Jeroen Schoots-Master of Architecture-Hof van gezondheid

geloof in gezondheid gebouw voor geloof en gezondheid

projectboek

geloof in gezondheid projectboek

commissie: Chris Scheen (mentor) Bart Bulter Dick Pouderoyen gecommiteerden: Jan Richard Kikkert Ira Koers

2

Afstudeeronderzoek academie van bouwkunst, amsterdam Jeroen Schoots 9 april 2015

inhoud inleiding probleemstelling opgave kerkhistorie kerk en zorg locatie plantsoen verbinden programma concept studie bemiddeling kloof

inhoud 4

5 7 9 11 13 15 17 19 23 25 27 29 31 33

poort hoven plantsoen materialisering kloof stilte hof kruiden hof sport en spel hof kerk entree kerkzaal dwarsdoorsnede langsdoorsnede detaillering nawoord

35 37 39 49 51 53 55 57 59 61 63 65 67 69

< Conceptmaquette

Sinds ik in Utrecht woon ga ik naar een kerk uit de jaren â&#x20AC;&#x2DC;60 aan de rand van een plantsoen. De kerkgemeenschap is een groeiende jonge groep mensen met een veranderende visie op kerk-zijn. Het kerkgebouw waar ze nu hun diensten houden vinden ze niet passen bij de gemeente die ze zijn. Het gebouw is naar binnen gericht en is vooral ingericht op het houden van kerkdiensten. Maar deze gemeenschap wil meer open staan naar de omgeving en ze komen vaker bij elkaar dan alleen op zondag. Er zijn inmiddels verbouwplannen gemaakt waarbij ik betrokken ben. Het huidige gebouw wordt (gedeeltelijk) aangepast op de nieuwe wensen.

Daardoor stelde ik mezelf de vraag van wat de nieuwe typologie van de kerken zou moeten zijn en wat dit kan betekenen voor deze kerkgemeenschap. Dit onderzoek geeft antwoordt op wat de kerk er uit ziet wanneer ze zich meer wil verbinden met zijn omgeving.

inleiding 6

< Tolsteegplantsoen

De kerken lopen leeg. Maar deze kerk is daar een uitzondering op. De kerken in Nederland hebben eeuwen lang in het centrum van de Nederlander gestaan. Letterlijk door de centrale positie in de stad maar ook op sociaal gebied. Nog niet zo heel lang geleden was bijna elke zorg georganiseerd door de kerken maar sinds enkele tientallen jaren is door de overheid deze rol overgenomen. Nu is daar de zoektocht om opnieuw iets van deze rol terug te krijgen. Daarbij blijft wel het onderdeel van bezinning en toerusting belangrijk. Simpel gezegd: om te weten waarvoor je goed doet voor de naaste. Daarin kan architectuur ook nog een rol in spelen.

Los van mijn plannen worden er inmiddels verbouwplannen gemaakt om het gebouw aan de nieuwe wensen te voldoen. Daardoor stelde ik mezelf de vraag hoe de kerk er uit zou moeten zien als er geen rekening hoeft te worden gehouden met de bestaande toestand. Wat kan het gebouw betekenen voor onze kerkgemeenschap. â&#x20AC;&#x2DC;Hoe kan door middel van een gebouw de (ver)binding van de kerkgemeenschap met de naaste (omgeving) worden versterkt?â&#x20AC;&#x2122;

^^ kerkzaal is na 30 jaar nog hetzelfde ^ huidige kerk aan de rand van het plantsoen 8

probleemstelling

De positie van de kerkgemeenschap in de maatschappij is veranderd. Om een actieve rol te kunnen blijven spelen in de samenleving, zoekt de gemeenschap naar verbinding met de omgeving. Door een wijkfunctie toe te voegen aan de kerk kan de gemeenschap zich gemakkelijker verbinden. Zo kunnen de kerkleden op een ongedwongen manier in contact komen met mensen uit de buurt en andersom.

Hier zijn inmiddels verschillende voorbeelden van te vinden in Nederland te vinden zoals de Pauluskerk in Rotterdam waar de kerk gecombineerd is met een verslaafdenopvang.

