρωδιά του

σώματος από τον έναν στον άλλον. Επίσης, κινηματογράφη­

σαν κρυφά 271 άτομα να χαιρετιούνται. Έβαλαν το καθένα σ’ ένα δωμάτιο όπου το χαιρετούσαν με ή χωρίς χειραψία και στη

συνέχεια το παρατηρούσαν όταν πλέον είχε μείνει μόνο του. Οι περισσότεροι συμμετέχοντες μετά τη χειραψία μύριζαν τα χέρια τους, ενώ δεν έκαναν το ίδιο όταν είχαν χαιρετήσει τον

άλλον χωρίς να τον αγγίξουν. Δεν φαινόταν να το κάνουν συ­ νειδητά και στην πράξη το εκδήλωναν αγγίζοντας τη μύτη τους

μετά τη χειραψία περισσότερο σε σχέση με όλους εκείνους που δεν είχαν κάνει χειραψία. Για να το επαληθεύσουν, οι ερευνη­

τές μέτρησαν τη ρινική ροή αέρα και διαπίστωσαν ότι άγγιζαν το πρόσωπό τους όσοι είχαν εισπνεύσει τον διπλάσιο αέρα από

τα ρουθούνια, επομένως το άγγιγμα του προσώπου δεν ήταν

απλώς μια νευρική αντίδραση, που από ορισμένους ερευνητές είχε χαρακτηριστεί ως «μια μορφή αντίδρασης μετατόπισης άγχους».

Αφή

Εκτός από πρακτική μεταφορά χημικών σημάτων, η αφή είναι από μόνη της, βέβαια, εξαιρετικά σημαντική για εμάς. Κατά

τη διάρκεια της πανδημίας του κορονοϊού, ήρθε στο προσκή­ νιο η ιδέα της «πείνας του δέρματος» – επειδή μας αγγίζουν

λιγότερο απ’ όσο χρειαζόμαστε, νιώθουμε μεγαλύτερη επιθυ­

μία για ανθρώπινη σωματική επαφή. Τους πρώτους μήνες του λοκντάουν οι περισσότεροι φίλοι μου παραδέχτηκαν δειλά ότι

είχαν παραβιάσει τους κανόνες της κοινωνικής αποστασιοποί­ ησης που ίσχυαν στο Λονδίνο, επειδή είχαν ανάγκη από παρη­

Η ΙΣΤΟΡΊΑ ΤΗΣ ΧΕΙΡΑΨΊΑΣ

33

γοριά. Τους πρώτους μήνες της πανδημίας οι φορές που είχα

αγγίξει κάποιον άλλον άνθρωπο ήταν μετρημένες στα δάχτυ­ λα. Κατά τη διάρκεια του λοκντάουν, πρώτη φορά με πήραν

αγκαλιά όταν πέθανε η θεία μου και πρώτη φορά αγκάλιασα κάποιον που μόλις είχε χωρίσει. Βίντεο που έδειχναν τα εγγό­ νια να επινοούν ασφαλείς συσκευές για να αγκαλιάσουν τους

παππούδες τους έγιναν ευρέως γνωστά, απεικονίζοντας κάτι

που νιώθαμε οι περισσότεροι: ότι η έλλειψη αφής δεν ήταν απλώς λυπηρή, αλλά εξαιρετικά επίπονη.

Άρα, η αφή έχει σημασία. Μπορεί να διαφέρουμε στο πόσο

μας αρέσει να μας αγγίζουν και στο ποιους μπορούμε να ανε­ χτούμε να μας αγγίζουν, αλλά αναμφισβήτητα είναι κάτι ση­ μαντικό για την πνευματική μας υγεία και την ανάπτυξη των

παιδιών. Ποια είναι όμως η φυσιολογία και η βιοχημεία της αφής;

Η Τίφανι Φιλντ, ιδρύτρια του Ινστιτούτου Έρευνας της Αφής

στο Πανεπιστήμιο του Μαϊάμι, εξηγεί ότι η κίνηση επάνω

στο δέρμα ενεργοποιεί το πνευμονογαστρικό νεύρο, το οποίο συνδέεται με όλα τα βασικά όργανα. Η χειραψία κι η αγκα­

