Bart van Pinxteren - Gemeenschap Duin en Bosch

Gemeenschap Duin en Bosch Bart van Pinxteren Mei 2021 Academie van Bouwkunst Amsterdam Master Architectuur

2

Academie van Bouwkunst Amsterdam Master architectuur Mei 2021

Commissieleden Wouter Kroeze Ard Hoksbergen Lorien Beijaert Toegevoegde leden examen Jochem Heijmans Gus Tielens

3

4

Het zorgprogramma (boven) en woonprogramma (onder) in de bestaande situatie.

Aan het begin van de 20ste eeuw zijn door Nederland heen verspreid psychiatrische terreinen gebouwd. Vaak prachtige plekken ontworpen als utopische gemeenschappen in het landschap.

Door de jaren heen is de visie op de psychiatrie veranderd en zijn deze terreinen grotendeels leeg komen te staan. Hierdoor vindt in deze gebieden momenteel een transformatie plaats naar woonwijken, waarbij maar een klein deel van de zorgfunctie behouden blijft. Ik ben opgegroeid naast een van deze terreinen in Castricum en heb deze transformatie van dichtbij zien gebeuren.

Bij deze transformatie wordt vaak geen recht gedaan aan het prachtige landschap waarin wordt gebouwd. Daarnaast wordt niet gereageerd op de utopische principes van de oorspronkelijke functie.

Hierdoor botst het bestaande zorgprogramma met het nieuwe woningbouwprogramma en ontstaat een harde scheiding tussen deze twee.

Gemeenschap Duin en Bosch is een reflectie op deze ontwikkeling en een onderzoek naar hoe het anders kan. Een alternatief voor wat hier nu gebeurt.

5

6

De visie was een utopie waar men in een veilige omgeving kon herstellen van psychiatrische klachten.

Oorspronkelijk was Duin een Bosch een gemeenschap waar werd gezorgd voor elkaar.

7

8

Een gemeenschap gebouwd in een prachtig ruig landschap.

Gebruik van dit landschap werd voor de bewoners deel van de genezing.

9

14

11 19 25

16

1

2

10 12

22

4 3

15 18

35

9 33

7 24 6

5 31 20

8

23 30

28

32

10

29

27

34

13

21

17

26

Locatie Door Nederland heen zijn veel terreinen zoals Duin en Bosch gebouwd. Deze locaties zijn gebouwd met een sterke relatie tot een stad.

Dit direct, of door middel van een spoorlijn of andere infrastructurele verbinding. Bijna altijd geplaatst in of naast prachtige natuurgebieden.

1. Duin en Bosch Castricum 2. Willibrordus Heiloo 3. Sint Bavo Noordwijkerhout 4. Sancta Maria Noordwijkerhout 5. Wolfheze Arnhem 6. Voorburg Vught 7. Maasoord Poortugaal 8. De grote beek Eindhoven 9. Het Apeldoornsche bosch Apeldoorn 10. Meerenberg Bloemendaal 11. Dennenoord Zuidlaren 12. Vogelenzang Bennebroek 13. Vrederust Bergen op Zoom 14. Groot lankum Franeker 15. Willem Arntsz Hoeve Den Dolder 16. Den Ouden Doosch Medemblik 17. St Servatius Venray 18. Sanatorium Berg en Bosch Bilthoven

Duin en Bosch is momenteel een voorloper voor ontwikkeling die op deze locaties gaat plaats vinden. Het heeft daarom een voorbeeldrol voor de ontwikkeling van soortgelijke plekken. Daarom is het belangrijk om goed te kijken wat goed gaat en wat mis gaat op deze plek. Hiervan kunnen we leren voor toekomstige ontwikkelingen.

19. Veenhuizen Veenhuizen 20. Huize Padua Boekel 21. Brinkgreven Deventer 22. Veldwijk Ermelo 23. Het Groot Graffel Warnsveld 24. Landgoed Coudewater ‘s-Hertogenbosch 25. Licht en Kracht Assen 26. ‘t Bouwhuis en Amelink Enschede 27. De Hartenberg Wekerom 28. ’s Koonings Jaght Schaarsbergen 29. Huize De Lathmer Wilp 30. Michaelshoeve Brummen 31. De Winckelsteegh Nijmegen 32. Heimerstein Rhenen 33. De oude tempel Soesterberg 34. Oud-Rosenburg Loosduinen 35. Rhijngeest Oegstgeest

11

12

Luchtfoto van Duin en Bosch uit 1930

Om passend te reageren op een plek moet je met zorg de plek leren begrijpen.

