Βιβλίο - Επιστολές που Έγραψαν Ιστορία - Μουσική

20. Η ΚΑΡΔΙΑ ΜΟΥ ΣΤΑΜΑΤΗΣΕ ΓΙΑ ΛΙΓΟ Έλεν Κέλερ προς τη Συμφωνική Ορχήστρα της Νέας Υόρκης.......................................................................................................................... 84 21. ΚΑΤΙ ΣΑΝ ΙΟΣ Τομ Γουέιτς προς το περιοδικό Nation......................................................... 88 22. ΤΑ ΧΟΡΤΑ ΕΙΝΑΙ ΤΟΥ ΘΕΟΥ Λι «Σκρατς» Πέρι προς το Υπουργείο Δικαιοσύνης της Ιαπωνίας............................................................................................ 91 23. ΕΝΑ ΑΡΜΟΝΙΚΟ ΕΡΓΟ ΤΕΧΝΗΣ Αντέλ Άους Ντερ Όε προς τη Steinway & Sons.................................. 94 24. ΠΑΡΑΚΑΛΩ ΑΛΛΑΞΤΕ ΤΗ ΜΟΥΣΙΚΗ ΣΤΗ ΓΡΑΜΜΗ ΑΝΑΜΟΝΗΣ ΣΑΣ Δρ Στίβεν Σλότσμαν προς τη CVS........................................................................ 96 25. ΠΑΡ’ ΤΟΥΣ ΤΑ ΜΥΑΛΑ, ΜΙΚΡΕ Νικ Κέιβ προς τον μικρό Πτολεμαίο............................................................. 101

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

Μ ε μεγάλη μου χαρά σας καλωσορίζω στις Επιστολές που

έγραψαν ιστορία, ένα ταξίδι σε προσωπικές ιστορίες και επιστολές. Κοινός τους παρονομαστής είναι ένα από τα λίγα πράγματα στη ζωή που μας γεμίζουν ως ανθρώπους με εξαιρετικά θετικό τρόπο και που η σημασία του αποδόθηκε καίρια από τον μεγάλο της τζαζ Λούις Άρμστρονγκ σε μια επιστολή του 1967:

«Η μουσική είναι η ίδια η ζωή. Τι θα ’ταν ο κόσμος χωρίς καλή μουσική; Ό,τι μουσική κι αν είναι». Η μουσική έχει τη δύναμη να ενώνει τις πιο ετερόκλητες προσωπικότητες και να θεραπεύει τις πιο βαθιές πληγές· μία και μόνο νότα από ένα αγαπημένο τραγούδι μπορεί να σε μεταφέρει σε μια άλλη εποχή και να σου αλλάξει τη διά­ θεση πιο γρήγορα κι από το δυνατότερο ναρκωτικό. Δεν είναι υπερβολή να πούμε πως χωρίς τη μουσική, αν απαγορευόταν σήμερα, η ζωή θα είχε μια διάσταση λιγότερη. Η μοναδική πραγματικά παγκόσμια γλώσσα θα χανόταν, ένα 11

ΕΠΙΣΤΟΛΕΣ ΠΟΥ ΕΓΡΑΨΑΝ ΙΣΤΟΡΙΑ

μέσο σύνδεσης θα εξαφανιζόταν, οι δεσμοί που μοιραζόμαστε σταδιακά θα εξασθενούσαν. Φαντάζει λοιπόν ταιριαστό να γιορτάσουμε κάτι τόσο σπουδαίο όσο η μουσική με μια άλλη μορφή επικοινωνίας, την επιστολή, τον θάνατο της οποίας, δυστυχώς, είναι πολύ πιο εύκολο να φανταστούμε σ’ έναν κόσμο που αλλάζει διαρκώς, προσφέροντάς μας στο πιά­το αστραφτερές καινούργιες συσκευές που μας υπόσχονται τόσα πολλά εις βάρος όλων των πραγμάτων που καθιστούν πολύτιμη την «παλιομοδίτικη» αλληλογραφία. Η άνεση του να μπορείς ν’ αγγίξεις με το δάχτυλο μια μικρή γυα­λιστερή οθόνη και να στείλεις ένα μήνυμα σ’ ένα αγαπημένο σου πρόσωπο στην άλλη άκρη του κόσμου είναι κάτι θαυμάσιο και κανείς δεν μπορεί να το παραβλέψει, όμως το να γράφεις με την πένα στο χαρτί, να συντάσσεις προσεκτικά ένα γράμμα, να είσαι παρών και απερίσπαστος καθώς αποτυπώνεις τις σκέψεις σου στη σελίδα για να τις διαβάσει κάποιος άλλος, αυτό συνιστά από μόνο του μια πανίσχυρη, δημιουργική και βαθιά ανθρώπινη πράξη με πολλαπλά οφέλη. Δεν είναι υπερβολή να πούμε ότι χωρίς τη μουσική ή τα γράμματα θα ήμασταν φτωχότεροι. Επιτρέψτε μου λοιπόν να γίνω ο οδηγός σας σ’ αυτή τη «μελωδική» συλλογή αλληλογραφίας που καλύπτει πάνω από δύο αιώνες, από το 1812 μέχρι σήμερα, το 2019, και να παρακολουθήσουμε μαζί τη μουσική να διαδίδεται μέσα από γράμματα ευγνωμοσύνης, οργής, τρέλας, παραίνεσης, αγάπης, συμπαράστασης και χαράς. Θα ταξιδέψουμε στο 1962 για να δούμε από κοντά τη στιγμή που ένα από τα μεγαλύτερα ροκ εν ρολ συγκροτήματα άρχισε να κάνει 12

ΜΟΥΣΙΚΗ

τα πρώτα του βήματα· στο 1981, όταν μία από τις ηγετικές μορφές του πανκ κινήματος εντόπισε τη γέννηση του είδους σε εντελώς αναπάντεχα μέρη του παρελθόντος· στο 2016, όταν ένας θρύλος της μουσικής αποχαιρέτησε για τελευταία φορά τη μούσα του· στο 1924, για να γίνουμε μάρτυρες της μαγικής ευγνωμοσύνης μιας κωφής θαυμάστριας προς την ορχήστρα την οποία με κάποιο τρόπο «άκουσε»· στο 1943 και στη συγκινητική στιγμή που μια μαύρη γυναίκα ζητά από έναν διευθυντή ορχήστρας να αγνοήσει το φύλο και το χρώμα της για να μπορέσει να κάνει ένα βήμα μπροστά· και σε πολλά ακόμη μέρη και χρονολογίες. Είτε είσαι οπαδός της μουσικής είτε όχι, αυτές οι επιστολές θα σε συναρπάσουν. Και αν για κάποιο λόγο τα γράμματα δεν σε ενθουσιάζουν, είμαι σίγουρος πως οι ιστορίες και τα μηνύματα που περικλείουν θα κάνουν τη ζωή σου πλουσιότερη. Βάλτε τα κινητά στο αθόρυβο, σταματήστε τις κουβέντες εκεί πίσω και απολαύστε την παράσταση όλοι μαζί.

