Excursiegids holland tour 2011

HOLLANDTOUR

academie van bouwkunst amsterdam

j u n i

2011

inhoud & nuttige info

voorwoord

3

projecten vrijdag

47

programma

5

projecten zaterdag

63

kaart route hollandtour

7

projecten zondag

77

kaart groningen

9

kaart hoge veluwe

83

kaart arnhem

11

schetsen / notities

95

projectgegevens

13

deelnemers

97

Projecten donderdag

19

colofon

98

3

voorwoord

Steven Delva / DELVA Landscape Architects coordinator HollandTour2011

Schoonheid en betekenis

Plannen of ontwerpen eindigen niet bij hun realisatie of verwezen-

Het landschap, in de breedste zin van het woord, is een afschrift

lijking. Dit zou een vorm van tijdelijkheid zijn. Het ontwerp moet

van onze geschiedenis, een uiting van cultuur bepaald door de

voorwaardenscheppend zijn voor zijn eigen dynamisch voortbe-

identiteit van haar bewoner. Het is een levende, oneindige bron van

staan. Nu en in de toekomst. Dat is duurzaamheid.

energie en inspiratie. De actuele opgaven vragen om betekenis te

Het ontwerp als schakel in de factor tijd.

geven aan de nieuwe functie van het landschap en de belevingskracht ervan te versterken. In het ontwerp is het mijns inziens

Innovatieve kracht

belangrijk om een koppeling tot stand te brengen tussen het te

Al ontwerpend verder gaan dan het gangbare. De uitkomst van het

ontdekken geschiedkundig vocabulaire en de sterk eigentijdse ont-

proces van onderzoeken dient te resulteren in nieuwe strategieĂŤn

werpershouding. In tegenstelling tot andere disciplines hebben wij

die daadwerkelijk antwoord geven op de actuele of toekomstige

als landschapsarchitecten de kans, of beter gezegd de verantwoor-

opgaven, zoals de veranderende betekenis van openbare ruimte,

delijkheid, om interessante ruimtelijke configuraties te scheppen,

de zelfvoorzienendheid van steden, klimaatveranderingen, nieuwe

gevormd door vitale relaties en spanningen. Dynamische levende

energielandschappen, krimp of infrastructuurvraagstukken.

processen in plaats van statische, onveranderlijkheid. Onderzoe-

Het landschapsontwerp is de drager van toekomstige stedelijke en

kend ontwerpen met emotie en intuĂŻtie als motivator om te komen

landelijke vernieuwingen of veranderingen.

tot een grafisch, representatief landschap. Pure esthetica gekop-

Het zijn uitdagende opgaven die klaar liggen om opgepakt te wor-

peld aan de systematiek van natuur. Het eigen maken van dit laat-

den of reeds gerealiseerd zijn. Tijdens de hollandtour 2011 gaan we

ste is de basis voor het afwijken van het gangbare. Er ontstaan zo

op ontdekking, op zoek naar de kracht van actuele en reeds lang

mooie spanningen tussen landschap en architectuur, natuur en

gerealiseerde projecten of processen. Op zoek naar de innovatieve

kunstmatigheid, ecologie en cultuur.

kracht van het proces van architecturale vorming.

5

programma | ondervoorbehoud DONDERDAG 16 JUNI

VRIJDAG 17 JUNI

08:15

Verzamelen Academie van Bouwkunst

08:30

Bus vertrekt naar Almere

Ontbijt hotel Groningen Bus vertrekt naar Zernike Campus

07:00-08:15 08:30

09:10-09:55

Stadswandeling Centrum Almere

Bezoek Zernike Campus, West8, ONIX

09:10-10:00

09:55-11:00

Bezoek gebouw SANAA

Busrit naar Strubben Kniphorstbosch

10:00-11:00

Aankomst Strubben Kniphorstbosch, Strootman

11:00-11:30

11:00

Bus vertrekt

11:30

Bezoek Groene Kathedraal, Marinus Boezem

12:00

Bus vertrekt richting Oostvaardersplassen (spreker: Kees Hund)

12:30

Aankomst Natuurbelevingscentrum Oostvaardersplassen

13:00

Bus vertrekt naar Lelystad

14:00-15:00

Bezoek Agoratheater UNStudio

Presentatie en wandeling Jori Wolff, Staatsbosbeheer Wandelen naar Belvedere Kymmelsberg

11:30-11:45

Belvedere Kymmelsberg

11:45-12:00

Wandelen naar Landgoed Schipborg

12:00-12:20

Landgoed Schipborg, Berlage

12:20:-12:45

15:00

Bus vertrekt naar Schokland

Busrit door Drentsche Aa (lunch onderweg)

12:45-13:20

15:50-17:00

Bezoek Museum Schokland

Bezoek Landgoed Dobbebos

13:20-13-45

Bezoek Gevangenismuseum Veenhuizen

13:45-14:45

Wandelen naar Maallust

14:45-15:00

Bus vertrekt naar Groningen

Rondleiding Maallust, Veenhuizen van Judith Korpershoek, K2

15:00-16:00

Onderweg eten in Heereveen

Bus vertrekt naar Fochteloerveen

16:00-16:20

Beklimmen uitkijktoren Dick de Haan

16:20-17:00

17:00 17:15-18:15 18:15

Bus vertrekt naar Nagele Aankomst Nagele (spreker: Aart Oxenaar)

20:30

Aankomst Groningen en inchecken hotel

22:00

Avondwandeling centrum Groningen

Bus vertrekt naar hostel in Gorssel

17:00

Gezamelijk BBQ-en!

18:30

ZATERDAG 18 JUNI

ZONDAG 19 JUNI

07:00-08:15

Ontbijt in hostel Gorssel

Ontbijt in hotel Arnhem

08:30

Bus vertrekt naar Delden

Bus vertrekt

09:20-10:45 10:45 11:15-11:45 11:45

Rondleiding Landgoed Twickel, Michael van Gessel, Delden Bus vertrekt naar TU Campus

Bezoek Revalidatiecentrum Koen van Velsen Bus vertrekt naar KrĂśller MĂźller

08:30 09:00-10:00 10:00

Bezoek UT Campus

Bezoek Museum en park (lunch op eigen gelegenheid)

11:30-14:00

Bus vertrekt naar Enschede, Roombeek

Bus vertrekt bij Jachthuis Sint Hubertus naar Hilversum

14:0

12:00-13:00

Aankomst Roombeek

13:15-14:15

Rondleiding Roombeek in twee groepen

14:00-14:30

Lunch op eigen gelegenheid in Roombeek

Bezoek Landgoed Zonnestraal, Duiker Bus vertrekt naar MediaPark (langs Raadhuis Hilversum,

14:30

Bus vertrekt naar Hummelo, tuin Piet Oudolf

Aankomst MediaPark

Aankomst Hummelo, bezoek tuin Piet Oudolf

Bezoek MediaPark Beeld en Geluid Instituut,

17:00

Bus vertrekt naar Arnhem

17:45

Aankomst Arnhem, inchecken hotel Avondeten op eigen gelegenheid Avondwandeling Centrum Arnhem

14:00-15:45 15:45

Dudok)

15:30-16:45

20:30

07:00-08:15

16:15 16:20-17:00

Neutelings Riedijk Bus vertrekt naar Natuurbrug Zanderij, Vista

Gastspreker Klaas-Jan Wardenaar vertelt over

17:00 17:15-18:15

Natuurbrug Zanderij Bus vertrekt naar Amsterdam, Academie van Bouwkunst

18:15

Aankomst Amsterdam

19:00

7

route hollandtour

Veenontginningen

Groningen

. Groningen centrum . Groninger Museum, Mendini . Zernike campus, West8 . Belastingkantoor,UN Studio . Stadion, Wiel Arets

Veenkoloniën

Heerenveen (Avondeten)

Noordoostpolder

Hondsrug

Assen

. Strubben kniphorstbosch . Drentse Aa belvedere, Strootman landschapsarch. . Landgoed de Schipborg, H.P. Berlage . Landgoed de Dobbebos, Strootman landshcapsarch. . Gevangenismuseum Veenhuizen . Uitkijktoren fochteloërveen, Dick de Haan

Aa en Hunze

Nagele Schokland

. Museum schokland

Lelystad

. Agoratheater

Flevopolder

Almere

. Almere Centrum, de citadel, OMA . Schouwburg en kunstencentrum De Kunstlinie, SANAA . De groene kathedraal,Marinus Boezem

Amsterdam Veenontginningen

Hilversum

Gorssel Delden

. Twickel, Michael van Gessel

Het Gooi

. Landgoed Zonnestraal, Jan Duiker . Raadhuis, Dudok . Villa VPRO, MVRDV . Museum beeld en geluid, Neutelings Riedijk, B+B . Natuurbrug Zanderij, Vista

Enschede

Veluwe

Otterlo

. Kröller Müller, West 8 . Rietveld- en Van Eijkpaviljoen . Jachthuis St Hubertus

Arnhem

. Posbank paviljoen . Arnhem centrum . Station Arnhem, UN studio . Sonsbeekpark, J.D. Zocher . Revalidatiecentrum, Koen van Velsen

Nederrijn

Essen en kampen

Hummelo

. Kwekerij Piet Oudlof

. TU campus, herinrichting Baljon . Masterplan Roombeek, Pi de Bruijn, Architecten Cie (S) . Roombeek, Buro Sant en Co landschapsarchitecten (S/L) . Roombeek museumlaan, Buro Sant en Co (S/L)