De volgende analyses vormen voor mij de basis voor een toevoeging op Duin en Bosch.

13

Analyse In deze analyse breng ik de verschillende lagen van de locatie in kaart. Op locatie zijn tekeningen gemaakt om de bestaande sfeer van de plek te vangen. Deze tekeningen heb ik geanalyseerd door middel van een korte tekst, zie hiernaast.

Monumentaal park Een statig park dat de monumentale gebouwen verankert in het landschap.

Kronkelende paden waarvandaan zichtlijnen ontstaan die de gebouwen uit het landschap lichten. Een netwerk dat kan functioneren als een machine maar tegelijkertijd zorgvuldig is ingepast in de natuur.

In een plattegrond zijn de verschillende lagen van het landschap in kaart gebracht. Deze tekeningen vormen samen met de teksten een belangrijke input voor het ontwerp, van de stedenbouwkundige schaal tot op de schaal van de gebruikers ervaring.

Een vlak park met strategisch geplaatste begroeiing die, wanneer nodig, het zicht ontneemt. Hierdoor bevindt zich achter elke bocht weer een verrassing. Voorzien van grote velden en vijverpartijen die de geslotenheid van het bos doen openbreken.

Een netwerk voorzien van openbare en facilitaire routes, met monumentale entrees door strak aangelegde tuinen en met functionele secundaire paden waarmee de verbindingen tussen de gebouwen worden geregeld.

Georganiseerd langs een centrale weg met een uitwaaierend netwerk aan keuzepaden. Geflankeerd door de bestaande natuur van de duinen en het bos.

14

Duinen Gevormd door de wind en de tijd strekt het licht glooiende duinlandschap zich uit. Kwetsbaar, samenhangend door een schijnbaar onmogelijke combinatie van beplanting en zand. Een herinnering dat alles tijdelijk is en kan worden opgeslokt door dit zand.

Geen scherpe hoeken maar ronde toppen waarvandaan een uitzicht over de andere toppen heen strekt. Met enkel lagen beplanting waardoor niks dat landschap doorbreekt. Daarboven ben je kwetsbaar voor de wind en zichtbaar voor iedereen.

Hiertussen duinpannen, ingestorte gaten die het bolle landschap omzetten in holle vormen.

Hier zit je beschut van de wind en verborgen van zicht. Een geborgen plek waar het leven rijker is en kleine dieren zich verplaatsen.

Hier ligt een doolhof van verbonden duinpannen waardoor je je door dit duinlandschap kan bewegen zonder ooit uit de beschutte wereld te treden.

Bossen Het bos is statig en lijkt eindeloos, desoriënterend, alle kanten op te lopen. Verticale kolommen die het zicht blokkeren en het licht ontnemen.

Delen van de grond zijn bedekt met lagen begroeiing die maken dat het landschap glooit. Hierdoor valt nooit in een rechte lijn te lopen maar kan je je alleen zigzaggend door dit bos verplaatsen.

In de verte is een open plek waar dit eindeloze bos abrupt stopt. Een lichte plek waar een natuurlijke samenkomst plaats vindt. Hier wordt het verticale ritme van de bomen doorbroken door een uitzonderlijk horizontaal element. Een instituut tussen de bomen, verhuld en afgezonderd van de rest van de wereld. Een mysterieus gebouw, vrijstaand en uit een andere wereld. Niet de wereld van de natuur maar de wereld van de beschaving.

Een gebouw vreemd voor zijn plek.

Een plek die door het bos bereikbaar is, maar ook duidelijk uitstraalt dat hij privé is. Het bos vormt een poreuze afscheiding tussen openbaar en privé.

Gek genoeg begint deze privacy pas echt als je de bosrand verlaat en je beschutting verliest. Als je van de beschutting naar de openbaarheid treedt bevind je je in een wereld die privé is.

15

Een statig park dat de monumentale gebouwen verankert in het landschap.

