Kasper Neeleman - Van groeve naar berg

DE TOEKOMST VAN DE SINT-PIETERSBERG NA 100 JAAR INTENSIEVE EXPLOITATIE

KASPER NEELEMAN Master Landschapsarchitectuur Academie van Bouwkunst Amsterdam 2021

DE TOEKOMST VAN DE SINT-PIETERSBERG NA 100 JAAR INTENSIEVE EXPLOITATIE

KASPER NEELEMAN Master Landschapsarchitectuur Academie van Bouwkunst Amsterdam 2021

4

KASPER NEELEMAN Master Landschapsarchitectuur Academie van Bouwkunst Amsterdam november 2021 COMMISSIELEDEN Pierre-Alexandre Marchevet Yttje Feddes Hannah Schubert TOEGEVOEGDE LEDEN T.B.V EXAMEN Harma Horlings Mirte van Laarhoven Copyright Kasper Neeleman VAN GROEVE NAAR BERG © 2021, Kasper Neeleman Alle rechten voorbehouden.

Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand en/of openbaar gemaakt in enige vorm of op enige wijze, hetzij elektronisch, mechanisch, door fotokopieën, opnamen of op enige andere manier zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van Kasper Neeleman.

5

CITIES AND THE SKY Those who arrive at Thekla can see little of the city, beyond the plank fences, the sackcloth screens, the scaffoldings, the metal armatures, the wooden catwalks hanging from ropes or supported by sawhorses, the ladders, the trestles. If you ask, “Why is Thekla’s construction taking such a long time?” the inhabitants continue hoisting sacks, lowering leaded strings, moving long brushes up and down, as they answer, ‘‘So that its destruction cannot begin.” And if asked whether they fear that, once the scaffoldings are removed, the city may begin to crumble and fall to pieces, they add hastily, in a whisper, “Not only the city.”

If, dissatisfied with the answers, someone puts his eye to a crack in a fence, he sees cranes pulling up other cranes, scaffoldings that embrace other scaffoldings, beams that prop up other beams. “What meaning does your construction have?” he asks. “What is the aim of a city under construction unless it is a city? Where is the plan you are following, the blueprint?”

“We will show it to you as soon as the working day is over; we cannot interrupt our work now,” they answer.

Work stops at sunset. Darkness falls over the building site. The sky is filled with stars. “There is the blueprint,” they say.

Italo Calvino, Invisible cities (1972)

6

7

8

9

VOORAF 4-23

I GEPERFOREERD LANDSCHAP 24-55

II DE BERG EN MAASTRICHT 56-77

III STRATEGIE 78-101

IV RUIMTELIJKE UITWERKING 102-145

10

11

12

13

DE HOLLE BERG VAN MAASTRICHT In navolging van deze ontwikkeling is begin juni 2020 het ENCI-terrein op de Sint-Pietersberg aan de rand van Maastricht na bijna honderd jaar definitief gesloten voor bedrijvigheid. De voormalige kalksteengroeve is de afgelopen tien jaar gefaseerd overgedragen aan de Vereniging Natuurmonumenten waarmee de fabrieken, logistieke voorzieningen en het levensgrote gat van de groeve haar oorspronkelijke functie is kwijtgeraakt.

Door de toenemende beheer- en ontwikkelingskosten is de toekomst van de lege groeve echter onzeker geworden en heeft Natuurmonumenten vorig jaar een versoberd plan voorgesteld voor de toekomst van het ENCI-terrein. Hierin wordt met name ingezet op natuurbehoud waarmee de over tijd ontstane kwetsbare biotopen beschermd worden en de toegankelijkheid vanuit de regio sterk beperkt wordt. Na decennialange isolatie door de grootschalige kalksteenwinning lijkt er wederom een geïsoleerde plek te ontstaan op steenworp afstand van de stad. Het ENCI-terrein lijkt hiermee in vergetelheid raken waarin de potentie van deze unieke plek voor de stad en regio nauwelijks benut wordt. Een grote leegte in het hart van de Sint-Pietersberg is wat rest, de holle berg van Maastricht.

14

15

16

17

18

19

20

21

22

23

24

I geperforeerd landschap

25

26

EXPLOITATIE LANDSCHAP Al eeuwenlang wordt het Nederlands landschap geëxploiteerd, de turfwinning op het veen, de gaswinning in Groningen of de mijnindustrie in Oost-Limburg heeft diepe sporen achtergelaten in ons landschap. Verandering van inzicht heeft er om uiteenlopende redenen voor gezorgd dat er op grote schaal een ingrijpende transitie heeft plaatsgevonden in ons landgebruik. Deze exploitatielandschappen hebben langzaam maar zeker hun oorspronkelijke functie verloren zien gaan waarmee er een ware gedaanteverandering in gang is gezet in grote delen van het land.

GEPERFOREERD LANDSCHAP | VAN GROEVE NAAR BERG

27

28

29

30

UITGEMERGELD Al sinds de middeleeuwen werd er in Zuid-Limburg zogeheten mergel gedelfd in ondergrondse mergelgroeve waarmee grote stukken steen uitgeblokt werden voor het gebruik als bouwmateriaal. Eind 19e eeuw ging deze ondergrondse winning over op bovengrondse dagbouwgroeve waarmee de exploitatie van het landschap nadrukkelijk zichtbaar werd aan de oppervlakte. In 1924 was het de ENCI (Eerste Nederlandse Cement Industrie) die voor het eerst in Nederland een exploitatieconcessie verleend werd om op industriële schaal kalksteen te winnen voor de productie van cement in navolging van andere grote groeves langs de oevers van de Maas. Dit gebeurde ten zuiden van Maastricht op de hoger gelegen delen van de Sint-Pietersberg een afgesneden restant van het grotere Plateau van Caestert in het grensgebied tussen België en Nederland.

GEPERFOREERD LANDSCHAP | VAN GROEVE NAAR BERG

31

32

AAN DE BASIS Na de Tweede Wereldoorlog groeit ENCI uit tot nationale trots, symbool van de wederopbouw. De vraag naar cement steeg enorm waarmee vanuit de nationale overheid een grote concessie werd afgegeven voor grootschalige exploitatie van de Sint-Pietersberg. De ENCI claimt hiermee aan de basis te hebben gestaan van de wederopbouw in Nederland met de drastische verandering van de Sint-Pietersberg als gevolg.