λιά «επιβραδύνουν» την καρδιά. Φτάνουν στη γαστρεντερική

οδό και βοηθάνε στην πέψη. Συμβάλλουν στην έκφραση των συναισθημάτων μας: στις εκφράσεις του προσώπου μας και

στις φωνητικές εκφράσεις μας. Ενισχύουν τη σεροτονίνη, το φυσικό αντικαταθλιπτικό στον οργανισμό μας. Η δραστηριό­ τητα του γαστρεντερικού νεύρου συνδέεται και με τη μείωση

της κορτιζόλης, της βασικής ορμόνης του άγχους, και όλοι μας γνωρίζουμε τη μεγάλη επίδραση του άγχους στην υγεία μας.

Άλλες μελέτες έχουν δείξει ότι με την αφή εκκρίνεται η

οξυτοκίνη, η ορμόνη που συνδέεται με τους κοινωνικούς δε­ σμούς, την εμπιστοσύνη και τα προστατευτικά ένστικτα. Στη

συνέχεια, εκκρίνεται η ντοπαμίνη (ορμόνη και νευροδιαβιβα­ στής που αρχικά πιστεύαμε ότι συνδεόταν με την ευχαρίστη­

34

ELLA AL-SHAMAHI

ση, αλλά πλέον έχουμε καταλάβει ότι ρυθμίζει κυρίως τα κί­

νητρα). Μερικές φορές τα ΜΜΕ αναφέρονται στην οξυτοκίνη ως την ορμόνη της αγάπης, της αγκαλιάς ή της εμπιστοσύνης, αλλά είναι σημαντικό να διευκρινίσουμε ότι πρόκειται για πιο πολύπλοκο θέμα: συνδέεται, μεταξύ των άλλων, και με την

αυξημένη καχυποψία προς τους ανθρώπους που θεωρούνται ξένοι. Οι Ολλανδοί συμμετέχοντες σε μια μελέτη, οι οποίοι πήραν μια δόση αυτής της ορμόνης μέσω ενός ρινικού σπρέι,

αντιμετώπισαν πιο θετικά τους φανταστικούς χαρακτήρες από

την Ολλανδία και πιο αρνητικά τους χαρακτήρες με αραβικά ή με γερμανικά ονόματα. Βασικά, η οξυτοκίνη είναι ο γλυκούλης ρατσιστής παππούς σας. Στην πραγματικότητα, ίσως είναι πιο σωστό να περιγράψουμε την οξυτοκίνη ως την «ορμόνη των

κοινωνικών δεσμών» παρά ως την «ορμόνη της αγάπης», κα­

τανοώντας ότι μπορεί να έχει θετικές ή αρνητικές επιδράσεις.

Επομένως, με απλά λόγια, πιθανότατα μπορούμε να πούμε ότι η αφή προκαλεί την έκκριση ορμονών που σχετίζονται με

τους κοινωνικούς δεσμούς… και θα σας κάνει να νιώσετε λίγη ζεστασιά και στοργή.

Ο συσχετισμός ανάμεσα στην οξυτοκίνη, στο δέσιμο και

στην αυξημένη στοργή για τα έμπιστα μέλη μιας ομάδας είναι ιδιαίτερα ενδιαφέρων αν σκεφτούμε τον ρόλο της χειραψίας σε πιο σύγχρονες συνθήκες. Η αφή είναι συναρπαστικό πεδίο

έρευνας, διότι δεν περιορίζεται στη βιοχημεία ή στην ψυχολο­ γία, αλλά συσχετίζεται και με άλλους τομείς, όπως τη διοίκη­ ση επιχειρήσεων, από όπου προκύπτουν ορισμένα αρκετά εν­

διαφέροντα πειράματα. Ο Πολ Ζακ, καθηγητής Οικονομικής Ψυχολογίας και Διαχείρισης του Κέντρου Σπουδών στη Νευρο­ οικονομία του Claremont Graduate University της Καλιφόρνι­

