Metropolitaan Drinkwaterpark Antwerpse Kempen_Simon Verbeeck

METROPOLITAAN DRINKWATERPARK ANTWERPSE KEMPEN De Kempense zandgronden als duurzame drinkwaterbatterij voor een steeds waterschaarser Vlaanderen

1

Thesis Juni 2019 Simon Verbeeck Msc Landschapsarchitectuur Academie Van Bouwkunst Amsterdam Mentor: Lodewijk van Nieuwenhuijze Commissie: Steven Delva | Jorryt Braaksma Toegevoegde leden examen: Marieke Timmermans | Niké van Keulen

Visualisatie van het narratief

Verdiepend essay

De essentie

Leeswijzer hoofdstukken

Inhoud De zoektocht

4 - 37

I Aanleiding II Probleemstelling III Opgave

14 - 23

Het voorstel

38-145

IV Visie en concept V Masterplan VI Vier ruimtelijke ingrepen VII Duurzame drinkwaterwinning VIII Fasering IX Opschaalbaarheid X Raadplegingen

Atlas van eigen vooronderzoek

6 - 13

24 - 37

40 - 51 52 - 57 58 - 119 120 - 127 128 -129 130 -137 138 - 145

146 - 259

DE ZOEKTOCHT

6

I Aanleiding DE ESSENTIE:

Vlaanderen bevindt zich in een unieke situatie als een Delta met erg beperkte waterbronnen. Er komt zeer weinig water binnen via de grote internationale rivieren, waardoor het gewest vooral afhankelijk is van lokaal regenwater dat als grondwater opgeslagen wordt. Sinds 2010 is er echter een toenemende verdroging van dit grondwater. De grondwatercrisis zorgt nu al voor regionale beperkingen en sancties voor watergebruik en dreigt te escaleren tot een echte grondwaterramp, waarbij de overheid met een afschakelplan vanaf 2020 de kraan moet dichtdraaien met als gevolg dat de levenskwaliteit maar ook de regionale economie in het gedrang komt. Vlaanderen bevindt zich op een kantelpunt en moet nu daadkrachtig handelen. Hierbij is het essentieel om eerst de achterliggende processen van deze grondwaterverdroging te vatten.

Omdat regionale landschapsarchitectuur en systeemonderzoek in Vlaanderen onbestaand is en dit mij enorm aansprak ben ik als student landschapsarchitectuur naar Nederland gekomen. In deze thesis benader ik het Vlaamse grondwatervraagstuk met de kennis die ik in Nederland opgedaan heb via professionele en academische projecten. In ons vakgebied wordt een nieuwe stroming van klimaatrobuuste grootschalige visies steeds prominenter en noodzakelijk.

Het verduurzamen van het landschap beperkt zich niet meer tot een vorm van ‘acupunctuur interventies’ in stedelijke omgevingen, maar richt zich tot problematische grootschalige landschappen met verzilting, overstromingen, bodemdaling, kustbescherming en droogte als drijfveer en biodiversiteit, duurzame landbouw en recreatie als meekoppelkansen. De globale dreigingen zijn ernstig en als ontwerpers moeten we het aandurven om deze uitdaging aan te gaan en voorstellen te formuleren om een klimaatrobuust en duurzaam toekomstperspectief voor deze landschappen te schetsen.

7

VERDIEPEND ESSAY: − Beperkte bronnen: afhankelijk van lokaal grondwater

zomerkwartalen

Vlaanderen bevindt zich in een unieke situatie

van de totale winning) nog aan onduurzame

als een Delta met erg beperkte waterbronnen.

gespannen winning (gem.161.528.000 m³ per

Met 860 – 1466 m³ per inwoner per jaar

jaar), terwijl de voeding van deze gespannen lagen

positioneert Vlaanderen zich helemaal onderaan

evenwel zeer traag verloopt en zelfs verschillende

de waterbeschikbaarheidsindex van de Europese

eeuwen kan duren. Met 2 mm per jaar bereikt maar

landen. In vergelijking tot de andere landen

1% van de neerslag deze diepere lagen. Met een

komt er zeer weinig water binnen (28.8% van

extractie die groter is dan de aanvulling dalen deze

alle waterbronnen) via de grote internationale

grondwaterlichamen met gem. 2cm per jaar. Lokaal

rivieren (gem. 2.946.313.872 m³ per jaar) waardoor

vormen er zich zelfs depressiekegels van 100

Vlaanderen zo goed als volledig (71.2% van alle

meter. Deze manier van winning is onherroepelijk

waterbronnen) afhankelijk is van regenwater

eindig en het Vlaamse beleid zet nu meer in op een

(gem. 10.222.632.000 m³ per jaar), waarbij de

freatische winning, waarbij de grondwaterlichamen

watervoorraad gevormd wordt door het aandeel

elk jaar door directe infiltratie van neerslag worden

dat als grondwater opgeslagen wordt. Daarbij kent

aangevuld. Dit is zeker een duurzame manier

Vlaanderen een intensief ruimte- en landgebruik

van grondwaterwinning, want er kan nooit meer

op een kleine oppervlakte (13.522 km2). Met een

gebruikt worden dan er jaarlijks hernieuwbaar

gemiddeld waterverbruik van 725.231.000 m³

wordt aangevuld. De grondwaterlichamen waar

per jaar ligt er dus een enorme hypotheek op het

deze freatische winning in Vlaanderen mogelijk

regenwater dat op deze beperkte oppervlakte valt

is en ook wordt uitgevoerd bevinden zich in de

waarvan er jaarlijks gemiddeld 59.52% verdampt

zandgronden van de Kempen en de Pleistocene

door evapotranspiratie (gem. 6.084.900.000 m³

riviervalleien. Door de hoge infiltratiecapaciteit

per jaar) en er een neerslagoverschot overblijft

van de zandbodem kan hier snel veel regenwater

van 4.137.732.000 m³ per jaar. Om dit met een

makkelijk infiltreren. Deze bodems zijn te

vergelijking te duiden gebruikt Vlaanderen

vergelijken met sponzen die veel water kunnen

evenveel water als Portugal (dat met 7000 m³

ophouden en bergen.

per inwoner per jaar het gemiddelde vormt van

Sinds 2010 is er evenwel een toenemende

de waterbeschikbaarheidsindex) en dat op een

verdroging van deze freatische

oppervlakte die bijna 7 keren kleiner is. In essentie

grondwatervoorraad. Elk zomerkwartaal staan de

is Vlaanderen volledig afhankelijk van een kleine

freatische grondwaterlichamen kritisch laag, met de

voorraad aan grondwater, jaarlijks aangevuld

zomers van 2017, 2018 en (wellicht ook) 2019 als

door regenwater. Deze beperkte voorraad waar

hoogtepunt. De voorraad waarvan Vlaanderen zo

Vlaanderen van afhankelijk is, is sinds kort

afhankelijk is wordt dramatisch ontoereikend om

seizoensgebonden

de regio van voldoende water te voorzien.

aan het verdrogen tijdens de zomerkwartalen.

8

− Toenemende verdroging van de grondwaterreserves tijdens de

Vlaanderen deed voor een groot aandeel (31,6%

− Grondwatercrisis wordt ramp De gevolgen zijn nu al merkbaar. De verdroging van de grondwatervoorraad tijdens

de zomerkwartalen was zo extensief dat de

Vlaanderen bevindt zich op een keerpunt en moet

waterbedrijven een alarmfase voor droogte tijdens

nu handelen om de watervoorraad te verzekeren

de zomer van 2018 van kracht lieten gaan in heel

en een grote ramp te voorkomen. Daarbij is

Vlaanderen. Het gevolg was een verbod op het

het essentieel om eveneens de achterliggende

gebruik van leidingwater om auto’s te wassen,

processen te begrijpen die de verdroging van dit

tuinen te besproeien en zwembaden te vullen

grondwater veroorzaken.

omdat er anders niet genoeg drinkwater overbleef om het land te bedienen. Overtreders kregen straffen die varieerden van geldboetes tot zelfs gevangenisstraffen.

Afgezien van het gebrek aan drinkwater en dus de leefbaarheid die in gedrang komt, kreunen ook de vormen van landgebruik die afhankelijk zijn van bodemvocht onder deze zomerse verdroging.

Vooral in de zandstreken lijdt de landbouw enorme verliezen door mislukte oogsten. In de steden (bijvoorbeeld in 2018 in Antwerpen) stierven ĂŠĂŠn op de tien bomen en ook vele private tuinen kenden een massale planten- en bomensterfte.

Deze crisis is evenwel nog maar het begin, maar kan uitmonden in een echt rampenscenario voor Vlaanderen. Bij business as usual zal de leidingwaterkraan dichtgaan omdat er gewoon niet voldoende water is om het hele land te bedienen.

De Vlaamse Overheid is momenteel bezig met een afschakelplan dat vanaf 2020 van kracht zal gaan om te bepalen wie voorrang krijgt om water te gebruiken. Wat uiteraard een zeer gevoelige kwestie is. Want wie krijgt er voorrang? De gezinnen, de industrie of de landbouw en hoe verhouden deze zich tot elkaar? Door de droogteramp komt dus niet alleen de leefbaarheid maar ook de regionale economie in het gedrang. In de landbouw zullen de mislukte oogsten zich ook verder verspreiden naar de zandleem en leemstreken. Maar de toekomstperiode die de hele landbouw sector zal ontwrichten kan door de experten nog niet worden bepaald, omwille van een veelheid aan onzekere factoren.

9

Het is duidelijk dat het zo niet verder kan.

− Beperkte bronnen: afhankelijk van lokaal grondwater

10

Visualisatie van het narratief

gem. 27 mÂł/s

!

gem. 105 m³/s

Neerslag

71.2%

gem. 10.2 mio m³/jaar

Internationale rivierinstroom

gem. 2.9 mio m³/jaar

28.8%

Vlaanderen heeft echte regenrivieren Aanvoer debiet en oppervlakten deelstroomgebieden Bovenschelde Zeeschelde-Rupel Nete Dijle Zenne Dender

1.679

9

1.059

27 Bovenloop

3.577

km²

Bovenloop

21

m³/s

10.123

11 1.169

1.374

25

12

11

− Toenemende verdroging van de grondwaterreserves tijdens de zomerkwartalen

!

12

Visualisatie van het narratief

− Grondwatercrisis wordt ramp

!

!

!

!

!

!

!

Leefbaarheid

? ? ?

Regionale economie

Voedselproductie

13

14

II Probleemstelling DE ESSENTIE:

Integraal landschappelijk systeemonderzoek is onbestaand in Vlaanderen. Door het uitvoeren van eigen GIS-analyses en berekeningen op aangevraagde data van wetenschappers ben ik erin geslaagd om door te dringen tot de ‘crux’ van de grondwatercrisis. Het Vlaamse landgebruik kan geïnterpreteerd worden als een drainage machine die erop gericht is om water zo snel mogelijk af te voeren. Als resultaat van de verharding en riolering is er een substantieel verminderde grondwatervoeding in de infiltratiegebieden. Door de ontwatering van valleien voor woning- en landbouw wordt het grondwater niet vastgehouden in de kwelgebieden, maar net afgevoerd. Er is geen buffering meer aanwezig in het grondwatersysteem. Om een metafoor te gebruiken: je kan het Vlaamse grondwatersysteem vergelijken met een badkuip waaruit de badstop is getrokken, terwijl de lopende kraan het water rechtstreeks in de afvoer loost. De recente kurkdroge zomers zorgen niet voor aanvulling en zo ontstaat er tijdens deze zomers zelfs heuse waterschaarste. Vlaanderen heeft geen traditie met planning op systeemniveau en de ambitiedocumenten die worden opgesteld bieden enkel ontoereikende en onsamenhangende ingrepen. Het herstellen van de buffercapaciteit van de grondwaterlichamen vereist echter een totale verbouwing van Vlaanderen, hetgeen politiekeconomisch binnen een aanvaardbaar tijdsbestek niet haalbaar is. De urgentie is hoog, erg hoog!

Zijn er misschien andere manieren om Vlaanderen opnieuw van water te voorzien en wat zou de rol van ruimtelijk ontwerp hierin kunnen zijn?

15

VERDIEPEND ESSAY: − Samenvoegen van onderzoek

er jaarlijks infiltreert (gem. 3.177.670.000 m³ per

Vlaanderen heeft geen traditie met regionale

jaar). Om terug te komen op de metafoor van het

planning en onderzoek. Veel onderzoek gebeurt

bad : er zit dus geen badstop meer in, er is geen

sectoraal en de uitvoering is vooral gericht op

buffering en het bad loopt constant leeg.

het oplossen van specifieke problemen, zoals het

De tweede oorzaak voor de grondwaterverdroging

‘sigma’ plan dat zich bij voorbeeld enkel richt op

komt door een verminderde grondwatervoeding

gecontroleerde overstromingen). Om een totaal

Een 12,5% (d.i. gem. 520.951.695 m³ per jaar) van

beeld te krijgen van de achterliggende processen

het neerslagoverschot kan niet infiltreren omdat

en problematiek van de grondwaterverdroging

het via verharding, riolering en gekanaliseerde

heb ik verschillende wetenschappers van Vlaamse

rivieren direct naar de Noordzee stroomt. Dit is

universiteiten en overheidsinstanties benaderd die

te vergelijken met het volledig openzetten van

hun data en onderzoek met mij gedeeld hebben.

de badkraan zodat het water rechtstreeks in de

Ik heb vervolgens hun data via GIS geanalyseerd

afvoerleiding komt. In essentie is er dus niet alleen

en gekwantificeerd om een inzicht te krijgen in de

een verminderde grondwateraanvulling, maar het

problemen die zich voordoen en waar mogelijke

water dat wel kan infiltreren wordt vervolgens

oorzaken liggen. Omdat dit een lang en eerder

niet vastgehouden door de gedraineerde valleien.

technisch verhaal is, heb ik dat doorgeschoven naar

Vlaanderenzit dus met een grondwatersysteem

een atlas in de bijlagen1. De crux van dit verhaal

zonder berging. Het Vlaamse landgebruik is erop

heb ik samengevat in een metafoor waarnaar ik

gericht om water zo snel mogelijk af te voeren,

telkens weer verwijs.

niet om het vast te houden. Het vormt een heuse drainagemachine.

− De crux van de grondwater verdroging in een metafoor

nl. de verdroging van het grondwater tijdens de

De natuurlijke werking van een grondwaterlichaam

zomerkwartalen. Het water dat infiltreert in de

is te vergelijken met een badkuip. Door het

grondwaterlichamen stroomt er weer uit, maar

regenwater (de aanvoerleiding) dat infiltreert (de

zolang het door regen wordt aangevuld blijft het

kraan) vult het grondwaterlichaam (het bad) zich.

op peil. Sinds enkele jaren krijgt Vlaanderen tijdens

Door de kwelafvoer naar de rivieren (de afvoerput

de zomerkwartalen zeer weinig neerslag (388 mm)

en afvoerleiding) is er grondwater verlies (loopt het

waardoor er geen noemenswaardige aanvulling

bad leeg).

is (verdamping -361 mm en oppervlakkige

Dit brengt mij bij de eerste oorzaak van de

afvoering 33 mm is groter dan grondwatervoeding

grondwaterverdroging.Vlaanderen heeft sinds

-5 mm), het grondwater blijft draineren en de

1950 maar liefst 75% van de kwelgebieden

grondwaterlichamen verdrogen.

gedraineerd voor landbouw en verstedelijking.

Daarom stelt de vraag zich of het mogelijk is om

Om deze gebieden droog te houden wordt er dus

de buffercapaciteiten van de Vlaamse freatische

constant grondwater, dat dagzoomt, afgevoerd.

grondwatersystemen te herstellen? En wat doet

Hierdoor wordt er zelfs meer dan tweemaal zoveel

Vlaanderen nu al?

water afgevoerd (gem. 6.777.991.576 m³ per jaar

16

Dit brengt mij bij de derde en laatste oorzaak,

- grootschalige kwelpatronen uit diepe lagen) dan

− Vlaamse traditionele planning vs. noodzakelijke ingrepen op

systeemniveau onhaalbaar Vlaanderen heeft geen traditie met regionale planning en derhalve is er ook voor dit probleem een ‘actieplan droogte en wateroverlast 2019 -2021’ opgesteld dat enkel vanuit ambities lokaal onsamenhangende ingrepen voorstelt, zoals bijvoorbeeld het verwijderen van verharding om de infiltratie te bevorderen. Maar als de vallei nog altijd sterk gedraineerd wordt heeft ook dit weinig zin.

Om terug te komen op de metafoor van het bad.