GEPERFOREERD LANDSCHAP | VAN GROEVE NAAR BERG

BOSSAGE / GROENE ZOOM

ONVERGRAVEN DEKGROND

ONDIEPE WATERPOELEN

BOSSAGE / GROENE ZOOM

ONDIEPE WATERPOELEN

33

ONVERGRAVEN MAASTRICHTSKRIJT

ONVERGRAVEN DEKGROND VUURSTEENLAAG

ONVERGRAVEN GULPENSKRIJT ONVERGRAVEN MAASTRICHTSKRIJT

DOORSNEDE VUURSTEENLAAG

ONVERGRAVEN GULPENSKRIJT

ONVERGRAVEN DEKGROND

VOORMALIG PLATEAU

NATUURLIJKE HELLING

AFGRAVING GROEVE

AFGRAVING GROEVE

AFGRAVING GROEVE

ST. PIETERSBERG

(STRUWEEL)

(TERRAS)

(STEILRAND)

(STEILWAND)

VOORMALIG PLATEAU

NATUURLIJKE HELLING

AFGRAVING GROEVE

AFGRAVING GROEVE

AFGRAVING GROEVE

ST. PIETERSBERG

(STRUWEEL)

(TERRAS)

(STEILRAND)

(STEILWAND)

ONDIEPE WATERPOELEN

DOORSNEDE

ONDIEPE WATERPOELEN

ONVERGRAVEN MAASTRICHTSKRIJT ONVERGRAVEN DEKGROND VUURSTEENLAAG

ONVERGRAVEN GULPENSKRIJT

DOORSNEDE

ONVERGRAVEN MAASTRICHTSKRIJT VUURSTEENLAAG

ONVERGRAVEN GULPENSKRIJT RESTANTEN ST. PIETERSBERG (ENCI BOS)

RESTANTEN ST. PIETERSBERG ONVERGRAVEN DEKGROND

(ENCI BOS)

AFGRAVING GROEVE

AFGRAVING GROEVE

AFGRAVING GROEVE

KUNSTMATIG PLATEAU

(TERRAS)

(STEILRAND)

AFGRAVING GROEVE

AFGRAVING GROEVE

AFGRAVING GROEVE

KUNSTMATIG PLATEAU

(TERRAS)

(STEILRAND)

DOORSNEDE

ONVERGRAVEN MAASTRICHTSKRIJT ONVERGRAVEN DEKGROND VUURSTEENLAAG

VUURSTEENLAAG

ONVERGRAVEN GULPENSKRIJT

DOORSNEDE

ONVERGRAVEN MAASTRICHTSKRIJT

VUURSTEENLAAG

VUURSTEENLAAG

ONVERGRAVEN GULPENSKRIJT

DOORSNEDE

BOSSAGE / GROENE ZOOM

ONDIEPE WATERPOELEN

ONVERGRAVEN DEKGROND

ONVERGRAVEN MAASTRICHTSKRIJT

VUURSTEENLAAG

ONVERGRAVEN GULPENSKRIJT

DOOR

VOORMALIG PLATEAU

NATUURLIJKE HELLING

AFGRAVING GROEVE

AFGRAVING GROEVE

AFGRAVING GROEVE

ST. PIETERSBERG

(STRUWEEL)

(TERRAS)

(STEILRAND)

(STEILWAND)

ONDIEPE WATERPOELEN

ONVERGRAVEN DEKGROND

De groeiende vraag naar grondstoffen heeft diepe sporen achtergelaten in ons landschap.

ONVERGRAVEN MAASTRICHTSKRIJT VUURSTEENLAAG

ONVERGRAVEN GULPENSKRIJT

DOOR

34

IN BETON GEGOTEN

nieuwbouw utiliteitsgebouwen

BETON

STAAL | IJZER BAKSTEEN HOUT ISOLATIE GLAS ZAND STEEN GIPS OVERIG

nieuwbouw woningen

herstel + verbouw woningen

PLATEAU SEDIMENTAIR GESTEENTE

AFGRAVEN DEKLAAG

De kalksteenwinning op de Sint-Pietersberg heeft voor een grote transitie gezorgd in het landschap, van berg naar groeve.

START EXPLOITATIE RUWE GRONDSTOFFEN (BREKEN EN ZEVEN)

AFGRAVEN EN TRANSPORT GROVE BROKKEN

OPSLAG EN VERDELING ONBEWERKTE GRONDSTOFFEN

FASE 1 VERW GROF GRA

WERKING TOT ANULAAT

GEPERFOREERD LANDSCHAP | VAN GROEVE NAAR BERG

35 Gebruiksfase

sloopfase

water

Kalksteen

cement Schoon cementsteen 5% toeslagmateriaal beton

delfstofwinning

Beton puin

zand / grind

Beton granulaat

95% steenmengsel wegfundering

toeslagmateriaal

bedrijfsruimte

BETON

sloop utiliteitsgebouwen kantoren

STEEN BAKSTEEN

onderwijsgebouwen

STAAL | IJZER

winkels

HOUT overig

ISOLATIE

zorggebouwen

GLAS ZAND

appartementen

GIPS

sloop woningen

OVERIG

tussenwoningen

vrijstaande woningen

twee onder een kap

sloop na renovatie woningen

FASE 2 VERWERKING TOT FIJN GRANULAAT

UITSPOELEN EN VERWERKING TOT BASISPRODUCT

CALCINATIE ONDER HITTE VOOR OMZETTEN NAAR OXIDE

KWALITEITS CHECK EN OPSLAG VOOR TRANSPORT

TRANSPORT VOOR CEMENTINDUSTRIE

36

EEN LIJN VOL LITTEKENS

Het zwaartepunt van deze grondstofwinning concentreert zich rondom het zuiden van Nederland en het noorden van België.

Vele soorten van exploitatie vinden plaats langs deze lijn zoals grind, zand en kalksteenwinning.

Het stromingsgebied van rivier de Maas als levensader voor steden en dorpen in Nederland, België en Frankrijk.

Het stromingsgebied van de Maas is de levensader voor grootschalige grondstofwinning.

GEPERFOREERD LANDSCHAP | VAN GROEVE NAAR BERG

37

38

Vanuit Nederland tot diep in Frankrijk is een lange reeks van exploitatie landschappen ontstaan voor die winning van onder andere grind, zand en kalksteen.

GEPERFOREERD LANDSCHAP | VAN GROEVE NAAR BERG

39

40

#9137

#9075

# 9100

#9092

# 9059

# 078

9

# 9060

#9095

# 9116 #9170 De Sint-Pietersberg kent een bijzondere rijkdom aan grondstoffen, van verschillende soorten kalksteen tot vuursteen uit de silexlaag.

# 9110

# 156

9

GEPERFOREERD LANDSCHAP | VAN GROEVE NAAR BERG

41

#9097

# 9126

# 9065

#9162

# 9056

# 9076

# 9152 #9118

# 9124

#9131

#9146

# 9063

42

VERANDEREND LANDSCHAP De groeiende vraag naar grondstoffen laat diepe sporen achter met grote destructieve landschappen als gevolg. Enerzijds een probleem dat alsmaar groeit maar anderzijds ook een kans voor nieuwkomers. Door jarenlange isolatie en grondstofwinning heeft er een bijzonder hoogwaardig stuk natuur kunnen ontstaan met een rijke en diverse collectie aan biotopen en soorten. Dit heeft kunnen ontstaan doordat de kalkgronden schraal gehouden werden door de continue exploitatie van de Sint-Pietersberg. Een unieke topografie, jarenlange isolatie, natuurlijke processen en kansrijke bodemsamenstelling vormen de ideale omstandigheden voor buitengewone natuur.

Voormalige groeves uit de regio worden gefaseerd teruggeven aan de natuur.

Mede door isolatie kennen een grote rijkdom aan soorten planten en dieren.