Landschappen Zeekleigebied

Groningen

Laagveengebied

De Blauwe stad

Zandgebied Droogmakerijen Veenkolonien

Joure

Rivierengebied

Nagele Schokland Lelystad

Nijverdal

Almere

Gorssel

Amsterdam

Delden Hilversum

Enschede

Otterlo

Hummelo

Arnhem

9

groningen Zernike campus

Bud Gett Hostel

Groninger Museum

stadion Euroborg IB groep gebouw

Martinikerkhof

Belgisch café de Pintelier

Grote Markt

Café Mulder

Jazz café de Spieghel

Vismarkt

Bud Gett Hostel

Station Groningen 11

arnhem Revalidatiekliniek

SONSBEEKPARK

MARIENDAAL

Koepelgevangenis Hotel Haarhuis

MEINERSWIJK

SPIJKER KWARTIER

café restaurant Goed Proeven

Station Arnhem Centraal

Velperplein

Gele Ruitersplein Hotel Haarhuis

Babo Korenmarkt

Musis Sacrum

Jansplein land van de Markt café Meijers

Roermondsplein

Kerkplein

Rijnkade

stadhuis Arnhem

café Vrijdag

PROJECTgegevens FLEVOPOLDER

FLEVOPOLDER architect

architect

Dienst der Zuiderzeewerken jaar

Almere centrumontwikkeling

ALMERE

Dr. Ir. Cornelis Lely (1854 - 1929) /

jaar

Citadel architect

Groene Kathedraal

jaar

1998-2009

1891 (Plan Lely) / 1932 (Afsluitdijk) 1957 (drooglegging oostelijk Flevoland) -1968

architect

OMA, Floris Alkemade

jaar

Atelier Christian de Portzamparc 2000-2006

Marinus Boezem 70’er jaren / 1987 (aanplant bomen) –

Kunstlinie

1996 (paden)

architect jaar

SANAA 1999-2007

Bezoekerscentrum architect jaar

Olaf Gipser Architects, i.s.m. Vista, Arup

ESPLANADE

2010-2012

architect jaar

Michel Desvignes [FR] 2006

Gemaal architect jaar

K.F.G. Spruit, Dienst Zuiderzeewerken 1967

OOSTVAARDERSPLASSEN

ONTSTAAN OOSTVAARDERSPLASSEN jaar

1968-1993

Natuurbelevingscentrum architect jaar

SCHOKLAND + MUSEUM

SCHOKLAND

Drost + van Veen architecten 2008

Noordoostpolder / Lelystad

NOORDOOSTPOLDER architect

BEZOEKERSCENTRUM architect jaar

jaar

Noordoostpolder / Lelystad

2010-2012

Lelystad stedenbouwkundig plan architect jaar

jaar

1965-heden

jaar

2010

agora theater

jaar

Th. G. Verlaan/Granpre Moliere 1948-1958

-diverse architectengrote markt

GRONINGEN architect

architect

1949

nagele

zilverparkkade

jaar

Van Eesteren, Rietveld, Merkelbach, Van Eyck

-diverse architecten-

architect

architect

1942

Olaf Gipser Architects, i.s.m. Vista, Arup

architect

LELYSTAD

Cornelis Lely

jaar

M.J. Granpré Molière 1949

UN Studio 2007

15

PROJECTgegevens groninger museum architect jaar

jaar

architect jaar

DRENTSCHE AA

1987-1994

jaar

LANDGOEDEREN

ONIX, West8

architect

jaar

Strootman Landschapsarchitecten 2004 - heden

Strootman Landschapsarchitecten 2009-2010

Landgoed Schipborg

Consortium Duo (UNStudio,Strukton, Ballast

architect

Nedam, Arip, Lodewijk Baljon) jaar

1999-2019 (oorspronkelijk plan)

wilddobbe architect

2008-2010

De Zwarte Hond

Drentsche aa architect

DUO kantoor

DUO KANTOOR + STADION EUROBORG

jaar

Allesandro Mendini

zernike campus

ZERNIKE CAMPUS

architect

1987-1994

groninger museum architect

blauwestad

BLAUWESTAD

Allesandro Mendini

jaar

H.P. Berlage 1914

2006-2011 VEENHUIZEN Stadion euroborg

architect

Wiel Arets

jaar

1998-2006

Veenhuizen jaar

19e eeuw

FochteloËrveen

Uitkijktoren architect jaar

architect jaar

architect

1998-2000

landgoed twickel

DELDEN

Villa Welpeloo

Dick de Haan

jaar

architect

Piet Oudolf

1999-2011 veluwezoom

POSBANK CAMPUS universiteit twente

CAMPUS UNIVERSITEIT TWENTE

2005-2009

Tuin Hummelo

PIET OUDOLF

Michael van Gessel

2012 architecten

architect jaar

Van Emden en Van Tijen

posbank paviljoen

1964-1967

architect jaar

seARCH (Bjarne Mastenbroek) 2002

MASTERPLAN ROOMBEEK

ENSCHEDE architect jaar

Architecten Cie. (Pi de Bruijn) 2000-2008

station arnhem

ARNHEM architect

UN Studio

jaar

1996-2015

STADHUIS architect jaar

Gijsbert Friedhoff

Park sonsbeek

1928-1933

17

PROJECTgegevens architect jaar

Groot klimmendaal

jaar

2005-2009

raadhuis hilversum architect

KRÖLLER MÜLLER

architect jaar

Park+paviljoens

jaar

Kröller Möller Museum

jaar

architect jaar

H.P. Berlage

1993-1997

instituut voor beeld & geluid architect jaar

architect

MVRDV

Jachthuis Sint Hubertus

1914-1920

HILVERSUM

2002 - heden

villa vpro

restauratie 1971 en 2005

jaar

KCAP Architects & Planners

Henry van de Velde / Wim Quest 1921-1938 / uitbreidingen 1969 en 1977

architect

1915-1931

masterplan mediapark

MEDIAPARK architect

jaar

W.M. Dudok

Gerrit Rietveld / Aldo van Eyck 1955 / 1965

architect

1925-1935

Koen van Velzen

Neutelings Riedijk 1999-2006

Sanatorium zonnestraaL Jan Duiker i.s.m. Bernard Bijvoet en Jan Gerko Wiebenga

crailoo

NATUURBRUG ZANDERIJ architect/ jaar

Vista / 2002-2006

19

flevopolder

Marion van Kampen, Laura Agterberg

Flevopolder

de mens geconstrueerde ruimte. Het werk symboliseert

Ontstaan uit het Plan Lely (1891). Doel van het plan was

het menselijk verlangen om al het aardse achter te laten

de beteugeling van watersnoden en terugwinning van

en het spirituele te zoeken. De populieren symboliseren

land op de zee. Na de aanname van de Zuiderzeewet

de pilaren en de betonnen paden de houtribben.

(1918), de bouw van de Afsluitdijk (1932) en de Noord-

Ernaast staat de zogenaamde negatieve kathedraal. De

oostpolder (1946) wordt Oostelijk Flevoland drooggelegd

omtrek van de kathedraal is uitgespaard in een bosland-

in 1957, na negen maanden pompen. Zuidelijk Flevoland,

schap van eeuwig levende eiken- en beukenhagen. Als

de laatste polder, valt op 28 mei 1968 droog. Het gemaal

de populieren na enkele tientallen jaren afsterven en De

De Blocq van Kuffeler heeft ongeveer zeven maanden

Groene Kathedraal tot een ru誰ne vervalt, zal deze kathe-

hiervoor nodig gehad. Opvallend in de Flevopolder is de

draal blijven voortleven.

clustering van functies: het open middendeel, bestemd voor landbouw; de verstedelijkte westflank (Almere) die

Bezoekerscentrum Oostvaardersland

aansluit bij de randstad; het bosgebied Horsterwold in

Het nieuwe bezoekersgebouw van de Oostvaardersplas-

het zuiden en wetlandreservaat De Oostvaardersplassen

sen zal van veraf herkenbaar zijn aan de uitkijktoren

bij het Markermeer.

die als een baken in het landschap staat. Het gebouw bestaat uit drie zowel architectonische als landschap-

Groene kathedraal

pelijke dimensies die de ontstaansgeschiedenis van de

Bomenkathedraal van populieren, gebaseerd op de plat-

Oostvaardersplassen verbeelden. De 22 m hoge uitkijk-

tegrond van de kathedraal van Reims. Volgens Boezem

toren van staal refereert aan de droogmaaktechnologie

is dit gotische bouwwerk een hoogtepunt van een door

van het polderlandschap. Het hoofdgebouw zal de ver21

flevopolder

weving tussen landschap en architectuur weerspiegelen

Observatorium

door de vier karakteristieke ‘verlandingsstadia’ van het

Het eerste landart project in Flevoland en een combi-

moeraslandschap naar de binnenruimte van het bezoe-

natie van architectuur, landschap en beeldende kunst.

kerscentrum te halen. Het waterdak op NAP-niveau her-

Morris ontwierp het Observatorium voor de tentoonstel-

innert aan de voormalige Zuiderzee.

ling ‘Sonsbeek buiten de Perken’ (1971). Het stond toen tussen Santpoort en Velzen en is in 1977 opnieuw opge-

Gemaal De Blocq van Kuffeler

bouwd in Flevoland.

Een voorbeeld van Nederlandse functionele architectuur

Geïnspireerd op plekken zoals Stonehenge, wil het Ob-

uit de jaren ’60, door de rationele, industriële vormge-

servatorium de mens de ritmes van dag en nacht en de

ving, uitvoering en materiaalgebruik (type poldergemaal

wisseling van vier jaargetijden bewust laten meemaken.

met diesel aangedreven schroefcentrifugaal pompen

Het werk bestaat uit twee concentrische aardwallen.

met betonnen slakkenhuizen). Het gemaal is een sym-

Aan de oostzijde lopen drie zichtassen naar buiten. Er

bool van de drooglegging van de Flevopolders en het

zitten daarvoor drie vizieropeningen in beide ringen

sluitstuk van de wederopbouw periode. Het is in zijn

waardoor de zon op speciale dagen naar binnen schijnt:

soort bovendien de grootste van Nederland en één van

één oostelijk (lente- en herfstequinox), één 37 graden

de grootste ter wereld. Het gemaal is genoemd naar

noordelijk van de west-oost as (midzomerdag) en één 37

dr. ir. V.J.P. de Blocq van Kuffeler (1878-1963), oud vice-

graden zuidelijk daarvan (zonnewende winter).

voorzitter van de Zuiderzeeraad.

23

almere

Evelien de Mey, Esther van de Tuin

Almere Centrum

De Kunstlinie

Het bureau OMA vertaalde het complexe programma

Vanaf de rand van het Waterfront steekt een verdie-

voor Almere Centrum in een compact ontwerp met als

ping hoge ‘plak’ van 100 bij 100 meter het Weerwater

voornaamste eigenschap een verticale scheiding van

in, waardoor het gebouw aan één zijde uitkijkt over het

verschillende functies. De strikte verticale gelaagd-

uitgestrekte water en aan de andere kant op het nieuwe

heid wordt bewerkstelligd door de introductie van een

stadhart van Almere. Het bouwwerk staat deels op pa-

gebogen maaiveld. Op het maaiveld liggen de winkels,

len, waardoor het lijkt te drijven. Een ander deel is on-

culturele en recreatieve functies en de woningen; eron-

derkelderd.

der ligt een laag die fungeert als kelder, dienstingang en parkeergarage.

Esplanade De Esplanade is een wandelboulevard en evenemen-

De Citadel

tenterrein. Dit terrein ligt aan het weerwater naast de

Het blok ‘De Citadel’ in Almere-Centrum wordt op

kunstlinie en de schouwburg van Almere.