Indien het water uit de kraan het bad terug vult maar de stop er nog niet op staat, loopt het bad vooralsnog leeg. Dergelijke ingrepen werken enkel indien er binnen het gehele stroombekken integraal gewerkt wordt aan de relaties tussen inzijg- en kwelgebied. Daarenboven is het niet mogelijk om het landschappelijk systeem in heel Vlaanderen te herstellen: dan zouden hele steden onder water gezet moeten worden en zouden winstgevende landbouwgronden hun functie verliezen. Daarbij komt nog dat het herstellen van de buffercapaciteit van het grondwater een totale verbouwing zou betekenen die niet alleen onbetaalbaar is maar ook niet op korte termijn uitvoerbaar is. Terwijl de grondwaterramp dringend is en een snellere en toereikende oplossing vraagt.

Indien een herstel van het landschappelijk systeem niet haalbaar is, wat zou de rol van ruimtelijk ontwerp kunnen zijn bij een dergelijke droogtecrisis? Zijn er andere manier die haalbaarder zijn, zowel politiek-economisch en financieel om binnen een aanvaardbaar tijdsbestek Vlaanderen opnieuw van water te voorzien?

17

− Samenvoegen van onderzoek (zie atlas van eigen vooronderzoek p 146 - p 259.)

oorzaken i.h landgebruik

impact op hydrologie

conclusies

gem. jaarlijkse neerslagoverschot

100%

4.137.732.000 m3/jaar

mm/jaar 207 - 353 353 - 388 388 - 416 416 - 444 444 - 470 470 - 496 496 - 522 602 - 705 705 - 757

gem. jaarlijkse infiltratie

- 76.79%

3.177.670.000 m3/jaar

18

Visualisatie van het narratief

gem. jaarlijkse oppervlakkige afstroming 23.21%

-

987.106.000 m3/jaar

− De crux van de grondwater verdroging in een metafoor

12.5% minder grondwatervoeding: Riolering en verharding infiltratiegebieden gem. 520.951.695 m³/jaar

213% actuele grondwatervoeding dagzoomt en afgevoerd: 75% kwelgebieden constant gedraineerd gem. 6.777.991.576 m³/jaar (actuele infiltratie: gem. 3.177.670.000 m³/jaar + grootschalige kwelpatronen: gem. 3.600.321.576 m³/ jaar.)

Geen buffering in het watersysteem: Freatische grondwaterlichamen lopen continu leeg Vlaams landgebruik vormt een drainagemachine

!

Afname zomerse neerslag: Seizoenale grondwaterverdroging

19

− Ruimtelijke inname landgebruik hypothekeert hydrologische functies landschap

20

Visualisatie van het narratief

Afvoer op Noordzee

Infiltratiegebieden Ruimte voor infiltratie Landgebruik vermindert infiltratie Oppervlakkige afstroming neerslag Verstedelijking gerioleerd 314 - 605 mm/jaar Verstedelijking 221 - 314 mm/jaar Naaldbos 164 - 221 mm/jaar Akkerbouw op leem (winter) 107 - 164 mm/jaar Overige akkerbouw 41 - 107 mm/jaar (Vlaanderen krijgt gem. 756 mm/jaar neerslag)

Kwelgebieden Ruimte voor oppervlaktewater Gedraineerd voor landbouw en verstedelijking.

75% van kwelgebieden Ruimte voor oppervlaktewater 2005: 64.889 ha Ruimte voor oppervlaktewater tot 1950: 243.555 ha

Hydrologische landschapsstructuur kwelgebieden infiltratiegebieden droge zandgronden (hoge infiltratiecapaciteit) 4111 - 4500 m続/ha/jaar

natte zandgronden (matige infiltratiecapaciteit) 3176 - 3547 m続/ha/jaar

zandleemgronden (lage infiltratiecapaciteit) 2029 - 2417 m続/ha/jaar

370 - 1023 m続/ha/jaar

21

leemgronden (zeer lage infiltratiecapaciteit)

− Vlaamse traditionele planning

22

Visualisatie van het narratief

Ambities en onsamenhangende ingrepen

Infiltratieherstel zonder herstel buffercapaciteit kwelgebieden heeft weinig zin

− Versus noodzakelijke ingrepen op systeemniveau onhaalbaar Rol van ruimtelijk ontwerp? procesexperimenten ❶ Grondwaterverdroging tegengaan door regionaal systeemherstel: niet haalbaar 1.357.548 ha economisch landgebruik in de kwelgebieden

❷ Lokale ingrepen in de publieke ruimte: weinig effect Geen systeemherstel: nog altijd afgevoerd

23

24

III Opgave DE ESSENTIE:

Doorheen de seizoenen krijgt Vlaanderen een ander neerslagpatroon, met een sterke toename in de winter en een sterke afname in de zomer. De grote opgave waar Vlaanderen voor staat is het bergen van deze winterse overvloed om tegemoet te komen aan de zomerse schaarste. De grootste oplossingen zitten buiten het ruimtelijk ontwerp door minder aanspraak te doen op het grondwater. Een omschakeling van het gebruik van grond- naar regenwater door private regenwateropslagsystemen kan al 75% van de watervraag verzekeren. Een transitie in de landbouw naar bewerkingstechnieken die meer bodemvocht vasthouden (zoals ondiep ploegen) en het gebruik van droogtetolerante gewassen kunnen eveneens een oplossing bieden en zijn door het drogere en warmere klimaat sowieso onoverkomelijk.

Maar het is een feit dat Vlaanderen van grondwater afhankelijk blijft voor een voorraad drinkwater van topkwaliteit. De zandgronden van de Kempen zijn daarbij ideaal om als drinkwaterbatterij te dienen omdat ze veel kunnen infiltreren en bergen en een zuiverende werking hebben. Daarom is er dringende nood aan integraal regionaal ontwerp waarbij binnen stroomgebieden infiltratie en kwelgebieden samen aangepakt worden. Één deelbekken in de Kempen kan jaarlijks voldoende drinkwater genereren om heel Vlaanderen te voorzien. Om deze uitdagende transformatie te realiseren is er ontwerpkracht nodig met als doel het verdrogende landgebruik te transformeren tot een drinkwaterbatterij die ook een nieuw toekomstperspectief biedt voor de landgebruikers. Als uitwerking stel ik voor om dit te realiseren in het bekken van de Beneden Schijn bij Antwerpen.

De vele onbebouwde stedelijke percelen, de verdroogde verloederde landbouw en de naaldbossen die hun productiefunctie verloren hebben, maken een ingrijpende transitie hier zeker haalbaar. Daarbij komt nog dat de ligging nabij een grootstad als Antwerpen ervoor zal zorgen dat de nieuwe landschappen en bijkomende recreatieve kansen veel meer mensen zullen raken dan initiatieven in het achterland.

25

VERDIEPEND ESSAY: − Veranderde neerslagpatronen, een kans voor Vlaanderen

in gang gezet. Zo is het momenteel bij alle nieuwbouw- of verbouwingsprojecten verplicht om

Vlaanderen ligt geografisch precies op een locatie

een regenwaterput te slaan van minstens 5000 liter.

met een neerslagtoename (+65 tegen 2050) in

Dit is in feite een relatief bescheiden ingreep, maar

het winterkwartaal en een neerslagafname (-49%

met een heel groot effect. Hieraan zijn nog andere

tegen 2050) tijdens het zomerkwartaal. Terwijl

ingrijpende voordelen verbonden. Momenteel

Scandinavië net het hele jaar een sterke toename

wordt er zeer veel leidingwater van hoge kwaliteit

krijgt en Spanje een sterke afname. De opgave

voor laagwaardige doeleinden gebruikt. Door de

waar Vlaanderen voor staat is het realiseren van

overschakeling op regenwater kan dit tot 90%

opslagsystemen die werken als waterbatterijen, die

verminderd worden. De verhouding regenwater

zich met de winterse neerslag overvloedig opladen

(60%) en afvalwater (40%) zorgt nu voor sterk

en dit bufferen om de zomerse schaarste te kunnen

verdunde zuiveringen in de RWZI’s en zou door

overbruggen.

het opvangen en hergebruik van regenwater

Maar wat indien het niet haalbaar is

evolueren tot een meer efficiënte en goedkopere

om de buffercapaciteit van de Vlaamse

onverdunde zuivering van 20% regenwater en 80%

grondwaterlichamen te herstellen? Hoe kunnen

afvalwater. Het aandeel leidingwater vervangen

we dit water dan opslaan? En zou hier een rol

door regenwater zou een vermindering van

kunnen weggelegd zijn voor ruimtelijk ontwerp en

316.000.000 m³ grondwater per jaaropleveren. Een

landschapsarchitectuur?

bijkomend voordeel is dat 77% van het regenwater dat normaal versneld via verharding, riolering en

26

− Transitie 1: omschakeling van grond- naar regenwater buiten ruimtelijk ontwerp

waterweg wordt afgevoerd en zelfs overstromingen veroorzaakt, nu lokaal wordt gebufferd, gebruikt en vertraagd afgevoerd. Dus ook op gebied van

De grootste waterverbruikers in Vlaanderen

waterveiligheid is er een enorme impact.

zijn de huishoudens (40.1% totaal verbruik), die

Het blijft alleen de vraag hoe de overheid

momenteel zeer veel hoogwaardig grondwater

particulieren en bedrijven kan verplichten om

(leidingwater) gebruiken voor laagwaardige

regenwateropslagsystemen aan te leggen. Men is

doeleinden. De grootste uitdaging waar

nu ook verplicht om zelf een verbinding met het

Vlaanderen voor staat is geen ruimtelijkeopgave,

riool of een beerput te hebben. De nood is hoog

maar deze van het selectief watergebruik. Door

en deze transitie moet zeker vanuit het beleid

het toevoegen van particuliere ondergrondse

aangestuurd worden. Maar het is tegelijkertijd

regenwateropslagsystemen in heel Vlaanderen zou

duidelijk dat 12% van de watervraag voor

74% van de totale watervraag (gem. 475.970.000

laagwaardig water (78.920.000 m³ per jaar) niet

m³ per jaar) verzekerd kunnen worden. Dit is

met regenwateropvang kan worden opgelost. Dit

natuurlijk een gigantische opgave, maar het

betekent een groter percentage dan het aandeel

is niets in vergelijking met het herstel van de

neerslag dat op verharde oppervlakten valt. Dit

buffercapaciteiten van de grondwaterlichamen. In

aandeel zit bij de gebruikers uit de energiesector

principe is dit minder ingrijpend dan de historische

en de landbouw. De oplossingen hiervoor kunnen

aanleg van de riolering en zijn er al onderdelen

wellicht gevonden worden in circulair watergebruik en adaptieve technieken.

Vlaanderen een duurzame drinkwaterbatterij kan

− Transitie 2: Adaptatie in de landbouw buiten ruimtelijk ontwerp

worden aangelegd voor de freatische opslag van de winterse neerslag ten behoeve van de zomerse droogte, steekt het Kempens aquifersysteem er

Vlaanderen evolueert stilaan naar een droger

met kop en schouders bovenuit. Het Kempens

en warmer klimaat, waardoor op termijn de

aquifersysteem is geologisch ideaal voor

huidige landbouwmodaliteiten in Vlaanderen

duurzame drinkwaterproductie. Door de hoge

niet meer mogelijk zullen zijn. De overschakeling

infiltratiecapaciteit van de toplaag en het dikke

naar een duurzame landbouw in een nieuw

freatisch zandpakket kan hier veel water infiltreren,

klimaat is geen ruimtelijke opgave, maar komt

maar dus ook veel water geborgen worden. Door

er tevens op neer dat individuele landbouwers

de zuiverende werking van de zandgronden

ingrijpende maatregelen moeten nemen, zoals

worden schadelijke stoffen, bacteriën en virussen

het aanpassen van hun bewerkingstechnieken om

verwijderd en blijft er water van topkwaliteit

meer bodemvocht te behouden (bijvoorbeeld

over. Het is onmogelijk om de ingrepen over

minder diep ploegen, groenstroken toevoegen,..)

de Kempen te verspreiden door bijvoorbeeld in

en het telen van gewassen die droogtetolerant

één waterbekken de drainering van de valleien

zijn (bijvoorbeeld met een diep wortelgestel of

tegen te gaan en in een ander waterbekken de

nettechnieken zoals dry farming), het gebruiken

infiltratie te herstellen. Er is daarentegen nood

van druppelirrigatie (tot 70% minder watergebruik)

aan een integrale aanpak van infiltratiegebieden

en het reinigen met regenwater. Experten terzake

en kwelgebieden binnen dezelfde stroombekkens,

kunnen evenwel nog niet bepalen wanneer deze

zodat het grondwater wordt aangevuld én

overschakeling zal moeten ingevoerd worden,

vastgehouden. Één deelbekken in de Kempen

omdat dit ook sterk afhankelijk is van streek tot

kan op jaarbasis genoeg grondwater aanvullen

streek.

en vasthouden om heel Vlaanderen te voorzien.

Vooral in de zandgronden zal deze adaptatie snel

Om deze uitdagende transformatie te kunnen

nodig zijn, maar uiteindelijk ook in de zandleem en

realiseren is er ontwerpkracht nodig met als doel

de leemstreken. Maar het is alleszins zo dat door

het verdrogende landgebruik te transformeren

het afstemmen van de landbouw op een drogere

tot een drinkwaterbatterij die ook een nieuw

toekomst het grondwater ook minder wordt

toekomstperspectief biedt voor dat gebied. Als

aangesproken.

uitwerking stel ik voor om dit te realiseren in het bekken van de Beneden Schijn in de Antwerpse

− Drinkwaterproductie verzekeren: nood aan ruimtelijk ontwerp

Kempen. De vele onbebouwde stedelijke percelen, de verdroogde verloederde landbouw en de naaldbossen die hun productiefunctie verloren hebben, maken een ingrijpende transitie hier zeker

Vlaanderen evenwel afhankelijk van het grondwater

haalbaar. Daarbij komt nog dat de ligging nabij

. Na de bovenvermelde transitie naar regenwater

een stad als Antwerpen ervoor zal zorgen dat de

komt dit op 13% van de watervraag (gem.

nieuwe landschappen en bijkomende recreatieve

87.000.000 m³ per jaar). Als we kijken waar er in

kansen veel meer mensen zullen raken dan initiatieven in het achterland.

27

Voor water van hoge kwaliteit – drinkwater - blijft

− Veranderde neerslagpatronen, een kans voor Vlaanderen: Aanleggen opslagsystemen voor regenwater: de opgave waar Vlaanderen voor staat

28

Visualisatie van het narratief

Winterkwartaal: toename +65% tegen 2050

Š MIRA klimaatrapport 2015 - KU Leuven

(2071 - 2100 vgl. 1975 - 2000 RCP8.5 scenario)

Zomerkwartaal: afname -49% tegen 2050

(2071 - 2100 vgl. 1975 - 2000 RCP8.5 scenario)

© MIRA klimaatrapport 2015 - KU Leuven

29

− Transitie 1: omschakeling van grond- naar regenwater buiten ruimtelijk ontwerp

74 % watervraag! gem. 475 mio mÂł/jaar

Mogelijke omschakeling waterverbruikers huishoudens: 40.1%

30

Visualisatie van het narratief

90%

industrie: 36.8%

27%

energie 12.4%

18%

Gigantische opgave: al onderdelen op gang gekomen

landbouw:10.7%

31%

Handel/diensten: 5.3%

90%

− Transitie 2: Adaptatie in de landbouw buiten ruimtelijk ontwerp Adaptatie onoverkomelijk: ligt bij individuele boer

© Agrio Melkvee vakblad

Andere bewerkingstechnieken

© Agrio Melkvee vakblad

Droogtetolerante gewassen

31

© Bold business: is dry farming the answer to water shortages?

32

Visualisatie van het narratief

− Drinkwaterproductie verzekeren in de zandgronden van de Kempen

− Drinkwaterproductie verzekeren: nood aan ruimtelijk ontwerp

Aquifer: infiltratie en buffering Aquitard: geen watervoerend pakket

33

34

Visualisatie van het narratief

− Infiltratiecapaciteit toplaag en dikte freatische lagen

Zand

++

Zandleem

+

Leem

-

Klei

-

Aquifer: infiltratie en buffering Aquitard: geen watervoerend pakket

− Kempens aquifersysteem ideale drinkwaterbatterij voor Vlaanderen

35

− Beneden Schijn bekken bij Antwerpen als drinkwaterbatterij voor Vlaanderen

Ingrijpende transitie en nieuwe landschappelijke condities: meer mensen profijt van bij Antwerpen versus achterland

❸

Ingrepen verspreid toepassen niet effectief

❶

❷ Deelbekkens

36

Visualisatie van het narratief

Kempens aquifersysteem

Antwerpen

â?ś Enkel herstel grondwatervoeding infiltratiegebieden

â?ˇ Enkel herstel grondwaterconservering kwelgebieden

â?¸ Systeemherstel infiltratie - en kwelgebieden

37

38

Visualisatie van het narratief

HET VOORSTEL

39

40

IV Visie en concept DE ESSENTIE:

Een systeemherstel van de infiltratiecapaciteit van de zandruggen en de buffercapaciteit van de valleien maakt van het Beneden Schijnbekken een grote waterbatterij. Het grondwater wordt aangevuld door de naaldbossen terug om te vormen tot infiltrerende stuifduinen en door het effluent van de verstedelijking naar de zandruggen op te pompen en te infiltreren. Het grondwater wordt geconserveerd door in de open valleien de ingedijkte rivieren terug te verbinden met hun overstromingsvlakten en het waterpeil in de (met kleine terpen) bebouwde valleien tot het maaiveld op te zetten. Tegelijkertijd zorgen deze nieuwe landschappelijke condities ervoor dat ook huidige lokale problemen worden aangepakt: de verdroging van de veeteelt en tuinen in de valleien, de bosbranden die in de Kempense naaldbossen steeds meer voorkomen en tal van ongezuiverde lozingen van zwart water die het oppervlaktewater vervuilen. De infiltratie- en buffercapaciteit van deze enorme waterbatterij wordt instandgehouden door het ontwerpen van ecosystemen waarin dieren worden ingezet als landschapsingenieurs die het landschap low cost beheren en transformeren.