Wat moet er gebeuren wanneer ze toch een relatie aangaat met een gezondheidscentrum. Wat betekend dit voor de kerk als sacrale plek en voor de onafhankelijke uitstraling van de zorgverleners. Hoe kan architectuur hierbij bemiddelen. Het betrekken van het gezondheidscentrum bij de kerk zorgt voor binding met de buurt en geeft een grotere rol voor het gebouw in zijn omgeving. De meerwaarde die de kerk kan geven is zijn sacrale karakter waar bezoekers tijd en ruimte voor zichzelf kunnen vinden. Waarom deze opgave interessant wordt is omdat na een kort onderzoek bleek dat mensen niet direct met de kerk willen worden geconfronteerd wanneer ze naar de dokter gaan. Paradox is dat de kerk wil zorgen en dat de reguliere zorg (te) weinig zorg kan geven.

opgave 10

< St. Maarten, beschermheilige van Utrecht zorgt voor de armen

afb 1. tempel van Salomo in Jerusalem, 1000 voor Chr.

afb 2. baseliek met huiskerk PoreÄ? (KroatiĂŤ), 550 na Chr.

afb 5. First Unitarian Church of Rochester, (USA), 1959

afb 6. pastoor van Arskerk in Den Haag ,Aldo van Eyck 1969

Eeuwen lang is eenzelfde kerktypologie gebouwd dat is voortgekomen uit de profane architectuur van de Grieken en Romeinen zoals te zien is bij de babtisterie Haga Sophia (zie afb. 2). Dit gebouw speciaal voor het doopsacrement is gebaseerd op een badhuis.

De laatste eeuw zien we steeds meer verschillende typologien, vooral bij protestantse kerken maar ook bij katholieke. Een radicale verandering van kerk typologie is de pastoor van Arskerk. De kerktypologie van Van Eyck was revolutionair vanwege de veranderde focuspunt van de kerk; het bijeenkomen als gemeenschap. Hij is dicht bij de typologie van de eerste huiskerken gekomen en heeft daarmee de essentie van de gemeenschap blootgelegd. In zijn onderzoek naar sociale ruimten legt het de essentie van de kerk bloot.

Daarmee is dit project voor mij een startpunt om mee door te gaan in de zoektocht van de nieuwe rol van de kerk in de samenleving.

afb 3. baptisterie Hagia Sophia, en frigidarium (badhuis) Pompeij

tabenakel of troon (altaar)tafel (doop)vont

12

afb 4. Santa Maria de la Huerta, Tarazona (Spanje), 1235

kerkhistorie

Tegenwoordig gaat nog maar een klein deel van de bevolking naar de kerk en dat betekent daarom een andere rol en positie van de kerkgemeenschap. Dat geeft de kerk ook terughoudenheid in zijn voorkomen en zal daarmee een bescheiden onderdeel van het complex worden. Dat kan ook omdat de gemeenschap zijn identiteit niet meer aan de symboliek van het kerkgebouw ontleend, maar door wie ze zijn en wat ze doen. Er is dan ook de laatste jaren veel nadruk op visie en gemeenschap vormen, ook bij ons in de kerk.

Maar om echt te bouwen aan de gemeente en om er voor de naaste omgeving te kunnen zijn, is meer nodig. Een gebouw kan daar wel aan bijdragen. Door sociale functies te combineren met de kerk zijn de kerkleden eerder betrokken bij hun naasten. Combinaties met andere sociale functies is inmiddels te zien bij meerdere nieuwe kerken in Nederland zoals in de Vrijgemaakte kerk in Amersfoort Vathorst, Pauluskerk in Rotterdam en de Zuidaskerk in Amsterdam en verschillende in het buitenland. Bij al deze kerken kan je zien dat er anders met deze koppeling wordt omgegaan. Een aantal van deze voorbeelden zit de koppeling vooral in het gebruik en niet zozeer in de architectuur. De actieve koppeling is er wanneer de zorg zelf wordt aangeboden, zoals bij de Pauluskerk, of wanneer het zelf Christelijke zorginstellingen zijn. Wanneer dit niet het geval is, is er toch een meerwaarde voor alle partijen door passief samen te werken maar daarbij is de koppeling gevoeliger in de achitectonische verschijning.