ας, ξόδεψε 6.000 δολάρια σε μασάζ για να δει αν αυτό θα είχε

Η ΙΣΤΟΡΊΑ ΤΗΣ ΧΕΙΡΑΨΊΑΣ

35

επίδραση στη συμπεριφορά των συμμετεχόντων σε ένα πείρα­ μα με αντικείμενο την έννοια της εμπιστοσύνης χωρίς αντάλ­ λαγμα. (Τονίζει ότι, αν και εμπνευστής του πειράματος, δεν

του έκαναν ποτέ μασάζ.) Οι συμμετέχοντες μπορούσαν να επι­ λέξουν να πάρουν χρήματα από έναν διαδικτυακό λογαριασμό

και να τα δώσουν σε έναν τελείως άγνωστο, και αν το έκαναν

αυτό, το ποσό θα τριπλασιαζόταν. Με τη σειρά του, ο άγνωστος

μπορούσε να επιλέξει να επιστρέψει κάποια χρήματα σε αυτόν

που του τα έδωσε ή να τα κρατήσει όλα. Όσοι είχαν κάνει μασάζ επέστρεψαν 243% περισσότερα χρήματα στο πρόσωπο που τους

εμπιστεύτηκε. Προφανώς, με τη σωματική επαφή έγιναν πιο

δεκτικοί στο να θυσιάσουν το προσωπικό τους συμφέρον και το μερίδιό τους. Το μασάζ δεν συνέβαλε στην έκκριση οξυτοκί­ νης, αλλά «προετοίμασε τον εγκέφαλο για την έκκριση αυτού

του νευροχημικού μετά τη λήψη του σήματος εμπιστοσύνης»,

όπως είναι το μασάζ ή η χειραψία: η αφή σε συνδυασμό με την εμπιστοσύνη είναι «σαν να βάζουμε στεροειδή στο σύστημα

έκκρισης οξυτοκίνης κάποιου» για να πάρει μπρος και μετά

να συνεχίσει μόνος του (συνδυασμός πολύ σημαντικός για την

επιβίωση και την επιτυχία μας). Υπάρχουν επίσης πειράματα τα οποία συνδέουν την αφή με την επιχειρηματικότητα και τη

φιλοξενία, από τα οποία κάποια δείχνουν πώς χάρη στην αφή μπορούν να αυξηθούν τα φιλοδωρήματα. Μια μελέτη έδειξε ότι τα φιλοδωρήματα ενός σερβιτόρου από το 11,5% κατά μέσο

όρο του λογαριασμού που προέκυψε χωρίς να υπάρχει σωματι­ κή επαφή με τους πελάτες έφτασαν σχεδόν το 15%.

Η αφή δημιουργεί το αίσθημα της παρηγοριάς, της σύνδε­

σης και της ενσυναίσθησης και οι επιδράσεις της είναι σωμα­

τικές, βιοχημικές και ψυχολογικές. Αυτό μας βοηθάει επίσης να καταλάβουμε γιατί το άγγιγμα –μια χειραψία, μια αγκαλιά

36

ELLA AL-SHAMAHI

ή ένα φιλί για συμφιλίωση μετά από έναν καβγά– είναι τόσο

σημαντικός τρόπος επίλυσης μιας διαμάχης. Πραγματικά, δεν υπάρχει μεγάλη διαφορά ανάμεσα σε δύο χιμπατζήδες που κά­ νουν χειραψία για να συμφιλιωθούν μετά από έναν καβγά και

σε δύο παγκόσμιους ηγέτες που δίνουν τα χέρια για να σφραγί­ σουν μια συμφωνία ειρήνης.

Άραγε η αίσθηση της αφής είναι ίδια σε όλα τα σημεία του

σώματος; Γιατί κάνουμε συγκεκριμένα χειραψία και δεν χτυ­

πάμε τις γροθιές μας ή τους αγκώνες μας (το οποίο, όπως θα δούμε στο κεφάλαιο 7, έχει κάποια πλεονεκτήματα από εξε­

λικτική άποψη); Σίγουρα η αφή είναι μόνο αφή; Όχι ακριβώς. Έχουμε πιο πολλούς υποδοχείς στα δάχτυλα, στις παλάμες και στα χείλη μας απ’ ό,τι στα περισσότερα μέρη του εγκεφάλου