Een park met strategisch geplaatste begroeiing die, wanneer nodig, het zicht ontneemt.

Hierdoor bevindt zich achter elke bocht weer een verrassing.

16

Plattegrond van paden-netwerk op Duin en Bosch

17

Bovenop ben je kwetsbaar voor de wind en zichtbaar voor iedereen.

Onder beschut en uit het zicht.

Een geborgen plek waar het leven rijker is.

18

Plattegrond met de hoogtelijnen van de duinen op Duin en Bosch

19

Het bos is statig en lijkt eindeloos, desoriënterend, alle kanten op te lopen.

Onderbroken door een lichte open plek waar een natuurlijke samenkomst plaats vindt.

20

Plattegrond met de randen van de bosgebieden op Duin en Bosch

21

22

1:1000 Maquette

Als je de lagen van de plek weer over elkaar legt ontstaat een logica tussen de lagen.

Door de jaren heen hebben de paden, de bossen en de duinen een wisselwerking met elkaar gehad en is dit netwerk ontstaan met daarin dit rijke landschap. Het padennetwerk en de natuur zijn een paar van de grootste kwaliteiten van het gebied. Achter elke bocht bevindt zich een nieuwe verrassing aan natuur waar dit gebied rijk aan is.

Deze kwaliteit gebruik ik voor de plaatsing van verschillende gemeenschappen in Duin en Bosch.

Gemeenschappen die ontstaan op de plekken waar de natuur zich opent. Die elk anders reageren op de unieke natuur en de schaal van de plek. Daarbij ontstaat een netwerk van gemeenschappen, waar je van een naar ander kan lopen en ondertussen de kwaliteiten van de natuur ervaart.

23

24

Lagen van de plek over elkaar heen gelegd

25

26

Boven: Grotere en kleinere gemeenschappen afhankelijk van de plek in het landschap Links: Gebaseerd op Corn Hill - Edward Hopper

27

28

Elke gemeenschap reageert op de plek en is dus net anders

Gemeenschappen die deel zijn van het landschap

29

30

1:1000 Maquette

31

32

Ontwerp op de stedenbouwkundige schaal

Kleinere losse gemeenschappen waar bewoners verbonden zijn met elkaar. Gemeenschappen die met elkaar zijn verbonden in dit grotere padennetwerk waarbij de natuur de verbindende factor is tussen de gemeenschappen.

Hiertussen de oorspronkelijke hoofdweg waarlangs het netwerk uitwaaierde. In het midden bestaande monumentale gebouwen die fungeren als een centrum voor het terrein.

Vervolgens zoomt dit plan in op het verder uitwerken van een van deze gemeenschap.

33

34

Foto’s van de uitgewerkte locatie

35

36

Privé buiten

Privé binnen

Openbaar binnen

Openbaar buiten

Co-living In mijn ontwerp creëer ik een woonvorm die een verbinding maakt tussen de oorspronkelijke sociale structuren en de omliggende natuur. Binnen een co-living concept wordt een connectie gelegd tussen de extramurale zorg en nieuwe gemeenschappelijke woonvormen.

Binnen deze woonvorm is ruimte voor verschillende groepen om naast elkaar te leven. Zoals: starters koopappartementen, gemeenschappelijke huisvesting voor ouderen, co-living gezinswoningen en extramurale zorg. De architectuur moet bijdragen aan een sociale structuur waar deze verschillende groepen naast elkaar kunnen leven en deels zorg voor elkaar dragen.

Dit vertaalt zich door in de buiten ruimten. Door middel van het gebruik van privégebied en openbare gebieden reageert de nieuwe woonvorm op de bestaande natuur.

Hierbij speelt de sfeer van deze gebieden een belangrijke rol. De bebouwing zoekt hierbij aansluiting op de omgeving. Op de overgangen tussen binnen en buiten versmelten deze twee in elkaar.

Dit geeft 4 programma-onderdelen elk met hun eigen sfeer en positie binnen de rest van het programma. Privé buiten, privé binnen, openbaar binnen en openbaar buiten.