Shaun Usher 2020

13

1. ΤΟΝ ΛΕΝΕ ΜΙΚ ΤΖΑΓΚΕΡ Κιθ Ρίτσαρντς προς θεία Πάτι

Απρίλιος 1962 Ο Κιθ Ρίτσαρντς είναι από το 1962 κιθαρίστας και συνθέτης μιας από τις πιο επιτυχημένες και επιδραστικές μπάντες όλων των εποχών, ένας ζωντανός θρύλος που ευθύνεται για πολλά από τα πιο αναγνωρίσιμα κιθαριστικά θέματα στην ιστορία του ροκ εν ρολ. Η φήμη του είναι τέτοια που είναι σχεδόν αδύνατον να φανταστείς τον Κιθ Ρίτσαρντς πριν γίνει διάσημος, πριν αρχίσει να κόβει βόλτες σε αχανείς σκηνές και να συναρπάζει τα πλήθη με τραγούδια που αναμφίβολα θα ακούγονται για αρκετούς αιώνες ακόμα. Χάρη όμως σ’ ένα γράμμα που έγραψε στην αγαπημένη του θεία, την Πάτι, μας δίνεται μια τέτοια ευκαιρία. Ήταν Απρίλιος του 1962 και ο Κιθ ήταν 18 ετών. Τα λόγια του ξεχειλίζουν από ενθουσιασμό καθώς περιγράφει, μεταξύ άλλων, μια γνωριμία που προέκυψε την ώρα που περίμενε το τρένο για το London School of Economics τέσσερις μήνες νωρίτερα, μια γνωριμία που έμελλε να αλλάξει τη ζωή του. Τρεις μήνες μετά το γράμμα του στη θεία Πάτι, οι «Rollin’ Stones» (όπως ήταν αρχικά το όνομά τους) έδωσαν την πρώτη τους συναυλία στο Marquee του Λονδίνου. Τα υπόλοιπα είναι ιστορία.

15

ΕΠΙΣΤΟΛΕΣ ΠΟΥ ΕΓΡΑΨΑΝ ΙΣΤΟΡΙΑ

Σπίλμαν 6 Ντάρτφορντ Κεντ Αγαπημένη Πατ, Με συγχωρείς που δεν σου έγραψα νωρίτερα (δηλώνω παράφρων) με υστερική τσιρίδα μπάτσου. Έξοδος από δεξιά μέσα σε εκκωφαντικά χειροκροτήματα*. Ελπίζω να είσαι πολύ καλά. Βγάλαμε άλλον έναν ένδοξο Εγγλέζικο Χειμώνα. Αναρωτιέμαι, τι μέρα πέφτει φέτος το καλοκαίρι; Αλλά έχει πέσει τόοοση δουλειά από τα Χριστούγεννα, εκτός απ’ τη σχολή. Ξέρεις πόσο μ’ αρέσει ο Τσακ Μπέρι και νόμιζα πως ήμουν ο μοναδικός φαν του για χιλιόμετρα αλλά ένα πρωί στον στθ του Ντάρτφορντ (για να μη γράφω ολόκληρη τη λέξη σταθμός) κρατούσα ένα δίσκο του Τσακ όταν με πλησίασε ένας τύπος που τον ήξερα από το δημοτικό, μεταξύ 7–11. Έχει όλους τους δίσκους που έχει βγάλει ο Τσακ Μπέρι, το ίδιο και οι φίλοι του, γουστάρουν όλοι rhythm and blues και εννοώ πραγματικό R&B (όχι Ντίνα Σορ, Μπρουκ Μπέντον κι αυτές τις βλακείες), δηλαδή Τζίμι Ριντ, Μάντι Γουότερς, τον Τσακ, Χάουλιν Γουλφ, Τζον Λι Χούκερ, όλους τους μπλουζάδες του Σικάγο, τους αληθινούς, είναι απίστευτοι. Και ο Μπο Ντίντλεϊ είναι σπουδαίος. Τέλος πάντων, ο τύπος στον σταθμό, τον λένε Μικ Τζάγκερ και όλα τα κορίτσια και τ’ αγόρια μαζεύονται κάθε Σάββατο πρωί στο «Καρουζέλ», ένα στέκι με τζουκ μποξ, κι

16

ΜΟΥΣΙΚΗ

ένα πρωί του Ιαν περνούσα απ’ έξω και είπα να τον ψάξω. Όλοι άρχισαν να μου μιλάνε και με κάλεσαν σε καμιά δεκαριά πάρτι. Εκτός αυτού, ο Μικ είναι ο καλύτερος R&B τραγουδιστής στην αποδώ μεριά του Ατλαντικού και το εννοώ. Παίζω κιθάρα (ηλεκτρική) στο στιλ του Τσακ κι έχουμε κι έναν μπασίστα κι έναν ντράμερ κι άλλη μία ρυθμική κιθάρα και κάνουμε πρόβες 2 με 3 βράδια τη βδομάδα. Εννοείται όλοι κολυμπάνε στο χρήμα και μένουν σε κάτι τεράστια σπίτια, τρελό, ο ένας έχει μέχρι και μπάτλερ. Πήγαμε εκεί με τον Μικ (με το αυτοκίνητο φυσικά, του Μικ είναι βέβαια όχι δικό μου) ΠΟΣΟ ΔΥΣΚΟΛΑ ΤΑ ΑΓΓΛΙΚΑ ΡΕ ΦΙΛΕ.

«Τι να σας φέρω, κύριε;» «Βότκα με λάιμ, παρακαλώ». «Αμέσως, κύριε». Σκέτος λόρδος ένιωσα, μόνο το στέμμα που δεν ζήτησα φεύγοντας. Όλα εδώ πηγαίνουν μια χαρά. Δεν μπορώ να μη βάζω Τσακ Μπέρι πάντως, πήρα πρόσφατα ένα βινύλιό του απευθείας από την Chess Records στο Σικάγο, πιο φτηνά μου ήρθε από το να ’παιρνα αγγλικό δίσκο. Εδώ βέβαια έχουμε ακόμα τους ξεκούτηδες, ξέρεις, Κλιφ Ρίτσαρντ, Άνταμ Φέιθ και 2 καινούργιους χάλια, τον Σέιν Φέντον και την Τζόρα Λέιτον ΤΕΤΟΙΕΣ ΒΛΑΚΕΙΕΣ ΔΕΝ ΕΧΟΥΝ ΞΑΝΑΚΟΥΣΤΕΙ. Με εξαίρεση αυτόν τον γλίτσα τον Σινάτρα

χα χα χα χα χα χα χα. Αλλά και πάλι δεν βαριέμαι πλέον. Αυτό το Σάββατο θα πάω σ’ ένα πάρτι ολονύχτιο.