μας τα οποία επεξεργάζονται τις πληροφορίες που λαμβά­ νουμε από την αφή. Έχω αποδείξει ότι η αφή είναι μια μορφή

ανταλλαγής πληροφοριών μεταξύ των ανθρώπων (και τον τρό­ πο με τον οποίο γίνεται αυτό), καθώς και ότι είναι ένας τρόπος

πυροδότησης θετικών ορμονικών αλλαγών. Όταν αγγίζουμε ο

ένας τον άλλον με τα πιο ευαίσθητα μέρη του σώματός μας, επωφελούμαστε περισσότερο από την αλληλεπίδραση. Πιθα­ νότατα γι’ αυτό κάναμε χειραψία και δεν χτυπούσαμε τους

αγκώνες μας στην Παλαιολιθική Εποχή. Επίσης, αυτό μας

βοηθάει να κατανοήσουμε την ιεραρχία των μορφών αφής: γιατί η χειραψία είναι πιο επίσημη και πιο απόμακρη από την

αγκαλιά, η οποία έχει μεγαλύτερο εύρος και πολύ μεγαλύτερη

συναισθηματική σημασία. Αν η αφή ήταν νόμισμα, η αγκαλιά και το φιλί θα είχαν τις υψηλότερες τιμές, ενώ το χτύπημα του

αγκώνα θα ήταν η αγγλική λίρα μετά την ψήφιση του Μπρέξιτ

(όταν είδα το υπόλοιπο του λογαριασμού μου ενώ βρισκόμουν στις ΗΠΑ, μ’ έλουσε κρύος ιδρώτας και αναρωτήθηκα αν με

είχαν ληστέψει). Εμείς τα πρωτεύοντα λαχταράμε το άγγιγμα,

Η ΙΣΤΟΡΊΑ ΤΗΣ ΧΕΙΡΑΨΊΑΣ

37

και το χτύπημα του αγκώνα δεν φτάνει τη χειραψία ούτε στο ελάχιστο.

Χειρονομίες και γλώσσα του σώματος

Σε αυτό το σημείο θέλω να παροτρύνω τον αναγνώστη να δει

με άλλο μάτι τον τρόπο με τον οποίο αντιμετωπίζουμε τη χει­ ραψία. Πλέον δεν μιλάω για τη χειραψία μόνο ως χειρονομία,

γιατί για πάρα πολύ καιρό μείναμε μόνο σε αυτό και δεν μπο­ ρέσαμε να δούμε σχεδόν τίποτε άλλο. Η προσέγγισή μας ήταν

απλουστευτική, διότι δεν λάβαμε υπόψη μας τους πολυάριθ­ μους βιολογικούς λόγους για τους οποίους κάνουμε χειραψία.

Μα ακόμα και αν θεωρήσουμε ότι είναι χειρονομία, η ιστορία της κρύβει πολύ περισσότερα απ’ όσα βλέπει το μάτι.

Οι χειρονομίες, οι συγκεκριμένες κινήσεις του σώματός μας

με τις οποίες εκφράζουμε μια ιδέα ή ένα συναίσθημα, είναι ένας από τους τρόπους επικοινωνίας μας. Συνδέονται με τη

λεκτική επικοινωνία: η λειτουργική μαγνητική τομογραφία έχει δείξει ότι οι συμβολικές χειρονομίες και η ομιλία ελέγχο­

νται από το ίδιο νευρικό σύστημα. Επίσης, μερικές χειρονομίες έχουν το εξής παράδοξο: ο άνθρωπος μπορεί να τις κάνει χωρίς

να τις έχει μάθει, σε αντίθεση με τη γλώσσα όπου αυτό είναι αδύνατον. Ο εθνολόγος Ιρινέους Άιμπελ-Άιμπεσφελντ παρα­ τήρησε τη Σαμπίν, ένα εκ γενετής κωφό και τυφλό κορίτσι, να

τεντώνει το χέρι της και έπειτα να το μαζεύει, με την παλά­ μη προς τα έξω, ως ένδειξη απόρριψης – ήταν μια χειρονομία