Binnen co-living concepten zijn er altijd delen die privé zijn en delen die openbaar zijn. Delen waar je je zelf kan afzonderen van de groep en delen waar juist de connectie kan worden gelegd met medebewoners. Hierin kan architectuur faciliteren, zowel in programmering als in gebruikers ervaring.

37

38

Co-living in een gemeenschap waar mensen zorg dragen voor elkaar.

Architectuur die dit faciliteert en hier de ruimte voor biedt.

39

40

Ontwerp op schaal van een gemeenschap groep

Deze co-living gemeenschappen plaats ik vervolgens op de natuurlijke overgang tussen privé en openbaar. De randen van het bos of het duin gebiedt. Hierbij richten de privéruimtes zich naar de privé natuur en de openbare ruimtes zich naar de open plek in de natuur De gebouwen liggen in de luwte van deze randen met het privé programma licht gedraaid waardoor er een openbare ruimte tussen ontstaat met meer en minder privacy.

De gemeenschappen zijn zo geplaatst dat ze zicht hebben op elkaar en een vrij uitzicht hebben op de natuur. Verbonden met een pad langs de gebouwen dat weer aansluiting vindt op het paden netwerk.

41

42

1:200 Maquette

43

44

1:200 Maquette

Door deze vier sferen verder te onderzoeken op de schaal van een gebouw is de beleving van de gebruiker in de ruimte bepaalt. Door deze vier sferen te ontwerpen kan het gebruik van de co-living gemeenschap worden ondersteunt.

Door middel van tekeningen en tekst analyseer ik de sferen. Dit heeft vervolgens uitwerking gevonden in een maquette van het gebouw.

45

46

Gebaseerd op: Castle Hedingham keep

Privé binnen Een persoonlijke ruimte, afgesloten van de rest en voor jou alleen. Een vrije ruimte omringd door beschutting door middel van massa gevuld met facilitair programma. Een eigen controleerbare plek voor het individu. Die je volledig eigen kan maken.

Individuele ruimtes met rugdekking, elk met een uitzicht op een privétuin die overgaat in de gedeelde natuur. Deze omringende privéruimtes werken ook om de openbare ruimte op te delen.

Hierdoor ontstaan plekken die meer of minder connectie hebben met de buitenruimte en zo meer of minder privacy geven.

De dikte van de wand legt het accent op de scheiding tussen privé en openbaar. Als je deze scheiding doorkruist ervaar je de overgang. Dit maakt dat er een duidelijke scheiding is tussen wat je deelt en wat van jezelf is. Soms is deze scheiding poreus om de connectie te maken. Soms juist extra aanwezig om de connectie op te breken. Soms van één kant ingesneden om het programma te faciliteren.

47

48

Een eigen afgesloten ruimte voor je zelf.

Massa wordt hier gebruiken om het gevoel van veiligheid te versterken.

1:50 Maquette

49

50

Het geeft een controleerbare plek die de bewoner zich eigen kan maken.

Een plek met rugdekking waar bewoners zich terug kunnen trekken.

1:200 Maquette

51

52

Tussen deze massa’s bevinden zich tussengebieden die de ruimtes verbinden.

Door deze ruimtes op te delen kunnen grotere en kleinere units worden gevormd.

Deze tussenruimte vormt ook een buffer voor privacy.

1:50 Maquette

53

54

Rond deze massa loopt een ruwe buitenschil terwijl in het blok strakke warme materialen worden gebruikt.

Deze schil loopt door naar buiten en zal daar ook gaan begroeien en dusdanig verweren.

1:50 Maquette

55

56

Gebaseerd op: Brick Country House - Mies van der Rohe

Openbaar binnen Een gezamenlijke ruimte waar de verschillende bewoners samen komen. Waar samen wordt gegeten, gekookt, en geleefd. Waar spelletjes worden gespeeld en een boek wordt gelezen.

Maar vooral een plek waar een praatje wordt gemaakt en contacten worden gevormd. De plek waar het leven wordt gevierd.

Een open plattegrond waar ruimtes in connectie met elkaar staan. Waar verschillende ruimtes ontstaan, direct of indirect verbonden. Ruimtes vloeien in elkaar over met een hart waar deze ruimtes samen komen.

Sommige naar buiten gericht en andere naar binnen gericht waardoor plekken ontstaan die meer of minder beschut zijn.