17

ΕΠΙΣΤΟΛΕΣ ΠΟΥ ΕΓΡΑΨΑΝ ΙΣΤΟΡΙΑ

«I looked at my watch It was four–o–five Man I didn’t know If I was dead or alive» Τσακ Μπέρι Reeling and a Rocking 12 μπιροπότηρα μηλίτη, 3 μπουκάλια ουίσκι με κρασί. Οι γονείς της θα λείπουν το Σαββατοκύριακο κι εγώ θα χοροπηδάω μέχρι να πέσω κάτω (με μεγάλη μου χαρά). Το άλλο Σάββατο θα πάμε με τον Μικ και δυο κοπέλες στο αγαπημένο μας Rhythm & Blues κλαμπ στο Ίλινγκ, κάτω στο Μίντλσεξ. Έχουν έναν τύπο που παίζει ηλεκτρική φυσαρμόνικα, τον Σίριλ Ντέιβις – φοβερός, πάντα μισομεθυσμένος, αξύριστος, παίζει σαν τρελός, απίστευτος. Λοιπόν δεν μπορώ να σκεφτώ με τι άλλο να σε κάνω να βαρεθείς, οπότε αποχωρώ καληνυχτίζοντας το κοινό. ΜΕΓΑΛΟ ΧΑΜΟΓΕΛΟ

Αγάπη Κιθ xxxxx Ποιος άλλος θα έγραφε τέτοιες βλακείες

* Αναφορά στον Bluebottle, χαρακτήρα που ενσάρκωσε ο δημοφιλής ηθοποιός Πίτερ Σέλερς στην κωμική σειρά του BBC «The Goon Show», o οποίος είχε χαρακτηριστική τσιριχτή φωνή και συχνά διάβαζε δυνατά τις σκηνοθετικές οδηγίες που έπρεπε να ακολουθήσει.

18

2. ΤΟ ΧΡΩΜΑ ΤΩΝ ΑΣΤΕΡΙΩΝ, ΤΟΥ ΔΕΡΜΑΤΟΣ, ΤΟΥ ΕΡΩΤΑ ΤΗΣ Τζον Μ. Τσου προς Coldplay 8 Δεκεμβρίου 2017

Με την τρομερά επιτυχημένη κυκλοφορία της το 2018, η ταινία Crazy Rich Asians τράβηξε τα βλέμματα από παντού, όχι μόνο επειδή ήταν μια πολύ διασκεδαστική ταινία, αλλά και γιατί ήταν η πρώτη ταινία του Χόλιγουντ τα τελευταία είκοσι πέντε χρόνια που όλο της το καστ ήταν αποκλειστικά Ασιάτες. Κι έπειτα ήταν και το σάουντρακ. Στο τέλος της ταινίας, μια γυναίκα αρχίζει να τραγουδά το γνωστό Yellow (=κίτρινο) των Coldplay, όχι όμως στα αγγλικά αλλά στα μανδαρίνικα. Στο στάδιο της προπαραγωγής της ταινίας, ο σκηνοθέτης της Τζον Μ. Τσου επιθυμούσε διακαώς τη συμμετοχή των Coldplay, όμως το αίτημά του για τη χρήση της μουσικής τους

απορρίφθηκε. Απτόητος, ο Τσου έγραψε στο συγκρότημα το παρακάτω γράμμα. Μέσα σε λίγες μέρες είχε πάρει το πράσινο φως για τη χρησιμοποίηση του τραγουδιού.

19

ΕΠΙΣΤΟΛΕΣ ΠΟΥ ΕΓΡΑΨΑΝ ΙΣΤΟΡΙΑ

8 Δεκεμβρίου 2017 Αγαπητέ Κρις, Γκάι, Τζόνι και Γουίλ, Το ξέρω πως είναι λίγο περίεργο, αλλά σ’ όλη μου τη ζωή είχα μια περίπλοκη σχέση με το κίτρινο χρώμα. Από το να με φωνάζουν έτσι περιφρονητικά στο δημοτικό μέχρι ν’ ακούω την προσφώνηση «κιτρινιάρης» σε ταινίες, η λέξη έπαιρνε πάντα μια αρνητική χροιά στη ζωή μου. Αυτό όμως άλλαξε όταν άκουσα το τραγούδι σας. Για πρώτη φορά στη ζωή μου, το χρώμα περιγραφόταν με τον πιο όμορφο και μαγικό τρόπο που είχα ακούσει: το χρώμα των αστεριών, του δέρματος, του έρωτα. Ήταν μια ασύλληπτη εικόνα έλξης και προσδοκίας, που με έκανε να αναθεωρήσω την ίδια την εικόνα του εαυτού μου. Θυμάμαι που είδα για πρώτη φορά το βιντεοκλίπ στο κολέγιο. Εκείνο το πλάνο με τον ήλιο να ανατέλλει ήταν συναρπαστικό και για τη σκηνοθετική και για τη μουσικόφιλη πλευρά μου. Το τραγούδι έγινε αμέσως ύμνος για μένα και για τους φίλους μου, μας χάρισε μια καινούργια αίσθηση περηφάνιας που δεν είχαμε ξανανιώσει… (αν και μάλλον δεν ήταν καν στις προθέσεις σας.) Μπορούσαμε να διεκδικήσουμε το κίτρινο χρώμα για τον εαυτό μας κι αυτό δεν το ξέχασα ποτέ τα επόμενα χρόνια. Ο λόγος λοιπόν που σας γράφω τώρα είναι επειδή σκηνοθετώ μια ταινία για τη Warner Bros. που λέγεται Crazy Rich Asians (βασίζεται στο ομότιτλο βιβλίο) και όλο της το καστ είναι Ασιάτες – είναι η πρώτη φορά τα τελευταία 25 χρόνια που συμβαίνει κάτι τέτοιο σε ταινία του Χόλιγουντ. Τρελό, ε; Πρόσφατα μάλιστα ποζάραμε και για το εξώφυλλο του

20

ΜΟΥΣΙΚΗ

Entertainment Weekly ώστε να το επισημάνουμε. Το στόρι είναι μια ρομαντική κωμωδία για μια νεαρή Αμερικανοασιάτισσα (την υποδύεται η Κόνστανς Γου) από τη Νέα Υόρκη, που αποκτά συνείδηση της πολιτισμικής της ταυτότητας όταν επισκέπτεται τη μητέρα του φίλου της (την υποδύεται η Μισέλ Γιεό) στη Σιγκαπούρη. Μια ανοιχτόκαρδη, αστεία, ρομαντική κωμωδία, μα πάνω απ’ όλα μια «ζεστή» ιστορία για ένα κορίτσι που γίνεται γυναίκα. Και που μαθαίνει πως έχει αρκετή καλοσύνη μέσα της και πως της αξίζουν τα πάντα, ό,τι κι αν την έχουν διδάξει κι όπως κι αν της έχουν συμπεριφερθεί, έτσι που τελικά μπορεί να αισθανθεί περηφάνια για τη διπλή κληρονομιά της. Η τελευταία σκηνή της ταινίας τη δείχνει να φτάνει σ’ αυτή τη συνειδητοποίηση πηγαίνοντας στο αεροδρόμιο για να πάρει το αεροπλάνο της επιστροφής, όντας πλέον μια διαφορετική γυναίκα. Το εμψυχωτικό, συναισθηματικό της βάδισμα χρειάζεται έναν ύμνο που να ανταποκρίνεται και να υπερβαίνει τον εσωτερικό της θρίαμβο, κι εδώ ακριβώς φτάνουμε στο Yellow. Θα ήταν μεγάλη μου τιμή να χρησιμοποιήσω το τραγούδι σας, το ίδιο που έδωσε σ’ εμένα τόσο μεγάλη δύναμη όλα αυτά τα χρόνια, για να υπογραμμιστεί όπως πρέπει το τελευταίο μέρος της ταινίας μας. Και για μένα προσωπικά, θα ολοκλήρωνε ιδανικά το ταξίδι και τον αγώνα που έκανα για να σταθώ στον χώρο του κινηματογράφου. Ως καλλιτέχνης, γνωρίζω πως είναι πάντα δύσκολο ν’ αποφασίσεις πότε είναι σωστό να συνδέσεις την τέχνη σου με την τέχνη κάποιου άλλου – και είμαι σίγουρος ότι στις περισσότερες περιπτώσεις λέτε όχι. Πιστεύω, ωστόσο, πως αυτό το έργο είναι διαφορετικό. Πιστεύω πως είναι μια μοναδική περίσταση και η πρώτη ταινία χολιγουντιανού 21