GEPERFOREERD LANDSCHAP | VAN GROEVE NAAR BERG

43

CURFSGROEVE BERG EN TERBLIJT (NL)

MEERTENSGROEVE BERG EN TERBLIJT (NL)

MEERTENSGROEVE BERG EN TERBLIJT (NL)

AMERICAGROEVE BERG EN TERBLIJT (NL)

AMERICAGROEVE BERG EN TERBLIJT (NL)

BIEBOSCHGROEVE BERG EN TERBLIJT (NL)

44

Aardverschuivingen

Waterhuishouding

Erosie en droogdal

De hoger gelegen gronden kunnen tientallen meters de diepte in zakken. Deze processen vinden vaak plaats op plekken waar water stroomt waardoor er aardverschuivingen in gang worden gezet door verzadiging van de grondpakketten of het ontdooien van ijs in de hellingwand. Waar wanden instorten wordt de successie verstoord en kan pioniersvegetatie zich opnieuw vestigen. Door water, vorst en grondwater ontstaan er breuken in de kalkwanden. Hierdoor vormen nissen en spelonken zich in de wanden met interessante milieus van beken en poelen. Deze plekken worden doorgaans goed gebruikt door vogels en kenmerkende vegetatie.

In de wanden van de groeves kan grondwater uittreden, waardoor vochtig tot natte situaties kunnen ontstaan. Bij een verzameling van het grondwater in gangen van de kalksteen wanden kan er tijdelijke sprake zijn van kleine stroompjes die uit de kalksteenwanden treden. Hiermee ontstaan na verloop van tijd mossen en andere vochtminnende soorten op deze locaties.

Waar dieper gegraven is ontstaan permanente waterplassen, deze hebben voor flora en fauna de meeste waarde wanneer ze ondiep zijn.

Op deze manier kun­nen waterplanten zich vestigen en warmt het water dusdanig snel op dat het gunstig is voor onder andere libellen en amfibieën.

Wanneer de steilwand onder een flauwe hoek staat vormt zich een dynamisch proces van erosie en draagdalvorming. Tijdens regenbuien stroomt het water over de groeverand via de terrassen en wanden naar beneden. Deze stromen eroderen het poreuze kalkgesteente en vormen hiermee nieuwe kleine stroompjes over de wanden.

Deze hebben over tijd een sterke eroderende werking en voeren de lichte leem snel af naar de bodem van de groeve die een waterrijk milieu maakt aan de voet van de steilwand. Over lange tijd neemt de hellinghoek af door erosie, aardverschuivingen en sediment waardoor nieuwe vegetatie hier kan ontstaan met over tijd bosbegroeiing.

Karstwerking

Hellingval

Karstwerking is het proces waarbij regenwater in kalkgesteente nissen, spelonken en holtes in de aardla­gen vormt. Door grondstofdelving van onder andere kalksteen kunnen karstholtes bloot komen te liggen. Hierbij komt het voor dat uit deze holtes grondwater uittreedt en als startpunt voor kleine beken vormen. Deze karstwerking zijn vaak nieuwe startpunten voor erosie en zorgen voor een interessant milieu voor vogels en vleermuizen die dit als broedplaats of schuilplek gebruiken.

Waar bomen op de rand van de afgrond groeien wortelt de beplanting in de toplaag of het kalkgesteente. Wanneer de bomen dieper wortelen zorgt dit voor breuklijnen in de steilwanden. Op deze manier brokkelen delen van de groeve beetje bij beetje af. Na verloop van tijd kunnen deze plekken instorten en vormen hiermee een nieuwe aanleiding voor bomen op de flauwe hellingen. In de oude holtes van de wortel wordt een nieuw eroderend proces in gang gezet waarmee een nieuw droogdal wordt gevormd.

Voormalige groeves waaronder de ENCI-groeve kennen een grote rijkdom aan natuurlijke processen.

45

46

PLEK VOOR KWETSBARE DOELSOORTEN Voormalige (kalksteen) groeves kennen een bijzondere grote variatie aan biotopen die ieder zijn eigen soorten herbergt. Door een eigen microklimaat is er binnen deze gradiënten plek voor een grote diversiteit aan soorten zoals verschillende soorten vogels, vlinders, vleermuizen en amfibieën. Deze vinden allemaal hun plek in de steilwanden, holtes, terrassen of flauwe hellingen.

Sierlijke Witsnuitlibel (Leucorrhinia caudalis)

Bruinrode Wespenorchis (Epipactis atrorubens)

Europese Oehoe (Bubo Bubo)

De Vlottende Waterranonkel (Ranunculus fluitans)

Bechsteins vleermuis (Myotis bechsteinii)

Stofzaad (Monotropa hypopitys)

Rotskruiper (Tichodroma muraria)

Mannetjesorchis (Orchis mascula)

Het Kaasjeskruiddikkopje (Carcharodus alceae)

Rotszwaluw (Ptyonoprogne rupestris)

Vroedmeesterpad (Alytes obstetricans)

Kalketrip (Centaurea calcitrapa)

GEPERFOREERD LANDSCHAP | VAN GROEVE NAAR BERG

47

48

49

50

51

52

53

54

55

56

II DE BERG EN MAASTRICHT

57

58

UNIEKE BERG VERDWIJNT IN ZAKKEN CEMENT Hoewel er veel verzet is geweest tegen de verschillende concessies hebben de Maastrichtenaren oogluikend toegezien hoe de Pietersberg hap na hap is verdwenen in zakken cement.

De trots en de associatie met ’hun’ berg is verloren gegaan. Nu bijna honderd jaar later komt het einde van een moeizame relatie in zicht. Het resultaat is een geïsoleerde en povere rafelrand op steenworp afstand van de stad én het aangrenzende landschap.

59

60 RIVIER DE MAAS

MAASTRICHT

Vestingstad Maastricht aan de Maas en het Jekerdal met rivier de Jeker en plateau van Ceastert (<1900)

SINTPIETERSBERG

RI

VIE

JEKER

RD

EM

AA

S

PLATEAU VAN CAESTERT

JE AL RV KE LE I

RIVIER DE MAAS

Stedelijke uitbreiding, aanleg Albert kanaal en industrialisering Maasgebied (1930>)

RIVIE

R DE

MAASTRICHT

SINTPIETERSBERG

MAA

S

KANAAL

ALBERT

JEKER

PLATEAU VAN CAESTERT

AAL

ALBERTKAN

I

LE

AL RV

KE

JE

GRINDGAT OOST MAASLAND

RIVIER DE MAAS

RIVIE

R DE

ENCI GROEVE

Exploitatie van grondstoffen in de regio en versnippering van landschappelijke structuren

MAA

S

MARNEBEL CARRIÈRES

KANAAL

ALBERT

MAASTRICHT JEKER

CARRIÈRE HALLEMBAYE PLATEAU VAN CAESTERT

CARRIÈRE DU ROMONT

I LE

AL RV KE JE

AAL

ALBERTKAN

DE BERG EN MAASTRICHT | VAN GROEVE NAAR BERG

61

62

Eind 19e eeuw: De Sint-Pietersberg kenmerkt zich door kleinschalige ondernemingen op en rondom de berg. Er is een sterke verbinding aanwezig tussen de vestingstad Maastricht via de berg naar België.