Deze drinkwaterecosystemen bieden tevens nieuwe toekomstperspectieven voor de landeigenaren en voor de natuur zelf. Door het uitbetalen van de ecosysteemdiensten van deze percelen in de drinkwaterproductie (kwantiteit en kwaliteit) en de natuurondersteunende duurzame vormen van landbouw die mogelijk zijn kunnen ze de landeigenaar meer opleveren dan dan momenteel het geval is. Deze vorm van een ‘watermarket’ wordt in vele internationale waterbekkens al succesvol toegepast. De dieren die worden ingezet in de nieuwe ecosystemen zijn keystone species: ze creĂŤren en onderhouden een rijk en divers habitat voor een biodiverser landschap.

41

VERDIEPEND ESSAY:

42

−Vier noodzakelijke ruimtelijke ingrepen om een duurzame drinkwaterbatterij voor Vlaanderen te realiseren

vergelijken met geasfalteerde parkings. Omdat ze wintergroen zijn zorgen ze voor een sterke verdamping tijdens de wintermaanden wanneer normaal gezien het meeste water infiltreert.

Binnen het bekken van de Beneden Schijn zijn

En omdat hun dichte strooisellaag voor

er vier types van landgebruik die afwisselend

oppervlakkige afstroming zorgt belemmert deze

voorkomen en die de verdroging van het

de grondwatervoeding. Door de naaldbossen

grondwater veroorzaken. Dit zijn zones waar

terug om te vormen tot stuifduinen wordt de

er eveneens een ruimtelijke transformatie

infiltratiecapaciteit hersteld. De landduinen

noodzakelijk is om de infiltratie- en buffercapaciteit

komen ook terug open te liggen en kunnen zo een

van het landschappelijk systeem te herstellen. Het

belangrijke functie vervullen door het creëren van

is hier belangrijk om de `stop` terug op het systeem

hydrostatische druk waardoor er meer water kan

te krijgen zodat grondwater niet uitstroomt maar

infiltreren. Op deze manier kan er hier jaarlijks

gebufferd wordt.

8.6% van de drinkwatervraag (6.380.761 m³ per

1) In alle versnipperde open valleien zijn de

jaar) hernieuwbaar worden gegenereerd.

rivieren rechtgetrokken, bedijkt en uitgediept en

4) De zandruggen hebben een sterke

zijn de komgronden via grachtenstelsels ontwaterd

verstedelijkingsgraad en er wordt veel regenwater

voor veeteelt (GLG -2 m en GHG -1.5 m).

afgevoerd via de riolering naar de RWZI’s en

Door de rivier terug met de vallei te verbinden,

geloosd in de rivieren. Door het toevoegen van

het waterpeil op te zetten en de drainerende

extra membraanzuivering in de RWZI’s kunnen

werking te stoppen kan hier jaarlijks 65.8% van

schadelijke stoffen (zoals medicijnen e.d.)

de drinkwatervraag (57.859.146 m³ per jaar)

verwijderd worden. Wanneer het effluent terug

hernieuwbaar worden gegenereerd.

naar de zandruggen wordt opgepompt om daar te

2) Grote stukken van de versnipperde valleien

infiltreren, ontstaat er een circulair en waterneutraal

zijn dicht bebouwd en met dense grachtenstelsels

bekken. De verstedelijking wordt aldus een

ontwaterd (GLG -1 m en GHG -0.75 m). Het

drijvende motor voor de grondwatervoeding:

grootste deel (80%) van de woningen staat daarbij

elke m² verharding aangesloten aan een

op kleine terpen (+1m). Door hier de drainerende

infiltratievoorziening infiltreert immers tweemaal

werking van het grachtenstelsel dicht te zetten kan

zoveel als grasland. Zo kan hier jaarlijks 9,6%

het waterpeil tot het maaiveld worden omgezet

van de drinkwatervraag (8.231.720 m³ per jaar)

zonder al te ingrijpende veranderingen voor de

hernieuwbaar worden gegenereerd. Samen

woonfunctie (enkele kelders zullen wellicht moeten

genereren deze landschappen 87.000.000 m³ per

worden opgegeven). Zo kan hier jaarlijks 16%

jaar hernieuwbaar aan drinkwater van topkwaliteit,.

van de drinkwatervraag (14.528.373 m³ per jaar)

Dit is meteen ook de hoeveelheid die jaarlijks

hernieuwbaar worden gegenereerd. Vervolgens

duurzaam kan worden gewonnen. Binnen deze

moet de `kraan`(de grondwatervoeding) terug

berekening is rekening gehouden met het feit dat

hersteld worden.

er van het oppervlaktewater jaarlijks maar 50%

3) Versnipperde naaldbossen op de zandruggen

gewonnen wordt Op die manier ontstaat er een

hebben hun productiefunctie verloren en zijn te

systeem dat de natuurlijke peilfluctuatie nabootst en dat de natuur niet verdroogt.

aanpakken. Het is noodzakelijk om de infiltratie-

− Uniek drinkwaterecosysteem: nieuw toekomstperspectief voor ecologie en lokale economie

en buffercapaciteit van deze landschappen te behouden. Er is een nieuwe stroming binnen de rewilding en natuurontwikkeling op gang gekomen die exact dit doet, nl. het

van het grondwater veroorzaken, hebben

ontwerpen van ecosystemen met dieren

daarnaast evenzeer nood aan een echte ruimtelijke

als landschapsingenieurs die het landschap

transitie omdat ze economisch en ecologisch

transformeren en low cost beheren. Zo heeft het

gedegradeerd zijn. Zo ondervindt de veeteelt in de

Nederlandse drinkwaterbedrijf Dunea wisenten

ontwaterde valleien steeds meer verdroging van de

(Europese bizon) ingezet op het Kraansvlak die

graslanden in de zomer. Door de sterke ruimtelijke

de infiltratiecapaciteit van de duinen behouden

versnippering zijn er veel van deze graslanden

door te grazen, en staan er op de Noordwaard

verloederd en doorgegroeid tot bossages die ook

waterbuffels die het verlandingsproces stoppen en

aftakelen omwille van de bodemdroogte. Hetzelfde

de waterbuffercapaciteit van de polder behouden.

geldt voor de dicht bebouwde valleien waar de

In Schotland worden bevers ingezet om de

tuinen tijdens de zomer steeds meer last krijgen van

waterbergende functie van hele riviervalleien

droogte. De naaldbossen zijn zeer brandgevoelig

automatisch te herstellen, zonder dat er hier zware

omwille van hun harsen en etherische oliën.

arbeid voor nodig is. Het strategisch inzetten van

Omwille van zijn zandgronden heeft de Kempen

dieren en het ontwerpen van ecosystemen wordt

het droogste en warmste microklimaat van

dus als een toekomstgerichte nieuwe ontwerptool

Vlaanderen en daardoor komen er steeds meer

gezien.

bosbranden voor. Als enige plek in Vlaanderen

Tegelijkertijd hebben deze ecosystemen ook

komt er in deze bossen boomkronenvuur voor, dat

een productieve functie door het genereren van

zich zeer snel verspreidt en moeilijk onder controle

drinkwater en bieden ze een nieuw economisch

te krijgen is. De oorspronkelijke kaalkap en

perspectief aan landeigenaren. Wanneer een

beplantingscyclus van 50 jaar is niet meer rendabel

drinkwaterbedrijf en de betreffende overheid

en de bossen doen momenteel vooral dienst

de ecosysteemdiensten van deze landschappen

voor extensieve recreatie en ecotoerisme. Deze

valideert kan de landbezitter zelfs meer verdienen

monoculturele naaldbossen kunnen vergeleken

dan met de huidige vorm van productie. Ik

worden met een ecologische woestijn met weinig

illustreer dit met enkele voorbeelden. Om de

overgangen tussen verschillende habitattypes.

Kyoto-doelstellingen te halen koopt Vlaanderen

Ook loost de gerioleerde verstedelijking op de

schone lucht in het buitenland, nl.in landen

zandruggen nog veel zwart water rechtstreeks (en

die onder deze grens zitten. Daarbij wordt er

dus ongezuiverd) op de waterwegen, wat nefast is

160.000.000 € betaald voor 8.000.000 ton CO2.

voor de waterkwaliteit benedenstrooms.

Grasland omgevormd tot moeras neemt 14 ton

Door de ruimtelijke ingrepen voor de creatie

CO2 per ha per jaar op. Indien Vlaanderen dit geld

van een drinkwaterbatterij ontstaan er evenwel

doorspeelt naar de lokale moerassen die als carbon-

nieuwe landschappelijke condities die niet alleen

sink dienen en die effectief de lokale CO2 uitstoot

waterproductie maar ook deze problemen

verlagen, dan kan de landeigenaar hier 385€ per ha per jaar aan verdienen. In veel internationale

43

De huidige landgebruiksvormen die de verdroging

waterbekkens is er een nieuw concept

weg terug naar Vlaanderen, zoals de wolf en

‘watermarkets’ waar landeigenaren (boeren,

vale gier in Limburg en in de Kempen. Door het

gezinnen,...) gevalideerd worden voor hun positieve

gebrek aan prooien (in het geval van de wolf) en

impact op waterkwantiteit en waterkwaliteit door

het gebrek aan karkassen (in het geval van de gier)

de watergebruikers (waterbedrijven,..). Een hectare

vinden ze hier nog geen optimale habitat. Zieke

moeras conserveert in het Beneden Schijnbekken

en oude dieren in kuddes wisenten kunnen net

ongeveer 1271 m³ per jaar aan grondwater. Aan

als voedselbron dienen voor deze carnivoren, die

een huidige ruw waterprijs in Vlaanderen van

hierdoor dan weer de kudde gezond houden. Sinds

1,6€ per m³ krijgt de boer of het gezin 2033€

de terugkeer van de wolven is er in Yellowstone

per ha voor het grondwater dat hun perceel

National Park een enorme boost in het

conserveert. Een dergelijk moeras is ook een

ecotoerisme, met een stijging van 5.000.000 $ per

grote helofytenfilter en zet 350 kg per ha per jaar

jaar voor de lokale economie. Ook al zijn wolven

aan NO3 om in biomassa. Met een economische

ontwijkende dieren en is de kans klein dat je ze

waarde van 5€ per kg komt deze zuivering op

kan spotten, hun terugkeer spreekt enorm tot de

1750€ per ha. De landeigenaar kan dus tot 4168€

verbeelding en het fenomeen is een magneet voor

per ha aan vergoeding voor ecosysteemdiensten

nieuw ecotoerisme.

krijgen zonder iets van arbeid te moeten uitvoeren.

Daarbij is er ook een landbouwfunctie mogelijk.

In tegenstelling tot de Oostvaardersplassen kan het surplus aan grote grazers (waterbuffels en wisenten) verkocht worden aan de vleesindustrie.

Ook de waterconservering zorgt ervoor dat de akkerlanden die veel last hebben van de droogte en op de rand van de vallei liggen productiever kunnen blijven omdat er meer bodemvocht is en net gewassen kunnen telen zoals lisdodde en cranberries die een veel hogere opbrengst hebben (4000 – 6000€ per ha) dan de traditionele gewassen (graan – 1.152€ ha, suikerbieten 2.237€ per ha,...). Ook ecotoerisme kan een nieuw economisch perspectief bieden. De dieren die als landschapsingenieurs worden ingezet zijn keystone species en spelen een belangrijke rol in de structurele diversiteit in van habitat en ondersteunen zo tal van andere levensvormen.

Tegelijkertijd zijn dit iconische diersoorten die natuurliefhebbers aantrekken. Zo kwamen er in 2018 maar liefst 5171 bezoekers naar het Kraansvlak, enkel en alleen om de wisenten te bekijken. De grote carnivoren vinden stilaan hun

− Huidige situatie Beneden Schijn bekken als drainage machine: ❹ oorzaken voor verdroging van het grondwater

❹

❶ verdamping oppervlakkige afstroming ❹

g ge afstromin opper vlakki riolering/RWZI g/ ❹ verhardin

❷ Continue afvoer grondwater ❸ Continue afvoer grondwater

❷ Continue afvoer grondwater

46

Visualisatie van het narratief

❶ productie naaldbos zandruggen infiltratiezone

❷ gedraineerde vallei veeteelt

❸ gedraineerde vallei verstedelijking

zandrug infiltratiezone

zandrug infiltratiezone

den komgron d kwelgebie

❹ gerioleerde verstedelijking zandruggen infiltratiezone

zandrug infiltratiezone komgronden kwelgebied

gedraineerde vallei: veeteelt (kwelgebied)

gedraineerde vallei: verstedelijking (kwelgebied)

productienaaldbos (infiltratiegebied)

gerioleerde verstedelijking (infiltratiegebied)

RWZI/uitlaat riolering

bedijkte waterweg

gekanaliseerde waterweg

Afwatering op de Schelde

Klein Schijn

Zwanebeek Kleine beek Groot schijn

Groot schijn Antwerpen

Rollebeek

0

1

2

3

4

5

6

7

8

9

10 km

47

− Transformatie tot duurzame drinkwaterbatterij: ❹ type landschappelijke ingrepen

❹ Grondwatervoeding hersteld

❹

❶ Grondwatervoeding hersteld ❹

❷ Grondwaterconservering hersteld ❷ Grondwaterconservering hersteld

48

Visualisatie van het narratief

❶ Omvorming tot stuifduin

❷ Rivier met vallei verbinden: waterpeil +1m maaiveld

❸ Rivier met vallei verbinden: waterpeil tot maaiveld

❹ Effluent oppompen en herinfiltreren

Aandeel in productie van drinkwater: 87 mio m³ per jaar

8.6 %

Stuifduin infiltratie

7.4 mio m³ per jaar

65,8%

Moeras grondwater conservering

57.2 mio m³ per jaar

16%

Stedelijk moeras grondwater converserving

13.92 mio m³ per Effluent infiltratie

9,6%

8.35 mio m³ per jaar

Antwerpen

0

1

2

3

4

5

6

7

8

9

10 km

49

− Instandhouden nieuwe landschappelijke condities + gebruiksperspectief:

Huidig landgebruik problematisch: economisch en ecologisch niet rendabel

❷ Verdroogde tuinen ❶ Naaldbossen productiefunctie verloren en hoog brandgevaar

❹

Verdroogde valleien nefast voor veeteelt ❷

❹

❷ Tal van ongezuiverde lozing van zwart water

Ontwerpen van drinkwater-ecosystemen (ecologisch + economisch systeem)

50

Visualisatie van het narratief

❶ Omvorming tot stuifduin

❷ Rivier met vallei verbinden: waterpeil +1m maaiveld

❸ Rivier met vallei verbinden: waterpeil tot maaiveld

€

1.6 € per m³ ruw water: 139.200.000 € per jaar 4.3 € per m³ verhandeld water: 374.100.000 € per jaar

❹ Effluent oppompen en herinfiltreren

€ Inkomsten lokale landeigenaren Inkomsten drinkwaterbedrijf

Ontwerpen met dieren als motor voor ecologie en economie Ecosysteemingenieurs Wisent

Waterbuffel

Bever

Habitat voor andere soorten

Ecotoerisme/recreatie

Drinkwaterproductie

Antwerpen

0

1

2

3

4

5

6

7

8

9

10 km

51

52

V Masterplan ÉÉN METROPOLITAAN DRINKWATERPARK:

De drinkwaterlandschappen vormen een nieuwe doorlopende groenstructuur in de valleien rond Antwerpen, te vergelijken met de groene scheggen van Amsterdam en het green fingerplan van Kopenhagen. Het betreft een metropolitaan landschap dat de Antwerpse agglomeratie van het Beneden Schijnbekken recreatief verbindt met de binnenstad (door de aanleg van fietssnelwegen) en dat aansluit op de nieuwe groenstructuur van de overkapping van de ring. Daarnaast bieden deze nieuwe landschappen ook belangrijke kansen voor de verbetering van de metropolitane leefkwaliteit. Het zijn immers verkoelende groene ruimtes nabij een grootstad die steeds meer te maken krijgt met het heat island effect en een slechte luchtkwaliteit.