ΕΠΙΣΤΟΛΕΣ ΠΟΥ ΕΓΡΑΨΑΝ ΙΣΤΟΡΙΑ

στούντιο με καστ αποτελούμενο από Ασιάτες που δεν παίζουν στερεοτυπικούς ή συμπληρωματικούς ρόλους, αλλά πρωταγωνιστικούς, ρομαντικούς και κωμικούς. Θα δώσει σε μια ολόκληρη γενιά Αμερικανοασιατών την ίδια αίσθηση περηφάνιας που αισθάνθηκα κι εγώ όταν άκουσα το τραγούδι σας. Το ξέρω πως του έχει αποδοθεί ξανά αυτή η έννοια, νομίζω όμως πως αυτό είναι που το κάνει και πιο δυνατό. Θα ήθελα να έχουν όλοι έναν ύμνο που θα τους κάνει να νιώ­θουν όμορφοι, όπως οι στίχοι και η μελωδία σας μ’ έκαναν να νιώσω κι εγώ όταν το είχα περισσότερο ανάγκη. Το ενδιαφέρον σας θα σημαίνει πάρα πολλά για μένα και το έργο μας. Θα μπορούσα να σας δείξω την ταινία αν θέλετε να δείτε το καθαυτό περιεχόμενο, όπως και να απαντήσω σε τυχόν ερωτήσεις σας. Ευχαριστώ πολύ για τον χρόνο σας. Με πολλή αγάπη, Τζον Μ. Τσου Σκηνοθέτης του Crazy Rich Asians

22

3. ΝΑ ΠΑΤΕ ΝΑ ΠΝΙΓΕΙΤΕ Οπαδός των Beatles προς τη Nike 30 Μαρτίου 1987

Τον Μάρτιο του 1987 προβλήθηκε στους τηλεοπτικούς δέκτες μια ασπρόμαυρη διαφήμιση για τα παπούτσια Nike Air, αξιοσημείωτη μόνο για μια μικρή λεπτομέρεια: η μουσική που την έντυνε προερχόταν από τη δισκογραφία ενός εκ των πιο «ιερών» συγκροτημάτων όλων των εποχών, των Beatles – για την ακρίβεια ήταν η πρώτη φορά που η μπάντα εκμεταλλευόταν ένα τραγούδι γι’ αυτό τον σκοπό. Τα πράγματα περιπλέχτηκαν κι άλλο, αφού τα εν ζωή μέλη των Beatles δεν ήξεραν τίποτα. Η άδεια για τη χρήση του τραγουδιού είχε δοθεί εν μέρει από τη χήρα του Τζον Λένον, τη Γιόκο Όνο, προφανώς χωρίς καμιά προηγούμενη συνεννόηση. Όπως ήταν αναμενόμενο, ακολούθησε σύντομα μια πολύκροτη δίκη που κράτησε δύο ολόκληρα χρόνια και κατέληξε σε εξωδικαστικό συμβιβασμό και στη διά παντός απαγόρευση της διαφήμισης. Πολύ πιο γρήγορη, ωστόσο, ήταν η αντίδραση ενός εξοργισμένου φαν των Beatles, που έγραψε το παρακάτω γράμμα και το έστειλε στο διαφημιστικό τμήμα της Nike σχεδόν αμέσως μετά την πρώτη μετάδοση της διαφήμισης. Το γράμμα, όπως μαθαίνω, βρίσκεται σήμερα αναρτημένο στα κεντρικά γραφεία της εταιρείας.

23

ΕΠΙΣΤΟΛΕΣ ΠΟΥ ΕΓΡΑΨΑΝ ΙΣΤΟΡΙΑ

30 Μαρτίου 1987 Προς Nike Inc. Τμ. Διαφήμισης/Μάρκετινγκ 3900 ΝΔ Μάρεϊ Μπέβερτον 97005 Αγαπητέ κύριε ή κυρία, Αυτή η επιστολή διαμαρτυρίας είναι μια απάντηση στην εμετική διαφήμισή σας που είδα χθες στην τηλεόραση. Με την παντελή έλλειψη γούστου που σας χαρακτηρίζει, φτιά­ ξατε για τα παπούτσια «Μάικλ Τζόρνταν» μια διαφήμιση που εκμεταλλεύεται, ατιμάζει και προσβάλλει με τον χειρότερο τρόπο τους οπαδούς των Beatles και όλους τους λάτρεις της μουσικής. Ο εξευτελισμός του Revolution, του τραγουδιού των Beatles, είναι απλώς ενδεικτικός της ανεντιμότητας που σας χαρακτηρίζει σαν εταιρεία. Σκοπός σας είναι προφανώς να εκμεταλλευτείτε την παγκόσμια απήχηση των Beatles για να πουλήσετε το προϊόν σας. Τόσο χαμηλά έχετε πέσει; «Δεν έχετε ιερό και όσιο;» που λέει και το κλισέ; Το μοναδικό σας κίνητρο είναι να βγάλετε περισσότερα λεφτά για τους άπληστους εαυτούς σας, αδιαφορώντας πλήρως για το γεγονός ότι ρυπαίνετε και βεβηλώνετε τις πολύτιμες μνήμες εκατομμυρίων ανθρώπων σε ολόκληρο τον κόσμο. Το είδος σας με κάνει να ξερνάω – ένα μάτσο ύπουλοι, ανόητοι και βρομεροί ανώμαλοι. Η έλλειψη ευαισθησίας σας μπορεί να συγκριθεί μόνο με το περίσσευμα της αποκρουστικότητάς σας. Προς τιμήν σας, περιμένατε 24

ΜΟΥΣΙΚΗ

να περάσουν σχεδόν εφτά χρόνια από τον θάνατο του Τζον Όνο Λένον – αν και μάλλον δεν ήταν από σεβασμό (Ορίστε; Πώς είπατε;) στη μνήμη του εκλιπόντος. Παίζοντας μπάσκετ από τα χρόνια του γυμνασίου και του λυκείου μέχρι σήμερα, αγόρασα πολλές φορές τα αθλητικά σας παπούτσια. Αλλά από τη σημερινή μέρα, σας διαβεβαιώνω πως εγώ, όπως και πολλοί από τους φίλους μου, δεν πρόκειται να συμβάλω ξανά με κανένα, μα ΚΑΝΕΝΑ τρόπο στις κατάπτυστες εταιρικές πρακτικές σας. Ξέρετε, με ανθρώπους σαν κι εσάς γύρω μας στον κόσμο, η ευθανασία αποκτά εντελώς καινούργιες δυνατότητες. Σας ευχαριστώ και να πάτε να πνιγείτε. Παντοτινά εχθρός σας