που δεν είχε δει ποτέ, απλώς την ήξερε. Για ένα πολύ κοινω­

νικό είδος όπως το δικό μας, μάλλον είναι καλό ότι μπορούμε να κάνουμε μερικές πραγματικά ενστικτώδεις χειρονομίες οι οποίες είναι κατανοητές παγκοσμίως ασχέτως των γλωσσικών διαφορών. Ενώ το ανθρώπινο είδος άρχισε να σχηματίζει όλο

και μεγαλύτερες κοινωνικές ομάδες και να ταξιδεύει όλο και μακρύτερα σε όλο τον πλανήτη, γνωρίζοντας νέες ομάδες αν­

38

ELLA AL-SHAMAHI

θρώπων, ανθρώπους με τους οποίους δεν είχε σχέση και του

ήταν μάλλον άγνωστοι, στην πορεία οι χειραψίες, όπως και μερικές άλλες χειρονομίες, αποδείχτηκαν ότι μεταφράζονται

πολύ εύκολα και γρήγορα. Προφανώς, υπάρχουν φορές κατά τις οποίες μια χειρονομία μεταφέρει ένα θετικό μήνυμα πολύ πιο γρήγορα απ’ ό,τι τα λόγια.

Ο ψυχολόγος και καθηγητής του Χάρβαρντ Στήβεν Πίνκερ

προσθέτει μια άλλη άποψη, η οποία παραπέμπει στην αρχή της «αντίθεσης» του Δαρβίνου: την ιδέα ότι, για παράδειγμα,

«όταν τα ζώα θέλουν να εκφράσουν φιλική, μη επιθετική διά­

θεση, συχνά οι κινήσεις που κάνουν με όλους τους μυς τους, με όλες τις αρθρώσεις τους είναι εντελώς αντίθετες από εκεί­ νες που κάνουν όταν θέλουν να επιτεθούν». Όλα αυτά εκδη­ λώνονται ακούσια. Οι γάτες, για παράδειγμα, όταν έχουν φι­ λική διάθεση, στέκονται όρθιες κυρτώνοντας την πλάτη τους

και τρίβονται στο πόδι μας, με σηκωμένη την ουρά, ενώ όταν θέλουν να επιτεθούν κάνουν το αντίθετο – μαζεύονται και εί­ ναι έτοιμες να χυμήξουν, με την ουρά οριζόντια. Σύμφωνα με τον Δαρβίνο, ένα παράδειγμα είναι το ανασήκωμα των ώμων:

όταν ξέρουμε κάτι και νιώθουμε σιγουριά και αυτοπεποίθηση, το σώμα μας είναι στητό με τους ώμους πίσω. Όσο για τη χει­ ραψία, το χέρι μας είναι ανοιχτό, όχι γροθιά, και βρισκόμαστε

κοντά στον άλλον χωρίς να κρατάμε απόσταση ασφαλείας. Ο Πίνκερ προσθέτει τα εξής:

«Οι μορφές συμπεριφοράς που βασίζονται στην αντίθεση

του Δαρβίνου, δηλαδή η επαφή, η εγγύτητα και η έκθεση του στόματος και της μύτης, είναι εκείνες ακριβώς που διασπεί­ ρουν μικρόβια, ενώ οι χειρονομίες που ακολουθούν τους κανό­

νες υγιεινής, όπως το χτύπημα των γροθιών και των αγκώνων, είναι ενάντια στην ενστικτώδη φιλική διάθεση. Αυτό εξηγεί

για ποιον λόγο, τουλάχιστον απ’ όσο γνωρίζω, αυτές οι χειρο­ νομίες συνοδεύονται και από ένα ελαφρύ γέλιο, σαν να θέ­

Η ΙΣΤΟΡΊΑ ΤΗΣ ΧΕΙΡΑΨΊΑΣ

39

λουμε να καθησυχάσουμε ο ένας τον άλλον ότι οι επιφανειακά επιθετικές μορφές συμπεριφοράς αποτελούν νέους κανόνες σε μια εποχή μολύνσεων και εκδηλώνονται σε πνεύμα συντρο­ φικότητας». Βέβαια, το χτύπημα των γροθιών και η χειραψία μοιάζουν να είναι αντίθετες μορφές συμπεριφοράς.