‘Grand Canyon’-achtige wijze doorsneden door twee winkelstraten. Boven de winkels bevinden zich woningen en een daktuin. Een groene woontoren markeert de kruising van de winkelstraten. De winkels hebben glazen puien, de woningen erboven hebben een rode prefab betonnen gevel. Aan de achterzijde zijn de woningen sober in baksteen vorm gegeven.

25

almere

De Rode Donders De vorm van de Rode Donders, drie woongebouwen, refereert aan een industriëel/agrarisch verleden en doet denken aan graansilo’s. Geprofileerde staalplaten zijn ingekaderd in verticale en horizontale lijnen van gezet staal. Ook de balkons zijn ingepakt in rode, stalen roosters evenals de hekwerken, schoorstenen en kozijnen.

Alles is rood. Daarmee onttrekken de gebouwen zich aan de ‘traditionele’ woningbouw en kunnen zij zich meten met het omliggende landschap. Het lijf van het gebouw bestaat uit drie appartementen per laag. Penthouses vormen de smalle top van de gebouwen. Het uitzicht over de polder en de oriëntatie op de zon zijn hun kwaliteit.

27

Oostvaardersplassen

Sylvia Hendriks, MariĂŤlle Wetter

Ontstaan Oostvaardersplassen

Natuurbelevingcentrum

De Oostvaardersplassen zijn ontstaan toen in 1968 het

Natuurbelevingcentrum De Oostvaarders biedt plaats

zuidelijke deel van de Flevoland werd ingepolderd. Het

aan een informatiecentrum, een restaurant, een leslo-

gebied was in eerste instant voor industrie bestemd,

kaal, een vogelspotruimte en een representatieve rui-

maar omdat het relatief laag lag, met veel zandputten,

mte. Het gebouw is gerealiseerd op het ontmoetingspunt

werd het al snel een nat terrein waar riet, lisdodde en

van landschappen met een verschillend karakter: land,

de wilg opkwamen. In verband met de spectaculaire

water, bos en rietvelden. Het gebouw fungeert enerzijds

natuurontwikkeling werd reeds in de jaren 70 gepleit

als verticaal baken dat oprijst uit het vlakke land, terwijl

de plassen als nieuw natuurgebied te zien. Na veel dis-

het, vanaf de Oostvaardersplassen gezien, zich daaren-

cussies is besloten om ook het droge deel te gebruiken

tegen horizontaal toon en aansluit op de uitgestrek-

als natuurgebied, om het ecosysteem beter te kunnen

theid van de dijk. De entree bevindt zich onder aan de

laten functioneren. In 1993 werd de definitieve bestem-

dijk, vanwaar de bezoeker via trappen omhoog klimt

ming tot natuurgebied vastgelegd. In het droge gedeelte

richting het kraaiennest. Op de eerste verdieping is een

zijn toen de sloten gedicht en poelen gegraven, waarna

panoramaruimte gemaakt met een groot horizontaal

groepen grote grazers hun intrede deden. De Oostvaar-

venster. Om snelle bouw mogelijk (2,5 maand) te maken

dersplassen bestaan nu uit een nat en moerassig deel

is een prefab houtbouwsysteem met LenoTec wand el-

van ongeveer 36 hetare en een droog deel van ongeveer

ementen van kruislings verlijmde planken toegepast.

3000 hectare.

Ook de gevelelementen van in een wybertjespatroon getimmerde, vuren planken, zijn geprefabriceerd.

29

Oostvaardersplassen

Bezoekerscentrum Oostvaardersplassen

landschappen te bereiken rondom de thema’s water,

Staatsbosbeheer schreef in 2009 een ontwerpwedstrijd

klei, wilgen en bos. De omgeving van het gebouw wordt

uit voor het Natuuractiviteitencemtrum Oostvaarders-

ingericht als een ‘showcase’ van de Oostvaardersplas-

land. Olaf Gipser won met een klein team, dat vanuit

sen. De vier elementaire verlandingstadia (water, riet,

een totaalconcept voor landschappelijke expositie en

struweel en bos) krijgen vorm in strips die in de vier

inrichting een landschappelijk gebouw voorstelde. Het

landschapsvitrines doorlopen in het gebouw.

waterdak aan de dijk, de verweven plattegrond met

De industrieel uitziende uitkijktoren representeert de

landschapsvitrines en de technische uitkijktoren vormen

menselijke transformatie van de zee, en verwijst naar de

samen de poort die het voor bezoekers mogelijk maakt

torenhoge graafmachines die zijn gebruikt bij de inrich-

zich onder te dompelen in de wereld van de ‘nieuwe wil-

ting van de polder. Ook kan men de toren zien als een

dernis’.

verticale ‘luchttuin’, met meerdere kruisende paden (de

Aan de buitenkant vertelt het gebouw het verhaal van de

trappen) en pleinen (de platforms).

drooggelegde zee, binnen wordt de oerkracht van natuur verbeeld. Via de glazen gevels en spiegelvlakken komt de buitenwereld het gebouw binnen. Rond het gebouw zijn korte wilderniswandelingen uitgezet. Buiten bevindt zich ook een pionierstuin, met vondsten van de zeebodem die dienen als zit- en speelelementen. Vanuit een centraal punt vertrekken laarzen-, huifkar- en vaarexcursies het gebied in. Van hier uit zijn ook de speel31

lelystad

Murk Wymenga, Hans-Maarten Wikkerink, Sweder Spanjer

Stedenbouwkundig plan Lelystad

mensen die genoeg hadden van de drukte van de Rand-

Cornelis Lely ontwierp in 1891 een plan voor de afslui-

stad. Belangrijk onderdeel van de plannen voor Lelystad

ting van de Zuiderzee, waarop deze in 1932 door de

was dat langzaam verkeer (fietsers en voetgangers)

Afsluitdijk definitief werd afgesloten en het IJsselmeer

werd gescheiden van het autoverkeer. Bovendien moest

ontstond. Lelystad werd gepland als de nieuwe hoofd-

Lelystad een stad met veel groen worden.

stad van de op de zee gewonnen provincie Flevoland.

De eerste bewoners arriveerden in september 1967. De

Cornelis van Eesteren, ĂŠminence grise van de Neder-

ontwikkeling van Lelystad kwam echter traag op gang,

landse stedenbouw, publiceerde in 1966 zijn ontwerp

vooral doordat de verbindingen met het oude land jaren-

voor de stad op basis van de intussen controversieel

lang slecht waren.

geworden principes van de CIAM. Het plan werd als on-

Halverwege de jaren negentig ging in Lelystad het roer

haalbaar geclassificeerd.

om. Er werden voortaan aansprekende architecten aan-

De stad die verrees uit de nieuwste planologische in-

getrokken om de stad een eigen identiteit en meer zelf-

zichten werd een symbool van de anachronistische uto-

vertrouwen te geven. Oude wijken werden geherstructu-

pie. Ze bekleedt daarom een uitzonderlijke plaats in de

reerd en het stadscentrum ging op de schop.

geschiedenis van de Nederlandse stedenbouw, gekenmerkt door een sterke planningsmachine los van enig

Zilverparkkade

utopisch discours. Volgens de ontwerpers van Lelystad

De Zilverparkkade is een aaneengesloten rij gebouwen

had de stad tegen het jaar 2000 minstens 100.000 inwo-

van diverse architecten en uiteenlopende stijl in Lely-

ners moeten tellen. Lelystad zou zich tegen die tijd heb-

stad. In het kader van de vernieuwing van het stadshart

ben ontwikkeld tot een aantrekkelijke woonplaats voor

in Lelystad heeft supervisor Adriaan Geuze van West 8 33

lelystad

een plan ontwikkeld voor een kantoor en woonlocatie, de

straatgerichte gevels, verspringende dakhoogtes).

Zilverparkkade. Deze bestaat uit een serie kantoor- en

Naast de Zilverparkkade en het theater worden ook gro-

appartementenpanden van wisselende hoogte die op ka-

te delen van het centrum gesloopt en opnieuw ingericht.

vels van bescheiden grootte staan. Elk van deze panden

Ook hierbij valt op dat er veel verschillende architecten

is weer ontworpen door een andere architect. Bekende

worden ingezet.

namen zijn Erick van Egeraat , René van Zuuk, Bjarne Mastenbroek, Rob Bakelaar, Jeroen van Schooten, Pim

Agoratheater

van der Ven, Paul van Bussel en Harry Abels. Door de

Middenin het gedateerde stadshart van Lelystad staat

verkaveling ontstaat een soort mini-skyline.

nu het nieuwe Agoratheater. Niet alleen de buitenkant is

Het centrum van Lelystad werd gekenmerkt door enigs-

opvallend, ook het interieur is spectaculair. Het diamant-

zins identiteitsloze, grote panden. Daarnaast was het

vormige gebouw is fel oranje. De entree grenst aan een

centrum ook met de ‘rug’ naar de omliggende dreven

groenstrook, het Groene Carré, een stelsel van lanen

gebouwd. Adriaan Geuze zag dit in en heeft dit gege-

en bomen rond het stadshart naar ontwerp van West 8.

ven proberen te doorbreken door zowel de Zilverpark-

Voor het Agora zal een marmeren plein met honderden

kade als het nieuwe Agoratheater, te richten naar de

lichtjes worden gerealiseerd. Het gebouw is met zijn rug

omringende weg (Het groene carré). Hierdoor krijgt het

gekeerd naar het winkelcentrum van Lelystad.

centrum een herkenbaarder gezicht. Ook wordt hiermee

Het programma van het theater bestaat uit een grote

gebroken met de modernistische traditie. In het geval

zaal met 750 stoelen, een kleine zaal met 200 inschuif-

van de Zilverparkkade is dat in de vorm van een knipoog

bare stoelen, drie multifunctionele ruimten, verschillen-

naar de grachtenpanden in Amsterdam (kleine kavels,

de foyers, een restaurant en een bar. De artiestenfoyer 35

lelystad

bevindt zich boven de hoofdingang.

De gefacetteerde buitenkant is uitgevoerd in aluminium platen in diverse tinten oranje en rood. Het meest indrukwekkend is de grote zaal (750 stoelen) die compleet in rood is uitgevoerd; vloer, wanden, plafond, stoelen – alles. Hier zijn de wanden en plafond afgewerkt in gipskartonplaten, die om akoestische redenen wisselende standen hebben. De gefacetteerde buitenkant wordt hier doorgetrokken naar het interieur.In het Agora theater zijn de grenzen van de mogelijkheden van gipskartonplaat afgetast. De spiraalvormige trappartij met dubbelgekromde vlakken laten zien dat het meer dan een goedkope vervanger van stucwerk is. In de theaterzaal komen de platen zelfs los van wat ze afwerken en gaat het als zelfstandig bouwmateriaal een hoofdrol spelen.