25

4. ΕΡΧΟΜΑΙ ΤΟΣΟ ΚΟΝΤΑ ΣΟΥ Λέοναρντ Κοέν προς Μαριάν Ιλέν

2016 Το 1960, ο Λέοναρντ Κοέν μετακόμισε από το Μόντρεαλ στην Ύδρα, το ήσυχο ελληνικό νησί όπου θα ζούσε ανά διαστήματα για εφτά χρόνια κι όπου θα έγραφε μια συλλογή ποιημάτων και δύο μυθιστορήματα. Λίγο μετά την άφιξή του, γνώρισε και ερωτεύτηκε τη Μαριάν Ιλέν, μια 23χρονη Νορβηγίδα που είχε έρθει στο νησί το 1958 με τον σύζυγό της, ο οποίος την παράτησε μαζί με τον μικρό τους γιο. Η καινούργια σχέση άνθισε και η Ιλέν έγινε η μούσα του Κοέν, εμπνέοντας, μεταξύ άλλων, και το τραγούδι So long, Marianne του 1967. Τελικά οι δρόμοι τους χώρισαν και τη δεκαετία του 1970 συνέχισαν και οι δύο τη ζωή τους. Δεκαετίες αργότερα, το 2016, μαθαίνοντας πως η υγεία της Ιλέν είχε εξασθενίσει και πως δεν της έμενε πολύς χρόνος ζωής, ο Λέοναρντ Κοέν της έγραψε ένα αποχαιρετιστήριο γράμμα. Σύντομα έλαβε και μια απάντηση. Λίγους μήνες μετά τον θάνατό της, ο Κοέν πέθανε.

26

ΜΟΥΣΙΚΗ

Λοιπόν, Μαριάν, έφτασε η στιγμή που είμαστε πια πολύ γέροι και τα σώματά μας καταρρέουν και νομίζω πως πολύ σύντομα θα σε ακολουθήσω. Θέλω να ξέρεις πως έρχομαι τόσο κοντά σου, που αν απλώσεις το χέρι σου μπορείς, νομίζω, να πιάσεις το δικό μου. Να ξέρεις ότι πάντα σ’ αγαπούσα για την ομορφιά και τη σοφία σου, αν και δεν είναι ανάγκη να πω τίποτα παραπάνω γιατί το γνωρίζεις πολύ καλά. Τώρα, θέλω μόνο να σου ευχηθώ ένα πολύ καλό ταξίδι. Αντίο, παλιά μου φίλη. Ατέλειωτη αγάπη, θα τα πούμε στο τέλος του δρόμου.

27

ΕΠΙΣΤΟΛΕΣ ΠΟΥ ΕΓΡΑΨΑΝ ΙΣΤΟΡΙΑ

Αγαπητέ Λέοναρντ, Η Μαριάν έφυγε από κοντά μας χθες το βράδυ. Εντελώς γαλήνια, περιτριγυρισμένη από καλούς φίλους. Το γράμμα σου ήρθε όσο ακόμα είχε τις αισθήσεις της και μπορούσε να μιλήσει και να γελάσει. Όταν της το διαβάσαμε φωναχτά χαμογέλασε όπως μόνο η Μαριάν μπορούσε. Σήκωσε το χέρι όταν της είπες πως έρχεσαι κοντά της, τόσο κοντά που μπορεί να σε φτάσει. Το γεγονός ότι ήξερες για την κατάστασή της την ηρέμησε πάρα πολύ. Και η ευχή σου για το ταξίδι της της έδωσε επιπλέον δύναμη. Ο Γιαν, όπως και όλοι οι φίλοι που καταλάβαμε τι σήμαινε το γράμμα σου γι’ αυτήν, σ’ ευχαριστούμε βαθιά για την τόσο άμεση ανταπόκρισή σου, γεμάτη με τόση αγάπη και συμπόνια. Τις τελευταίες της στιγμές, καθώς η αναπνοή της γινόταν όλο και πιο αχνή, της κρατούσα το χέρι και της σιγοτραγουδούσα το Bird on a wire. Βγαίνοντας από το δωμάτιο, αφού η ψυχή της είχε πετάξει από το παράθυρο για νέες περιπέτειες, τη φιλήσαμε στο μέτωπο και της ψιθυρίσαμε τα αιώνια λόγια σου.

So long, Marianne

28

5. Σ’ ΕΥΧΑΡΙΣΤΩ Μαρκ Τόμπερτ προς Ντέιβιντ Μπόουι Ιανουάριος 2016

Στις 10 Ιανουαρίου του 2016, δύο ημέρες μετά την κυκλοφορία του Blackstar, του τελευταίου δίσκου του Ντέιβιντ Μπόουι, εκατομμύρια καρδιές σ’ όλο τον κόσμο ράγισαν μαθαίνοντας την είδηση του θανάτου του Μπόουι μετά τη 18μηνη μάχη του με τον καρκίνο. Ο Μπόουι ήταν ένας σπάνιος οραματιστής, απ’ αυτούς που εμφανίζονται μια φορά στα τριάντα χρόνια, και η επίδρασή του στον κόσμο της μουσικής ήταν και παραμένει τεράστια. Το γεγονός ότι σχεδίασε να συμπέσει η κυκλοφορία του τελευταίου του άλμπουμ με τον θάνατό του βγάζει τέλειο νόημα. Γιατί αυτό ήταν το τελευταίο του αντίο. Πέντε ημέρες αργότερα, ο γιος του Μπόουι έδωσε στη δημοσιότητα μια ευχαριστήρια επιστολή που είχε στείλει στον πατέρα του ο γιατρός Μαρκ Τόμπερτ, σύμβουλος παρηγορητικής φροντίδας σε νοσοκομείο του Κάρντιφ.

29

ΕΠΙΣΤΟΛΕΣ ΠΟΥ ΕΓΡΑΨΑΝ ΙΣΤΟΡΙΑ

Αγαπητέ Ντέιβιντ, Όχι, μη μου λες πως είναι αλήθεια. Αρχίζοντας να συνειδητοποιούμε τον θάνατό σου εκείνες τις γκρίζες και κρύες μέρες του Ιανουαρίου του 2016, πολλοί από μας συνεχίσαμε να πηγαίνουμε καθημερινά στις δουλειές μας. Στις αρχές εκείνης της εβδομάδας, είχα μια συζήτηση με μια ασθενή του νοσοκομείου που η ζωή της πλησίαζε στο τέλος. Συζητήσαμε για τον θάνατό σου και τη μουσική σου και συνεχίσαμε μιλώντας για πολλά σημαντικά θέματα, πράγματα που δεν είναι πάντα εύκολο να συζητήσεις με κάποιον που βρίσκεται κοντά στο τέλος του. Για την ακρίβεια, η ιστορία σου έγινε για μας ένας τρόπος να επικοινωνήσουμε πολύ ανοιχτά για τον θάνατο, κάτι που πολλοί γιατροί και νοσοκόμοι δυσκολεύονται να αναφέρουν στις συζητήσεις τους με τους ασθενείς. Πριν όμως υπεισέλθω στον προαναφερθέντα διάλογο, θα ήθελα να βγάλω και μερικά άλλα πράγματα από μέσα μου, ελπίζοντας να μην τα θεωρήσεις βαρετά και θλιβερά. Σ’ ευχαριστώ για τα ’80s και τον δίσκο σου ChangesOne Bowie. Μας χάρισε πολλές ώρες εύθυμων ακροάσεων, ειδικά σε μια εκδρομή από το Ντάρμσταντ στην Κολωνία και πίσω. Η παρέα μου κι εγώ θα συνδέουμε για πάντα στο μυαλό μας το Diamond Dogs, το Rebel Rebel, το China Girl και το Golden Years μ’ εκείνη την περίοδο της ζωής μας. Και περιττό να πω πως στην Κολωνία τα περάσαμε υπέροχα. Σ’ ευχαριστώ για το Berlin, και ειδικά για τότε, όταν τα τραγούδια σου έντυσαν μουσικά όσα συνέβαιναν στην Ανατολική και στη Δυτική Γερμανία. Έχω ακόμα το Helden σε βινύλιο και το έβαλα να παίξει όταν έμαθα ότι «έφυγες» (ίσως 30