Begin 20ste eeuw: De Sint-Pietersberg veranderd door de concessie die is vrijgegeven voor de langdurige dagbouwgroeve. Er ontstaan meerdere dwarsverbindingen richting het nabijgelegen Maasdal.

DE BERG EN MAASTRICHT | VAN GROEVE NAAR BERG

63

Eind 20ste eeuw: De groeve groeit gestaag en daarmee raken veel historische verbindingen met de stad en de regio gefragmenteerd. De Sint-Pietersberg verschuift van alzijdige berg richting een oriëntatie op de Maas.

Begin 21ste eeuw: Door grootschalige grondstofwinning zijn historische elementen, verbindingen en de landschappelijke verankering verloren gegaan.

Wat rest is een geïsoleerde plek ingeklemd tussen stad, water en dal.

64

SINT-PIETERSBERG | NOORD

MAASTRICHT

Noordzijde van de berg met een povere rafelrand waarin de stad met de rug naar de berg georiënteerd staat.

Kleinschalige woningbouw, sportvoorzieningen en infrastructuur voeren hier de boventoon.

SINT-PIETERSBERG

DE BERG EN MAASTRICHT | VAN GROEVE NAAR BERG

65

ENCI-GROEVE

66

SINT-PIETERSBERG | OOST

ENCI-GROEVE

Oostzijde van de berg kenmerkt zich door zijn industriële karakter aan de Maas, de nalatenschap van de ENCI is hier nog goed voelbaar. Hoewel beperkt opent de groeve zich hier naar de buitenwereld.

ENCI-TERREIN

DE BERG EN MAASTRICHT | VAN GROEVE NAAR BERG

67

MAASBOULEVARD

RIVIER DE MAAS

GRINDGAT OOST-MAARLAND

68

SINT-PIETERSBERG | ZUID

SINT-PIETERSBERG

Zuidzijde van de berg is het grensgebied tussen Nederland en België, die overgang is op en rondom de berg sterk voelbaar waarin de zuidelijke ‘punt’ aanvoelt als een onbestemd stuk tussengebied of niemandsland.

ENCI-TERREIN

DE BERG EN MAASTRICHT | VAN GROEVE NAAR BERG

69

D'N OBSERVANT

PLATEAU VAN CAESTERT

70

SINT-PIETERSBERG | WEST

CANNERBERG

Hoewel er aan de westelijke voet een hoop verdommeling en belemmering plaatsvindt is dit ogenschijnlijk wel enige zijde waar de berg als opzichzelfstaande identiteit leesbaar is met vergezichten, routes en bosschages.

JEKERVALLEI

DE BERG EN MAASTRICHT | VAN GROEVE NAAR BERG

71

SINT-PIETERSBERG

ENCI-GROEVE

72

STEIN MAASVALLEI

NATIONAAL PARK HOGE KEMPEN

LANAKEN BILZEN

ALBERTKAN

HEES

quunt veruptat volorec estibus dolupta perio tem. Nullo ea dus, unt enihite stent, Nullo ea dus, unt enihite stent lorem ipsum el dolor

DE BERG EN MAASTRICHT | VAN GROEVE NAAR BERG

73

BEEK

MAASTRICHT AIRPORT

MAASTRICHT

SAVELSBOS

SINT-PIETERSBERG

NAAL KESSELT

CANNERBERG CARRIÈRE DU ROMONT CARRIÈRE DU MARNEBEL

CARRIÈRE DU HALLEMBAYE

74

SPIL IN EEN GROEN NETWERK Stadsparken in Maastricht kennen een vrij ingekaderd, vaak plichtsgetrouw vormgegeven en qua schaal en maat vaak zeer vergelijkbaar. Wel zijn deze vaak zeer welkom omdat ze goed verbonden zijn met de stad en er gemakkelijk een korte wandeling gemaakt kan worden met de hond of de nabijgelegen speeltuin kan worden opgezocht met de kinderen. Daarnaast zijn de buiten de stad gelegen natuurgebieden vaak erg extensief ingericht, ingesteld op natuurbehoud en liggen die in veel gevallen op enige afstand van de stad. Beide worden zeer gewaardeerd en hebben zo hun eigen kwaliteiten maar kennen ook zo hun beperkingen in gebruik of toegankelijkheid.

Vliegenpark

van de Venneppark

Jekerpark

Vliegenpark

LageFronten

Monseigneur Nolenspark

Hoge Fronten

Waldeckpark

Stadspark Kempland

STRATEGIE | VAN GROEVE NAAR BERG

75

76

SPRINGPLANK Wel zijn er alternatieve plannen, waarin de potentie van tussengebieden als landschapspark en groene long voor de regio volledig wordt benut. De Sint-Pietersberg is in potentie zo’n plek, een intermediair tussen stad en land waarin ook een beleefbaar en toegankelijk landschap voor de regio kan ontstaan die anders is in gebruik, sfeer, schaal en toegankelijkheid dan de traditionele stadparken of goed beschermde natuurgebieden.

STRATEGIE | VAN GROEVE NAAR BERG

­

77

­

­

­

­

­

78

III STRATEGIE

79

80

INTEGRAAL LANDSCHAPSPARK De zoektocht naar een nieuwe invulling ligt hem in de manier waarop deze dingen samenkomen op deze plek, het vraagt om een nieuwe moderne kijk op dit soort overgangszones tussen stad en land. En hier zit de crux, in de uitdagingen waar de stad voor staat kan de gehele Sint-Pietersberg nieuw leven ingeblazen worden als multifunctioneel landschapspark dat solide verankerd ligt in het landschap met de voormalige ENCI-groeve als het nieuwe hart van het park. Een integrale benadering voor de gehele berg in al zijn verscheidenheid is cruciaal voor een gezond en beheersbaar ontwikkelmodel maar doet ook recht aan de unieke kwaliteit van de plek.

van een versnipperde Sint-Pietersberg

STRATEGIE | VAN GROEVE NAAR BERG

81

naar een integrale benadering voor de gehele berg als schakel tussen stad en land

82

SCHAKEL TUSSEN STAD EN LAND Hoewel er vaak gesproken wordt over stad óf land bestaat er rondom steden een grijs gebied waarin je spreekt over stad noch land. Dit kan een unieke landschapstypologie opleveren als alternatief op binnenstedelijke stadsparken of de grootschalige natuurgebieden. Een intermediair tussen stad en land die vormgeeft aan urgente opgave op het gebied van water en natuurontwikkeling maar waarin ook een beleefbaar en toegankelijk landschap voor de bewoners van Maastricht en de regio Zuid-Limburg. Bij de Sint-Pietersberg is de kans ontstaan om te fungeren als uniek pioniersproject dat kan wedijveren met voormalige industriegebieden als Parc des Buttes Chamont in Parijs en het Landshaftpark Duisburg-Nord maar ook oog heeft voor de bestaande kwaliteiten van de groeve en de bijzondere natuur die het herbergt.

stadsparken van Maastricht

SMALL

Een unieke landschapstypologie als alternatief op de strak vormgegeven stadsparken of extensieve natuurgebieden.