37

schokland

Ramon Scharff, Wesley Wijnands

Schokland

Museum Schokland

Schokland is een dorp en voormalig eiland in de Noord-

Museum Schokland ligt op de Middelbuurt, één van de

oostpolder, dat in 1859 om veiligheidsredenen ontruimd

drie laatste woonterpen. De binnen- en buitenexpositie

werd. Tot 1932 lag het als eiland in de Zuiderzee, na de

geven een beeld van de geologie en archeologie van de

voltooiing van de Afsluitdijk in het IJsselmeer. Sinds de

Noordoostpolder, het ontstaan en vergaan van het ei-

drooglegging van de Noordoostpolder in 1942 maakt het

land, het leven van de Schokkerbevolking en de droog-

deel uit van het vasteland.

legging van de Noordoostpolder. Het museum is geves-

Het Werelderfgoed ‘Schokland en omgeving’ staat als

tigd in een verzameling gebouwen rond het historische

archeologisch monument symbool voor de eeuwig du-

kerkje van de Middelbuurt. De gebouwen zijn kenmer-

rende strijd tussen de mens en de zee. Schokland telt

kend voor het vroegere Zuiderzeegebied.

negen rijksmonumenten, waaronder vijf archeologische terreinen en één is een gemengd archeologisch én gebouwd monument. De gebouwde rijksmonumenten bestaan onder meer uit een lichtwachterwoning en een kerkgebouw. Daarnaast zijn er enige honderden archeologische terpen, dijksystemen en andere relicten aangetroffen.

39

NOORDOOSTPOLDER

Han Konings, Peter Vredeveld

Noordoostpolder

landstatus; Schokland lag voortaan in de polder. Bij de

De Noordoostpolder is een polder, gemeente en land-

inrichting van de polder ging men uit van één centrale

streek in de Nederlandse provincie Flevoland. De ge-

plaats (Emmeloord), en stervormige verbindingswegen

meente telt ongeveer 46.300 inwoners en heeft een

naar tien kleinere dorpen.

landoppervlakte van 460,05 km², waarmee het de grootste gemeente van het land is. De hoofdplaats van de ge-

Nagele

meente is Emmeloord. Het voormalige eiland Urk maakt

Nagele is een van de 11 dorpen in de Noordoostpolder.

geen deel uit van de gemeente Noordoostpolder, maar is

Het is ontworpen in 1949 door De 8 en Opbouw (waar-

een zelfstandige gemeente. Ook Lemmer heeft een klein

onder Rietveld, van Eesteren, Merkelbach, van Eyck).

gedeelte van de polder geannexeerd voor de bouw van

Met het ontwerp van Nagele is geprobeerd een nieuw en

woonwijk Lemstervaart. De in 1942 aangelegde polder

eigentijds dorp te ontwerpen, niet leunend op tradities

is dus tegenwoordig verdeeld over drie gemeenten en

van oude dorpen. Het kenmerkt zich door een heldere

twee provincies.

scheiding van de belangrijke functies zoals de woonwij-

Door het aannemen van de Zuiderzeewet in 1918 werd

ken, industrie, verkeer en recreatiegebieden.

besloten tot de aanleg en inpoldering van de Zuiderzee/

Het dorp is helder van opbouw: omringend door bos als

IJsselmeerpolders, het plan ‘Lely’. Op 2 februari 1936

buitenste schil, met daarbinnen de woongebieden en

werd met de voorbereidende werkzaamheden begon-

in het midden een groen open gebied met de gemeen-

nen, en in 1937 werd de aanleg van in totaal 31,5 kilo-

schappelijke voorzieningen. De bosrand functioneert als

meter dijk aanbesteed. De polder viel officieel droog

bescherming tegen de wind maar omsluit ook het dorp

op 9 september 1942. Nu verloor ook Schokland de ei-

en creëert zo een kleinere intieme ruimte. Dit als tegen41

NOORDOOSTPOLDER

hanger van de grootsheid van de omringende polder, die niet op menselijke schaal is ingericht.

Het dorp is ontworpen met driehonderd woningen, drie kerken, drie scholen, een cafĂŠ-restaurant, een smederij, enkele winkels, een industrieterrein, een paar sportvelden en een begraafplaats. De woonwijken en de functies zijn ten opzichte van elkaar zo gesitueerd zodat alle voorzieningen voor iedereen even goed bereikbaar zijn.

De woningen zijn allemaal oost-west georiĂŤnteerd voor een optimaal benut van de zon. Voor de materialisering van de woningen is veel gebruik gemaakt van prefab beton elementen en glas .

Creil Creil was het laatste dorp dat door Th. G. Verlaan, medewerker van Granpre Moliere, in de Noordoostpolder werd ontworpen. Bruin ontwierp een reeks van sobere rijhuizen voor grote arbeidersgezinnen aan de Galamalaan, die Creil noord-zuidelijk doorsnijdt.

43

groningen

Esther Brun, David Meijer

Grote Markt

de stedenbouwkundige structuur is dat in het plan van

Tijdens de tweede wereld oorlog is het centrum van Gro-

de wederopbouw de Martinitoren een meer prominente

ningen gebombardeerd, waarbij een groot deel van de

plek aan het plein heeft gekregen. Ook het stadhuis ver-

bebouwing aan de Grote Markt ernstig werd beschadigd.

schuift: het oude stadhuis was al ver voor de Tweede

Bij de wederopbouw wordt door het Groninger bestuur

Wereldoorlog te klein geworden. Bij de wederopbouw

de hulp ingeroepen van M.J. Granpré Molière; ontwik-

deed zich de mogelijkheid een uitbreiding te realiseren.

kelaar van de historiserende architectuurstijl van de

Het gemeentebestuur koos voor een ontwerp van ir. J.J.

Delftse school. Gevraagd werd een plan te maken dat

Vegter dat met een luchtbrug met het oude stadhuis

recht zou doen aan Groningens karakter als handels- en

werd verbonden. Het ‘nieuwe stadhuis’ werd in 1962 in

universiteitsstad. In maart ‘46 presenteert Mollière zijn

gebruik genomen, maar voldeed niet. In 1990 besloot

eerste plan voor de wederopbouw van de binnenstad, dat

de gemeenteraad het stadshuis af te breken en aan het

voorziet in een handelscentrum en een studentensocië-

vrijkomende gebied een nieuwe stedenbouwkundige in-

teit aan de oostzijde van de Grote Markt. Pas op 31 mei

vulling te geven. De vooroorlogse Waagstraat zou in ere

1949 wordt het ontwerpvoorstel in sterk uitgeklede vorm

worden hersteld, met functies als wonen, winkels en

door de raad aangenomen. Grandpré Mollière raakt ech-

kantoren. De Italiaanse architect Adolfo Natalini kreeg

ter de supervisie over de wederopbouw kwijt en haakt in

de opdracht om het ontwerp te maken. Zijn plan was in

het voorjaar van ‘51 gefrustreerd af. Het architectenbu-

1993 gereed en een jaar later kon met het slopen van het

reau Bosma en Van Linge kreeg vervolgens de opdracht

‘nieuwe stadhuis’ worden begonnen. De realisering van

om een ontwerp te maken.

het Waagstraat-plan duurde nog tot 1996. Toen kreeg

De grootste verandering die heeft plaats gevonden in

Groningen een nieuw stadshart.

45

groningen

Groninger Museum

De paviljoens zijn ontworpen door Michelle de Lucchi,

Het project start als de Gasunie bij een 25-jarig jubileum

Philip Starck en Coop Himmelblau. Michelle de Lucchi

25 miljoen gulden aan het Groningermuseum schenkt

ontwierp zijn paviljoen voor archeologie en geschiedenis

om een nieuw onderkomen te bouwen. Diverse plekken

als een bakstenen vesting die verwijst naar oude ves-

in de stad worden onderzocht maar men kiest voor de

tingwerken die hier stonden. Philip Starck ontwierp een

zwaaikom in het verbindingskanaal aan de zuidkant van

rond paviljoen voor kunstnijverheid dat moet verwijzen

het centrum, een historische plek die nu de verbinding is

naar keramiek en een pottenbakkerswiel.

tussen stationsgebied en station.

Coop Himmelblau is oorspronkelijk ontworpen voor

Als hoofdarchitect wordt Allesandro Mendini gekozen,

oude beeldende kunst maar door het ontwerp zijn er

waarvan ook al redelijk veel werken in de kunstcollec-

uiteindelijk vooral grote installaties tentoongesteld en

tie van het museum zijn opgenomen. Mendini ontwierp

waren er bijeenkomsten in dit paviljoen. Het paviljoen

de hoofdstructuur van het museum, drie eenvoudige

verschilt veel met de symmetrische en harmonische ar-

strakke volumes die in de lengte van het kanaal liggen.

chitectuur van de rest van de paviljoens en wordt geken-

Deze volumes worden verbonden met gangen die brug-

merkt door schots en scheve wanden die onderbroken

gen vormen. Overdwars wordt het museum doorsneden

worden door daglichtopeningen. Dit paviljoen is ge誰nspi-

met een ophaalbrug voor fietsers en voetgangers. De

reerd op een eerder paviljoen van dezelfde architect dat

drie bouwvolumes bestaan uit meerdere op of naast el-

vroeger in Groningen

kaar geplaatste delen. Deze paviljoens die door gastarchitecten zijn ontworpen hebben elk hun eigen functie en daardoor ook hun eigen vorm, materiaal en kleur.

47

zernike campus

Ilse Landwehr Johann, Annabel Rodriguez

Op de universiteitscampus in Groningen ligt bij de entree

gebouw snel opwarmen tijdens tentamenperiodes. De

aan de vijver de nieuwe collegezaal annex tentamenhal

wanden en deels het plafond zijn voorzien van zilver-

voor de Rijksuniversiteit Groningen. Met een beperkt

kleurige akoestische platen; samen met de vilten vloer

budget heeft architectenbureau Onix hier de grootste

zorgen ze voor een goede akoestiek.

collegezaal van Nederland ontworpen. Er is ruimte voor

West 8 maakte het stedenbouwkundig ontwerp voor de

600 studenten, samen met een verlaagd ‘fietsen- land-

campus, naar ‘landgoed-concept’. Auto’s worden via een

schap’ dat 1000 fietsen uit het openbare gebied houdt.

westelijke randweg omgeleid en kunnen langs de ran-

De grote hoge oranje foyer is de entreeruimte en tevens

den van het terrein parkeren. Fietsers en voetgangers

ontmoetingsruimte, die centraal gelegen is tussen de

krijgen voorrang: door meer en betere fietsparkeer-

tentamenhallen en de collegezalen in. Het daglicht dat

plaatsen en aantrekkelijke campuswegen zal de Zernike

door de kopgevels van het foyer op de wanden valt, wordt

campus een groene campus kunnen worden genoemd.

daarmee ook oranje gekleurd. De ruimte wordt tegen het einde smaller, juist daar opent zich de ruimte via een groot raam naar de achterliggende vijver, waar het water zich weerspiegeld.