Ψυχολογία

Όπως ακριβώς οι ταξιδιώτες πρόγονοί μας, έτσι κι εμείς εξα­ κολουθούμε να ζούμε σε έναν κόσμο όπου συναντάμε συνεχώς νέους ανθρώπους, ανθρώπους για τους οποίους δεν γνωρίζου­ με και πολλά. Και, όπως έκαναν και εκείνοι, πρέπει να μα­ ντεύουμε ποιες είναι οι προθέσεις τους, ποιος είναι ο χαρακτή­ ρας τους και πόσο αξιόπιστοι είναι. Επίσης, όπως και εκείνοι, θέλουμε να μας συμπαθήσουν. Η γλώσσα του σώματος και η ψυχολογία μπορούν να παίξουν σημαντικό ρόλο, αλλά επίσης, σύμφωνα με την επιστήμη, η χειραψία έχει κάτι το μοναδικό που φτιάχνει την ψυχολογία και τη διάθεση. Η χειραψία έχει μόνο θετικά οφέλη. Οι ερευνητές Φλορίν και Σάντα Ντόλκος του Εργαστηρίου Νευροεπιστήμης του Πανεπιστημίου του Ιλινόις μελέτησαν τους παρατηρητές μιας χειραψίας (και όχι τους συμμετέχοντες). Με αυτόν τον τρόπο απέκλεισαν την όσφρηση και την αφή και μπόρεσαν να επικε­ ντρωθούν μόνο στην ψυχολογική επίδραση. Διαπίστωσαν ότι η χειραψία στην αρχή μιας κοινωνικής σχέσης όχι μόνο «ευνοεί την επικοινωνία», αλλά και «μειώνει τον αντίκτυπο μιας αρνη­ τικής εντύπωσης». Πολλές από τις κοινωνικές μας επαφές μπο­ ρεί να μην πάνε καλά για διάφορους λόγους και, αν προηγηθεί μια απλή χειραψία, αυτό μπορεί να μας δώσει «ώθηση» και να μετριάσει «τον αρνητικό αντίκτυπο πιθανών παρεξηγήσε­ ων». Οι ερευνητές, παρακολουθώντας τη δραστηριότητα μιας περιοχής του εγκεφάλου που ονομάζεται επικλινής πυρήνας και σχετίζεται με τη συμπεριφορά με κίνητρο την ανταμοιβή, δια­πίστωσαν ότι ήταν μεγαλύτερη τη στιγμή της χειραψίας. Η

40

ELLA AL-SHAMAHI

επίδραση της χειραψίας στη δημιουργία εμπιστοσύνης είναι τόσο καταλυτική. Μια μελέτη έδειξε αύξηση της εμπιστοσύνης

ακόμα και όταν στη θέση του ενός μέλους μιας εικονικής πώ­ λησης ακινήτου μπήκε ένα ρομπότ (κάποιο άψυχο αντικείμενο).

Εδώ είναι σημαντικό να αναφέρουμε ότι η αφή υπήρχε: το χέρι του ρομπότ δονήθηκε με τη χειραψία, δημιουργώντας μια σύν­ δεση μεταξύ των δύο ατόμων η οποία αύξησε τη συνεργασία

και την αξιοπιστία. (Με άλλα λόγια, ήταν μικρότερη η πιθανό­ τητα να τη φέρουν ο ένας στον άλλον.)

Η παμπάλαια χειραψία

Ας ανακεφαλαιώσουμε, λοιπόν. Η χειραψία του τελευταίου κοινού μας προγόνου με τους χιμπατζήδες πριν από 7 εκατομ­ μύρια χρόνια ίσως να μην είναι ακριβώς η χειραψία με τις συ­

γκεκριμένες κινήσεις που κάνουμε σήμερα, δηλαδή σφίξιμο σε συνδυασμό με κούνημα πάνω κάτω. Ίσως ήταν μια χειρα­ ψία χωρίς κούνημα πάνω κάτω, περισσότερο «πιάσιμο» παρά

«κούνημα». Μα ακόμα και αυτή την πρωτόγονη χειραψία θα την αναγνωρίζαμε. Δεδομένου ότι η χειραψία χρησιμοποιείται σε πολλούς πολιτισμούς, και ανθρώπινους (απομονωμένους και σε επαφή με τον υπόλοιπο κόσμο) και μη, ήρθε η ώρα να σταματήσουμε να θεωρούμε ότι πρόκειται για επίκτητο πολι­