^^ De GV-Kerk in Amersfoort met verschillende (woon)zorgfuncties ^ Pauluskerk in Rotterdam met verslaafdenopvang en woningbouw 14

kerk en zorg

centrum

nieu

w ns

stati

on

Het lege Tolsteegplantsoen in het zuiden van Utrecht in de wijk Hoograven kan het sociale middelpunt van de buurt worden. Dit centraal gelegen plantsoen ligt met één zijde aan de doorgaande weg naar het centrum van Utrecht. De andere zijden wordt omringt door een structuur van strokenbouw. Aan de overzijde van de straat ligt een gebied is een rommelig geheel zonder duidelijke structuur dat nu langzaam wordt getransformeerd van een gebied met opslagloodsen en oude fabrieken tot een plek voor de creatieve industrie en wonen. In de hoek van dit plantsoen staat een kerk als een anoniem en gesloten gebouw wat in beperkte mate wordt gebruikt door de kerkgemeenschap. In de buurt wonen veel alleenstaanden en studenten. Er is één winkelcentrum aan de zuidkant van het plantsoen waar een tweetal supermarkten zitten, een bibliotheek en een tiental andere winkels.

ontwikkelingen

vaarts che r

ijn

Tolsteegplantsoen

tuinen

Tolsteeg

winkelcentrum 16 16

locatie

^ vogelvlucht met de kerk in het plantsoen (omcircelt)

Het gebruik van het Tolsteegplantsoen is op dit moment beperkt. Doordat veel woningen niet over â&#x20AC;&#x2DC;eigenâ&#x20AC;&#x2122; groen beschikken werkt het wel als een soort archtertuin. Het plantsoen is er voor de buurt, en zo ook het gebouw ook voor de buurt moet zijn. De enige binding met de buurt is het plantsoen die door buurtbewoners wordt bemind.

In de wijk zijn er plannen om een groene route te maken langs de Vaartsche Rijn. Het plantsoen is daarbij een afslag van deze route, zoals er meerdere zijn in de wijk. Daarbij kan het gebouw een belangrijke rol vervullen door het plantsoen te benadrukken met een poort.

^ vogelvleucht van de nieuwe situatie > groene route door de wijk 18

plantsoen

ontwerpopgave 20

kerk in het plantsoen

kerk en zorg naast elkaar

kerk en zorg bij elkaar

De positie van de kerkgemeenschap in de maatschappij is dus veranderd. Om een actieve rol te kunnen blijven spelen in de samenleving, zoekt de gemeenschap naar contact met haar naasten op een ongedwongen manier.

Door een sociale wijkfunctie toe te voegen aan de kerk kan de gemeenschap zich gemakkelijker verbinden. Zo kunnen de kerkleden op een ongedwongen manier in contact komen met mensen uit de buurt en andersom. Hier zijn inmiddels verschillende voorbeelden van te vinden in Nederland te vinden zoals de Pauluskerk in Rotterdam waar de kerk gecombineerd is met een verslaafdenopvang. En meer recent wordt er een kerk in Amersfoort gebouwd met zorgwoningen.

Er zouden meerdere sociale functies geschikt zijn. Maar nu wil het zo zijn dat in de wijk al jaren een plek wordt gezocht voor een gezondheidscentrum omdat door de crisis jarenlange plannen niet door zijn gegaan. De kerk kan het gezondheidscentrum een plek geven die inspeelt op de huidige veranderingen van de maatschappij waarin zorg minder vanzelfsprekend is. Daardoor kan de gemeenschap een rol spelen in de zorg voor mensen. De kerk een gebouw worden waar (zoals vroeger) geloof en gezondheid opnieuw dicht bij elkaar komen te liggen en elkaar kunnen versterken.

Deze opgave speelt in op de huidige vraag naar participatie in de zorg. De opgave is extra interessant omdat na een kort onderzoek bleek dat mensen niet direct met de kerk willen worden geconfronteerd wanneer ze naar de dokter gaan. Paradox is dat de kerk wil zorgen en dat de reguliere zorg (te) weinig zorg kan geven. Dat betekent niet dat er een actieve samenwerking met de zorg zal zijn, maar een passieve. En dat vergt een bescheiden houding van de kerk, programmatisch maar ook ruimtelijk en architectuur gebied.

verbinden 22

< conceptmaquette

GGZ

kerk

on

de

dokter

apotheek

rst

eu

ne

nd

De kerk zal niet met het gezondheidscentrum als twee losse gebouwen aan een straat staan maar in ĂŠĂŠn gebouw samengevoegd tot een centrum. Alleen zo komt de verbinding tot stand en zullen ze niet alleen maar buren zijn.