Ook vele cultuurhistorische sites zoals forten en kastelen liggen verspreid en recreatief geïsoleerd in deze valleien. Via een nieuwe recreatieve ontsluiting worden ze geïntegreerd in een doorlopende groenstructuur en krijgen ze een herbestemming met een culturele of recreatieve functie. Gekoppeld aan het nieuwe fiets- en wandelnetwerk kan een extra recreatieve programmatie - zoals zwemvijvers, sportvelden en natuurbeleving - de stedeling een rijk en divers metropolitaan park aanbieden. Een moment van rust en contact met natuur en cultuur als tegengewicht voor een steeds stressvoller stadsleven met burn-outs en andere kwalen.

53

−Metropolitaan drinkwaterpark Structurele referentie

© Greater Copenhagen counsil

© Ministry of the Environment Denmark 2015

Visualisatie van het narratief

Bestaand gefragmenteerd recreatief netwerk hechten: Nieuwe fiets-en wandelpaden

54

0

1

2

3

4

5

6

7

8

9

10 km

Rijk en divers metropolitaan park voor de stedeling Cultuurhistorische site recreatief ontsloten

Nieuw recreatief netwerk

Infiltratie buurtpark

Nieuw recreatief programma rond netwerk

Rewilding natuurgebied: woestijn

Rewilding natuurgebied: moeras

Aansluitend aan bestaande en geplande groenstructuur Antwerpen

0

1

2

3

4

5

6

7

8

9

10 km

55

56

Visualisatie van het narratief

−Masterplan: de Drinkwaterbatterij/Metropolitaan park

Loofbosrand voor hangwater

Artificiele landduin met loofbos voor hangwater

Stuifduinen met wisenten

Effluent infiltratiepark met watertuin, sportveld en ligweide met bomen

RWZI

Fiets-en wandelnetwerk + ruwwaterleiding + geĂŻntegreerde stuwdammen

Drinkwaterwinning

Moeras met beverdammen

Stedelijkmoeras met verhoogde wegen + geĂŻntegreerde stuwdammen

Stedelijke publieke ruimte (zwemvijvers, sportvelden,...)

Cultuurhistorische site en groenstructuur Antwerpen

Cultuurhistorische site met nieuwe recreatieve functie

Drinkwaterproductie centrum

0

1

2

3

4

5

6

7

8

9

10 km

57

VI Vier ruimtelijke ingrepen DE ESSENTIE:

Valleien â?ś Van gedraineerde valleien naar stuwmeren::

Toegevoegde architecturale interventies stoppen de drainerende werking en ontsluiten de vallei recreatief. In combinatie met het introduceren van bevers en hun dammen zorgt dit ervoor dat de buffercapaciteit van de open valleien toeneemt. Cipressen worden toegevoegd als klimaatbomen die door hun slagschaduw de verdamping van de watervoorraad beperken. Waterbuffels worden toegevoegd om het verlandingsproces te stoppen, de buffercapaciteit te behouden en hebben een veeteeltfunctie.

â?ˇ Van gedraineerde wijken naar stuwvijvers:

58

Bouwgronden kunnen onteigend worden binnen een bestaand decreet indien ze een functie in de waterhuishouding vervullen.

Van de woningen hier staan er al 80% op terpen. Met een gesloten grondbalans worden onteigende bouwgronden uitgegraven en worden de overige 20% bestaande woningen opgehoogd. Dit is trouwens een bewezen techniek in de Verenigde Staten bij hun gevecht tegen de stijgende zeespiegel.

Toevoegde architecturale interventies stoppen de drainerende werking, zetten het waterpeil op tot het maaiveld en bieden ontsluiting.

Rond deze ontsluiting worden recreatieve functies zoals zwemvijvers, sportvelden en bankjes aangelegd en ontstaat er een lineair wijkpark. Cipressen beschermen de watervoorraad en zorgen ervoor dat deze stedelijke moerassen zowel visueel als ecologisch een herkenbare doorlopende groenstructuur vormen met de open valleien.

Zandruggen ❸ Van verdrogende naaldbossen naar stuifduinen:

Een omvorming van naaldbos tot stuifduin herstelt de infiltratiecapaciteit van het dikke zandpakket. Door het dichten van grachten worden ontwaterde vennen waterbuffers. Door het strategisch plaatsen van klimaatrobuust loofbos zorgt hangwater aan de wortels voor diepe infiltratie van water dat nu afstroomt. Wisenten worden geïntroduceerd om het zandpakket open te houden en als veeteeltfunctie. Landduinen komen opnieuw vrij te liggen en het ontwerpen van extra artificiële landduinen zorgt voor ruimtelijke,- en ecologische diversiteit, maar vooral diepe infiltratie.

❹ Van gerioleerde wijken naar effluent infiltratie

Een nieuw leidingnetwerk verbindt bestaande RWZI`s met de zandruggen voor infiltratie in nieuwe buurtparken. Gezuiverd effluent wordt opgepompt en loopt door een watertuin met grindlagen en een heloftyenfilter voor een natuurlijke nazuivering. Vervolgens stroomt het door naar infiltratiekratten die onder een sportveld liggen. Onderaan de buurtparken zorgt een ligweide met bomen voor verkoeling en schaduw voor de stedelingen en houden hun wortels hangwater vast waardoor het effluent dieper infiltreert. De vele buurten in de zandruggen hebben een tekort aan openbare ruimte en deze infiltratieparken bieden dan ook een rijk palet aan verschillende functies van watertuinen en sportvelden tot ligweide.

59

VERDIEPEND ESSAY: − ❶Van gedraineerde valleien naar bufferende stuwmoeras Transformatie stappenplan: Transformatie stappenplan: T=1 Door het plaatsen van een nieuw recreatief hoofdpad als een stop op de gekanaliseerde rivier stopt de drainerende werking. Vervolgens verdwijnt de kleine dijk door erosie en gaat de rivier weer meanderen.

T=2 Het uitzetten van bevers zorgt ervoor dat deze de meanderende rivier terug verbonden wordt met de komgronden, door gedurende 10 jaar via beverdammen het waterpeil te laten stijgen tot +1m. De buffercapaciteit van het oppervlakte -en grondwater neemt aldus drastisch toe. Bevers vormen de vallei om tot een sequentie van stuwmoerassen. Het plaatsen van een klein dijklichaam (1.5m kruinhoogte) op de rand van de komgronden zorgt ervoor dat de akker- en woonbouw op de valleiflanken niet kunnen overstromen.

T=3 Door het verhoogde waterpeil staat de grondwatertafel in de valleiflanken tot aan het maaiveld, hetgeen voordelig is voor de akkerbouw die nu verdroogt, maar nadelig is voor de woningbouw. Door peilgestuurde drainage toe te passen op deze akkerbouw kunnen de landbouwers specifieke gewassen telen en het bodemvocht conserveren, maar kan ook het waterpeil naar de achterkant van hun percelen onder het maaiveld gezet worden om de woningbouw te beschermen.

Een win-win situatie.

T=4 De natuurlijke successie neemt over. De zaadbank in deze valleien bestaat vooral uit Alnus glutinosa dat een broekbos zal vormen op de minder diepe waterverzadigde bodems.

Om verdamping te beperken stel ik voor om

60

de cipressoorten Metasequoia glyptostrobiodes en Taxodium distichum te introduceren. Deze

zijn beide door Vlaamse ecologen getipt als klimaatbomen van de toekomst omdat ze goed tegen zowel droogte als natte situaties bestand zijn. Ze groeien ook goed in diepe moerassen en de waterdiepte die de bevers creëren van +1 m is ideaal voor hen. Ze zijn uitheems maar niet invasief, waardoor ze ook niet concurreren met inheemse soorten.

T=5 Het toevoegen van waterbuffels zorgt ervoor dat de stuwmoerassen niet verlanden. Zo blijft de waterbergende capaciteit van het moeras intact en komt er een nieuw duurzaam equivalent van de oorspronkelijke veeteelt.

− ❷ Van gedraineerde wijken naar bufferende stuwvijvers Transformatie stappenplan: Om het waterpeil op te zetten in deze wijken en de drainerende werking te stoppen zijn er een aantal tussenstappen nodig: T=1 Door het uitvoeren van het decreet van 8 december 2017 worden bouwgronden onteigend omwille van hun rol in de waterhuishouding.

Vergoedingen zijn volgens dit decreet gelijk aan de verkoopprijs.

T=2 80% van de woningen staat op een kleine terp, maar de overige 20% moet worden opgehoogd. Dit kan vrij eenvoudig met een gesloten grondbalans, het uitgraven van grond uit de bouwgronden (wat extra buffercapaciteit voorziet) om hiermee terpen te maken. Het optillen van bestaande stenen huizen is iets wat in de Verenigde Staten door de oprukkende zeespiegel veel gebeurt. Deze techniek heeft zijn effectiviteit bewezen en is een relatief eenvoudige ingreep.

T=3 Een nieuw verhoogd ontsluitingsnetwerk heeft geïntegreerde stuwdammen en zet zo een stop op de drainerende werking van deze wijken en brengen het waterpeil tot maaiveld. Met een overloopsysteem stroomt het extra water na

piekbuien door naar de lager gelegen valleien en

vervolgens afgevoerd, geconserveerd.

blijven de woningen veilig.

T=3 Door het introduceren van wisenten

T=4: Omdat er veel betonplaten gebruikt worden

blijven de zandduinen open en wordt de

in deze constructies die het water bufferen stel ik

natuurlijke successie gestopt.

voor om deze een extra functie te geven. Door

T=4 Op bepaalde strategische plaatsen is het

hierop een profielpatroon te ontwerpen zouden

net de bedoeling om bosvorming te krijgen

planten en dieren zoals zoetwatermosselen hier

zodat de wortels hangwater vasthouden en

kunnen gedijen: een vorm van zoetwaterrif dat

afstromend water extra diep kan infiltreren.

het water zuivert en dat een ecologische habitat

Dit is het geval aan de bosranden en aan

vormt voor andere soorten. Er zijn nog soorten

de laaggelegen zijdes van de vennen. Door

met een zuiverende werking die in andere

hier wildrooster te plaatsen blijven deze

Kempense moerassen gevonden worden zoals het

zones buiten het bereik van de wisenten,

Pijlkruid en het Fonteinkruid. Het introduceren

maar ontstaat er een open grens waar

van zoetwatermosselen (zoals de quagga mossel)

recreanten wel door kunnen passeren. Om de

zorgt niet alleen voor een extra zuivering, maar

infiltratiecapaciteit te maximaliseren stel ik

kan hier zelfs een productiefunctie opnemen. Een

voor om geen naaldbos te laten groeien in deze

entrepreneur hiervoor vinden moet zeker mogelijk

zones, maar wel berken- en eikenbossen. De

zijn.

inlandse eik is echter niet klimaatrobuust en

T=4 Ook hier neemt de successie van Alnus

zal veel ziektesymptomen te verduren krijgen

glutinosa over en ook hier stel ik voor om

in het nieuwe Vlaamse klimaat. Ik stel daarom

specifieke cipressoorten te introduceren omwille

voor om de post oak (Quercus stellata) te

van hun klimaatbestendigheid en slagschaduw die

introduceren die droogteminnend is.

de verdamping beperkt. Een andere belangrijke

T=5 In deze zandduinen komen de landduinen

overweging is dat de stedelijke moerassen op deze

terug vrij te liggen die voor hydrostatische

manier ook ecologisch aansluiten op de natuurlijke

druk zorgen waardoor er extra veel kan

moerassen en ze samen één structuur vormen,

infiltreren. Door de vennen deels uit te diepen

zowel ecologisch als visueel.

en hiermee aan de laaggelegen zijde een

T=5 het toevoegen van een diverse stedelijk

artificiële landduin te maken is er horizontale

recreatief programma zoals zwemvijvers en

infiltratie van afstromend water. Door hier

sportvelden kan hier een grote meerwaarde zijn.

achter een strook met hangwaterbos te

− ❸ Van verdrogend naaldbos naar stuifduinen

voorzien worden deze plaatsen dynamische motoren voor diepe infiltratie. Ook breken ze ruimtelijk de open stuifduin open en ontstaat

Transformatie stappenplan:

er een divers habitat van bos, landduin, ven en

T=1 Door bosomvorming tot stuifduin wordt

open stuifduin, hetgeen zowel ecologisch als

de infiltratiecapaciteit hersteld.

recreatief divers is.

T=2 Veel van de vennen (concentratiepunten

infiltreert en dan exfiltreert in deze vennen en

Transformatie stappenplan:

61

het dichten van de grachten wordt water, dat

− ❹ Van gerioleerde wijken naar effluente infiltratie

van lokale kwelstromen) zijn ontwaterd. Door

T=1 Door het effluent in de RWZI’s met membraantechnologie te ontdoen van schadelijke stoffen zoals medicijnen kan het tot een kwaliteit komen die veilig in de bodem kan geïnfiltreerd worden.

T=2 Door het aanleggen van een netwerk dat dit effluent terug naar de zandruggen pompt kan het daar worden geïnfiltreerd en wordt het bekken circulair in zijn watergebruik.

T=3 Het herinfiltreren kan in de leegstaande openbare ruimte en op bouwgronden die getransformeerd worden tot een buurtpark. Op het hoogste punt loopt het effluent eerst door een watertuin met grindlagen en een heloftyenfilter om nog een extra natuurlijke nazuivering te krijgen, vervolgens infiltreert het door infiltratiekratten onder een centraal gelegen sportveld uit waterdoorlaatbaar beton. Helemaal onderaan het buurtpark kan een ligweide met bomen worden toegevoegd die een schaduwrijke publieke ruimte biedt, maar die ook hangwater vasthoudt waardoor het infiltrerend water niet oppervlakkig afstroomt,

62

maar diep infiltreert.

63

− â?ś Van gedraineerde valleien naar Transformatie principe Bestaande situatie

tuinen last van verdroging

akkers last van verdroging

van natuurlijk overstroombaar nu ontwaterd voor veeteelt: last van verdroging

Grondwaterverlies bedijkte gekanaliseerde rivier

afwateringsgrachten

64

Visualisatie van het narratief

Waterpeil GHG -1.5 m GLG -2 m

bufferende stuwmoerassen: T=1: recreatieve onstluiting met geĂŻntegreerde stuwdammen als stop op waterweg Geen last van verdroging

Verplaating klein dijklichaam naar rand komgronden

Geen last van verdroging

Grondwater conservering Drainerende werking gestopt

Waterpeil GHG 0 m GLG 0 m

65

T=1: recreatieve onstluiting met geĂŻntegreerde stuwdammen als stop op waterweg recreatieve onstluiting met geĂŻntegreerde stuwdammen als stop op waterweg

66

Visualisatie van het narratief

Rivier erodeert klein dijklichaam, gaat terug meanderen en verbindt zich met terug de vallei zonder intensieve arbeid

T=2/3/4: bevers transformeren de vallei tot buffermoeras

T=2

Waterpeil +0.5m

T=3 Waterpeil +0.75m

T=4 Waterpeil +1 m

67

T=5: peilgestuurde drainage verlaagd waterpeil verstedelijking + precisieteelt mogelijk = winwin Peilgestuurde drainage, kleine windturbines en elektrische gemalen

-0.50 m

-0.25 m

68

Visualisatie van het narratief

Hogere landbouwopbrengst dan huidige verdroogde akkerbouw

0.00 m

Waterpeil

T=6: waterconservering: slagschaduw broekbos beperkt verdamping

Natuurlijke succesie

Zwarte els Alnus glutinosa 20 m

Klimaatrobuuste bomen introduceren

Metasequoia glyptostroboides Watercipres 30 m

Taxodium distichum Moerascipres 40 m

T=7 : waterbuffels als ecosysteemingenieurs: veeteelt en stoppen verlandingsproces

69

Totaalbeeld transformatie

70

Visualisatie van het narratief

Hogere opbrengst land voor landeigenaren zonder arbeid

71

Inrichtingsplan detail uitwerking

Bestaande situatie

Akker Grasland veeteelt Tuin Gekanaliseerde/bedijkte waterweg

72

Visualisatie van het narratief

Afwateringsnetwerk

Bestaande topografie

73

74

Visualisatie van het narratief

Visualisatie: herfststorm laadt de drinkwaterbatterij op; zicht vanaf een nieuwe recreatieve fietssnelweg door een buffermoeras

75

76

Visualisatie van het narratief

Visualisatie: Zomersituatie met uiteenzetting van de ecologische spelers en recreatief gebruik

77

78

Visualisatie van het narratief

Visualisatie: Doorlopende groenstructuur buffermoeras; fort van Oelegem met nieuwe recreatieve functie (zomerbar en zwemvijver in de verdedigingsgracht)

79

− ❷ Van gedraineerde wijken naar Transformatie principe Bestaande situatie

privé

publiek

bouwgrond

Grondwaterverlies

0m

gekanalise

ac gs gr afw at er

in

+1m

0m

ht en

erde rivier

+1m

80

Visualisatie van het narratief

Waterpeil -1m

bufferende stuwvijvers T=1: 80% woningen op veilige hoogte 20% ophogen, bouwgronden onteigenen + uitdiepen

privĂŠ huis verhogen +1m

bouwgrond onteigend uitgediept -1m

publiek uitgediept -1m

decreet van 8 december 2017

wijzigingsdecreet wordt de mogelijkheid voorzien dat de Vlaamse Regering bij besluit gebieden aanduidt als watergevoelig openruimtegebied. essentiele rol vervullen voor de waterhuishouding In watergevoelige openruimtegebieden geldt een bouwverbod. decreet vastgelegde stedenbouwkundige voorschriften (artikel 5.6.8, §3) van toepassing worden, en de voordien geldende bestemming wordt opgeheven.