Nationaal Park Hoge Kempen

LARGE

STRATEGIE | VAN GROEVE NAAR BERG

83

ROMANTIEK Parc des Buttes-Chaumont

RESPECT VOOR INDUSTRIEEL ERFGOED Landschaftspark Duisburg-Nord

RUIMTE VOOR DE NATUUR Nationaal park Hoge Kempen

84

ZORG DAT DE BASIS GOED IS Momenteel staat de transformatie van de voormalige groeve nagenoeg stil doordat er ontzettend veel kosten gaan zitten in het behouden, droogpompen en stabiliseren van de groeve als opzichzelfstaande entiteit. Het resultaat is een uiterst solitair landschap dat sober is van aard. Die kunstmatige instandhouding van de groeve zorgt voor exceptionele beheerkosten dat een groot probleem vormt in de herbestemming. Daarnaast vraagt de groeve in haar huidige vorm om een hoge mate van beheer om de ontstane natuurwaarden in stand te houden. Met vijf heldere uitgangpunten dient een logische basis gelegd te worden voor de ontwikkeling van het nieuwe park.

1

stop met het kunstmatig droogpompen van de groeve, ontwikkeling met een natuurlijk waterbeheer

2

niet de groeve als solitaire ontwikkeling maar een integrale benadering voor de gehele Sint-Pietersberg

STRATEGIE | VAN GROEVE NAAR BERG

85

3

loslaten van huidige beheerbeleid en toe naar het ontwikkelen van robuuste natuur

4

maak keuzes, van homogene invulling naar selectieve parels

5

een park dat naast natuurontwikkeling gebruikt mag worden en meer is dan een kijkplaatje of decor

86

IN DE TRADITIE MET DE LOKALE MAAKINDUSTRIE In tegenstelling tot andere groeves in de regio heeft de Sint-Pietersberg met zijn bijzondere positie de potentie als hernieuwd icoon in de traditie van de Maastrichtse maakindustrie zoals Societé Ceramique en de Sphinx.

Een nieuwe kijk op het landschapspark van de toekomst doet inzien dat het voormalige productieve karakter van de plek juist ook nu ingezet kan worden voor de ontwikkeling ervan. Het materiaal wat ontgonnen is en wat al tijden in woningen gebruikt wordt komt langzaam vrij bij sloop en renovatieprojecten uit de regio. Deze grondstoffen worden nu met name gebruikt als puinfundering onder grote infrastructurele projecten, een gemiste kans. Het is interessant te kijken hoe dit materiaal weer terug in de cyclus gebracht kan worden door het materiaal uit de regio te verzamelen, te verwerken en toe te passen terug bij de bron. Hier ontstaat een kleine circulaire industrie voor het hergebruik van sloopmateriaal met loodsen, silo’s en stookovens die een selectief deel van de voormalige plaat opnieuw in gebruik neemt. Dit legt de basis voor de toekomst van de groeve die ingezet kan worden voor de landschappelijke, economische en programmatische uitdagingen waar de plek voor staat. De nieuwe productiestroom vormt de basis aan grondstoffen voor nieuw aan te leggen wandelpaden, plekken, grondwerk en andere gebouwde elementen. Op deze manier verwijzen ook de nieuwe ingrepen naar de ziel en historie van de plek.

STRATEGIE | VAN GROEVE NAAR BERG

87

Ruwe grondstoffen zoals kalksteen zijn de basis voor cement dat gebruikt wordt in onder andere de woningbouwbouw.

De Sint-Pietersberg is van oudsher een van de plekken waar kalksteen te vinden is.

G

SBER

PIETER

SINT-

Sinds begin 20ste eeuw wordt de SintPietersberg afgegraven voor de wederopbouw van Nederland na de oorlog.

95%

5%

Na verloop van tijd komen steeds meer grondstoffen weer vrij door sloop en renovatie. Dit komt grotendeels als puinfundering terug in omloop.

1/3

Interessant is het om te kijken hoe deze uitstroom van materialen beter verdeeld zou kunnen worden.

Bijvoorbeeld door een circulair hergebruik van materialen.

Deze grondstoffen kunnen verwerkt en toegepast worden voor de ontwikkeling van de voormalige ENCI-groeve.

1/3

1/3

88

HELDERE ZONERING BIEDT KANSEN Door de versnippering van de Sint-Pietersberg is er een uiterst gefragmenteerd landschap ontstaan wat ook zijn weerslag heeft op de karakteristieke kenmerken van de berg. Hierdoor staat de ruimtelijke kwaliteit en leesbaarheid van de typische groevetypologie onder druk en dreigt te verzanden in een brei van ongedefinieerde landschappelijke ruimte zonder helderheid en beeldkwaliteit. Mede hierdoor zijn de bijbehorende biotopen vrij solitair van aard en vraagt het om een heldere definitie. Een nieuwe maar logische zonering doet uitspraak over de gewenste ruimtelijke kwaliteit en welke landschappelijke kwaliteiten hiertoe behoren.

STRATEGIE | VAN GROEVE NAAR BERG

89

90

RING De ring is de herkenbare rand van de Sint-Pietersberg en daarmee het park en vormt daarmee de overgangszone van berg naar stad of van berg naar het buitengebied. De ring omsluit de Sint-Pietersberg en is de zone waar de flank overgaat in het lagergelegen Jekerdal of de Maasoever met zicht op kleine boerderijen, kerktorens en watermolens in het Zuid-Limburgse cultuurlandschap. Een aaneengesloten bomenrij kenmerkt de voet van de berg en nieuwe routes faciliteren de verbinding vanuit de stad naar het nieuwe park. Een collectie aan nieuwe routes en herkenbare entrees zorgt voor een doorwaadbaar en toegankelijk landschap waarmee men uit de regio opeens per voet en fiets het nieuwe park kunnen ontdekken. Hiermee wordt op een groter schaalniveau een verbindingszone gecreëerd waar groenstructuren zoals het Jekerpark, de Maasvallei, Hoge kempen en de omliggende stadsparken een netwerk vormen voor kwetsbare doelsoorten uit de regio. Met nieuwe bomenlanen, groen-blauwe corridors, bossen, landgoederen en natuur inclusieve agrarische gronden ontstaat er met de Sint-Pietersberg een ecologische schakel voor onder andere de Korenwolf, Veldhamster, Grauwe Klauwier en Wilde Kat.

FLANKEN De flanken van de berg kent zijn eigen microklimaat dat zich kenmerkt door unieke heischrale kalkgraslanden die zich vestigen op steile, droge, open en voedselarme kalkgronden. Deze worden hersteld, uitgebreid en op een groter schaalniveau met elkaar verbonden zodat er een robuuste biotoop kan worden gewaarborgd.

Vegetatie kan hier wortelen door kalk dat mede door erosie aan de oppervlakte komt en herbergt hiermee een grote en unieke diversiteit aan flora en fauna zoals de Kalketrip, Wilde Marjolein en diverse soorten orchideeën.

Daarnaast is het ook de habitat voor verschillende soorten fauna zoals het Icarusblauwtje, Kaaskruiddikkopje en vormt het de landbiotoop voor onder andere de Geelbuikvuurpad. Om verruiging van deze gronden tegen te gaan wort er lokaal begrazing van Mergelland schapen toegestaan. Dit gaat samen met een mozaïek van kleinschalige cultuurlandschappen, agrarische gronden en boomgaarden. De open flanken van de bergen bieden hiermee prachtige vergezichten over de Maas, het Albertkanaal en de Jekervallei.