Een selectief uitzicht naar de omgeving en de openbare ruimte. Een plek waar je je buren ziet en connectie met je omgeving legt. De ruimtes die ontstaan, zijn aangepast in het landschap. Volgend op de grenzen van de natuur, de hoogte en de begroeiing. Een plek die naadloos opent naar de vrije natuur en het landschap.

57

58

Een gezamenlijke ruimte waar bewoners samen komen.

Waar contacten worden gelegd en leven gevierd wordt.

Een sfeer van een vrije ruimte die ook vrij wordt gebruikt, licht en open.

1:50 Maquette

59

60

Een open plattegrond waar de ruimtes indirect in elkaar overvloeien.

Opgedeeld door drie wanden die gelijktijdig het hart vormen van het leef programma.

Plekken waar bewoners samen komen, waar gezamenlijk wordt gegeten en gekookt.

1:50 Maquette

61

62

Een structuur die gebruikers plek geeft om meer of minder connectie te zoeken met hun medebewoners.

Een plattegrond die soms beschut is of juist zich opent.

1:50 Maquette

63

64

Gebaseerd op: Villa la rotonda - Andrea Palladio

Connectie naar de omgeving en de andere gemeenschappen door selectieve uitzichten.

Binnen en buiten loopt in elkaar over en volgt de vormen van het landschap.

Een lichte open constructie in contrast met de massa van privé.

1:50 Maquette

65

66

Gebaseerd op: Storm King Wall - Goldsworthy

Privé Buiten Een eigen buitenplek waar men tot rust kan komen. Een gezamenlijke afgesloten tuin waar groente kan worden verbouwd. Een plek van bezinning en rust. Een controleerbare omgeving omsloten door natuur en gebouw.

Zorgvuldig ingekaderd door de randen van de natuur. Waar gebruik wordt gemaakt van de bestaande kwaliteiten en de toevoegingen deze versterken. Een plek waar de dialoog wordt aangegaan tussen de natuur en de menselijke toevoeging. Om de bestaande kwaliteit te maximaliseren.

Een plek waar natuur en bebouwing in elkaar overlopen. Een controleerbare plek voor de bewoners waar de rust van de natuur kan worden ervaren. Afgesloten, maar tegelijkertijd verbonden door de poreuze barrière van de randen van de natuur.

67

68

Gebaseerd op: Serpentine pavilion 2011 - Peter Zumthor

Je eigen buitenruimte die doorvloeit in een gezamenlijke tuin.

Een plek die bewoners zich kunnen toe-eigenen maar waar je op een gegeven moment ook elkaar tegenkomt.

1:50 Maquette

69

70

Gebaseerd op: Leça Swimming Pools - Álvaro Siza

Een plek van bezinning en rust.

Omsloten door de natuur en het gebouw waarbij de bomen en de duinen de afscheiding vormen.

1:200 Maquette

71

72

Gebaseerd op: Grebbeberg - Michael van Gessel

Een toevoeging maken die de kwaliteit van de natuur versterkt.

Ingrepen die een dialoog aangaan met de natuur.

De bestaande kwaliteit niet verstoren

1:50 Maquette

73

74

Een gebied dat controleerbaar en afgesloten is.

Tegelijk toch verbonden met de natuur door de natuurlijke barrières van deze natuur.

1:50 Maquette

75

76

Gebaseerd op:

Walking wall - Andy Goldsworthy

Openbaar buiten Een open veld omringd door natuurlijke barrières van de duinen en het bos. Een plek waar spanning ontstaat op de overgang van de beschutte barrières naar de open plek. Waar de schaal van de kwaliteiten van de plek zichtbaar wordt. Een open uitzicht op een rijk landschap.

Een bestaande kwaliteit waar een toevoeging alleen kan komen uit de natuur. Om deze bestaande atmosfeer heel te houden reageren de toevoegingen dan ook op de natuur. Door met zorg minimale ingrepen te doen met elementen die een toevoeging zijn aan de bestaande kwaliteit.

Ingrepen en materialen die de dialoog opzoeken en niet de confrontatie aangaan.

Een plek die vraagt om actief gebruikt te worden.