Via het

Vergoedingen Wie eigenaar is van een grond die in een watergevoelige openruimtegebied ligt, kan een vergoeding bekomen

gelijk aan de huidige verkoopprijs.

De vraag tot vergoeding wordt beoordeeld en behandeld overeenkomstig de criteria en de regeling van de planschadevergoeding.

81

T=2 Verhoogde recreatieve paden en onsluitingswegen: geĂŻntegreerd stuwdammen

Ontsluiting

82

Visualisatie van het narratief

Draagstructuur Stuwdammen

Grondwater conservering

Waterpeil 0m (maaiveld)

Aparte stuwvijver

Aparte stuwvijver

Aparte stuwvijver

Betonplaten verwerkt in de draagconstructie als stuwdam

bufferpeil tot maaiveld

Aparte stuwvijver

Na piekbui overloopsysteem: waterpeil nooit hoger dan maaiveld

83

T=2 Kilometers geĂŻntegreerd stuwdammen extra functie geven: zoetwaterriffem

Reliefontwerp in betonplaten: hechtpunten voor planten en dieren

Introduceren van lokale zuiverende planten

84

Visualisatie van het narratief

Pijlkruid

Fonteinkruid

Alg

Zuiverende zoetwaterrif

Introduceren zuiverende zoetwatermossel

Quaggamossel

Ontsluiting voor (auto’s) woningen Stalen geleidrail verzinkt

6000 mm (l) x 50 mm (b) x 700 mm (h)

Stalen vloer -/ persrooster verzinkt 6000 mm (l) x 2500 mm (b) x 200 mm (h)

①

③

②

Draagstructuur van verzinkt staal ① Langsligger 6000 mm (l) x 100 mm (b) x 200 mm (h) ② Dwarsligger 5000 mm (l) x 200 mm (b) x 250 mm (h) ③ Funderingspaal 4000 mm (l) x 200 mm (b) x 250 mm (h)

❷

Betonplaten met wapening voor waterdruk ❶ 1500 mm (l) x 50 mm (b) x 200 mm (h) ❷ 3600 mm (l) x 50 mm (b) x 200 mm (h) ❸ 5600 mm (l) x 50 0mm (b) x 200 mm (h)

❸

❶

Ontsluiting voor fietsers en voetgangers dubbelfietspad

Voetpad

6000 mm (l) x 2000 mm (b) x 200 mm (h)

6000 mm (l) x 4000 mm (b) x 200 mm (h)

Pad van gerecycleerd plastiek met pigment kleuring RAL 6033 Eigen ontwerp + maatvoering (fabricant plastic road) https://www.plasticroad.eu/en/

Opstaande rand

6000 mm (l) x 400 mm (b) x 200 mm (h)

③

❸

❶

①

Draagstructuur van verzinkt staal ① Langsligger 6000 mm (l) x 100 mm (b) x 200 mm (h) ② Dwarsligger 6000 mm (l) x 200 mm (b) x 250 mm (h) ③ Funderingspaal 4000 mm (l) x 200 mm (b) x 250 mm (h)

Betonplaten met wapening voor waterdruk ❶ 1500 mm (l) x 50 mm (b) x 200 mm (h) ❷ 3600 mm (l) x 50 mm (b) x 200 mm (h) ❸ 5600 mm (l) x 50 0mm (b) x 200 mm (h)

85

❷

②

Totaalbeeld transformatie Opbrengst voor landeigenaren

86

Visualisatie van het narratief

huishoudens

87

Inrichtingsplan detail uitwerking

Bestaande situatie

Onbebouwde bouwgrond Tuin Gekanaliseerde waterweg

88

Visualisatie van het narratief

Afwateringsnetwerk

Bestaande topografie

89

90

Visualisatie van het narratief

Visualisatie: herfststorm laadt de drinkwaterbatterij op; zicht vanaf een nieuwe recreatieve fietssnelweg door stedelijke vijvers

91

92

Visualisatie van het narratief

Visualisatie zomersituatie: mogelijk recreatief programma langs nieuw fiets -en wandelnetwerk: zwemvijver. 4 meter recht in de klei gegraven (pakket van 6m) zittribune langs 2 zijden, langs andere zijde vrij zicht onder paden in broekbos

93

94

Visualisatie van het narratief

Visualisatie: Groenstructuur stedelijke vijvers loopt door in buffermoerassen, drijvende sportvelden gekoppeld aan nieuwe fiets- en wandelpaden. Wegen en paden als stuwdammen

95

− � Van verdrogend naaldbos naar Transformatie principe Bestaande situatie

Diepe afwateringsgracht

Ontwaterd ven

96

Visualisatie van het narratief

Verminderde infiltratie

Productie naaldbos functie verloren sterk gevoelig voor brand (harsen + microklimaat Kempen)

infiltrerende stuifduinen T=1: naaldbosomvorming tot stuifduin (verkoop van hout financiert deze transitie) Dichten ontwateringsgracht

Buffercapacitiet ven herstellen Bosomvorming tot stuifduin

Infiltratie hersteld

Bestaande lokale omvorming tot stuifduin voor recreatieve zichtlijn, dik zandpakket wordt zichtbaar

97

T=2: wisenten toevoegen die natuurlijkse successie stoppen en infiltratiecapaciteit behouden (+veeteelt)

T=3: loofbos voor hangwater en diepe infiltratie + grens van veeroosters

Natuurlijke successie heidespurrie

Veerooster vroege haver

98

Visualisatie van het narratief

kleintasjeskruid

dwergviltkruid

Klimaatrobuuste bomen introduceren buntgras

Ruwe berk

Sterk eik (Quercus stellata) droogteminnend

T=4: uitdiepen vennen + aanleg artificiele landduinen aan laaggelegen zijde voor diepe infiltratie

T=5: toevoegen hangwaterbos met veerooster omlijsting voor extra diepe infiltratie

99

100

Visualisatie van het narratief

Totaalbeeld transformatie

101

Inrichtingsplan detail uitwerking

Bestaande situatie

Productienaaldbos Grasland veeteelt Tuin Onwaterde ven Landduin bedenkt met naaldbos

102

Visualisatie van het narratief

Bestaande situatie: verminderde grondwatervoeding

103

104

Visualisatie van het narratief

Visualisatie: winterstorm laadt de drinkwaterbatterij op, zicht vanaf ingang. Roofdieren dunnen de uitgehongerde kudde wisenten uit

105

106

Visualisatie van het narratief

Visualisatie - zomersituatie: artificiĂŤle landduin, ven en loofbos geeft ecologische en ruimtelijke diversiteit en recreatieve afwisseling

107

108

Visualisatie van het narratief

Visualisatie: Wisenten woestijn met bestaande grote landduin met geĂŻsoleerd ven, padennetwerk verbindt op een informele manier de vennen en artificiele landduinen. Links in de achtergrond is het moerasbos zichtbaar.

109

− � Van gerioleerde wijken naar Transformatie principe Bestaande situatie

Regenwater zandruggen kan niet infiltreren door de dense verstedelijking, verharding en rioleringsgraad.

Verminderde infiltratie

110

Visualisatie van het narratief

Regenwater mengt met zwartwater en wordt afgevoerd naar RWZI Beneden Scheldebekken heeft ook nog veel ongezuiverde lozingen

Gezuiverd afvalwater geloosd op rivieren en afgevoerd

Grondwaterverlies

effluent infiltratie Gezuiverd effluent oppompen en infiltreren in nieuw waterpark

Extra membraanzuivering om medicijnen en andere gevaarlijke stoffen te verwijderen

Eflluent oppompen naar zandruggen

Eflluent infiltreren in buurtpark

111

Werking infiltratiepark

ligweide met bomen

Verdiept sportveld

Infiltratiekratten

112

Visualisatie van het narratief

Extra diepe infiltratie

Hangwater aan de wortels

bacteriĂŤn aan wortels extra natuurlijke nazuivering

Helofyten watertuin

Grind pakket horizontale zuivering Buffering i.v.m overloop neerslag Grind pakket verticale zuivering Buffering i.v.m overloop neerslag

Grind pakket horizontale zuivering Buffering i.v.m overloop neerslag

Klimaatrobuuste boom introduceren

Planten helofytenfilter

Ruwe berk (Betula pendula)

Kalmoes (Acorus calmus)

Gele lis (Iris pseudocorus)

113

114

Visualisatie van het narratief

Inrichtingsplan detail uitwerking

115

116

Visualisatie van het narratief

Visualisatie winterstorm: verdiept sportveld uit waterdoorlaatbaar beton, sportveld als verhoogd eiland na een piekbui omgeven door water. Geeft de mogelijkheid om het veld nog te gebruiken na een eventuele zomerse bui

117

118

Visualisatie van het narratief

Visualisatie zomersituatie: Buurtpark biedt verkoeling, ontmoetingsruimte en recreatief programma

119

120

VII Duurzame drinkwaterwinning Momenteel heeft de drinkwaterwinning in de Kempen grote debieten (gem. 6.000.000 mÂł per jaar) en grote pompkegels.

De winning is vooral hoog in het systeem op de ruggen en er is dan ook veel nitraatinspoeling. Kleine debieten en een winning laag in het systeem - in de valleien waar duurzaam de jaarlijkse freatische voorraad gewonnen kan worden - zorgen voor water van topkwaliteit. Vijfentwintig drinkwaterwinning locaties (5.800.000 mÂł per jaar per winning) met aansluitende pompkegels passen net binnen de valleien van het Beneden Schijnbekken.

De drinkwaterwinning zou best zichtbaar zijn in het landschap, waardoor het verhaal van de drinkwaterproductie, het metropolitane drinkwaterpark en de industriĂŤle kant van het landschap beleefbaar is. In de recreatieve fietsnelwegen die door de valleien lopen zijn ruw waterleidingen geintegreerd die uitmonden in nieuwe zuiverings- en distributieinstallaties op het dieptste punt van het waterbekken, waarna het drinkwater via het bestaande leidingwaternetwerk over Vlaanderen verspreid wordt.

121

−Duurzame freatische drinkwaterwinning Alleen jaarlijkse hernieuwbare hoeveelheid water wordt gewonnen.

De huidige drinkwatervraag na overschakeling op regenwater: voor laagwaardig watergebruik 87.000.000 mÂł per jaar

122

Visualisatie van het narratief

Binnen deze berekening is rekening gehouden met het feit dat er van het oppervlaktewater jaarlijks maar 50% gewonnen wordt. Op die manier ontstaat er een systeem dat de natuurlijke peilfluctuatie nabootst en dat de natuur niet verdroogt.

Winning

Pompkegel

15x

5.800.000 mÂł per jaar

Ruwwaterleiding verwerkt in fiets- en wandelpaden

Drinkwaterverwerking

Bestaande regionale drinkwaterleidingen

−Drinkwaterwinning distributie Een waterbekken voorziet heel Vlaanderen

123

124

Visualisatie van het narratief

−Freatische drinkwaterwinning in de stedelijke vijvers

−Freatische drinkwaterwinning in de buffermoerassen

125

126

Visualisatie van het narratief

Visualisatie zomersituatie: drinkwaterwinning, industriĂŤle kant van dit landschap moet zichtbaar en beleefbaar zijn

127

Bestaande situatie ❹ productie naaldbos zandruggen infiltratiezone

❸ gedraineerde vallei veeteelt

❶ gedraineerde vallei verstedelijking

❷ gerioleerde verstedelijking zandruggen infiltratiezone

❸ Rivier met vallei verbinden: waterpeil +1m maaiveld

❶ Rivier met vallei verbinden: waterpeil tot maaiveld

❷ Effluent oppompen en herinfiltreren

Situatie 2030

128

❹ Omvorming tot stuifduin

VIII Fasering Er is een sterke bouwversnelling die de open bouwgronden snel inpalmt. Om hun gebruik voor de waterhuishouding te maximaliseren moeten deze zo snel mogelijk onteigend worden (tegen 2020). Het oppompen en herinfiltreren van effluent heeft een relatieve kleine ruimtelijke footprint en kan als een quick win vrij snel gerealiseerd worden (tegen 2025).

De ruimtelijke transitie van veeteelt naar waterboer neemt ongeveer 10 jaar in beslag (tegen 2030). Het omvormen van een productienaaldbos tot stuifduin is het meest arbeidsintensief, maar laat zichzelf betalen door het verkopen van hout (tegen 2035).

129

130

IX Opschaalbaarheid DE ESSENTIE IN HET KORT:

Met de sterke bevolkingstoename die Vlaanderen te wachten staat zal dus ook de drinkwatervraag proportioneel toenemen.

Concrete en haalbare oplossingen dringen zich op. De testcase van het Beneden Schijnbekken zou kunnen opgeschaald worden met andere bekkens in de Kempen. De oorzaken voor verdroging, de noodzakelijke ruimtelijke ingrepen en de mogelijke toekomstperspectieven zijn daar nagenoeg identiek.

Het potentieel om heel de Kempen te transformeren tot één grote waterbatterij is gigantisch. De Kempen kan op een duurzame manier wel tienmaal zoveel als de huidige watervraag en meer dan tienmaal zoveel als Frankrijk, de huidige grootste exporteur van water, genereren. De zandgronden die van de Kempen altijd een achtergestelde regio hebben gemaakt kunnen daardoor net een belangrijke en vernieuwende economische motor worden. Als de Kempen integraal wordt getransformeerd tot een drinkwaterbatterij ontstaat er op de scheidingskam van het Schelde- en het Maasbekken een groot stuifduinenlandschap. Door dit te verbinden met enkele strategische ecoducten ontstaat hier een aangesloten natuurgebied van wel 274.168 hectaren. Europa zal, door de stadsvlucht en de achtergelaten landbouwgebieden opnieuw een wildere regio worden. Zo zullen er tegen 2040 maar liefst 20 miljoen hectaren aan landbouwgrond verwilderen. Een rijkheid aan Europese rewilding projecten introduceren nu al natuurlijke populaties die uiteindelijk deze gebieden zullen innemen. De Kempen kan hierop aansluiten en een groot economisch natuurpark vormen met buitengewone ecologische en recreatieve kansen, in één van de dichtstbebouwde landen ter wereld

131

VERDIEPEND ESSAY: − ❶ Zandgronden en drinkwaterproductie als economische motor Met de sterke bevolkingstoename in Vlaanderen zal in de toekomst ook de drinkwatervraag proportioneel toenemen. Concrete en haalbare oplossingen dringen zich op. De testcase van het Beneden Schijnbekken zou kunnen opgeschaald worden in een andere waterbekkens van de Kempen. Hier gelden nagenoeg dezelfde landschappelijke condities, verdrogingsproblemen en potentiële toekomstperspectieven. Het potentieel om de Kempen te transformeren tot grote waterbatterij is enorm en kan 824.600.888 m³ per jaar aan grondwater genereren, hetgeen wat tienmaal de huidige drinkwatervraag is. Om een vergelijking te geven is de totale productie van SPA ongeveer 2000 m³ per jaar. Frankrijk is de grootste globale exporteur met 6.283.000 m³ per jaar, en dit met een trade value (in 2004) van 800,000,000,000,000 $. Drinkwaterproductie is big business. Als je dan bedenkt dat de Kempen meer dan tienmaal zoveel water kan genereren als Frankrijk exporteert, dan wordt het potentieel van de Kempen glashelder. De zandgronden die van de Kempen altijd een achtergestelde regio hebben gemaakt kunnen daardoor net een belangrijke en vernieuwende economische motor worden.

Er is een toenemend watertekort in de hele wereld.

Zelfs in waterrijk Nederland werd in 2019 al gewaarschuwd door het drinkwaterbedrijf Dunea en het waterschap van Rijnmond dat het maximum qua waterproductie capaciteit bereikt is en dat gezien de bevolkingsgroei tegen 2050 de kans dus groot is dat kraantjeswater in de regio Den Haag niet meer zo vanzelfsprekend is. Dit zou een afzetmarkt kunnen geven voor de Kempen.

132

Niet minder belangrijk is dat de lokale landgebruiksvormen die nu mede de verdroging

veroorzaken, op termijn een nieuw economisch en duurzaam perspectief krijgen.