STRATEGIE | VAN GROEVE NAAR BERG

91

PLATEAU Een dichte bebossing van opgaand loofbos zorgt voor een robuuste zoom rond de voormalige groeve. Het aanplanten van nieuw bos rijgt het bestaande versnipperde landschap aaneen tot een helder gedefinieerde ruimte die de geheimzinnige groeve landschappelijke verankerd.

Hier wordt het bestaande ENCI-bos gecombineerd met het Savelsbos en het Maasbos op het zuidelijk deel van de berg. Hier kan een gevarieerde inheemse biotoop ontstaan van Beuken, Essen, Beukhagen en verschillende soorten varens. Dit samen met een diverse kruidlaag en natuurlijke struiklaag van Meidoorn, Sleedoorn en Wilde liguster. Unieke hellingbossen op het zuidelijk deel van het plateau herbergen een wilderige mix aan beplanting en vormen samen met het Cannerbos en de Verloren Vallei het extensieve Belgische deel van het Plateau van Caestert. Soorten zoals de Europese Das, Bosrietzanger, Middelste Bontspecht en Hazelworm hebben baat bij het aaneengesloten bos. Een extensief padenstelsel verbinden de nieuwe boskamers waarin verborgen landgoederen en ruïnes te vinden zijn.

STEILWANDEN De kenmerkende wanden rondom de groeve zorgen voor een unieke biotoop en is het kenmerk van het park.

Grote delen staan bloot aan erosie doordat wortels van bomen en struikgewas het gesteente kwetsbaar maken naast de continue erosie door hemelwater. Hierdoor ontstaat er een dynamische zone van steilwanden die over tijd een grote variatie aan natuurlijke processen kent zoals aardverschuivingen, droogdalvorming, hellingval en karstwerking. Deze processen brengen verschillende kansen met zich mee zoals nieuwe vestigingsmogelijkheden voor planten en dieren in de scheuren, holtes, poeltjes en droogdalletjes. Door selectief beheer toe te passen wordt het contrast tussen biotopen vergroot en ontstaat de kans om unieke flora en fauna aan te trekken zoals vleermuizen en zwaluwen maar ook Berggamander, Geel Zonneroosje en zeldzame soorten korstmossen of varens. Zo ontstaat er een gevarieerde mix van kalksteenwanden die verschillende gezichten kent: flauw of steil, schaduwrijk of zonnig, vochtig of droog, solide of fragiel en onbegroeid of kansen voor vegetatie.

92

TERASSEN De voormalige groeve kenmerkt zich door de typerende hoogteverschillen en terrassenvorming die er door de tijd is ontstaan door de exploitatie van de SintPietersberg. Hiermee is tijden lang een kansarme situatie ontstaan dat mede door de continue afgravingen weinig kans op ontwikkelen kreeg. Nu met de sluiting van de groeve is de mogelijkheid om een unieke biotoop te vormen van kalkterassen en nieuwe kalkmoerassen. Een variatie aan verschillende hellingen en beekdalletjes met droge en natte condities bieden de ideale intermediair tussen de steilwanden en het open water. Met een natuurlijk verloop tussen berg en oever is er plek voor meer soorten binnen de groeve. Zo ontstaan er zones die door het dynamische waterpeil bloot komen te staan aan verschillende waterpeilen met ondiepe wateren voor libelle en amfibieën zoals de Zuidelijke Oeverlibel, Keizerlibel en de Rugstreeppad. Deze dynamiek beperkt de natuurlijke successie van vegetatie en houd tegelijkertijd de herkenbare terrassen in stand.

KERN Te midden van de imposante groeve ontstaat een nieuwe biotoop, het momenteel ondiepe kunstmatige mergelmeertje wordt omgevormd naar een heus groevemeer met een natuurlijk waterpeil. In plaats van het intensief droogpompen wordt de groeve in directe verbinding gebracht met de nabijgelegen Maas waarmee de lagergelegen delen onderwater komen te staan. Dit wordt gebruikt om een nieuw waterrijk hart te ontwikkelen dat bloot staat aan de dynamiek van de rivier met een natuurlijk waterpeil waarin er een gevarieerd aanbod kan ontstaan voor waterplanten, oevervegetatie en mogelijk zelfs vissen. Hierbij spelen de voormalige terrassen van het groevelandschap een belangrijke rol om diverse soorten habitat te maken met diepe en ondiepe delen voor bijvoorbeeld de Oeverzwaluw, Watervleermuis, Vlottende Waterranonkel en Gele Plomp.

STRATEGIE | VAN GROEVE NAAR BERG

93

PLAAT Met het inkrimpen van de ENCI-industrie ontstaat er een transitie van functionele logistieke ruimte naar potentiele biotoop met een meer natuurlijke invulling.

Hier ontstaat een kleine circulaire industrie voor het hergebruik van sloopmateriaal met loodsen, silo’s en stookovens die een selectief deel van de voormalige plaat opnieuw in gebruik neemt. Andere delen zullen veel extensiever ingericht worden waar de hoeveelheid verharding wordt teruggebracht en markante gebouwen worden herstemd met nieuw lokaal programma. Andere gebouwen worden gestript tot het casco en bieden aanleiding voor rurale pioniersvegetatie zoals de Ruwe Berk, Tongvaren, Steenbeekvaren en extensieve grassenen kruidenmengsel. Fauna zoals de Gladde slang, Vroedmeesterpad en Gierzwaluw kunnen zich nesten in de opengebroken fundering en leegstaande gebouwen in de luwte.

94

STRATEGIE | VAN GROEVE NAAR BERG

95

96

STRATEGIE | VAN GROEVE NAAR BERG

97

98

EEN GELAAGD EN DYNAMISCH SYSTEEM STAD NOCH LAND

DIEPGEWORTELD

Een unieke landschapstypologie als intermediair tussen stad en land die een beleefbaar en toegankelijk landschap voor de bewoners van Maastricht en de regio Zuid-Limburg faciliteert. Met mogelijkheden om het groeve landschap in al zijn schoonheid te kunnen ervaren, van een spannende trailrunning parcours langs de steilwanden van de groeve tot rustige struinpaden van fort naar landgoed in de bossen van het plateau.

Het geroerde landschap van de voormalige ENCI-groeve kent een bijzondere en kwetsbare selectie aan biotopen met daartoe behorende flora en fauna. De Sint-Pietersberg kent een eigen microklimaat met een grote diversiteit aan habitat met een aaneengesloten netwerk van bossen, kalkterrassen, open water en kalkgraslanden. Deze creëren een robuust en toekomstbestendig systeem waarin bestaande maar ook nieuwe doelsoorten lokaal en uit de regio zich kunnen vestigen.

STRATEGIE | VAN GROEVE NAAR BERG

99

DE AARD VAN HET BEESTJE

EEN GELAAGD SYSTEEM

Nieuwe en vasten gasten van de groeve hebben hun eigen plek in het uitgebreide ecosysteem van de SintPietersberg. Het groevelandschap staat bloot aan tal van verschillende natuurlijke processen zoals aardverschuivingen, droogdalvorming, hellingval en karstwerking. Deze processen brengen verschillende kansen met zich mee zoals nieuwe vestigingsmogelijkheden dieren in de scheuren, holtes, poeltjes. Ook de grote rijkdom aan bossen en graslanden herbergen tal van soorten met hun eigen voorkeur, van droog tot nat en van open tot gesloten.