Maar dat gaat dus niet zomaar, niet iedereen wil geconfronteerd worden met de kerk. Er is bemiddeling nodig om deze twee functies bij elkaar te zetten. Deze bemiddeling is mogelijk door toepassing van gangen of straten. Bij de uitwerking van mijn plan concentreer ik me op de kerk en de verbinding met zijn naaste en de omgeving. gemeenschaps ruimten

Functies Het gebouw bestaat uit vier delen, met op de begane grond aan de straatzijde gezondheidszorgfuncties voor de wijk. Dit geeft plek aan onder andere een fysiotherapeut, een dokter en een apotheek, meer afgezonderd op de verdieping de GGZ. Dit zit aan de voorkant omdat deze functies voor de wijk makkelijk bereikbaar moet zijn. Aan de plantsoenzijde meer op de achtergrond zit de kerk. Omdat ze zich bescheiden moet opstellen ook in architectuur. De gemeenschapsruimte van de kerk geeft plek voor sociale activiteiten en ontmoeting, formeel en informeel.

Beheer Het gebouw bestaat uit vier verschillende delen. Elk deel is apart in beheer, zodat ze onafhankelijk van elkaar kunnen opereren. De midden zone werkt bij aan de passieve samenwerking door vergaderruimten en hoven te delen.

fysio

programma 24

De verbinding van de kerk en zorg zit in het het karakter van de gangen.

Het gebouw benadrukt de symboliek van onderweg zijn in het leven. De samenvoeging van geloof en gezondheid werpt een nieuw licht op de gezondheidszorg.

Deze twee sterke gangen geven de route karakter, en de bezoeker kan daarmee zijn weg vinden naar het moeilijke gesprek met de dokter, of de feestelijke bijeenkomst van de bruiloft. De gangen bemiddelden tussen wat normaal niet zomaar naast elkaar kan zitten en zorgen voor een zachte overgang.

Alle bezoekers zullen weleens behoefte hebben aan bezinning en daar biedt dit gebouw volop ruimte voor. Dat kan in dit gebouw in verschillende vormen, laagdrempelig, en voor iedereen beschikbaar zonder lid te hoeven zijn. Juist als iemand het moeilijk heeft.

Daarmee een uitermate sociaal gebouw.

concept 26

< volume van de verbindingen

1.

3.

Tijdens mijn onderzoek heb ik verschillende modellen getest, waarin ik heb gezocht om de verschillende functies in het gebouw, maar ook de verbinding met de buurt, het beste naar voren te laten komen.

1. Model van muren; dit model betrekt het plantsoen met doorlopende wanden bij het gebouw, daarmee organiseren ze op een neutrale manier de functies. Een midden zone geeft plek aan de gezamenlijke functies.

2. In het model van een â&#x20AC;&#x2DC;gedifferentieerd hofâ&#x20AC;&#x2122; worden de functies gescheiden door hoven. Hier liggen de functies dicht tegen elkaar aan maar is er ook weinig hiĂŤrarchie.

3. Model met opgetild plantsoen. Dit koppelt het plantsoen met het gebouw op een verticale manier. Alle functies worden door een entree ontsloten.

2.

4.

4. Canyonmodel zoekt de balans tussen scheiden en verbinden in losse onderdelen. Door gebruik van canyons worden de functies van elkaar gescheiden. Dit model is nu verder doorgewerkt.

studie 28

Het gebouw verbind en bemiddeld op vier niveauâ&#x20AC;&#x2122;s.

1. poort

2. filter

3. kloof

4. wanden

geloof in gezondheid

Niveau 1 Poort De poort is een bemiddeling tussen de stad en plantsoen, en geestelijk en fysiek deel. De poort kadert en verbind deze onderdelen.

Daarnaast worden alle functies ontsloten vanuit de poort.