De tentamenhal wordt slechts enkele weken per jaar gebruikt. Daarom is er een concept ontwikkelt waarbij enerzijds dubbele translucente gevelplaten met heatblock zorgen voor een goede isolatie en anderzijds is er luchtverwarming en basisvloerverwarming, die het 49

groningen

Maarten Hoeijmakers, Roy van Maarseveen

DUO Kantoor

toegepast.

Het nieuwe hoofdkantoor van de Dienst Uitvoering On-

Dit is een van de eerste projecten met een DBFMO-

derwijs is één van de duurzaamste kantoren van Europa.

contract, waarbij het consortium gedurende 20 jaar ver-

Het gebouw heeft twee asymmetrische torens waar-

antwoordelijk blijft en zorgt voor ontwerp, onderhoud,

van de hoogte tot 92 meter reikt. Er is plaats voor 2500

exploitatie en financiering.

werkplekken en onder het complex bevindt zich een parkeergarage voor 675 auto’s en 1500 fietsen. Het project

Stadion Euroborg

maakt deel uit van een grote openbare stadstuin die in

Het multifunctionele Euroborg stadion is een katalysator

de komende jaren gerealiseerd gaat worden, met grote

voor meerdere bijzondere voorzieningen. Doordat het

waterpartijen en een multifunctioneel paviljoen.

niet concurreert met het centrum van de stad, wordt de

Bij het gebouw speelt de ervaring van de gebruiker een

sleutelpositie van Groningen in het noorden van Neder-

belangrijke rol; er zijn geen rechte gangen met een

land versterkt. Het stadion is onderdeel van het Oude

einde, gangen lopen in elkaar over als een landschap-

Windschoterdiep. Het complex huisvest theaters, sport-

pelijke beweging met veel transparantie naar de omlig-

faciliteiten, winkels, kantoren, appartementen en hore-

gende natuur. De duurzaamheid ligt in de flexibele in-

ca. In plaats van een traditioneel stadion met een voetbal

terne structuur en met name in het gevelconcept. Hierin

veld vormt Euroborg een microkosmos waar sociale in-

zijn zonwering, windregulatie, daglichttoetreding en

teractie en sociale controle hand in hand gaan. Het ont-

constructie opgelost middels ‘vinvormige’ elementen.

werp is gebaseerd op het amfitheater van het Toscaanse

Ventilatie vindt onder hoge druk plaats, vanuit een cen-

plaatsje Lucca, dat door de jaren heen evolueerde in een

trale schacht. Daarnaast is betonkernactivering en WKO

stedelijk plein met een dubbele ring van mogelijkheden.

51

groningen

Dit is ook de reden dat er geen voor- en achterkant is.

Het stadion zelf is een lege ruimte, gevormd door architectuur, met een capaciteit voor 22.500 toeschouwers.

De opstelling kan worden afgestemd op verschillende soorten activiteiten. De publieke tribune bestaat uit twee ringen, met daartussen communicatieve faciliteiten, skyboxen, VIP-boxen en congresruimtes. De buitenzijde van het stadion is zeer neutraal, en bekleed met verticaal geprofileerde aluminium beplating met ronde openingen. Achter de gevel word je overweldigd door een groen interieur afgewisseld met kaal beton. Hierdoor wordt het stadion ook wel de ‘groene hel’ of ‘groene kathedraal’ genoemd.

53

BLAUWESTAD

Jaap Leek

De aanleg van een meer met een oppervlakte van 800

Het ambitieuze plan leek zo mooi: rust en ruimte voor

ha biedt het dunbevolkte Oost-Groningen nieuwe kan-

de bewoners en een economische impuls voor de regio.

sen. Rond het meer worden nieuwe natuurgebieden,

Maar de belangstelling bleef helaas uit. Van de 1500 ka-

recreatieve voorzieningen en vijf bijzondere woonmili-

vels zijn er nog 1300 in de verkoop. Dus wat nu te doen

eus gerealiseerd. Het meer biedt goede mogelijkheden

met dat enorme terrein met een totaaloppervlakte van

voor watersport en andere vormen van waterrecreatie,

1.200 hectare, dat 785 miljoen euro kost en waarin al

en kan daarnaast worden gebruikt voor waterberging in

100 miljoen geĂŻnvesteerd is? Recreatiewoningen? Zorg-

noodsituaties. De vijf nieuwe woongebieden in het duur-

centrum? Golfbaan? Festivalterrein? Of toch maar de

dere segment worden bewust los van de bestaande ker-

Efteling?

nen Oostwold, Midwolda, Finsterwolde, Beerta en Winschoten aangelegd. Wel worden de bestaande dorpen letterlijk aan het water (of de natuur) gelegd. De 1500 geplande woningen worden verdeeld over vijf locaties: dorp, wei, park, riet en natuur. Iedere locatie krijgt een heel eigen sfeer die direct gerelateerd is aan de positie in het plangebied. De locaties bieden zowel mogelijkheden voor particuliere als projectmatige invulling.

55

DrentsCHe aa

Michiel van Zeijl, Rob Brink

The river basin of the Drentsche Aa, in the northeast of

main wide and open, and will be accentuated with trees

The Netherlands – considered by many to be one of the

and shrubs at their edges, placed to preserve the views

most beautiful areas in the country – has escaped the

of the stream valleys and prominent points. In the fields

wave of post-war land consolidation to be found in the

the focus will be on the perception of grand scale, in the

rest of the country. Even so, the area is slowly fragment-

(former) heathlands as well as in the forests and agri-

ing and clogging up. The landscape plan demonstrates

cultural zones.

how the drama of the landscape can be brought to life

The Drentsche Aa is dotted with characteristic villages,

and how the historical layers can be made more visible.

some of them almost completely intact. Making beautiful

The plan works on all scales and delves into aspects

expansions proves to be a major problem in the face of

which are important for the area’s future: archaeology,

the prevailing trend of neo- farmhouses and villas on tiny

management, new country estates, traffic control, rec-

blocks in the open landscape. The landscape plan offers

reational facilities, water retention, scenic viewpoints,

a number of design principles for village edges, village

village extensions and agriculture: under the motto

expansion and new buildings in the existing landscape.

‘conservation through development’.

In the current situation less than half of the waterways

The 30,000 hectare Drentsche River Aa area comprises

still retain their original character. The plan proposes

mainly three landscape units: stream valleys, old culti-

the reinstatement of their natural character to all water-

vation mounds, and fields (both heathland and recent

ways in the catchment area.

transformation to agricultural lands and forests).

The stream valleys will become the dominant carriers of the spatial structure. The cultivation mounds will re57

landgoed de wilddobbe & schipborg

Eva Engele, Lina Bulovaite

De Wilddobbe

Schipborg

Het plangebied bestaat uit 22 ha landbouwgrond en ligt

Ten noorden van Anloo ligt op de overgang van het na-

langs een langgerekte bestaande bosstrook die twee

tuurgebied De Strubben/Kniphorstbos en het stroom-

boswachterijen met elkaar verbindt. Hier gaan twee

dallandschap van de Drentse Aa de monumentale

nieuwe woningen en een nieuw bos een harmonieuze

boerderij De Schipborg, ontworpen door H. P. Berlage.

relatie aan.

De modelboerderij met woonhuis is één van de meest

Het nieuwe bos zoekt aan de buitenkant de grote schaal

karakteristieke boerderijen in Drenthe. ‘De Schipborg’ is

op van het omringende landschap en bevat naar binnen

gebouwd in 1914 in opdracht van de familie Kröller-Mül-

toe een aantal intieme en bijzondere plekken, waaronder

ler en was bestemd voor hun oudste zoon. Het complex

ook de twee privé-huiskavels op de landgoederen Dob-

heeft een rechthoekige plattegrond, waarvan één zijde in

bebos en Dobbeveld. In het ontwerp wordt het contrast

beslag wordt genomen door een muur met in het midden

opgezocht tussen natuur en cultuur, en worden typische

een toegangspoort. In het centrum van het met baksteen

stijlelementen van landgoederen toegepast. Er komt een

geplaveide binnenplein bevindt zich een kruisvormig

rododendronveld, een krentenboompjesheuvel, een flu-

waterbassin voor de paarden. De U-vormige boerderij is

weelboomveld, een smal en langgerekt kievitsbloemen-

opgetrokken uit baksteen en heeft een zadeldak. In 1996

veld en een bosvijver. Het hele gebied wordt openbaar

en 1997 is op de 150 hectare grote landbouwgronden

toegankelijk voor wandelaars, met uitzondering van

een gevarieerd bos aangelegd en is het een landgoed

twee huiskavels en drie weiden.

geworden. Landschapsarchitect Harry Berg liet zich bij het ontwerp inspireren door de strakke geometrie van de plattegrond van Berlage’s Plan Zuid in Amsterdam.

59

veenhuizen

Pim van Tol

Veenhuizen vormde oorspronkelijk een veenontgin-

patrieerden uit Nederland-Indië opgevangen die besmet

ningsdorp, dat reeds wordt genoemd in 1381 als Veen-

waren met lepra. Justitie bouwde rond 1900 vervolgens

huysen. In 1823 veranderde het aanzien van het dorp

twee nieuwe gevangenissen, ontworpen door Johan Fre-

volledig toen er drie grote gestichten voor bedelaars,

derik Metzelaar en zijn zoon Willem Cornelis Metzelaar:

landlopers en wezen werden gebouwd.

Norgerhaven en Esserheem. Tegenwoordig zitten onge-

De Maatschappij van Weldadigheid wilde de armen door

veer 1.000 gedetineerden vast in de Veenhuizer gevange-

middel van arbeid op het land en in de vervening* her-

nissen Norgerhaven, Esserheem en Bankenbosch.

opvoeden. Aanvankelijk bood men arme gezinnen uit de grote steden de gelegenheid vrijwillig naar Drenthe

*Vervening is het verwijderen van een veenbodemlaag uit een veen-

te komen en zich daar in koloniën te vestigen. Het idee

derij, doorgaans om het te gebruiken als brandstof.

hierachter was dat men zo als boer een nieuw bestaan kon opbouwen.