ΜΟΥΣΙΚΗ

χαρείς αν μάθεις πως θα παίξουμε το Helden στο αφιέρωμα που θα κάνουμε στην παμπ Pilot στο Πέναρθ σε δύο εβδομάδες). Κάποιοι μπορεί να συνδέουν τον Ντέιβιντ Χάσελχοφ με την πτώση του Τείχους και την επανένωση της Γερμανίας· αλλά πολλοί Γερμανοί θα εύχονταν να έβαζε ο χρόνος ένα τσιγάρο στο στόμα του κυρίου Χάσελχοφ παρά ν’ ακούσουν ξανά και ξανά στο ραδιόφωνο το I’ve been looking for freedom. Για μένα, το απόλυτο σάουντρακ εκείνης της ιστορικής στιγμής είναι το Heroes. Σ’ ευχαριστώ και εκ μέρους του φίλου μου του Ίφαν, που είχε έρθει σε μια από τις συναυλίες σου στο Κάρντιφ. Η αδελφή του η Χαφ δούλευε στην είσοδο εκείνο το βράδυ και πήρε τ’ αυτί μου ότι ο Ίφαν κατάφερε να τρυπώσει μέσα δωρεάν (σου ζητάει συγγνώμη!). Έκανες από τη σκηνή ένα νεύμα σ’ αυτόν και στον φιλαράκο του, που θα μείνει χαραγμένο στη μνήμη του για πάντα. Σ’ ευχαριστώ για το Lazarus και το Blackstar. Είμαι γιατρός παρηγορητικής φροντίδας κι αυτό που έκανες την περίοδο του θανάτου σου είχε πολύ μεγάλο αντίκτυπο σ’ εμένα και σε πολλούς ανθρώπους που δουλεύουμε μαζί. Ο δίσκος σου σφύζει από αναφορές, περισσότερο ή λιγότερο εμφανείς. Όπως πάντα, δεν δίνεις την ερμηνεία στο πιάτο κι αυτό μάλλον είναι το καλύτερο. Έχω ακούσει αρκετές φορές για το πόσο σχολαστικός ήσουν στη ζωή σου. Το γεγονός πως ο ήρεμος θάνατός σου στο σπίτι συνέπεσε σχεδόν με την κυκλοφορία του άλμπουμ σου –και με το αποχαιρετιστήριο μήνυμα που περιέχει– στο δικό μου μυαλό αποκλείεται να είναι σύμπτωση. Ήταν όλο προσεκτικά σχεδιασμένο, ώστε να γίνει ένα έργο τέχνης με θέμα τον θάνατο. Το βιντεοκλίπ 31

ΕΠΙΣΤΟΛΕΣ ΠΟΥ ΕΓΡΑΨΑΝ ΙΣΤΟΡΙΑ

του Lazarus είναι πολύ βαθύ και πολλές από τις σκηνές του σημαίνουν διαφορετικά πράγματα για όλους εμάς· για μένα, έχει να κάνει με τη διαχείριση του παρελθόντος όταν έρχεσαι αντιμέτωπος με τον αναπόφευκτο θάνατο. Ο θάνατός σου στο σπίτι. Πολλοί από τους ανθρώπους με τους οποίους μιλάω στη δουλειά μου θεωρούν πως οι περισσότεροι άνθρωποι πεθαίνουν στα νοσοκομεία, σε αυστηρά κλινικό περιβάλλον, εικάζω όμως πως εσύ προτίμησες συνειδητά το σπίτι και το σχεδίασες με αρκετή λεπτομέρεια. Αυτός είναι κι ένας από τους στόχους μας στην παρηγορητική φροντίδα και η ικανότητά σου να το πετύχεις ίσως να σημαίνει πως και κάποιοι άλλοι θα το δουν σαν μια προτιμότερη επιλογή. Οι φωτογραφίες σου που δημοσιεύτηκαν λίγες μέρες μετά τον θάνατό σου λένε πως ήταν από τις τελευταίες εβδομάδες της ζωής σου. Δεν ξέρω αν είναι αλήθεια, αλλά είμαι σίγουρος πως πολλοί από μας θα ήθελαν να αποχωρήσουν με τον τρόπο που το έκανες εσύ. Στις φωτογραφίες φαίνεσαι μια χαρά, όπως πάντα, σαν να περιφρονείς όλα τα τέρατα που μπορούν να συνοδεύσουν τις τελευταίες εβδομάδες μιας ζωής. […] Επιστρέφω στη συζήτησή μου με την κυρία που είχε μάθει πρόσφατα πως είχε καρκίνο σε προχωρημένο στάδιο και πως της έμενε περίπου ένας χρόνος ζωής. Μου μίλησε για σένα και την αγάπη της για τη μουσική σου, αν και για κάποιο λόγο δεν είχε εντυπωσιαστεί με το κοστούμι του Ζίγκι Στάρνταστ (δεν ήταν βέβαιη αν ήσουν αγόρι ή κορίτσι). Είχε κι εκείνη μνήμες από στιγμές και γεγονότα που είχαν για σάουντρακ τη μουσική σου. Και μετά μιλήσαμε για το πώς είναι ένας καλός θάνατος, για τις τελευταίες ώρες και για 32

ΜΟΥΣΙΚΗ

το πώς κυλούν συνήθως. Μιλήσαμε και για την παρηγορητική φροντίδα και για το πώς μπορεί να βοηθήσει κάποιον. Μου είπε για τον θάνατο της μητέρας και του πατέρα της και ανέφερε ότι εκείνη θα ήθελε να είναι στο σπίτι της όταν τα πράγματα προχωρούσαν, όχι σε νοσοκομείο ή στα επείγοντα, αν και δεν θα είχε πρόβλημα να τη μεταφέρουν στο τοπικό κέντρο περίθαλψης εφόσον τα συμπτώματά της ήταν δύσκολο να αντιμετωπιστούν στο σπίτι. Αναρωτηθήκαμε και οι δύο ποιοι ήταν δίπλα σου όταν άφησες την τελευταία σου πνοή κι αν σου κρατούσε κανείς το χέρι. Πιστεύω πως κάπως έτσι φανταζόταν και τις δικές της τελευταίες στιγμές· ήταν πολύ σημαντικό γι’ αυτήν κι εσύ της έδωσες έναν τρόπο να εκφράσει αυτή την τόσο προσωπική λαχτάρα της σ’ εμένα, έναν σχετικά άγνωστο. Σ’ ευχαριστώ

33

6. Η ΜΕΓΑΛΥΤΕΡΗ ΜΟΥΣΙΚΗ ΑΠΟΛΑΥΣΗ ΠΟΥ ΒΙΩΣΑ ΠΟΤΕ Σαρλ Μποντλέρ προς Ρίχαρντ Βάγκνερ 17 Φεβρουαρίου 1860