Binnen het nieuwe landschapspark is er ruimte voor een gelaagd ecosysteem waar interventies, menselijk gebruik en natuurontwikkeling hand in hand gaan. Door selectieve keuzes te maken en opgave met elkaar te koppelen ontstaat de mogelijkheid om delen van het park beter toegankelijk te maken zonder in te leveren op de rijkdom aan flora en fauna. Urgente opgave zoals een circulair grondstofgebruik, waterhuishouding en recreatief gebruik worden integraal opgenomen binnen het nieuwe te ontwikkelen landschapspark.

100

STRATEGIE | VAN GROEVE NAAR BERG

101

102

IV RUIMTELIJKE UITWERKING

103

104

GELAAGD EN DIVERS PARK De groeve als nieuw juweel dat verrijst in de uitgeholde berg van Maastricht centraal gelegen binnen het nieuwe landschapspark. Dé schakel tussen stad en landschap waar intensief stedelijk programma en activiteiten afgewisseld wordt met totale verstilling en ruigte.

In plaats van het droogpompen van de lagergelegen delen wordt de huidige groeve in verbinding gezet met de aangrenzende Maas om nieuw waterrijk hart te ontwikkelen. Hierdoor ontstaat een spectaculair nieuw hart met dynamische waterpeilen, getijdenpoelen en een waar stadsstrand wat leidt tot een rijk en gevarieerd aanbod voor plant, dier en mens. Daarnaast wordt de groeve momenteel omringd door een aantal bospartijen die mede door de ENCI zijn aangeplant. Nieuwe aanplant en selectief beheer zorgt voor een aaneengesloten opgaand loofbos als robuuste zoom rond de voormalige groeve. Het aanplanten van nieuwe bomen in combinatie met de huidige bossen rijgt het bestaande versnipperde landschap aaneen tot een helder gedefinieerde ruimte die de geheimzinnige groeve verhuld en landschappelijk verankerd. De gefragmenteerde paden worden samengeknoopt tot een toegankelijk nieuw netwerk voor een doorwaadbaar park, van de herkenbare Maasboulevard tot verborgen struinroutes.

Hiermee wordt met nieuwe dwarsverbindingen de aanhechting met Maastricht, rivier de Maas en het Jekerdal opgezocht waarmee het park niet alleen toegankelijk wordt gemaakt maar ook verankerd komt te liggen tussen stad, water en land.

Langs deze paden is er plek voor nieuwe interventies maar ook voor het inbedden van bestaande relicten zoals de historische hoeves, mergelgrotten, fortificaties en de voormalige ENCI-fabrieken.

Daarnaast wordt er met scherpe incisies wordt het typerende groevelandschap blootgelegd in alle dimensies door middel van vijf uitgesproken interventies.

Deze icoonprojecten fungeren als katalysator binnen de ontwikkeling van het park met uitgesproken ontwerpen die het landschap in zijn pure vorm beleefbaar maken. Hierin wordt de unieke kwaliteit in al zijn schoonheid tentoongesteld met spectaculaire zichten, grootse steilwanden, verborgen bospaden en zorgvuldig vormgegeven plekken. Een nieuw pact waar ingrepen een gelaagd en multifunctioneel doel dienen voor mens, plant én dier. Interventies die recht doen aan de groeve maar tegelijkertijd ook ruimte geven voor bestaande en nieuwe biotopen.

105

106

INTEGRAAL LANDSCHAPSPARK SINT-PIETERSBERG

stad-landverbinding, Maasboulevard

inheems gemengd loofbos

steilwanden - kalkrots/kalkhelling

primair padensysteem

pioniersbos

groeve terassen - kalkterassen

secundair padensysteem

heischraal/kalkgrasland

getijdenpoel - kalkmoeras

extensieve struinpaden

kleinschalig agrarische landschap

open water

RUIMTELIJKE UITWERKING | VAN GROEVE NAAR BERG

107

actieve circulaire cementindustrie

icoonproject

nieuw dynamisch waterpeil

voormalige ENCI industrie

essentiële kruispunten

deeluitwerking

kenmerkende landmark

parkentrees

plangrens landschapspark

grondwerk zoals dijklichaam

point of interest

108

ACHT STAPPEN NAAR EEN NIEUWE TOEKOMST

SPIEGELENDE SINT-PIETERSMEER

VERHULLENDE BOSZOOM

Een waterrijk hart in het midden van de groeve met een dynamisch waterpeil in verbinding met de Maas.

Een aaneengesloten nieuw Sint-Pietersbos dat bestaande bosstructuren combineert met nieuwe aanplant tot een robuuste nieuwe mantel.

POORT TUSSEN STAD EN LAND

VERBONDEN OP ALLE NIVEAUS

Dwarsverbindingen met kenmerkende entrees als schakel tussen Maastricht en het aangrenzende ZuidLimburgse landschap

De versnipperde paden worden samengeknoopt tot een toegankelijk nieuw netwerk . Een doorwaadbaar park van de herkenbare Maasboulevard tot verborgen struinroutes.

RUIMTELIJKE UITWERKING | VAN GROEVE NAAR BERG

109

SCHERPE INCISIES

SPECTACULAIRE ZICHTEN

Blootleggen en toegankelijk maken van het groevelandschap in alle dimensies door middel van vijf uitgesproken interventies.

Het accentueren van unieke zichten op de voormalige ENCIgroeve, stromingsgebied van de Maas en het Jekerdal.

OPPOETSEN VAN RELICTEN

BALANS TUSSEN RUST EN REURING

Het herstellen en landschappelijk verankeren van de overgebleven plekken als parels op de berg zoals de ENCIfabrieken, Fort Sint-Pieter en de historische hoeves.

Afwisseling tussen intensief en extensief gebruik van het park met een stadsstrand en culturele hot-spots richting Maastricht en verborgen valleien en verloren groeve op het zuidelijke deel.