Omdat blijkbaar niet iedereen uit vrije wil deze oplossing wilde kiezen, bouwde de Maatschappij in Ommerschans en Veenhuizen grote vierkante dwanggestichten. De Maatschappij van Weldadigheid sloot in 1823 een contract met de Nederlandse regering om 4.000 wezen, 1500 bedelaars en landlopers en 500 gezinnen op te nemen. In 1843 werden de gestichten voor de wezen gesloten. Van 1845 tot 1886 werden in Veenhuizen ook gere61

FochteloĂŤrveen

Tugrul Avuclu

Fochteloërveen

Uitkijktoren

Het Fochteloërveen, een natuurgebied op de grens van

Omdat het veenlandschap in Fochteloërveen niet overal

de Friesland en Drente, geldt als een van de best be-

toegankelijk is heeft natuurmonumenten opdracht ge-

waarde hoogveen-gebieden in Nederland. Het is een

geven voor een uitkijktoren. Het ontwerp van architect

restant van het uitgestrekte Drents-Friese hoogveen,

Dick de Haan staat ook wel bekend als de ‘zeven’. De

dat in 1660 grotendeels is afgegraven.

18 meter hoge toren is in zijn vorm afgeleid van een

Ca. 1100 ha zijn eigendom van de vereniging natuurmo-

periscoop. Het ontwerp van de toren biedt de bezoeker

numenten, welke samen met de ca. 1400 ha van Staats-

de mogelijkheid het gebied te observeren zonder last te

bosbeheer worden beheerd. Om de groei van hoogveen

hebben van de zon. Op 15 meter hoogte, nét onder de

te bevorderen is het gebied vernat, door aanleg van

boomtoppen, bevind zich het panorama platform. De

damwanden, het dempen van sloten en het plaatsen van

glazen ruit over de volle breedte van het panoramaplat-

stuwen. Dankzij de vernatting is het in Nederland zeld-

form heeft een open strip. Voor de constructie van de

zame bruine veenmos is terug. Het pijpenstrootje, een

toren is staal gebruikt, die op vier punten is vastgemaakt

bruingele, grasachtige plant die de overhand kreeg toen

aan een zware fundering met trekpalen. De invulling van

het veen uitdroogde, krijgt steeds minder ruimte. Hier-

de gevels vloeren en trappen zijn van spintvrije inlands

voor in de plaats komen nu het eenarig wollegras en de

larikshouten delen. De verwering van het hout zorgt er-

lavendelhei. Het gebied is beperkt toegankelijk; er loopt

voor dat de uitkijktoren beter in zijn omgeving past.

een fietspad over een zandrug door het gebied en er zijn enkele voetpaden.

63

Landgoed Twickel

MathĂŠ van Kranenburg, Michiel Brongers

Landgoed Twickel in Delden was tot 1953 het grootste privĂŠ landgoed van Nederland. Door de groei van het landgoed, en diverse aanpassingen in het ontwerp, was de staat van het landgoed ver verwijderd van het originele. De overname van het landgoed door een stichting resulteerde in een nieuw plan om het landgoed te renoveren.

Michael van Gessel heeft in zijn ontwerp gedaan waar hij bekend om staat; goed kijken naar de waarde van het oorspronkelijke ontwerp, de huidige situatie en mogelijke nieuwe toevoegingen als meerwaarden. Door beplantingen te dunnen kwam de originele sfeer terug, terwijl de ingreep ook de ruimte versterkt. Elementen uit het verleden, zoals een folly (een bouwwerk dat opzettelijk nutteloos of bizar is) uit een oorspronkelijk ontwerp van J.D. Zocher, zijn teruggebracht of toegevoegd. Nieuw zijn diverse bruggen met een uitgesproken karakter en opvallende positionering.

Niets is echter toegevoegd om het toevoegen - alle elementen dragen bij aan de stijl en sfeer van het landgoed.

65

campus universiteit twente

Tim Poppe

In 1964 werd de Technische Hogeschool Twente ge-

sportcomplex en een winkelcentrum. De onderwijsge-

opend, tegenwoordig bekend als de Universiteit

bouwen en studentenwoningen staan verspreid over het

Twente. Op het universiteitsterrein werd een campus

terrein en worden omringd door natuur.

ontworpen onder supervisie van de architecten Van Em-

De eerste lichting gebouwen werd ontworpen door Van

den en Van Tijen. In die tijd werd een campus vaak vol-

Emden en Van Tijen zelf. Omdat Van Emden en Van Tijen

gebouwd met grote studentenflats, maar Van Emden en

een grote architectonische diversiteit nastreefden gaven

Van Tijen hadden andere plannen voor de campus. Het

zij de nieuwe generatie architecten de uitdaging om de

campusterrein moest grote architectonische verschei-

tweede reeks gebouwen te ontwerpen. Het campuster-

denheid hebben en een vriendelijke uitstraling krijgen,

rein is tot op heden door verschillende architecten aan-

met kleinschalige woningcomplexen in plaats van grote

gevuld met nieuwe ontwerpen.

flats.

Het campusterrein ligt op een prachtig landgoed, en dat werd het uitgangspunt van Van Emden en Van Tijen voor de indeling. De architecten hebben het terrein volgens de CIAM-gedachte ontworpen. Het gebied werd grofweg in twee delen ingedeeld, met een strikte functiescheiding: eĂŠn deel was bestemd voor de onderwijsgebouwen en het andere deel voor de studentenwoningen. Midden door het gebied loopt de hoofdroute die de twee gebieden scheidt. Aan deze weg liggen functies zoals een 67

enschede | Roombeek

Christiaan Schuit, Egle Ramanauskaite

Masterplan Roombeek

lic space. The innovative urban planning process gave

On 13 May 2000 a firework exploded in the Roombeek

the space for architects to create designs that now are

district, sweeping away 62 ha of Enschede. The recon-

known worldwide.

struction plan was developed together with residents paying attention to the history and identity of the area. For-

Stadshuis Enschede

mer textile buildings, the original street pattern, the

Het stadhuis van Enschede herbergt onder andere Het

route of an old railway line and the idea of water

Enschedese Gemeentearchief. Daarnaast is er sinds

from the ‘Roombeek’ is brought back into the plan

2001 een stadskantoor aan de Hengelosestraat. Het ge-

combining a rich program of living, shopping, re-

bouw is in de jaren 1930 tot en met 1933 gerealiseerd

laxation, culture, education and business.

naar ontwerp van ir. G. Friedhoff op de locatie waar sinds

It’s

built

based on three main axes in the district (the Lonneker

de 16e eeuw stadhuizen gestaan hebben.

Spoorlaan, the Roomweg and Museum Avenue) meeting

De plattegrond van het stadhuis bestaat uit een vierkant

in the cultural center. Around these axes Roombeek is

en een rechthoek. Op de punt die ze met elkaar verbindt

constructed using structural fragments - the more driv-

staat de toren die ruim 50 meter hoog is. In 1952 zijn zo-

en architecture at the edges and unrestrained inside.

wel het vierkant als de rechthoek uitgebouwd aan noord-

The Roomweg is the commercial street, while The Lon-

en oostzijde. Voor het gebouw is een traditionalistische

neker Spoorlaan goes all the way south-north direction

vormentaal gebruikt met baksteen, natuursteen en hel-

being the heart of the area that consist long bus-lane

lende daken bedekt met dakpannen. Het ontwerp is een

and green public zones. Three theme parks form a green

goed voorbeeld van de Delftse School en is geïnspireerd

axis, with water running like a vein through the pub-

door het Stadhuis van Stockholm.

69

enschede | Roombeek

Villa Welpeloo 2012Architecten zoekt bij aanvang van een project altijd of er nog materiaal nabij de bouwplaats beschikbaar is dat geschikt is voor hergebruik. Eigenlijk niets nieuws; in voorgaande eeuwen werden ook balken, stenen, deuren, en soms hele muren en kapconstructies hergebruikt bij nieuwbouw. Dit principe van hergebruik wordt door 2012 architecten Superuse genoemd. In dit project is 60% van het materiaal hergebruikt.

Bij de firma Lotex in Enschede, een verzamelbedrijf van oude textielmachines, vonden de architecten een textielmachine uit 1989, waarvan het staal goed bruikbaar was voor de constructie van het huis. Bij de Twentse Kabel Fabriek in Haaksbergen werden afgedankte kabelhaspels betrokken. Het hout van de zijkanten van de haspels is niet bruikbaar, maar het kernhout is in goede conditie en bovendien zonder gaten. De kabelhaspellatjes zijn in twee lagen verticaal gemonteerd, onderbroken door horizontale aluminium waterlijsten. Het hout van de gevel is geplatoniseerd om het te verduurzamen.

71

tuinen van oudolf

Edgar van Vliet, Frank van Zuilekom

Piet Oudolf is zonder twijfel Nederlands bekendste tuinarchitect; de Highline en Battery Park in New York dragen bij aan zijn internationale roem. Imposante, omvangrijke projecten waarin het respect voor het karakter van de individuele plant centraal staat. De levensloop van ieder individu levert een wenselijke bijdrage door zijn uitstraling, al betekent dit het einde van de groei: de dood.

De tuinen van Oudolf kennen allen een soortgelijke con-

“Ik heb niks tegen wilde planten,

ceptuele opbouw. Kunst, tijd, natuur komen met elkaar in aanraking binnen het ontwerp. De natuur wordt door

als ze zich maar gedragen.”

de artificiële inbreng van Oudolf nagebootst en oogt mede daardoor in eerste instantie wild. Toch draait alles om controle. “Ik heb niks tegen wilde planten, als ze zich maar gedragen.

De tuinen van Oudolf zijn een perfect voorbeeld van hoe een wildernis door de toevoeging van subtiele orde kan groeien tot een oase van kleuren die zijn weerga niet kent.

73

posbank

Rolinde de Smidt, Ignas Uogintas

De Veluwezoom

met een hoogtepunt van 110 meter. Deze hoogte wordt

De Veluwezoom is een van de grootste aaneengesloten

in Nederland alleen nog overtroffen door de heuvels

natuurgebieden. In totaal is het gebied 5000 hectare

in Zuid-Limburg. Hiermee is de Posbank het hoogste

groot. Het gebied bestaat uit verschillende typen natuur

gebied van de Veluwezoom. Door de hoogte heeft het

zoals bos, heide en stuifzand. Ook zijn er verschillende

een prachtig uitzicht op het ondergelegen IJsseldal en

landgoederen te vinden. Het heeft een grote variĂŤteit

de Achterhoek. Met helder weer kan men 20 kilometer

aan planten en dieren. Alleen al in het hoogst gelegen

ver kijken.

gedeelte, de Posbank, zijn 400 vlindersoorten te vinden.