Waar samenkomsten plaatsvinden en waar mag worden gespeeld. Plekken waar samen een kampvuur kan worden gestookt of waar kinderen hutten kunnen bouwen.

Maar ook een plek waar nog steeds de natuur de leiding neemt over de mens. Waar de ontdekking van deze natuur centraal staat en dit de samenkomst genereert.

77

78

Een open veld omringd door natuurlijke barrières.

Waar de schaal en de rijkdom van de plek zichtbaar wordt.

Waar spanning ontstaat op de overgang tussen beschut en openbaar.

1:200 Maquette

79

80

De plek voor actief gebruikt, waar bewoners van de gemeenschap samenkomen.

De natuur faciliteert hierin en neemt zelfs de leiding.

De ontdekking van de natuur staat hierbij centraal.

Dit genereert de samenkomst tussen bewoners.

1:200 Maquette

81

82

Op de plek vindt duinvorming plaatst.

Het landschap is daarom continu in verandering.

Paden worden hier gevormd door het landschap.

Met boomstronken waar zand achter blijft hangen kan je dit sturen.

1:200 Maquette

83

84

Hardere elementen vormen de overbruggingen langs het water.

Deze vormen podia in het landschap waar je kan zitten en de connectie over het water kan worden gevormd

1:200 Maquette

85

86

1:50 Maquette

87

88

Plattegrond van een gemeenschap

89

90

Doorsnede van een gemeenschap

91

92

Gebruikte materialen

Bij de connectie naar het landschap speelt materiaal een belangrijke rol. In het gebouw worden alleen natuurlijke materialen gebruikt die van de plek afkomstig zijn.

Voor de massa van de privéruimtes wordt stampleem gebruikt. Een materiaal wat ter plaatse gewonnen kan worden en gekleurd met het zand van de plek. Rondom wordt hier een bekisting van boomstammen gemaakt, die de ruwe buitenzijde vormt. De binnenkist bestaat uit kruislings gelamineerd eiken en vormt direct de warme binnenafwerking.

De openbare ruimte is een dunne, lichte, houtconstructie van eikenhout. Een houtsoort die op de locatie groeit. Het dak is open en in twee richtingen dragend verbonden tot een schijf.

Gedragen door de gevels en drie gelamineerde wanden. Het gehele gebouw ligt op een schuimbetonnen plaat, verankerd in het landscap.

De elementen die in de buitenruimte zijn toegevoegd zijn schuimbetonnen kades met geintegreerde trappen afgewisseld door ruw bezaagde eikenhouten stammen. Deze twee elementen vormen samen het padennetwerk.

93

94

Doorsnede fragment

95

96

Achtergevel fragment

Voorgevel fragment

97

98

Ansichtkaart van Duin en Bosch

Verspreid door heel Nederland bevinden zich veel psychiatrische terreinen waar dezelfde onderwerpen spelen als bij Duin en Bosch. Uit mijn afstuderen wil ik lessen trekken voor de toekomst van de ontwikkeling van deze plekken.

Ik zie dat, wanneer niet wordt gereageerd op de oorspronkelijke kwaliteiten van de sociale structuur en de natuur, de problemen die Duin en Bosch heeft ook op andere plekken zullen optreden.

Wanneer dit geen thema wordt binnen de ontwikkeling zullen de beoogde voorwaarden en doelen van ’integratie van de zorg’ hier niet worden behaald. Het creëren van gemeenschappen met zorg voor elkaar past binnen de hedendaagse visie op de zorg en kan een meerwaarde zijn bij het betrokken houden van mensen bij de maatschappij. De natuur vormt hierbij een belangrijke drager voor de organisatie en het gebruik.

Het ontwerp is een reflectie op wat er nu in Duin en Bosch gebeurt. Het reageert op de bestaande problematiek en laat een alternatief zien hoe hier mee om te gaan. Het ontwerp zoekt extremen op en geeft daarin nog geen kant en klare oplossing voor het probleem maar is eerder een inspiratie om anders met deze plekken om te gaan.

Elke situatie is uniek en bij elke situatie moet opnieuw met zorg worden gekeken naar de inpassing van een nieuwe functie. Maar de thema’s die dit project aandraagt zijn essentieel voor een passende ontwikkeling van de psychiatrische terreinen in Nederland.

99