Το 1849, ο Γερμανός συνθέτης Ρίχαρντ Βάγκνερ αναγκάστηκε να εγκαταλείψει τη χώρα του λόγω της πολιτικής του δράσης και να μετακομίσει στην Ελβετία, στη Βενετία και κατόπιν στη Γαλλία. Συνολικά, έζησε εξόριστος για δεκατρία χρόνια. Στη διάρκεια αυτής της αβέβαιης περιόδου και λίγο πριν επιστρέψει στη Γερμανία, ο Βάγκνερ διηύθυνε μια σειρά συναυλιών στο παριζιάνικο θέατρο Σαρλ Βεντατούρ. Ανάμεσα στο κοινό που θαύμασε τις παραστάσεις ήταν και ο σπουδαίος Γάλλος ποιητής Σαρλ Μποντλέρ, ο οποίος δεν είχε ξανακούσει ως τότε έργα του Βάγκνερ. Εντυπωσιάστηκε μάλιστα τόσο πολύ με την, κατά τον ίδιο, «μεγαλύτερη μουσική απόλαυση που βίωσε ποτέ», που λίγες μέρες μετά την τελευταία παράσταση έγραψε στον Βάγκνερ μια επιστολή.

34

ΜΟΥΣΙΚΗ

Αγαπητέ κύριε, Φανταζόμουν πάντα πως όσο συνηθισμένος κι αν είναι ένας μεγάλος καλλιτέχνης στη φήμη, ποτέ δεν τον αφήνει αδιάφορο μια ειλικρινής φιλοφρόνηση, ειδικά όταν αυτή η φιλοφρόνηση θυμίζει κραυγή ευγνωμοσύνης· κι ίσως αυτή η κραυγή να αποκτά ιδιαίτερη αξία όταν προέρχεται από έναν Γάλλο, δηλαδή από κάποιον που σπανίως ενθουσιάζεται και επιπλέον έχει γεννηθεί σε μια χώρα με ανθρώπους που δεν εκτιμούν τη ζωγραφική και την ποίηση πολύ περισσότερο από τη μουσική. Πρώτα απ’ όλα, θέλω να σας πω ότι σας οφείλω τη μεγαλύτερη μουσική απόλαυση που βίωσα ποτέ. Έχω φτάσει σε μια ηλικία που στις ασχολίες της δεν περιλαμβάνεται πλέον η συγγραφή επιστολών σε διασήμους και θα δίσταζα πολύ πριν σας γράψω για να εκφράσω τον θαυμασμό μου στο πρόσωπό σας, αν δεν σκόνταφτα καθημερινά πάνω σε ξεδιάντροπα και γελοία άρθρα που ισοδυναμούν με λιβέλους κατά της ιδιοφυΐας σας. Δεν είστε ο πρώτος, κύριε, για τον οποίο ντρέπομαι και υποφέρω για λογαριασμό της πατρίδας μου. Αλλά η αγανάκτησή μου επικράτησε, ωθώντας με να σας εκφράσω την ειλικρινή μου ευγνωμοσύνη, και είπα στον εαυτό μου: «Θέλω να διαχωρίσω τη θέση μου απ’ αυτούς τους ηλίθιους». Την πρώτη φορά που πήγα στο ιταλικό θέατρο για ν’ ακούσω τα έργα σας, ήμουν μάλλον αρνητικά προδιατεθειμένος και, οφείλω να ομολογήσω, γεμάτος δυσάρεστες προκαταλήψεις, έχω όμως μια δικαιολογία: στο παρελθόν έχω εξαπατηθεί πολλές φορές· έχω ακούσει πάρα πολλή μουσική φτιαγμένη από επιτηδευμένους τσαρλατάνους. Όμως εσείς 35

ΕΠΙΣΤΟΛΕΣ ΠΟΥ ΕΓΡΑΨΑΝ ΙΣΤΟΡΙΑ

με κερδίσατε αμέσως. Αυτό που ένιωσα είναι πέραν πάσης περιγραφής και, αν έχετε την καλοσύνη να μη γελάσετε, θα προσπαθήσω να σας το εξηγήσω. Απ’ την αρχή μου φάνηκε πως αυτή τη μουσική την ήξερα και αργότερα, καθώς το σκεφτόμουν, κατάλαβα πού οφειλόταν αυτή η εντύπωση· ήταν λες και αυτή η μουσική ήταν δική μου και την αναγνώριζα με τον τρόπο που κάθε άνθρωπος αναγνωρίζει τα πράγματα που είναι μοιραίο να αγαπήσει. Σε οποιονδήποτε όχι ιδιαίτερα έξυπνο άνθρωπο, αυτή η δήλωση ακούγεται εντελώς γελοία, ειδικά όταν προέρχεται από κάποιον που, όπως εγώ, δεν γνωρίζει από μουσική και όλη η εκπαίδευσή του συνίσταται στην (πολύ ευχάριστη, είναι η αλήθεια) ακρόαση κάποιων λίγων και εξαίρετων έργων του Βέμπερ και του Μπετόβεν. Ένα άλλο στοιχείο που με εξέπληξε ήταν η αίσθηση του μεγαλείου. Μια μουσική που αναπαριστά το μεγαλείο και ξυπνά το μεγαλειώδες. Σε όλο το έργο σας ανακάλυψα ξανά τη μεγαλειώδη δύναμη των πιο επιβλητικών ήχων της Φύσης, καθώς και τη δύναμη των μεγάλων παθών του ανθρώπου. Αισθάνεται κανείς αμέσως σαν να παρασύρεται και να υποτάσσεται. Ένα από τα πιο παράξενα κομμάτια, που μου χάρισε πράγματι μια εντελώς καινούργια μουσική αίσθηση, είναι εκείνο που αποβλέπει στην απεικόνιση της θρησκευτικής έκστασης. Η Είσοδος των Καλεσμένων και η Γαμήλια Γιορτή ήταν το κάτι άλλο. Αισθάνθηκα μέσα τους όλη τη μεγαλοπρέπεια μιας ζωής μεγαλύτερης από τη δική μας. Και κάτι άλλο: αρκετές φορές βίωσα μια αίσθηση μάλλον αλλόκοτης φύσης, που δεν ήταν παρά η περηφάνια και η χαρά της κατανόησης, του να επιτρέπεις δηλαδή στον εαυτό σου 36