Niveau 2 Filter De gangen, hoven en paviljoens werken als filter tussen de kerk en gezondheidscentrum. Ze houden de functies uit elkaar waardoor ze toch in een gebouw kunnen zitten.

Niveau 3 Kloof De functies worden onderling verbonden door twee gangen vormgegeven als een kloof in een massa.

Niveau 4 Wanden De wanden van de kloof bieden ruimte voor faciliterende functies, zoals toiletten en entree van de hoofdfuncties.

Door de massieve uitvoering van de gangen werkt het als ruggengraat voor de naastgelegen functies.

bemiddeling 30

plantsoen

geestelijk

Aan de straatzijde manifesteerd het gebouw zich als een solide en neutraal blok, om zo zich in zijn omgeving te passen. Deze neutrale schil organiseert de functies die niet zonder meer elkaar kunnen verdragen. Het plantsoen wordt hierdoor verbonden met het gebouw en krijgt het karakter waar ze nu geen duidelijke functie heeft. stad fysiek

De poort richt zich op de boulevard aan de overkant. Daarmee wordt het ook een koppeling tussen de nieuwe en bestaande wijk.

De activiteiten hof wordt geopend naar het actieve gedeelte van het plantsoen. Het gebouw springt in om vanuit het zwaartepunt van de wijk zicht te openen en de entree te versterken. Vanuit de stadskant werkt de poort als verrassing voor de voorbijganger.

poort 32

hortus contemplationis

stiltehof

kruidentuin

sport en spel

Met tussenkomst van hoven wordt natuur naar binnen gehaald, privĂŠ ruimte gecreĂŤerd als open plekken voor publieke ruimten. Dit wordt gestructureerd door een canyon met sacraal karakter dat rust, bescherming en troost bied aan zijn bezoeker. Buitenom zorgt het plantsoen voor de binding met de buurt.

Elke hof heeft zijn eigen karakter passend bij de naastgelegen functie. De praktijkruimten van de dokter en kerkzaal liggen naast de stiltehof. De hof bemiddeld tussen die twee en geeft een plek voor bezinning.

hortus catalogi

hortus ludi

hoven-filter 34

De gang geef ik vorm als een kloof in een massa. De bemiddeling wordt versterkt doordat de gangen de universele taal spreken van rust en verstilling zonder dat het religie verkoopt. Daardoor wordt de route belangrijker dan de aankomst. De weg naar de functies wordt door de kloof omhoog gericht. Wat een eigen betekenis kan krijgen voor een bezoeker die een de kerk binnen loopt, of een bezoeker die de fysio bezoekt. In de kloven is plek voor verstilling, maar ook terloops voor wachtruimten, doorkijkjes op binnenhoven, en voor de entreeâ&#x20AC;&#x2122;s van de functies. Zo kunnen kerk en zorg naast elkaar zitten met aanrakende functies.

Alle bezoekers zullen weleens behoefte hebben wel eens behoefte aan bezinning en daar biedt dit gebouw volop ruimte voor. Dat kan in dit gebouw in verschillende vormen, laagdrempelig, en voor iedereen beschikbaar zonder lid te hoeven zijn. Juist als iemand het moeilijk heeft.

kloof-verbinding 36

appelbomen

bestaande bomen vijver

Het plantsoen wordt door het gebouw geactiveerd. Door aan de doorgaande weg alle sociale en sportieve functies te leggen krijgt het plantsoen een actief en levendig karakter. Het gebouw moet het plantsoen afschermen van de weg, waardoor een rustiger gebied wordt gemaakt. Doordat veel woningen niet over ‘eigen’ groen beschikken heeft het plantsoen veel te bieden wanneer ze ook privé ruimte kan scheppen. Het plantsoen is er voor de buurt, en zo moet ook het gebouw voor de buurt zijn. Dat rechtvaardigt de plek in het plantsoen.

terras

Het gebouw bemiddeld tussen de stad en plantsoen als een scherm. De tuin en de vijver creëren afstand en rust tussen het gebouw en plantsoen.