− ❷ Ecologische en recreatieve betekenis op Europese schaal Indien de Kempen integraal kunnen getransformeerd tot een reusachtige drinkwaterbatterij ontstaat er op de scheidingskam tussen het Maasstroomgebied en het Scheldestroomgebied één groot stuifduinenlandschap.

Door dit te verbinden met enkele strategische ecoducten ontstaat hier een aangesloten natuurgebied van wel 274.168 hectaren. Europa zal, door de stadsvlucht en de achtergelaten landbouwgebieden, opnieuw een wildere regio worden. Zo zullen er tegen 2040 maar liefst 20 miljoen hectaren aan landbouwgrond verwilderen.

De rijkheid aan Europese rewilding projecten introduceren nu al natuurlijke populaties die uiteindelijk deze gebieden zullen innemen. De Kempen kan hierop aansluiten en een groot economisch natuurpark vormen met buitengewone ecologische en recreatieve kansen, in een van de dichtstbebouwde landen ter wereld. De ecologische en recreatieve meerwaarde van een dergelijk gebied is ongezien.

133

− Zandgronden en drinkwaterproductie als economische motor Bestaand landgebruik: drainagemachine Productienaaldbos Gedraineerde vallei voor veeteelt Verharde, gerioleerde zandruggen Drinkwaterwinning, hoog in het systeem

Drinkwaterbaterij Stuifduinen Buffermoeras

134

Visualisatie van het narratief

Gerioleerde zandruggen effluent herinfiltreren Drinkwaterwinning, laag in het systeem

− Zandgronden en drinkwaterproductie als ecologische motor Bestaand versnipperde natuur Versnipperd naaldbos: brandgevaar Versnipperd alluviaal bos: verdroging Ruimtelijke en ecologische barrières Versnipperde heide: brandgevaar

Verbonden stuifduinenlandschap Stuifduinen verbonden met ecoducten Versnipperd alluviaal bos: vernat Ecoduct en droge verbinding

135

verbonden stuifduinenlandschap op scheidingskam Maas - en Scheldebekken verbonden met enkele strategische ecoducten =natuurgebied van 274.168 hectaren rijgt fragmentatie aan elkaar

− Zandgronden en drinkwaterproductie als recreatieve motor Bestaande versnipperde recreatief netwerk Productienaaldbos: privĂŠ Versnipperde fiets- en wandelpaden Natuur - en recreatiegebied

Een groot verbonden drinkwater-natuurpark Drinkwaterbaterij Stuifduinen verbonden met ecoducten Nieuwe fietspaden in de buffermoerassen

136

Visualisatie van het narratief

Ecoducten en regionaal fietsnetwerk rijgen versnippering aan elkaar

Aansluiten op een wilder Europa

Bestaand Grootschalige wildernis Kleinschalige wildernis Verstedelijking Rewilding projecten 20.000.000 hectaren! + 274.168 hectaren (Kempen) Nieuw Abandoned farmland 2040 Drinkwaterecosysteem Kempen

137

138

X Raadplegingen

139

GERAADPLEEGDE EXPERTEN Lydie Van der Linden Dienst Grondwater en Lokaal Waterbeheer VMM Jan Corluy Dienst Grondwater en Lokaal Waterbeheer VMM Cauwenberghs Kris Verantwoordelijke dienst hoogwaterbeheer VMM De Rouck Tinneke Verantwoordelijke Team Grondwatermodellering – en databank VMM Zainab Zomlot Postdoc Researcher Dpt. of Hydrology and Hydraulic Engineering Vrije Universiteit Brussel

Databank ondergrond Vaanderen Kim De Latthauwer ICT Teamverantwoordelijke GIS dewatergroep Frederik Looten Directeur Externe Relaties dewatergroep Mieke Van Der Spiegel FOD Financiën Kadaster Barend de Jong Ecologie Nederland/ Vlaanderen Witteveen+Bos Dirk Vrebos Departement biologie Universiteit Antwerpen

Boud Verbeiren Prof. Dr. – Dept. Hydrology and Hydraulic Engineering Vrije Universiteit Brussel Lai Choi waterleidingen Aquaflanders Peter Willems Expert geoinformatie Ruimte Departement omgeving Tom De Swaef Onderzoek droogte tolerante gewassen ILVO instituut voor landbouw, visserij en voedingsonderzoek Frank Canters professor of cartography, GIS and remote sensing Department of Geography Vrije Universiteit Brussel Jan Staes Onderzoeksgroep ecosysteembeheer Universiteit Antwerpen

140

Kris Decleer Senior Researcher Landscape Ecology and Nature Management INBO Marleen Van Damme DOV-coördinator

ANDERE BIJDRAGEN Wouter Verbeeck burgerlijk ingenieur: Omrekeningswijze diverse data Gijsbert Coenen zelfstandig kunstenaar: Site visit en brainstormen grafische producten Marleen Reynders wetenschappelijk auteur: Essays Jan Eiting landschapsontwerper: Notuleren

GERAADPLEEGDE BRONNEN Albert, M., Nagel, R., Nuske, R., Sutmoller, J., Spellmann, H., (2017), Tree species selection in the Face of Drought Risk – Uncertainty in Forest Planning, MPDI

Straaten, D., Paelinckx, D., Verheyen, R., (1990), De Belgische Kempen: mineralenrijke kanalen door een voedselarm gebied, Universiteit Antwerpen

Alonso,I., Weston,K., Gregg,R., Morecroft,M., (2012), Carbon storage by habitat: Review of the evidence of the impacts of management decisions and condition of carbon stores and sources, Natural England

Brouwers J., De Geest C., Devriendt S., Peeters B., Struyf I., Vancraeynest L., Vander Putten E., Vandevenne F., Van Hooste H. & Van Steertegem M. (2017) Systeembalans 2017: Milieu-uitdagingen voor het energie-, mobiliteits- en voedingssysteem in Vlaanderen, Aalst, Milieurapport Vlaanderen, VMM

Asefa,T., Batelaan,O., Van Campenhout,A., De Smedt,F., (2000), Characterizing rechargde/ discharge areas of Grote-Nete(Belgium) using hydrological modeling, vegetation-mapping and GIS, VUB Batelaan, O., De Smedt, F., Huybrechts, W., (1996) Een kwelkaart voor het Nete- Demeren Dijlebekken, INBO en VUB Ballaer, B., Dierckx, J., Van de Moortel, R., De Deckere, E., Meire, P., (2005), Ecologische inventarisatie en visievorming in het kader van integraal waterbeheer Stroomgebied van het Groot Schijn, Syncera Belgium, Universiteit Antwerpen Beerten, K., (2011), Fysische geografie van het Netebekken en omgeving versie 1, SCK.CEN Broekx, S., De Nocker, L., Liekens, I., Poelmans, L., Staes, J., Van der Biest, K., Meire, P., Verheyen, K., (2013), Raming van de baten geleverd door het Vlaamse NATURA 2000-netwerk, VITO, universiteit Antwerpen en universiteit Gent

Cabus, P., (2017), Witboek Beleidsplan Ruimte Vlaanderen, Departement Ruimte Vlaanderen Coördinatiecommissie Integraal Waterbeleid, (2016), Stroomgebiedbeheerplannen voor Schelde en Maas 2016-2021, Grondwatersysteemspecifiek deel Centraal Kempisch Systeem, Integraal waterbeleid, VMM De Becker, P., Denys, L., Packet, J., Batelaan, O., Mertens, W., (2006), Ecohydrologische studie life zuiderkempen (hulshout, herselt & aarschot) in het kader van het life natuurproject“herstel van basenrijke moeras& heide-ecosystemen”in de zuiderkempen,

141

Boeye, D., De Blust, G., De Baere, D., van

Brouwers J., Peeters B., Van Steertegem M., van Lipzig N., Wouters H., Beullens J., Demuzere M., Willems P., De Ridder K., Maiheu B., De Troch R., Termonia P., Vansteenkiste Th., Craninx M., Maetens W., Defloor W., Cauwenberghs K. (2015), MIRA Klimaatrapport 2015, over waargenomen en toekomstige klimaatveranderingen. VMM i.s.m.

KU Leuven, VITO en KMI

INBO Vogels, B., (2017), Rainwater management in Flanders preparing for the future, VMM

Fore P, Dewaelheyns, V., (2012), Klimaatuitdagingen voor de Zuiderkempen, Universiteit Gent

De Bruyne, ., Decat, K., Despiegelaere, M., Dillen, L., Dusar, L., Van Huffel, P., Janssens, J., Legros, C., Modderie, L., Moyersoen, B., Vanderstichele, G., Vanderstraeten, F., Vanhille, A., Vermeulen, H., Verstraete, J., (2006), Drinkwatervoorziening in Vlaanderen vanaf 1800 tot heden, NGO PROTOS, Vlaams partnerschap Water en Ontwikkeling

Fore, P., Dewaelheyns,V., van Damme, S., Van Roste, C., (2012), naar een klimaatbestendig Kempen, Universiteit Gent Fronhoffs, A., Thomas, P., (2007), De beoordeling van de kwalitatieve toestand van grondwaterlichamen, VMM Gassert, F., Lanids, M., Luck, M., Reig, P.,

Decleer, K., Wouters, J., Jacobs, S., Staes, J., Spanhove, T., Meire,P., van Diggelen, R., (2016), Mapping wetland loss and restoration potential in Flanders (Belgium): an ecosystem service perspective, University of Antwerp Dewaelheys, B., Van den Broeck, P., (2012), Lessen vanuit de Kempen, Universiteit Gent D’hont, D., (2010),Kwantitatieve toestand van grondwater, remedie«ring door herstelprogramma’s, VMM Diriken, P., Van de Genachte, G., (2000), Landschapskenmerkenkaart Antwerpen, Georeto, Aeolus

Elliot, M., Puttock, A., (2018), Natural Water Engineers – impacts of beaver dams on flows, water quality and wetland species, Unviersity of Exeter Fitch, L., Biol, P., (2016)Beaver our watershed partner, Riparian Habitat Managment Society

Shiao, T., (2014), Aqueduct Global maps 2.1, World Resources Institute Gobin,A., Van De Vreken,P., Van Orshoven,J., Keulemans,W., Geers,R., Diels,J., Gulinck,H., Hermy,M., Raes, D., Boom, W., Muys,B., Mathijs,E.,( 2008) Adaptatiemogelijkheden van de Vlaamse landbouw aan klimaatverandering Eindrapport , Departement Landbouw en Visserij Vlaamse overheid Heuvelsmans, G., (2014), Effecten van waterschaarste en droogte op grondwater, VMM Kessels, E., Cardon, A., De Sloovere, A., Verhulst,J., De Cooman, W., Dezillie, N., Lermytte, J., Snellings, P., Torbeys, B., Van Lokven, M., Hofman, M., Van Leeuwen, O., Trouwen, J., Vergauwe, D., Aben, R., Grobben, M., (2008),BeNeKempen Werkgroep water Eindrapport en maatregelvoorstel, ABdk, OVAM, VMM, Waterschap DE Dommel, Waterschap Peel en Maasvallei, Provincie Limburg, Provincie Antwerpen

Kuijer, L., Dickhoff, C., (2017), Lisdodde in paludicultuur onderzoek naar optimale groeicondities voor lisdodde teelt, Hogeschool VHL Lerouge, F., Vranken, L., Verhoestraete, D., Schuwer, T., (2017) Veerkracht voor het Metropolitaan Kerngebied vanuit het perspectief van ecosysteemdiensten, KU Leuven, CLUSTER

voor de toekomst, Waterbouwkundig Laboratorium Pollock, M., Beechie, J., Wheaton, M., Chris, E., Jordan, E., Bouwes, N., Weber, N., Volk, C., (2014), Using Beaver Dams to Restore Incised Stream Ecosystems, Oxford University Projectteam, (2008), Teelthandleiding Cranberry, CAH Dronten

Mathijs,E., Nevens,F., Vandenbroek,P., (2012),Transitie naar een duurzaam landbouw-

Puttock, A., Graham, A., Cunliffe, A., Elliot, M., Brazier, R., (2016), Eurasian beaver activity

en voedingssysteem in Vlaanderen, VMM

increases water storage, attenuates flow and mitigates diffuse pollution from intensivelymanaged grasslands, Geographic University of Exeter, Devon Wildlife Trust

Meyus, Y., Cools, J., Adyns, D., Zeleke, S., Woldeamlak, S., Batelaan, O., De Smedt, F., (2005), Hydrogeologische detailstudie van de ondergrond in Vlaanderen Bijlagen, VUB Nressers, N,. Larrue, C., (2016), Governance for drought resilience, land and water drought managment in Europe, Vechtstromen water Authority, Universite Paris Est Creteil Varone, F., Aubin, D., (2002), The Evolution of the National Water Regime in Belgium, UCL, SPRI, AURAP Olivier,E, (2008), Muddy floods in the Belgian loess belt: problems and solutions, UCL De Waegemaeker, J., Van Acker, M., Eva, K., Rogge, E., Shifting climate, reshaping urban landscapes: designing for drought in the Campine landscape, University of Antwerp Pereira, F., (2014), 11de Waterforum: Waterschaarste en droogte, de nieuwe realiteit, analyse van de waterbeschikbaarheid in Vlaanderen, huidige toestand en uitdagingen

Rekenhof, (2014), Bescherming en herstel van de grondwatervoorraden: grondwatervergunningen, grondwaterheffing en steun voor grijswaterprojecten, rekenhof van het Vlaams parlement Schot, P., Winter, T.,(2006), Groundwater– surface water interactions in wetlands for integrated water resources management, University of Utrecht, Denver Federal center Staes, J., Vrebos, D., Van der Biest, K., Meire, P., (2015), Een analyse van waterecosysteemdiensten in Vlaanderen: wat kunnen we winnen door een gepast beleid inzake infiltratie en retentie? Universiteit van Antwerpen Stuyt, L., (2013), Regelbare drainage als schakel in toekomstig waterbeheer, Stowa, WUR Topper, R., Barkmann, P., Bird, A., Sares, M.,

(2004), Artificial recharge of ground water in colorado a statewide assesment, Colorado Deparment of Natural Resources

Sueur River Basin, USA, University of Utrecht, John Hopkins

Van Acker, M., van der Veken, B., (2017), Kempenatlas, Public Space

Verhassel,M., Debussche,B.(13 november 2018),Actieplan water voor land-en tuinbouw 2019-2023, Departement landbouw & visserij

Vandenbussche, V., T’Jollyn, F., Zwaenepoel, A., Vanhecke, L., Hoffman, M., (2002), Systematiek van natuurtypen voor Vlaanderen: 4. Moerassen, Universiteit Gent

Vrebos, D., Staes, J., Bennetsen, E., Meire, P., (2017) Ruimtelijke analyse van ecosysteemdiensten in Vlaanderen, een Q-GIS plugin, Universiteit van Antwerpen

Van den Heuvel, K,(5 April 2019),Actieplan

Vrebos, D., Staes, J., Jacobs, S., Meire, P.,

Droogte en Wateroverlast 2019 – 2021, VMM

(2014), Hoofdstuk 15 Ecosysteemdienst waterproductie, INBO

van Eekeren, N., Deru, J., Gerders, S., (2015), Bufferboeren productieve maatregelen voor meer droogtetolerante duurzame klimaatoplossigen voor landbouw en water, Louis Bolk instituut Van Limbergen, I., (2013), Waterconservering door agrarische stuwpeilbeheer, Regionaal landschap de Voorkempen Van Peteghem, M., (2016), Drinkwaterbalans voor Vlaanderen, VMM Van Tomme, I., De Sutter, R., (2005), Actualisering en analyse van het watergebruik van de huishoudens, industriele kleinverbruikers, de sector landbouw, de sector handel & diensten in Vlaanderen (1991 – 2003), VMM, Ecolas Verhagen, W., (2013),Wetland restoration in an agricultural basin. Linking hydrologic response, optimal location, ecosystem services and stakeholder opinions. A case-study for the Le

Willems, P., (2008) Invloed van de klimaatverandering op hydrologische extremen in Vlaanderen, KUL Willems, P., (2013), invloed van klimaatverandering op de waterhuishouding in Vlaanderen, KUL Willems, P., Vanneuville, W., Vansteenkiste,T., Holvoet, K., (2010), Impact van de klimaatverandering op hydrologie en de gevolgen voor overstromingen en watertekorten, departement mobiliteit en openbare werken Zomlot, Z., Verbeiren, B., Huysmans, M., Batelaan, O., (2014), Spatial distribution of groundwater recharge and base flow: assesment of controlling factors, VUB (2009), Benedenscheldebekken Deelbekken Beneden Schijn beheerplan 2008-2013, Provincie Antwerpen, Waterschap Het Schijn,

Integraal Waterbeleid 2016), Basiskaart Vlaanderen voor drinkwatervoorziening, Aquaflanders

146

ATLAS VAN EIGEN ONDERBOUWEND VOORONDERZOEK

147

Steeds meer waterschaarste in de wereld Seizoensgebonden fluctuaties waterconsumptie en beschikbaarheid Winterkwartaal

Verbruik Laag

>

Waterbeschikbaarheid Hoog

Verbruik Hoog

>

Zomerkwartaal

Waterbeschikbaarheid Laag

>

1/2 wereldbevolking 1 maand/jaar waterschaarste

4 miljard mensen

Waterschaarste indicator van de rivierbekkens van de wereld <10%

10-20%

20-40%

40-80% >80% Bevolking

Vlaanderen is een van de meest waterschaarse regio`s van Europa!