ΜΟΥΣΙΚΗ

να διαπεραστεί και να διασκορπιστεί – μια πραγματικά αισθησιακή απόλαυση, σαν κι αυτή τού να υψώνεσαι στον αέρα ή να βυθίζεσαι στη θάλασσα. Και την ίδια ώρα η μουσική να αντηχεί κάθε τόσο την περηφάνια της ζωής. Εκείνες οι βαθιές αρμονίες μου έφεραν στον νου αυτά τα διεγερτικά που επιταχύνουν τον σφυγμό της φαντασίας. Στο τέλος, και σας παρακαλώ να μη γελάσετε, ένιωσα ακόμη ορισμένες έντονες αισθήσεις που πιθανότατα πηγάζουν από τη λειτουργία του δικού μου μυαλού και τις συχνότερες ανησυχίες μου. Διακρίνεται παντού κάτι καθηλωτικό και συναρπαστικό, κάτι που λαχταρά ν’ ανέβει ψηλότερα, κάτι δριμύ και υπερθετικό. Αν μπορώ να το συγκρίνω με τη ζωγραφική, για παράδειγμα, επιτρέψτε μου να υποθέσω πως έχω μπροστά μου μια αχανή επιφάνεια σκούρου κόκκινου. Αν αυτό το κόκκινο συμβολίζει το πάθος, το βλέπω να περνά σταδιακά μέσα απ’ όλες τις διαβαθμίσεις του κόκκινου και του ροζ μέχρι την πυρακτωμένη λάμψη της καμίνου. Φαντάζει δύσκολο, ίσως και αδύνατο, να βρει κανείς μεγαλύτερη λάμψη· κι όμως, μια τελευταία σύντηξη έρχεται και εντοπίζει μια πιο λευκή απόχρωση στο βάθος του λευκού. Κι αυτή συμβολίζει, αν θέλετε, την ανώτατη εκφορά μιας ψυχής στον άκρατο παροξυσμό της. Είχα αρχίσει να γράφω κάποιες σκέψεις για τις όπερες Τανχόιζεν και Λόενγκριν που ακούσαμε· γρήγορα όμως κατάλαβα πως ήταν αδύνατον να πω το οτιδήποτε. Παρομοίως, αυτό το γράμμα θα μπορούσε να μην τελειώνει ποτέ. Αν έχετε καταφέρει να διαβάσετε ως εδώ, σας ευχαριστώ. Μου μένει μόνο να προσθέσω λίγες ακόμα λέξεις. Από την ημέρα που άκουσα τη μουσική σας λέω συνεχώς στον εαυτό μου, 37

ΕΠΙΣΤΟΛΕΣ ΠΟΥ ΕΓΡΑΨΑΝ ΙΣΤΟΡΙΑ

και ειδικά στις άσχημες στιγμές, «Μακάρι να μπορούσα ν’ ακούσω λίγο Βάγκνερ απόψε!». Υπάρχουν αναμφίβολα κι άλλοι που μοιράζονται την ίδια άποψη μ’ εμένα. Κι εξάλλου πρέπει να είστε ευχαριστημένος με το κοινό, το ένστικτο του οποίου αποδείχτηκε πολύ ανώτερο από την ψευδοεπιστήμη των δημοσιογράφων. Για­τί δεν κάνετε λίγες ακόμα παραστάσεις, προσθέτοντας μερικά νέα κομμάτια; Μας δώσατε μια πρόγευση καινούργιων απολαύσεων – έχετε άραγε το δικαίωμα να κρατήσετε τις υπόλοιπες για τον εαυτό σας; Γι’ άλλη μια φορά, κύριε, σας ευχαριστώ· με επαναφέρατε στον εαυτό μου και σε κάθε τι σπουδαίο, σε μια δύσκολη περίοδο για μένα. Σ. Μποντλέρ Δεν σημειώνω τη διεύθυνσή μου για να μη νομίσετε ότι θέλω κάτι από σας.

38

7. ΕΧΩ ΔΥΟ ΜΕΙΟΝΕΚΤΗΜΑΤΑ Φλόρενς Πράις προς Σέρτζι Κουσεβίτσκι 5 Ιουλίου 1943

Η Φλόρενς Πράις γεννήθηκε το 1887 στο Λιτλ Ροκ του Άρκανσο από λευκή μητέρα –δασκάλα μουσικής– και μαύρο πατέρα –οδοντίατρο– και στην τρυφερή ηλικία των τεσσάρων, με την καθοδήγηση της μητέρας της, έδωσε το πρώτο ρεσιτάλ της στο πιάνο. Η αγάπη της για τη μουσική γινόταν όλο και μεγαλύτερη με τα χρόνια και όταν ενηλικιώθηκε αφιερώθηκε στη σύνθεση κλασικής μουσικής. Το 1933 η Πράις έγραψε ιστορία, όταν το έργο της Συμφωνία σε Μι ελάσσονα έγινε η πρώτη σύνθεση Αφροαμερικανής που παίχτηκε όχι από τη Συμφωνική Ορχήστρα του Σικάγου αλλά από οποιαδήποτε μεγάλη συμφωνική ορχήστρα γενικά. Δυστυχώς όμως ήταν μόνο η εξαίρεση και η Πράις πέρασε το υπόλοιπο της καριέρας της παρακαλώντας να ακουστεί η μουσική της σ’ ένα πιο ευρύ κοινό. Το 1943 έγραψε στον Σέρτζι Κουσεβίτσκι, τον επί 25 χρόνια διευθυντή ορχήστρας της Συμφωνικής της Βοστόνης, ζητώντας του να σκεφτεί να ανεβάσει κάποιο από τα έργα της. Σ’ αυτή την περίπτωση, όπως και σε πολλές άλλες, η έκκλησή της δεν εισακούστηκε.

39

ΕΠΙΣΤΟΛΕΣ ΠΟΥ ΕΓΡΑΨΑΝ ΙΣΤΟΡΙΑ

Αγαπητέ μου κύριε Κουσεβίτσκι, Κατ’ αρχάς έχω δύο μειονεκτήματα, του φύλου και της φυλής. Είμαι γυναίκα και στις φλέβες μου κυλά ένα μέρος νέγρικου αίματος. Γνωρίζοντας λοιπόν τα χειρότερα, θα είχατε μήπως την καλοσύνη να συγκρατήσετε μια ενδεχόμενη ίσως τάση για κριτική της σύνθεσης μιας γυναίκας μουσικού στη βάση του συναισθηματισμού και της έλλειψης αρρενωπότητας και χωρίς προκατάληψη να εξετάσετε ένα μέρος του έργου μου; Όσο για το μειονέκτημα της φυλής, θα ήθελα να σας καθησυχάσω λέγοντας πως δεν περιμένω ούτε ζητώ ειδική μεταχείριση γι’ αυτή μου τη σύνθεση. Θα ήθελα μόνο να κριθώ αξιοκρατικά, αφού μέχρι στιγμής το μεγαλύτερό μου πρόβλημα είναι να καταφέρω να πείσω τους διευθυντές ορχήστρας που δεν γνωρίζουν τίποτα για το έργο μου (στην ανατολική ακτή είμαι στην ουσία άγνωστη, με την εξαίρεση ίσως δύο κομματιών που φέρουν την υπογραφή μου και περιλαμβάνονται στο πρόγραμμα των περισσότερων εμφανίσεων της Μάριαν Άντερσον) να συμφωνήσουν να εξετάσουν τουλάχιστον μια σύνθεσή μου. Ομολογώ πως μου λείπει σε μεγάλο βαθμό το σθένος της τόλμης και πως η σύνταξη αυτής της επιστολής προς εσάς είναι αποτέλεσμα της νικηφόρου μάχης μου με μια επίμονη συστολή. Έχοντας γεννηθεί στον Νότο κι έχοντας περάσει εκεί το μεγαλύτερο μέρος της παιδικής μου ηλικίας, πιστεύω πως είμαι σε θέση να πω ότι καταλαβαίνω σε βάθος την πραγματική νέγρικη μουσική. Σε κάποιες από τις δουλειές μου χρησιμοποιώ αυτό το ιδίωμα αυτούσιο. Άλλες 40