τισμικό στοιχείο, αλλά ότι είναι κάτι που έχει βαθιά βιολογική προέλευση, που ίσως είναι εγγεγραμμένο στο DNA μας, όπως

η χρήση της γλώσσας. Όπως μαρτυρούν τα στοιχεία από διά­ φορα επιστημονικά πεδία, είναι σαφές ότι η χειραψία έχει

πολλούς βιολογικούς σκοπούς: είναι ένα σύστημα μεταφο­ ράς χημικών σημάτων σε μια σύντομη επαφή μεταξύ ξένων

και ένα μέσο ενεργοποίησης των κέντρων επιβράβευσης του

εγκεφάλου (ακόμα και όταν υποτίθεται ότι πουλάμε το σπίτι

μας σε ένα ρομπότ). Ίσως αυτός είναι ένας από τους λόγους για τους οποίους η χειραψία έχει τόσο διαχρονική αξία και είναι

Η ΙΣΤΟΡΊΑ ΤΗΣ ΧΕΙΡΑΨΊΑΣ

41

τόσο σημαντική για το είδος μας: είναι «όλα σε ένα», είναι μια

βασική μονάδα αφής. Δεν ασκεί την επίδραση των άλλων δύο μονάδων αφής, του φιλιού και της αγκαλιάς (όταν έχουμε στε­

νότερη σωματική επαφή σε μεγαλύτερη επιφάνεια και η μύτη μας είναι κοντά με τη μύτη του άλλου), αλλά η χειραψία είναι

πιο γρήγορη, πιο ασφαλής, πιο πολύπλευρη και με μεγαλύτερο εύρος.

Ωστόσο, ίσως αναρωτιέστε το εξής: αν η χειραψία είναι βιο­

λογικής προέλευσης, αν είναι τόσο σημαντική, τόσο παλιά και τόσο ζωτικής σημασίας για την επικοινωνία, τους κοινωνικούς

δεσμούς και τα λοιπά, γιατί παραδοσιακά δεν εμφανίζεται στους πολιτισμούς της Άπω Ανατολής; Πρόκειται για ένα εξαι­ ρετικά σημαντικό ερώτημα. Μπορεί να έχουμε γενετική προ­ διάθεση να εκδηλώσουμε μια συγκεκριμένη συμπεριφορά ως

αποτέλεσμα εξελικτικού προγραμματισμού, αλλά πολιτισμικά

παύουμε να έχουμε αυτή τη συμπεριφορά και το ίδιο κάνουν με τη σειρά τους και τα παιδιά μας (ενώ συγχρόνως κληρονο­ μούν τα γονίδια που προγραμματίζουν το αντίθετο). Βιολογι­ κά, είμαστε σαρκοβόροι, με κυνόδοντες που μας βοηθούν να

κόψουμε και να σκίσουμε το κρέας. Όμως, ξέρουμε ότι μεγά­ λοι πληθυσμοί της Ινδίας είναι χορτοφάγοι κατά παράδοση, ότι

πολλές αρχαίες θρησκείες περιλαμβάνουν απαγορεύσεις σε

σχέση με συγκεκριμένα είδη κρέατος και ότι σήμερα υπάρχει ένα ολοένα και μεγαλύτερο πλήθος χορτοφάγων που χρησι­

μοποιούν τους κυνόδοντές τους μόνο για να κόβουν μπέργκερ

από τόφου. Το τέλος της χειραψίας σε πληθυσμούς της Άπω Ανατολής απλώς θα μπορούσε να είναι απόρροια μιας πολιτι­ σμικής εξέλιξης αυτού του είδους.

Το πρώτο που παρατηρούμε είναι ότι σε πολλά μέρη της

Άπω Ανατολής δεν αποφεύγονται κατά παράδοση μόνο οι χει­ ραψίες αλλά και η σωματική επαφή στους χαιρετισμούς μετα­ ξύ ξένων, γεγονός που υποτίθεται ότι αποτελεί μια μορφή σε­