20%

>80% !

20 - 40%

Waterschaarste indicator

148

<10%

10-20%

20-40%

40-80% >80% Bevolking

Hoog verbruik & laag aanbod: zeer kwetsbare positie!

Zeer hoog waterverbruik

Beperkte waterbronnen

+

Zeer lage waterbeschikbaarheid

=

gemiddelde waterbeschikbaarheid

Beschikbaar water m3/capita/jaar

Neerslag

Portugal

afhankelijk lokale neerslag

gem. 10.2 miljard m³/jaar

Vlaanderen

7 x groter!

13.522 km²

92.212 km²

SCHELDE

Waterverbruik

725.231.000 m3/jaar

=

MAAS

Internationale rivierinstroom gem. 2.9 miljard m³/jaar

750.000.000 m3/jaar

Lage instroom

Kwetsbare positie: maar waterschaarste niet door fundamenteel watertekort Neerslagoverschot

AANBOD

GEBRUIK

71.2%

Maatschappij

4.137.732.000 m3/jaar

725.231.000 m3/jaar

10.3 %

Internationale rivierinstroom gem. 2.9 mio m³/jaar

28.8%

13.8 % Ecosysteem

973.576.328 m3/jaar

100%

24.1%

7.037.732.000 m³/jaar

1.6890.55.680 m³/jaar

149

Internationale rivierinstroom

Ijzer

gem. 3.36 m/s gem. 105960960 m3/jaar

Leie

gem. 28.02 m/s gem. 883638720 m3/jaar

Bovenschelde

gem. 31.02 m/s gem. 977931360 m3/jaar

Dender

gem. 6.05 m/s gem. 109792800 m3/jaar

B Ch

150

gem gem. 715867

Gemiddeld 2.946.313.872 m3/jaar (25% rivierafvoer)

Zenne Kanaal Brussel harleroi

Maas

gem. 19.9 m/s gem. 2865313872 m3/jaar

Dijle gem. 1.6 m/s gem. 51655986 m3/jaar

Demer gem. 1.2 m/s gem. 626953680 m3/jaar

m. 2.27 m/s 720 m3/jaar

151

Regenrivieren waarvan debiet sterk afhankelijk is van lokale neerslag en grondwater

min. 0.00 m/s max. 106.35 m/s min. 3.88 m/s max.232.22 m/s

152

min. 0.16 m/s max. 325 m/s

85% rivierafvoer Vlaanderen afkomstig van lokaal grondwater kwel (Van Camp et al. 2010 groundwaterbalance northern Belgium)

min. 0.66 max. 114.5

m/s 50 m/s

min. 3.25 m/s max. 53.51 m/s min. 0.88 m/s max. 134.72 m/s

min. 0.57 m/s max. 27.69 m/s

153

Evapotranspiratie en neerslagoverschot

154

Vooral veel verdamping in de ondoordringbare leem - en kleigronden en open watervlakken

207 - 353 353 - 388 388 - 416 416 - 444 444 - 470 470 - 496 496 - 522 602 - 705 705 - 757

gem. jaarlijkse neerslag 1m

1m

mm/jaar

gem.

756 liter/m2/ jaar

100%

10.222.632.000 m3/jaar

gem. jaarlijkse evapotranspiratie

- 59.52%

gem. 6.084.900.000 m3/jaar

gem. jaarlijkse neerslagoverschot

=40.48%

4.137.732.000 m3/jaar

155

Grondwater: actuele infiltratie

156

Gemiddeld 3.177.670.000 m3/jaar

m3/ha/jaar 0 - 264 264 - 882 882 - 1570 1570 - 2047 2047 - 2400 2400 - 2770 2770 - 3176 3176 - 3564 3564 - 4111 4111 - 4500

100%

gem. jaarlijkse neerslagoverschot

4.137.732.000 m3/jaar

gem. jaarlijkse infiltratie

- 76.79%

3.177.670.000 m3/jaar

157

Ondiep grondwater: seizoenale retentie (in de zandbodems)

158

Gemiddeld 1508576328 m3/jaar aan ondiep grondwater (verschil GHGGLG)

m3/ha/jaar 0 - 250 250 - 1000 1000 - 1750 1750 - 2500 2500 - 3000 3000 - 3500 3500 - 4250 4250 - 5000 5000 - 6000 6000 - 7000

gem. jaarlijkse infiltratie

100 %

3.177.670.000 m3/jaar

gem. jaarlijkse seizoenale retentie

- 47.47%

GHG GLG

1.508.576.328 m3/jaar 3.177.670.000 m3/jaar

159

Grondwater: grootschalige infiltratie en kwelpatronen

160

Gemiddeld 536.556.218 m3/jaar

m3/ha/jaar 0 - 250 250 - 1000 1000 - 1750 1750 - 2500 2500 - 3000 3000 - 3500 3500 - 4250 4250 - 5000 5000 - 6000 6000 - 7000

gem. jaarlijkse infiltratie

100 %

3.177.670.000 m3/jaar

gem. jaarlijkse seizoenale retentie

- 47.47%

GHG GLG

1.508.576.328 m3/jaar

gem. jaarlijkse permanente retentie

- 16.88%

536.556.218 m3/jaar

gem. jaarlijkse diepe retentie

- 35.65%

1.132.839.355 m3/jaar

161

Regenwater: oppervlakkige afstroming

162

Gemiddeld 987.106.000 m3/jaar

m3/ha/jaar 0 - 250 250 - 1000 1000 - 1750 1750 - 2500 2500 - 3000 3000 - 3500 3500 - 4250 4250 - 5000 5000 - 6000 6000 - 7000

gem. jaarlijkse neerslagoverschot

100%

4.137.732.000 m3/jaar

gem. jaarlijkse infiltratie

- 76.79%

3.177.670.000 m3/jaar

gem. jaarlijkse oppervlakkige afstroming 23.21%

-

987.106.000 m3/jaar

163

Geen berging in het oppervlaktewater

Natuurlijke bergingscapaciteit van de valleien: tot 1950 243.555 hectaren

164

Verlies van 75% van het bergend vermogen voor oppervlaktewater sinds 1950

Geen berging in het grondwater balans tussen kwel- en infiltratiegebieden verstoord

Verhoogde kwelaanzuiging en afvoer door gedraineerde /gerioleerde valleien

6.777.991.576 m3/jaar: 213% van de jaarlijkse infiltratie

Verminderde infiltratie door riolering en naaldbosinterceptie: verlies van 520.951.695 m3/jaar

165

3237.025 km2 aan ontoereikende riolering

1.357.548 ha aan economisch landgebruik in de kwelgebieden

166

42.000 ha aan bouwgronden: tegen 2050 +29% verstedelijking/versnippering

Vlaanderen vooral afhankelijk van freatische winning Freatische winning

349.823.000 m3/jaar

(68.4 % totale winning) 1 - 200 200 - 400 400 - 600 600 - 800 800 - 1000 1000 - 1200 1200 - 1400 1400 - 1600 1600 - 1800 1800 - 2000 Vergunde winningen milj. m3/jaar >30 <30

Gespannen winning niet duurzaam Gespannen winning

161.582.000m3/jaar

(31.6 % totale winning)

Voeding van gespannen lagen ~ 100 m onder maaiveld duurd eeuwen: 2 mm/jaar ongeveer 1% van de neerslag Vergunde winningen milj. m3/jaar >30

Grondwaterschaarste Freatisch en gespannen

Grondwaterschaarste

Freatisch

<30

Freatisch en gespannen

Relatieve onttrekkingsgraad % jaarlijks geĂŻnfiltreerde neerslag

167

Watergebruik/jaar: effectief watergebruik per bron?

Bronnen leidingwater/jaar

Watergebruik/jaar Leidingwater Oppervlakte water excl. koelwater

361.335.705,9 m3

49.21%

168.544.647,1 m3

Grondwater

Regenwater

130.100.764,7 m3 43.767.823,5 m3

22.9%

17.7%

5.9%

Waterverbruik opp.water/jaar Oppervlakte water excl. koelwater

Oppervlakte water leidingwater

168.544.647,1m3

149.231.646,5 m3

53.03%

46.9 %

Oppervlakte water Vlaanderen

Ander water

149.231.646,5 m3

137.307.568,2 m3

41.3 %

38 %

30.442.705,9 m3

Ingevoerd water

Grondwater Vlaanderen

74.796.491.2 m3

20.7%

4.1%

Bronnen opp.water/jaar Totaal oppervlakte water

317776293.6 m3

100%

Effectief Waterverbruik grondwater/jaar

Lokaal grondwater Internationale (kwel) rivierinstroom

270.109.849,56 m3

85%

Grondwater directe winning

Grondwater drinkwater

Grondwater oppervlakte water voeding

Totaal grondwater

79.444.073,4m3

25 %

130.100.764,7 m3 137.307.568,2 m3 25.54% 24.20%

270.109.849,56 m3

537518182.46 m3

50.25%

100%

Vlaanderen gebruikt 734.191.470,6 m3/jaar

Effectief watergebruik/bron/jaar Grondwater

537518182.46 m3

168

73.21%

Ingevoerd water

74.796.491.2 m3

10.1%

Internationale rivierinstroom

79.444.073,4m3

6.49%

Regenwater

Ander water

43.767.823,5 m3

30.442.705,9 m3

5.9%

4.1%

Vlaanderen voor 73.21% afhankelijk van lokaal grondwater: 537.518.182,46 m3/jaar

Drainagemachine zorgt voor rivierovertoppingen

Kosten bij potentiële overstroming huidig landgebruik Kosten per m2/jaar

Potentiële kosten/jaar

Opp. inname van overstroombaar gebied

0.3 - 1 €

>1 €

0.2 - 0.3 €

0.1 - 0.2 €

423.629.600 €

240.528.000 €

100.838.300 €

46.798.600 €

39%

17.71%

24.4%

18.6%

529.696 ha

240.582 ha

334.631 ha

252.639 ha

Akkerland

Stedelijk gebied

Weiland

Natuur

Drainagemachine zorgt voor rioolovertoppingen

Kosten bij potentiële overstroming huidig landgebruik Opp. Vlaanderen

13.522 km2

Bebouwd gebied

3.725 km2

rioleringsgraad

Kans op rioolovertoppingen

86.9%

gerioleerd gebied Kosten potentiele overstroming

Kansen op riooloverstormingen Recente rioolovertopping/probleemgebieden Grote kans: riolering aangeduid voor vervangingsopgave Middelgrote kans: tegen 2030 +30% bergingsvolume nodig

3237.025 km2

>1 €/m2/jaar

169

Drainagemachine trekt grondwater leeg tegen zomerkwartaal Neerslagoverschot zomerkwartaal 2018 1m

gem. neerslag zomer

100%

1m

gem.

388 liter/m2 kwartaal

t.o.v jaar totaal

5.246.536.000 m3/jaar

51.32%

gem. evapotranspiratie zomer

-

86.08%

gem. 4.516.348.000 m3/jaar

gem. neerslagoverschot zomer

=

74.22%

13.92%

=

68.5%

730.188.000 m3/jaar

17.64%

Evapotranspiratie zorgt voor negatieve grondwatervoeding Kwestbaarheid verdroging grondwater mm/zomerkwartaal 193 - 107 107 - 32 32 (-)- 17 - 17 (-) - 83 -188 (-) -83

Seizoenale verschillen zullen nog toenemen (2050) neerslagoverschot winter 2050 gem. neerslag winter

1m

1m gem.

589.61 liter/m2 kwartaal

t.o.v 2018

7.972.706.420 m3/jaar

100%

gem. evapotranspiratie winter

-

32.9%

gem. 2.626.226.826 m3/jaar

160,05%

gem. neerslagoverschot winter

= =

67.1%

5.346.479.594 m3/jaar

165.901%

neerslagoverschot zomer 2050 gem. neerslag zomer

1m

1m gem.

271.61 liter/m2 kwartaal

170

t.o.v 2018

100% 70%

3.672.710.420 m3/jaar

gem. evapotranspiratie zomer

-

89.9 %

gem. 3.303.830.200 m3/jaar

Neerslagoverschot tegen 2050 winterkwartaal +65,90% en zomerkwartaal -49.49%

gem. neerslagoverschot zomer

= =

10.1 % 50.51%

368.880.220 m3/jaar

Toename van de verstedelijking (2050)

Onbebouwde bouwgronden: 42.000 extra hectaren (2017) verharding aangesloten aan riolering

Toename van de verstedelijking ten koste van de grondwatervoeding (2050)

2050: verstedelijking +29%: oppervlakkige afstroming winterkwartaal +112.26% en grondwatervoeding zomer - 51.62%

Problematische gebieden Verhoogde oppervlakkige afstroming Sterke drainage Gerioleerd/verstedelijkt Verstedelijkingsdruk Grondwaterreserves Deelbekkens

171

Versnipperd landgebruik bypassed hydrologische functies landschap

Natuurlijke waterwerking (infiltratie/buffering) Gedraineerd (landbouw valleigebied) Gekanaliseerd Oppervlakkige afstroming (landbouw) Interceptie naaldbos Gerioleerd

Gefragmenteerd watersysteem kwelgebieden Zoom fragmentatie kwelgebieden

Natuurlijke waterwerking (buffering)

kwelgebieden zonering

Gekanaliseerd

Gerioleerd

Gedraineerd (landbouw valleigebied)

Gefragmenteerd watersysteem inzijggebieden Zoom fragmentatie inzijggebieden

172

Natuurlijke waterwerking (infiltratie)

Inzijggebieden zonering

Interceptie

Gerioleerd

Oppervlakkige afstroming (landbouw)

Evolutie van de bebouwing in Vlaanderen

1988

2000

2018

2050

173

Bouwstop opgelegd door Europa

14 12

hectaren per dag

10

ongewijzigd beleid

8 6 4 2 0

1990

2000

2010

2020

2025

2030 2040

2050

Vlaanderen ruimteneutraal 2050

Vlaams beleid: witboek BVR 30 november 2016

6 hectaren/dag in 2016 3 hectaren/dag in 2025

174

0 hectaren/dag in 2040

Distributienetwerk leidingwater en waterbedrijven

Bron data: op aanvraag AQUAFLANDERS Š Basiskaart voor de drinkwatervoorziening Vlaanderen (2016)

Toevoerleidingen (diameter) >800 mm 600-800 mm 400-600 mm 400 mm Ruwwaterleiding

Drinkwaterbedrijven AGSO Knokke Heist De Watergroep Farys IWVA IWVB Pidpa Vivaqua Waterlink

Eerste watervoerende laag

Grind Krijt Leemhoudend of kleihoudend zand Zand Zand/verzilt grondwater Risico op watertekort voor beplanting

Dikte van de deklaag < 10 m 10 m > 10m

175

Analyse hydrologie Vlaamse landschapstypes aan de hand van 6 testcases (zie volgende pagina's)

176

Legenda Kempen Polders en getijdenzone Questa`s Pleistocene riviervalleien en vlaamse overgangszone Heuvelzone Beneden Zeeschelde

Bron data: geopunt.be + arcgis bewerking

177

178

Kempen: hydrologische landschapsstructuur

Legenda Regionale grondwaterstromen Intermediare grondwaterstromen Lokale grondwaterstromen Droog zand Nat zand Klei Water Zeeklei Limoniet zandsteen Bron data: Subsurface viewer DOV Vlaanderen / Veerkrachtig metropolitaan kerngebied / Landschapsplanning en watersystemen in de zandgebieden Michael van Buuren

Kwelgebieden Dagelijkse grondwatervoeding mm/dag 1-4 5-8 9 - 13 14- 18 19 - 25

Inzijggebieden Potentiele infiltratiecapaciteit van de bodem m3/ha/jaar 0 - 520 521 - 1250 1251 - 1920 1921 - 2510 2511 - 3100 3101 - 4500 Bron data: op aanvraag ECOPLAN Š consortium onderzoeksgroep UAntwerpen + gisbewerking

179

Kempen: problematiek en opgave

Verminderde grondwatervoeding Relevant landgebruik Naaldbos Woonverkavelingen Rioleringsnetwerk Riolering hoofdcollector

Oppervlakkige afstroming/versnelde afstroming mm/jaar

Gerioleerd gebied Ingreep: Afkoppelen regenwater via bioswale naar infiltratie of bufferzone

Evapotranspiratie mm/jaar

Naaldbos: interceptie/wintergroen Ingreep: Omvorming naar heide voor maximale infiltratie