basketbalveld

fruitbomen

plantsoen 38

architectuur

dienst

vergaderen

consistorie

dokter stiltehhof kerkzaal

entree

assistent/ receptie

lab

kerkentree

44

P

P

P

apotheek

apotheek spreek ruimten kerkgemeenschap ruimte kruidentuin

keuken

vergaderen

terras

zondagsschool

fysio sport en spelhof

46

revalidatieruimte

P

P

P

betonnen kloof

betonnen kloof

metselwerk

metselwerk

beton

hout

planken relief

gelakt eiken

benadrukt de horizontale kloven

aanbouwen in simpel metselwerk

kloven met subtiele vertikale lijnen

verzacht de overgang naar de hoven

tegelverband

48

houten paviljoen

halfsteens

materialisering

glasdak grasdak

metselwerk tegelverband

GGZ beton

dokter

wachtplek

houten pui

kloof 50

appelboom

52

appelboom

grind

met een witte bloesem in de lente en appels in het najaar.

door het geluid van het grind maakt het de bezoeker stil. De eenheid in kleur geeft een rustig beeld.

stilte hof

maagdenpalm eucalyptus mariadistel peperplant

zuurbes vingerhoedskruid echte salie cranberry

54

zuurbes

cranberry

maagdenpalm

echte salie

werkt tegen oogblindvlies ontsteking

een probaat middel tegen blaasontsteking

toegepast tegen leukemie

te gebruiken bij spijsverteringsklachten

peperplant

vingerhoedskruid

mariadistel

eucalyptus

werkt tegen reumatische aandoeningen

van oudsher tegen hartfalen gebruikt

werkt tegen leverklachten

tegen hoest en keelpijn

kruiden hof

zondagsschool

sport en spel hof

revalidatieiruimte

speeltoestellen

speeltoestellen voor kinderen uit de buurt en de zonddagsschool

56

oefentoestellen

rubber snippers

revalidatie voor fysio en voor de buurt

snippers als zachte ondergrond voor de speeltoestellen

sport en spel hof

stilteplek consistorie

lift

garderobe

kerk entree

De ingang van de kerzaal is een hoge houten ruimte, om eerst omhoog gericht te zijn en stil te worden. Het plafond van de kerk is bekleed met houten latten zoals ook het geval bij de paviljoens. De zaal is laag en simpel, dit bied intimiteit en rust. De voorruimte dient de week door als dagkerk of kapel. Door de pui naast het podium is een visuele binding met de stiltehof. Wanneer de bezoeker de kerk uitloopt na de dienst kan er in de houten voorruimten worden nagepraat, naar buiten het plantsoen in, of de binnenhoven bezoeken..

beton

planken reliĂŤf met witte toeslag wanden met subtiele verticale lijnen

60

hout

gelakt eiken houten geven sfeer en beĂŻnvloeden de akoestiek

kerkzaal

dwarsdoorsnede 62

detail 1

detail 2

detail 1

detail 2

langsdoorsnede 64

metselwerk tegelverband

houten pui verticaal detail

kloof aanzicht

detaillering 66

horizontaal detail

Dit onderzoek is voortgekomen vanuit mijn lidmaadschap van de Gereformeerde kerk, Utrecht Centrum. Tijdens het maken van mijn afstudeerplannen is Studio Aa bezig geweest met de ‘echte’ verbouwplannen, waarbij ik in het bouwteam vanuit de kerk heb deelgenomen. Zo hebben de plannen elkaar op de achtergrond elkaar beinvloed. Het was een spannend proces met veel discussie over geloof, religie en architectuur. Met behulp van mijn afstudeercommissie heb ik veel geleerd over architectuur. Daarmee weet ik beter wie ik als architect wil zijn.

Ik dank iedereen, maar vooral mijn vrouw Janneke voor haar geduld en hulp. Daarnaast speciaal dank aan m’n vader voor meedenken met de presentatie, Arjen Meeuwsen voor het meedenken met het plantsoenontwerp. Veel dank oor de inspanningen van Studio Sugarfree, Jannes en Laurent, waar ik regelmatig mocht aanschuiven en voor de hulp bij de beelden. En als laatste freek bij de hulp bij het betonwerk. Bovenal dank aan God.

nawoord 68

Afstudeeronderzoek â&#x20AC;&#x2DC;Geloof in gezondheidâ&#x20AC;&#x2122; academie van bouwkunst amsterdam Jeroen Schoots, 9 april 2015 me@jeroenschoots.nl