110

ACHT STAPPEN NAAR EEN NIEUWE TOEKOMST

VERBONDEN OP ALLE NIVEAUS

SPECTACULAIRE ZICHTEN

VERHULLENDE BOSZOOM BALANS TUSSEN RUST EN REURING

OPPOETSEN VAN RELICTEN

STRATEGIE | VAN GROEVE NAAR BERG

111

HUIDIGE SITUATIE

POORT TUSSEN STAD EN LAND SCHERPE INCISIES

SPIEGELENDE SINT-PIETERSMEER

BEOOGDE TOEKOMSTIGE SITUATIE

112

SCHERPE INCISIES IN HET LANDSCHAP ACTIVEREN HET PARK Een nieuw park waar de natuur niet wordt uitgewist of geïsoleerd, maar zich openstelt naar de stad en regio. Hierin faciliteert het de interactie tussen natuur en stad en zorgt het tegelijkertijd voor een robuust en natuurlijk landschap dat inzet op de ontwikkeling van de bestaande en nieuwe biotopen. Binnen de grote verscheidenheid aan landschappen worden er uiterst selectief ingrepen gedaan die als scherpe incisies het typerende groevelandschap blootleggen. Hiermee wordt het park geactiveerd en toegankelijk gemaakt, tegelijkertijd ontstaan er kansen om een nieuw vestigingsklimaat te creëren voor kenmerkende planten en dieren. De interventies zijn geen opzichzelfstaande ingrepen maar vormen samen een collectie aan kruispunten waarmee op basis van karakteristieke aanknopingspunten het groevelandschap in al haar rijkdom te beleven valt.

exploitatieconcessie

sluiting groeve

‘NIEUW PACT’

113

114

115

116

117

118

DE PLAAT Over tijd is een duidelijk afgebakende stuk industrieterrein ontstaan voor de verwerking van ruwe grondstoffen naar cement, ‘de plaat’. Met het inkrimpen van de ENCI-industrie ontstaat er een transitie van functionele logistieke ruimte naar een kleine circulaire industrie voor het hergebruik van sloopmateriaal met loodsen, silo’s en stookovens die een selectief deel van de voormalige plaat opnieuw in gebruik neemt. Andere delen worden veel extensiever van karakter waar ruimte is voor kleinschalige openlucht evenementen in een mix van ruigte en pionierssoorten. De plaat is in scherp contrast met haar omgeving en biedt spectaculaire zichten op de maas en het groeve meer. Met grondwerken en paden wordt de directe omgeving van de plaat toegankelijk gemaakt en daarmee onderdeel van het grotere geheel. In de luwte hiervan ontstaan diverse getijdenpoelen met een nieuw vestigingsklimaat voor amfibieën, libellen en water minnende soorten.

119

120

IN VERBINDING MET DE MAAS Te midden van de imposante groeve ontstaat een nieuwe biotoop, het momenteel ondiepe kunstmatige mergelmeertje wordt omgevormd naar een heus groevemeer met een natuurlijk waterpeil. In plaats van het intensief droogpompen wordt de groeve in directe verbinding gebracht met de nabijgelegen Maas waarmee de lagergelegen delen onderwater komen te staan.

121

122

123

124

125

126

127

128

129

130

DE SNEDE De meest in het oog springende interventie is de snede. Op het smalste deel van de Sint-Pietersberg wordt een scherpe inkeping gemaakt waarmee er ook aan de Jekervallei een markante entree kan ontstaan. Deze snede onthult de steilwanden, terrassen en kalkrotsen op een spectaculaire manier en schept een unieke mogelijkheid om in direct contact te komen met het aardse karakter van het mergellandschap. De snede staat bloot aan tal van natuurlijke processen zoals aardverschuivingen, karstwerking en erosie door worteling en hemelwater. Mede hierdoor ontstaat er een grille biotoop met holtes, spleten en spelonken die ruimte geven aan zwaluwen en varens door ruige hoogtes en schaduwrijke leefomstandigheden.

131

132

De versnipperde paden worden samengeknoopt tot een toegankelijk nieuw netwerk. Een doorwaadbaar park van de herkenbare Maasboulevard tot verborgen struinroutes.

RING

PRIMAIRE PADEN

SECUNDAIRE PADEN

SPROKKELROUTES

133

134

HET ZICHT Momenteel herbergt de groeve een aantal nieuwe interventies die de afgelopen tien jaar tot stand zijn gekomen. De meest succesvolle daarvan is het uitkijkpunt op het noordelijk deel van de Sint-Pietersberg. Deze interventie wordt landschappelijk verankerd in het nieuw te ontwikkelen park. Een nieuwe lange zichtlijn accentueert het huidige uitzicht en biedt tegelijkertijd een aantrekkelijk aanvliegroute voor de Oehoe en andere roofvogels die foerageren in de groeve. Daarnaast wordt het uitkijkpunt een ware hotspot binnen het recreatief netwerk met boulder plekken, wandelroutes en mergelgrotexpedities. Hiermee vormt het een markant knooppunt tussen stad en landschap en voor vele het startpunt voor hun ontdekkingstocht door het park.

RUIMTELIJKE UITWERKING | VAN GROEVE NAAR BERG

135

136

137

138

DE DOORSTEEK Kleinschalige mergelwinnining locaties hebben door de tijd een groot netwerk van tunnels achtergelaten in de kalkplateau’s van Zuid-Limburg en andere regio’s net over de grens met België. Een groot deel hiervan is met het afgraven van de Sint-Pietersberg verloren gegaan maar in de randen van de berg zijn nog oude ingangen en tunnels te vinden, vaak (deels) afgesloten voor publiek. De doorsteek brengt een van deze locatie weer tot leven door beide entrees weer met elkaar in verbinding te brengen, hiermee wordt de ondergrondse toegang weer onthuld met een karakteristieke entree als gevolg. Mede hierdoor worden ook achterliggende delen van het tunnelstelsel weer toegankelijk voor kwetsbare soorten zoals de Bechsteins vleermuis en Ingekorven vleermuis.

139

140

141

142

DE POORT Na bijna honderd jaar exploitatie is er ook decennialang een uniek maar geïsoleerd maar slecht toegankelijk stuk landschap ontstaan achter bosschages, hekken en gebouwen.

Een nieuwe entree zorgt voor een herkenbare ‘poort’ naar het landschapsparkpark. De voormalige logistieke entree aan de maas wordt omgevormd tot een markante plek aan de nieuw ingerichte maasboulevard. Met het inkrimpen van de ENCIindustrie ontstaat er een transitie van functionele logistieke ruimte waarin delen van de oude cementindustrie worden ontmanteld voor een doorwaadbaar en nieuw vestigingsklimaat voor pioniersvegetatie en doelsoorten zoals de Gladde slang.

143

144

145

De Sint-Pietersberg met de ENCI-groeve is niet te vergelijken met andere gebieden in de regio of zelfs in Nederland. De schoonheid is ongekend en de potentie die het gebied met zich meedraagt kent niet zijn gelijke.

Hopelijk ligt er een toekomst in het verschiet die de recht doet aan de unieke kwaliteiten die de plek herbergt.

Laat dit document een mooie voedingsbodem zijn voor nieuwe ideeën en ontwikkelingen zodat de ENCI-groeve de komende decennia van grote waarde kan zijn voor de stad en daarbuiten. Met ruimte voor nieuwe perspectieven en vertrouwen in de toekomst kan het industrieterrein zich stap voor stap ontdoen van zijn isolement en toewerken naar een vooruitzicht vol mogelijkheden.

--Een studie aan de Academie van Bouwkunst en met name het afstuderen de afgelopen anderhalf jaar doe je nooit alleen.

MET DANK AAN Pierre-Alexandre Marchevet Yttje Feddes Hannah Schubert Mark Vergeer Sophie van Eeden Tessa Schouten Collega’s Flux Landscape Architecture Oud-collega’s Karres en Brands Landschapsarchitecten Bedankt aan alle vrienden en familie voor het geduld en zorg van de afgelopen jaren. Met name mijn ouders, broer en natuurlijk Anna wil ik in het bijzonder hiervoor bedanken.

KASPER NEELEMAN 2021