Posbank Paviljoen Posbank

Het Posbank Paviljoen is ontworpen door Bjarne Masten-

De Posbank gelegen aan de rand van Rheden en is on-

broek. Het ontwerp is zo gemaakt dat het gebouw opgaat in

derdeel van de Veluwezoom. Het is een oorspronkelijk

zijn omgevig. Het bouwwerk is duurzaam en energie zuinig,

stuwwal. De Stuwwal is ontstaan tijdens de IJstijd waar

en bestaat behalve uit een conventionele staalconstructie

voorstuwend ijs heuvels veroorzaakte. In de dalen, ont-

uit een draagconstructie van eikenstammen. Het paviljoen

staan door erosie, is in de laatste ijstijd door de wind

bevat een aantal unieke elementen; de vloer is gemaakt

vruchtbare lĂśss afgezet. Dit is nu nog te herkennen aan

van schijven acaciahout die met een coating zijn bewerkt.

de verschillende soorten beplanting die alleen groeien

Het plafond is gemaakt van berkenelementen die een bla-

op deze gronden. De bossen zijn rijk en hebben een

derdak symboliseren. De natuurlijke elementen zijn overal

weelderige ondergroei van manshoge adelaarsvarens.

in het gebouw terug te vinden.

De Posbank heeft een hoogte van 90 meter boven NAP 75

arnhem

Freek Leber, Chun Hin Leung, Dennis Tjon A Hen

Station Arnhem

en lichttoetreding. Hierbij is gekeken naar de warmte-

Bij het ontwerp voor het centraal station moest rekening

ontwikkeling in het gebouw en mogelijke verblinding van

gehouden worden met de hoogteverschillen die er van

gebruikers.

nature zijn rond het station. Dit is opgelost door meer-

Uitgangspunt in het ontwerp van de OV-terminal is een

laags grondgebruik en glooiende vormen. Hierdoor is

open, hoge en lichte ruimte met zo min mogelijk obsta-

het station makkelijk toegankelijk en overzichtelijk.

kels. Gebruikers kunnen zich in één oogopslag oriënte-

Licht, ruimte en comfort zijn elementen die centraal bin-

ren en hun bestemming kiezen. Service, zoals kaartver-

nen het ontwerp staan.

koop, bagagekluisjes en winkels bevinden zich aan de

De terminal is de spil tussen de vervoerstromen die

randen van de loopruimtes. Door gebruik te maken van

treinstation, busstation, parkeergarage, taxistandplaats

verschillende materialen worden de hoofdroutes voor vi-

en fietsenstalling met elkaar verbindt. Voor veel bezoe-

sueel gehandicapten duidelijk waarneembaar.

kers van Arnhem is het station het begin van de stad.

Het grondgebied van Arnhem Centraal beslaat ongeveer

Groot Klimmendaal

40.000 m2. Op dit oppervlak wordt 160.000 m2 gebruiks-

Groot Klimmendaal, ontworpen door Architectenbureau

oppervlak gerealiseerd. Het ontwerp wordt gekenmerkt

Koen van Velsen, ligt in een bosachtig gebied aan de

door de toepassing van grote transparante puien en dak-

rand van Arnhem. Het stedenbouwkundig plan voor het

lichten waarmee een lichte en aangename ruimtelijke

terrein is net als dit gebouw aan de hand van Van Velsen.

beleving wordt nagestreefd. Het toepassen van grote

Op de begane grond en de eerste verdieping bevinden

glasvlakken levert alleen problemen op met de klimaat-

zich onder meer een sportzaal, een zwembad, een thea-

beheersing daarom is veel onderzoek gedaan naar zon-

terzaal en een fitnessruimte. Deze publieke functies zijn 77

arnhem

omsloten vanaf een brede gang over de volle lengte van

Park Sonsbeek

de glazen zijgevel. De souterrainverdieping met kanto-

Tijdens de voorlaatste ijstijd kreeg het Veluwemassief

ren is via vides met de publieke verdiepingen verbonden.

in grote lijnen vorm; grote ijsmassa’s plooiden het land-

Meer geïsoleerd liggen de poliklinische behandelka-

schap in bevroren toestand. Later werd door de wind

mers en het Ronald McDonald Huis op de hoger gelegen

löss en dekzand op de hellingen afgezet. Zo ontstond

verdiepingen. De samenvoeging van dit brede program-

er een rijk geschakeerd gebied met als levensader de

ma is effectief door het gewone leven binnen de muren

Sint-Jansbeek, ook wel Molenbeek genoemd. Aan haar

van het centrum te halen, onttrekt het revalideren zich

oevers stond eeuwenlang een tiental watermolens.

aan de ziekenhuissfeer.

Begin 19e eeuw werden de stuwvijvers in opdracht van

Het Indrukwekkendste aan dit gebouw is uiteindelijk

baron van Heeckeren uitgegraven tot siervijvers. De

niet de uitkraging en de daarvoor benodigde constructie.

familie Van Heeckeren resideerde in het hooggelegen

Het is ok niet de plek in het landschap, nog de kleur de

Huize Sonsbeek, ook wel de Witte Villa genoemd. 1899

kleurvlakken die het interieur sieren. De kwaliteit zit niet

kocht de gemeente Arnhem landgoed Sonsbeek aan

in wat te zien is op de foto’s die circuleren. Juist dat wat

voor 1,1 miljoen gulden. Het private landgoed werd zo

niet op beeld te vangen is, maakt Groot Klimmendaal de

een openbaar park. Van de molens zijn er nu nog twee

moeite waard: de bescheidenheid en de aandacht waar-

over, waarvan er één nog dienst doet als korenmolen: de

mee dit gebouw ruimte maakt voor de gebruikers.

Witte Watermolen.

79

park De Hoge Veluwe & Krรถller-Mรถller Museum

Lissy Bonavera, Marije Brans

Park en paviljoens

doorgezet op de deur en de luifels: als de portiersloges

Het Nationale Park De Hoge Veluwe is het grootste actief

gesloten zijn is er slechts 1 blok materiaal zichtbaar.

beheerde natuurgebied in particulier bezit in Nederland, bestaande uit 5.400 hectare bos, heide, vennen en stuif-

Kröller-Möller Museum

zand. Samen met het Kröller-Müller Museum, de beel-

Het Kröller-Müller Museum is genoemd naar Helene

dentuin en het Jachthuis Sint Hubertus vormt het Park

Kröller-Müller (1869-1939). Helene Kröller-Müller ver-

een unieke en (inter)nationaal befaamde combinatie van

zamelde met hulp van haar adviseur H.P. Bremmer bijna

natuur, kunst en architectuur.

11.500 kunstobjecten. De aankopen werden betaald uit

Tien jaar na elkaar hebben Rietveld en van Eijck een ge-

het kapitaal dat haar echtgenoot, Anton Kröller, vergaar-

bouw ontworpen voor de Sonsbeek beeldententoonstel-

de als directeur van het bedrijf Wm H. Müller&Co. He-

ling (1955 en 1965) . De gebouwen werden ontworpen

lene Kröller droomt van een ‘museumhuis’; een droom

voor de duur van slechts 3 maanden, waarna ze bij het

die in 1938 uitkwam toen Rijksmuseum Kröller-Müller

Kröller-Müller Museum heropgebouwd en inmiddels

de deuren opende. Na Kröller-Müller s dood in 1939

gerestaureerd zijn.

werd het museumgebouw nog enkele malen uitgebreid,

MVRDV heeft recentelijk voor de toegangen drie toe-

in 1953 met een congresvleugel en een beeldenzaal en

gangsgebouwen ontworpen. De vorm van de huisjes is

tussen 1970 en 1977 met een geheel nieuwe vleugel.

aan de locatie aangepast. De portiersloges bij Otterloo,

Deze vleugel vormt een passend onderkomen voor de

Hoenderloo en Schaarsbergen zijn uitgevoerd in ver-

groeiende collectie moderne beeldhouwkunst. De beel-

schillende materialen, respectievelijk baksteen, Corten-

dentuin van het museum groeit in de loop der jaren uit

staal en hout (Western red cedar). De materialen zijn

tot één van de grootste van Europa.

81

park De Hoge Veluwe & Krรถller-Mรถller Museum

Het Kröller-Müller Museum is wereldberoemd vanwege

in een klooster.

zijn omvangrijke collectie schilderijen van Vincent van

Het gebouw is in een geweivorm gemaakt. De toren, met

Gogh. Verder zijn in het museum werken te bewonderen

het kruis in het metselwerk verwerkt, symboliseert het

van George Seurat, Pablo Picasso, Fernand Leger, Piet

lichtende kruis in het gewei. Berlage was een architect

Mondriaan en vele andere grote schilders. Er zijn veel

die ontwierp in de stijl van de ´Nieuwe Zakelijkheid´.

wisselende tentoonstellingen.

Men mocht daarbij de constructieve elementen in hun eigen schoonheid laten zien.

Jachthuis van Sint Hubertus

Omdat Berlage vrijwel het gehele interieur ontwierp,

In het noorden van het Park ligt het Jachthuis Sint Hu-

alsmede vele gebruiksvoorwerpen, ontstond een vol-

bertus, gelegen aan een prachtige vijver. De legende van

ledig op elkaar afgestemd geheel. In het gebouw zijn

Sint Hubertus diende als leidraad voor het ontwerp: An-

vele technische hoogstandjes terug te vinden, zoals cen-

ton Kröller jaagde graag, en Helene Kröller-Müller was

trale verwarming, een centraal uurwerksysteem, cen-

geintrigeerd door de Hubertuslegende. Deze legende

traal stofzuigsysteem, een elektrische lift en Pullmann

vertelt het verhaal van de bekering van Hubertus die in

schuiframen.

zijn jeugd een fanatiek jager was. Hij kwam tot inkeer, vooral onder invloed van een visioen van een edelhert met een lichtend kruis in het gewei en een stem die hem zei dat hij zijn leven zou moeten beteren, anders zou hij in de hel belanden. Nadat hij het kruis uit het gewei van het hert op zich had genomen trok Hubertus zich terug 83

park De Hoge Veluwe & Krรถller-Mรถller Museum

JACHTHUIS ST HUBERTUS 14.00 VERTREK BUS

KROLLER MULLER MUSEUM 11.30 AANKOMST BUS

Sanatorium Zonnestraal

Bart van der Salm

Het voormalige sanatorium Zonnestraal, in 1925 ontworpen door Jan Duiker i.s.m. Bernard Bijvoet en Jan Gerko Wiebenga, wordt internationaal beschouwd als pionierswerk uit de periode van het ‘Nieuwe Bouwen’. Het ensemble wordt gekenmerkt door een gelede opbouw, grote transparantie en optimalisering van materiaalen constructie-eigenschappen. Elke ruimte gaf Duiker vorm overeenkomstig de functionele eisen die er aan gesteld werden.

Het landgoed is gelegen op de flank van de Utrechtse Heuvelrug, op de overgang van het zandlandschap met heide en dennengebieden naar het veenlandschap van Loosdrecht. Duiker was vooral gecharmeerd van de abrupte overgang tussen het bosgedeelte en de heide; het bos als steun in de rug, de heide als zicht op een betere toekomst. Het ensemble met zijn horizontale opbouw contrasteert als abstract object met de organische karakteristiek van de omringende natuur. Naar de paviljoens toe was het oorspronkelijke terrein een open heidegebied waardoor men sprak van het ‘Schip op de hei’.

87

Raadhuis Hilversum

Bram van den Heuvel

Het raadhuis hoort niet bij een bepaalde stijl, maar is

tot Rijksmonument uit de periode van de ‘jongere bouw-

een ontwerp naar de kenmerkende hand van Dudok. Du-

kunst’ (1850-1940)

dok wilde met zijn ontwerp een ander gevoel oproepen dan gangbare symmetrische renaissancebouwwerken deden, en wilde hiermee de mode naast zich neerleggen en opzoek gaan naar de ware pure bouwkunst.

Hij maakte elke gevel asymetrisch, imponerend en spannend, gebruikte verschillende massa’s en eenvoudig materiaal. De hoofdvorm bestaat uit kubusvormige blokken die op een asymmetrische wijze aan elkaar zijn geschakeld en verspringen. Hiertussen bevinden zich de binnenplaatsen met een vijver. De verspringende en de horizontale belijning geeft een breed effect, dat door een 42 meter hoge toren wordt doorbroken. Speciaal voor het raadhuis liet Dudok gele, poreuze bakstenen van een afwijkend formaat (225x105x42 mm) ontwikkelen.

Tussen 1989 en 1996 is het raaduis gerestaureerd, onder andere omdat een deel van de speciale bakstenen kapot waren gevroren. Het raadhuis is vandaag de dag als museum te bezichtigen. Daarnaast is het benoemd 89

hilversum

Thijs Verdonk, Cees van der Mark

Masterplan Mediapark

van ruim 80 jaar omroepgeschiedenis. Mogelijke nieuwe

Al sinds 2000 wordt nagedacht over de uitbreiding van

functies, zoals een Grand Café, een multiplex bioscoop

het mediapark. Veranderende inzichten en technieken

of hotelfaciliteiten zullen de aantrekkingskracht van de

(multimedia) en de concurrentie van andere vestigings-

‘Media Experience’ verder versterken. Als mogelijk eind-

plaatsen voor mediabedrijven hebben geleid tot een

punt van deze ontwikkelingen wordt 2020 genoemd.

masterplan Media Park in 2002.

Doel van het plan is dat het mediapark zijn positie als

Villa VPRO

mediacluster binnen Europa zal versterken en Hilver-

Villa VPRO is het eerste gerealiseerde gebouw van

sum haar naam als mediastad behoud. De ontwikkeling

MVRDV. In dit kantoorgebouw werken 300 medewerkers

verloopt langs twee sporen: de noordelijke helft blijft een

van de VPRO, die eerst in 13 afzonderlijke villa’s gehuis-

businesspark, de zuidelijke helft wordt een bezoekers-

vest waren.

park dat veel publiek zal trekken.

Het doosvormige gebouw bezit een labyrintisch door-

Het businesspark zal nieuwe mediagerelateerde bedrij-

lopend interieur, waarin de verdiepingen met elkaar

ven huisvesten. Bovendien komt er nieuwe dienstverle-

verbonden worden door hellingbanen, vides, trappen en

ning voor de bewoners met de komst van het ´business

liften. Het gebouw heeft een volume met een vierkante

support center´, met fitnesscentrum, gezondheidscen-

plattegrond met zijden van 53 meter en een hoogte van

trum of kinderdagverblijf. In december 2006 opende ‘Me-

21 meter. De kolommen staan op een raster van 7,2 bij

dia Experience’ van het Nederlands Instituut voor Beeld

7,2 meter. De vloeren van het gebouw hellen op sommige

en Geluid zijn deuren. De ‘Media Experience’ bestaat uit

plaatsen, vormen trapvormige elementen of buigt zelfs

een interactieve presentatie en een museumcollectie

over een hoek van 180 graden.

91

hilversum

De kantoorruimtes zijn open uitgevoerd, zonder scheidingswanden. Op de begane grond zitten de studio’s en de technische ruimtes, op de eerste verdieping de entree en de drie lagen erboven de kantoorruimtes. De parkeerplaats is geïntegreerd in het gebouw, de parkeerplaats loopt door in het gebouw tot een terug geknikte vloer. Op het dak is een landschapstuin gerealiseerd. De draagconstructie is uitgevoerd in beton. In het vloerpakket van 70 centimeter zijn de installaties weggewerkt.

Voor de gevels is gebruik gemaakt van 35 soorten glas.

Afhankelijk van de zonbelasting is er (on)doorzichtiger glas toegepast.

In 1997 kreeg MVRDV zowel de Betonprijs als ook de Dudokprijs voor het ontwerp.

93

Natuurbrug Zanderij Crailoo

Sweder Spanjer, Hans-Maarten Wikkerink, Murk Wymenga

De Natuurbrug Zanderij Crailoo is het grootste ecoduct

van een kap om niet voor lichtoverlast te zorgen voor de

ter wereld. Het project, dat 14,7 miljoen euro kostte,

dieren die passeren.

werd gestart in 2002, en heeft als doel de natuurgebie-

Uit een twee jaar durend onderzoek bleek dat er dertien

den van de Vechtstreek, de ‘s-Gravelandse buitenplaat-

soorten zoogdieren regelmatig gebruik maakten van de

sen en het Spanderswoud te verbinden met de heidevel-

passage, maar ook een aantal zeldzame diersoorten.

den van het Gooi en de natuurgebieden van de Utrechtse

Ook wordt de passage jaarlijks door circa 180.000 voet-

Heuvelrug. Het is een eerste schakel in het herstellen

gangers/fietsers en 1.700 ruiters gebruikt. Gezien de

van de samenhang tussen de van elkaar geïsoleerd ge-

korte tijd dat de brug in functie is, zijn de resultaten zeer

raakte natuurgebieden op de Heuvelrug en in het Gooi.

bemoedigend.

De Natuurbrug Zanderij Crailoo is samen met de toelopen ongeveer 800 meter lang en verschilt in breedte van 50 meter tot 100 meter. De passage is vooral opgebouwd uit begroeide dijklichamen en heeft 2 kunstwerken.

Daarvan gaat één over de Naarderweg met een lengte van 30 meter en de ander overbrugt de spoorlijn tussen Hilversum en Bussum en een bedrijventerrein. Langs de zijranden is een 6 meter hoge grondwal aangelegd om geluidsoverlast tegen te gaan van het spoor, het bedrijventerrein en de provinciale weg. Bovendien zijn de verlichtingselementen bij het bedrijventerrein voorzien 95

schetsen / notities

.............. .............. .............. .............. .............. ..............

.............. .............. .............. .............. .............. ..............

.............. .............. .............. .............. .............. ..............

.............. .............. .............. .............. .............. ..............

.............. .............. .............. .............. .............. ..............

.............. .............. .............. .............. .............. ..............

.............. .............. .............. .............. .............. ..............

.............. .............. .............. .............. .............. ..............

.............. .............. .............. .............. .............. ..............

.............. .............. .............. .............. .............. ..............

.............. .............. .............. .............. .............. ..............

.............. .............. .............. .............. .............. ..............

.............. .............. .............. .............. .............. ..............

.............. .............. .............. .............. .............. ..............

.............. .............. .............. .............. .............. ..............

.............. .............. .............. .............. .............. ..............

.............. .............. .............. .............. .............. ..............

.............. .............. .............. .............. .............. ..............

.............. .............. .............. .............. .............. ..............

.............. .............. .............. .............. .............. ..............

.............. .............. .............. .............. .............. ..............

.............. .............. .............. .............. .............. ..............

.............. .............. .............. .............. .............. ..............

.............. .............. .............. .............. .............. ..............

.............. .............. .............. .............. .............. ..............

.............. .............. .............. .............. .............. ..............

.............. .............. .............. .............. .............. ..............

.............. .............. .............. .............. .............. ..............

.............. .............. .............. .............. .............. ..............

.............. .............. .............. .............. .............. ..............

.............. .............. .............. .............. .............. ..............

.............. .............. .............. .............. .............. ..............

.............. .............. .............. .............. .............. ..............

.............. .............. .............. .............. .............. ..............

.............. .............. .............. .............. .............. ..............

.............. .............. .............. .............. .............. ..............

.............. .............. .............. .............. .............. ..............

.............. .............. .............. .............. .............. ..............

.............. .............. .............. .............. .............. ..............

.............. .............. .............. .............. .............. ..............

97

deelnemers / colofon Laura Agterberg

Chun Hin Leung

Edgar van Vliet

Begeleiders

Tugrul Avuclu

Roy van Maarseveen

Peter Vredeveld

Rogier van den Berg

Lissy Bonavera

Cees van der Mark

Marielle Wetter

Nico van Bockhoven

Marije Brans

David Meijer

Wesley Wijnands

Steven Delva

Rob Brink

Evelien de Mey

Hans Maarten Wikkerink

Elsbeth Falk

Michiel Brongers

Tim Poppe

Murk Wymenga

Marjoleine Gadella

Esther Brun

Egle Ramanauskaite

Michiel van Zeijl

Aart Oxenaar

Lina Bulovaite

Annabel Rodriguez

Frank van Zuilekom

Patricia Ruisch

Eva Engele

Bart van der Salm

Machiel Spaan

Sylvia Hendriks

Ramon Scharff

Marieke Timmermans

Bram van den Heuvel

Christiaan Schuit

Maarten Hoeijmakers

Rolinde de Smidt

Gastsprekers

Marion van Kampen

Sweder Spanjer

Hans Hondebrink

Han Konings

Gerben Strikwerda

Kees Hund

Mathe van Kranenburg

Dennis Tjon A Hen

Klaasjan Wardenaar

Martijn Kwant

Pim van Tol

Jori Wolf

Ilse Landwehr Johann

Esther van der Tuin

Freek Leber

Ignas Uogintas

Jaap Leek

Thijs Verdonk

Chefs d’ équippe Annelies Bloemendaal Robbert Jongerius Gerben Strikwerda

Gidsmakers Hannah Schubert Auke Wissing Milad Pallesh

Foto omslag Rietveld Paviljoen | Kröller Müller Museum (Milad Pallesh)

Foto voorwoord Atlanterhavsvegen Norway | Atlanyic Bridge

99