Actuele infiltratie (interceptie + versnelde afvoer) m3/ha/jaar

Verschil actuele en potentiĂŤle infiltratie m3/ha/jaar

180

Inzetten op maximale infiltratie

Overstromingen

Relevant landgebruik Van nature overstroombaar gebied Woonverkavelingen Rioleringsnetwerk Riolering hoofdcollector Ongezuiverde uitlaat Overstort Gezuiverde uitlaat

Oppervlakkige afstroming mm/jaar

Gerioleerd gebied

Minder ruimte voor water/inname van de valleien Verkavelingen Verhard (gebouwen, wegen en industrie) Akkerbouw Productief grasland Productiebos Huidige ruimte voor water: waterwegen of extensieve open ruimte

Recent overstroomd + oorzaak (1988-2017)

Opstuwing riolering Overtopping waterloop Riolering aangeduid voor vervanging Korte termijn oplossing nodig riooloverstromingen

Groot overstromingsrisico 2050 klimaatprojectie overheid Zeer grote kans Grote kans Kans Lange termijn oplossing nodig rivierovertoppingen

Bron data: • op aanvraag ECOPLAN © consortium onderzoeksgroep UAntwerpen + gisbewerking • op aanvraag Vrije Universiteit Brussel ©- Spatial distribution of groundwater recharge and base flow: Assessment of controlling factors + gisbewerking • geopunt.be+arcgis bewerking

181

Kempen: problematiek en opgave Droogte

Toplaag kwetsbaar voor verdroging Droge zandruggen en/of landduinen Zandige valleiflanken Zandige dalen

Grondwater kwetsbaar voor droogte/verdamping Zeer kwetsbaar - eerste watervoerende laag : zand < 5m Weinig kwetsbaar - eerste watervoerende laag: leem > 10m

Vegetatie bedekking tegen evapotranspiratie en inzetten op maximale infiltratie Hoger opzetten water in de valleien om kwel te verlagen Meer vegetatie in de valleien om water vast te houden en tegen evapotranspiratie

GHG cm t.o.v maaiveld -50

-50

Grondwateraanvulling (negatief = evapotranspiratie) tijdens zomerperiode Evapotranspiratie -8 tot -31mm

GLG cm t.o.v maaiveld -200

182

-200

• • • •

Bron data: op aanvraag ECOPLAN © consortium onderzoeksgroep UAntwerpen + gisbewerking op aanvraag Vrije Universiteit Brussel ©- Spatial distribution of groundwater recharge and base flow: Assessment of controlling factors + gisbewerking geopunt.be+arcgis bewerking

Polders: hydrologische landschapsstructuur onder zandbed

Polders: hydrologische landschapsstructuur met zandbed

183

184

Polders: hydrologische landschapsstructuur

Legenda Zoetwaterlens Zoutwater kwel vanuit Schelde en havendokken Zoutwater aanzuiging door waterwegen Zand Limoniet zandsteen Klei

Bron: Subsurface viewer DOV Vlaanderen / Veerkrachtig metropolitaan kerngebied / Landschapsplanning en watersystemen in de zandgebieden Michael van Buuren

Kwelgebieden Dagelijkse grondwatervoeding mm/dag 1-4 5-8 9 - 13 14- 18 19 - 25

Inzijggebieden Potentiële infiltratiecapaciteit van de bodem m3/ha/jaar 0 - 520 521 - 1250 1251 - 1920 1921 - 2510 2511 - 3100 3101 - 4500

185

Bron data: • op aanvraag ECOPLAN © consortium onderzoeksgroep UAntwerpen + gisbewerking • op aanvraag Vrije Universiteit Brussel ©- Spatial distribution of groundwater recharge and base flow: Assessment of controlling factors + gisbewerking • geopunt.be+arcgis bewerking

Polders: problematiek en opgave Verminderde grondwatervoeding

Relevant landgebruik Akkerbouw Grasland Rioleringsnetwerk Gerioleerde kavels/industrie

Oppervlakkige afstroming/versnelde afstroming mm/jaar

Boezems en stedelijk gebied

Evapotranspiratie mm/jaar

Artificieel zandbed industrie en kreekruggen

Ingreep: Vegetatie bedekking van kreekruggen en artificieel zandbed

Drainage (% gevallen neerslag/jaar) 10 % 20 % 30 % 40 % 50 % 60 % 70 % 80 %

Actuele infiltratie (interceptie + versnelde afvoer) m3/ha/jaar

186

Verschil actuele en potentiĂŤle infiltratie m3/ha/jaar

Ingreep: Maximale infiltratie in de kreekruggen en het artificieel zandbed

Overstromingen

Relevant landgebruik Van nature overstroombaar gebied Woonverkavelingen Rioleringsnetwerk Riolering hoofdcollector Ongezuiverde uitlaat Overstort Gezuiverde uitlaat

Oppervlakkige afstroming mm/jaar

Gerioleerd gebied

Minder ruimte voor water/inname van de valleien mm/jaar Verkavelingen Verhard (gebouwen, wegen en industrie) Akkerbouw Productief grasland Productiebos Huidige ruimte voor water: waterwegen of extensieve open ruimte

Recent overstroomd + oorzaak (1988-2017)

Opstuwing riolering Overtopping waterloop Riolering aangeduid voor vervanging Korte termijn oplossing nodig riooloverstromingen

Groot overstromingsrisico 2050 klimaatprojectie overheid Zeer grote kans Grote kans Kans Lange termijn oplossing nodig rivierovertoppingen

187

Bron data: • op aanvraag ECOPLAN © consortium onderzoeksgroep UAntwerpen + gisbewerking • op aanvraag Vrije Universiteit Brussel ©- Spatial distribution of groundwater recharge and base flow: Assessment of controlling factors + gisbewerking • geopunt.be+arcgis bewerking

Polders: problematiek en opgave Droogte

Toplaag kwetsbaar voor verdroging Droge hogere gronden Droog artificieel zandbed

Ondiep Grondwater kwetsbaar voor droogte/ verdamping Zeer kwetsbaar - eerste watervoerende laag : zand < 5m Weinig kwetsbaar - eerste watervoerende laag: leem > 10m Klei laag (-50 m t.o.v maaiveld ) Zandlagen (-20 m t.o.v maaiveld) Limoniet zandsteen (-5 tot -10 m t.o.v maaiveld) Zandige deklaag tussen maaiveld en -5 tot -10m

GHG cm t.o.v maaiveld -50 -50

Grondwateraanvulling (negatief = evapotranspiratie) tijdens zomerperiode Evapotranspiratie 40 tot 83 mm

GLG cm t.o.v maaiveld --125

188

-125

Verzilting

Stijghoogte zoutgrondwater onder maaiveld <2 m 2-5m 5 - 10 m 10-15 m 15 m 15 - 20 m

189

Bron data: • op aanvraag ECOPLAN © consortium onderzoeksgroep UAntwerpen + gisbewerking • op aanvraag Vrije Universiteit Brussel ©- Spatial distribution of groundwater recharge and base flow: Assessment of controlling factors + gisbewerking • geopunt.be+arcgis bewerking

190

Questa`s: hydrologische landschapsstructuur

Kwelgebieden Dagelijkse grondwatervoeding mm/dag 1-4 5-8 9 - 13 14- 18 19 - 25

Inzijggebieden potentiële infiltratiecapaciteit van de bodem m3/ha/jaar 0 - 520 521 - 1250 1251 - 1920 1921 - 2510 2511 - 3100 3101 - 4500

Bron data: • op aanvraag ECOPLAN © consortium onderzoeksgroep UAntwerpen + gisbewerking • op aanvraag Vrije Universiteit Brussel ©- Spatial distribution of groundwater recharge and base flow: Assessment of controlling factors + gisbewerking • geopunt.be+arcgis bewerking

191

Questa`s: problematiek en opgave Verminderde grondwatervoeding Relevant landgebruik

Akkerbouw Grasland Rioleringsnetwerk Gerioleerde kavels/industrie

Oppervlakkige afstroming/versnelde afstroming mm/jaar

Stedelijk en gerioleerd

Evapotranspiratie mm/jaar

Ondiepe gronden gerodeerd door waterweg tot Rupeliaanse kleilaag

Drainage (% gevallen neerslag/jaar)

10 % 20 % 30 % 40 % 50 % 60 % 70 % 80 %

Actuele infiltratie (interceptie + versnelde afvoer) m3/ha/jaar

192

Verschil actuele en potentiĂŤle infiltratie m3/ha/jaar

Overstromingen Relevant landgebruik Van nature overstroombaar gebied Woonverkavelingen Rioleringsnetwerk Riolering hoofdcollector Ongezuiverde uitlaat Overstort Gezuiverde uitlaat

Oppervlakkige afstroming mm/jaar

Gerioleerd gebied

Minder ruimte voor water/inname van de valleien mm/jaar Verkavelingen Verhard (gebouwen, wegen en industrie) Akkerbouw Productief grasland Productiebos Huidige ruimte voor water: waterwegen of extensieve open ruimte

Recent overstroomd + oorzaak (1988-2017) Opstuwing riolering Overtopping waterloop Riolering aangeduid voor vervanging Korte termijn oplossing nodig riooloverstromingen Korte termijn oplossing nodig rivierovertoppingen

Groot overstromingsrisico 2050 klimaatprojectie overheid Zeer grote kans Grote kans Kans Lange termijn oplossing nodig rivierovertoppingen

Bron data: • op aanvraag ECOPLAN © consortium onderzoeksgroep UAntwerpen + gisbewerking • op aanvraag Vrije Universiteit Brussel ©- Spatial distribution of groundwater recharge and base flow: Assessment of controlling factors + gisbewerking • geopunt.be+arcgis bewerking

193

Questa`s: problematiek en opgave Droogte Toplaag kwetsbaar voor verdroging Droge zandruggen en/of landduinen Zandige valleiflanken Zandige dalen Lemig zand met ondiepe aquitard

Grondwater kwetsbaar voor droogte/verdamping Zeer kwetsbaar - eerste watervoerende laag : zand < 5m Matig kwetsbaar - eerste watervoerende laag: leem > 10m

GHG cm t.o.v maaiveld

-150

-150

Grondwateraanvulling (negatief = evapotranspiratie) tijdens zomerperiode Evapotranspiratie -8 tot -41mm

GLG cm t.o.v maaiveld -400

194

-400

Erosie hellingsgraad en erosiegevoelig gebied < 0.5 % 0.5 % - 5% 5 % - 10% > 10%

erosiegevoelig gebied

Actuele erosie Erosiegevoelig gebied Akkerbouw gevoelig voor erosie Sterke erosie door waterwegen

Bron data: • op aanvraag ECOPLAN © consortium onderzoeksgroep UAntwerpen + gisbewerking • op aanvraag Vrije Universiteit Brussel ©- Spatial distribution of groundwater recharge and base flow: Assessment of controlling factors + gisbewerking • geopunt.be+arcgis bewerking

195

196

Pleistocene riviervalleien: hydrologische landschapsstructuur

Kwelgebieden Dagelijkse grondwatervoeding mm/dag 1-4 5-8 9 - 13 14- 18 19 - 25

Inzijggebieden Potentiële infiltratiecapaciteit van de bodem m3/ha/jaar 0 - 520 521 - 1250 1251 - 1920 1921 - 2510 2511 - 3100 3101 - 4500

Bron data: • op aanvraag ECOPLAN © consortium onderzoeksgroep UAntwerpen + gisbewerking • op aanvraag Vrije Universiteit Brussel ©- Spatial distribution of groundwater recharge and base flow: Assessment of controlling factors + gisbewerking • geopunt.be+arcgis bewerking

197

Pleistocene riviervalleien: problematiek en opgave Verminderde grondwatervoeding

Relevant landgebruik Akkerbouw Grasland Rioleringsnetwerk Gerioleerde kavels/industrie

Oppervlakkige afstroming/versnelde afstroming mm/jaar

Stedelijk gerioleerd gebied en open watervlakken

Evapotranspiratie mm/jaar

(zand)leemgronden met ondiepe grondwatertafels en kleilaag Kwelgebieden zonder vegetatie

Drainage (% gevallen neerslag/jaar)

10 % 20 % 30 % 40 % 50 % 60 % 70 % 80 %

Actuele infiltratie (interceptie + versnelde afvoer) m3/ha/jaar

Verschil actuele en potentiĂŤle infiltratie m3/ha/jaar

198

Inzetten op maximale infiltratie

Overstromingen Relevant landgebruik Van nature overstroombaar gebied Woonverkavelingen Rioleringsnetwerk Riolering hoofdcollector Ongezuiverde uitlaat Overstort Gezuiverde uitlaat

Oppervlakkige afstroming mm/jaar

Gerioleerd gebied

Minder ruimte voor water/inname van de valleien mm/jaar Verkavelingen Verhard (gebouwen, wegen en industrie) Akkerbouw Productief grasland Productiebos Huidige ruimte voor water: waterwegen of extensieve open ruimte

Recent overstroomd + oorzaak (1988-2017) Opstuwing riolering Overtopping waterloop Riolering aangeduid voor vervanging Korte termijn oplossing nodig riooloverstromingen Korte termijn oplossing nodig rivierovertoppingen

Groot overstromingsrisico 2050 klimaatprojectie overheid Zeer grote kans Grote kans Kans Lange termijn oplossing nodig rivierovertoppingen

199

Bron data: • op aanvraag ECOPLAN © consortium onderzoeksgroep UAntwerpen + gisbewerking • op aanvraag Vrije Universiteit Brussel ©- Spatial distribution of groundwater recharge and base flow: Assessment of controlling factors + gisbewerking • geopunt.be+arcgis bewerking

Pleistocene riviervalleien: problematiek en opgave Droogte Toplaag kwetsbaar voor verdroging Droge zandruggen en/of landduinen Zandige valleiflanken Zandige dalen Lemig zand met ondiepe aquitard

Grondwater kwetsbaar voor droogte/verdamping Zeer kwetsbaar - eerste watervoerende laag : zand < 5m Kwetsbaar - eerste watervoerende laag: leem10m Matig kwetsbaar - eerste watervoerende laag: leem > 10m

GHG cm t.o.v maaiveld

-150

-150

Grondwateraanvulling (negatief = evapotranspiratie) tijdens zomerperiode Evapotranspiratie -83 tot -188 mm

GLG cm t.o.v maaiveld -400

200

-400

Erosie hellingsgraad en erosiegevoelig gebied < 0.5 % 0.5 % - 5% 5 % - 10% > 10%

erosiegevoelig gebied

Actuele erosie Erosiegevoelig gebied Akkerbouw gevoelig voor erosie Sterke erosie door waterwegen

201

Bron data: • op aanvraag ECOPLAN © consortium onderzoeksgroep UAntwerpen + gisbewerking • op aanvraag Vrije Universiteit Brussel ©- Spatial distribution of groundwater recharge and base flow: Assessment of controlling factors + gisbewerking • geopunt.be+arcgis bewerking

202

Heuvelzone: hydrologische landschapsstructuur

Kwelgebieden Dagelijkse grondwatervoeding mm/dag 1-4 5-8 9 - 13 14- 18 19 - 25

Inzijggebieden Potentiële infiltratiecapaciteit van de bodem m3/ha/jaar 0 - 520 521 - 1250 1251 - 1920 1921 - 2510 2511 - 3100 3101 - 4500

203

Bron data: • op aanvraag ECOPLAN © consortium onderzoeksgroep UAntwerpen + gisbewerking • op aanvraag Vrije Universiteit Brussel ©- Spatial distribution of groundwater recharge and base flow: Assessment of controlling factors + gisbewerking • geopunt.be+arcgis bewerking

Heuvelzone: problematiek en opgave Verminderde grondwatervoeding Relevant landgebruik Akkerbouw Grasland Rioleringsnetwerk Gerioleerde kavels/industrie

Oppervlakkige afstroming/versnelde afstroming mm/jaar

Stedelijk gerioleerd gebied en open watervlakken

Evapotranspiratie mm/jaar

...

Drainage (% gevallen neerslag/jaar)

10 % 20 % 30 % 40 % 50 % 60 % 70 % 80 %

Actuele infiltratie (interceptie + versnelde afvoer) m3/ha/jaar

204

Verschil actuele en potentiĂŤle infiltratie m3/ha/jaar

Overstromingen

Relevant landgebruik Van nature overstroombaar gebied Woonverkavelingen Rioleringsnetwerk Riolering hoofdcollector Ongezuiverde uitlaat Overstort Gezuiverde uitlaat

Oppervlakkige afstroming mm/jaar

Gerioleerd gebied

Minder ruimte voor water/inname van de valleien mm/jaar Verkavelingen Verhard (gebouwen, wegen en industrie) Akkerbouw Productief grasland Productiebos Huidige ruimte voor water: waterwegen of extensieve open ruimte

Recent overstroomd + oorzaak (1988-2017) Modderstroom/Erosie Opstuwing riolering Overtopping waterloop Riolering aangeduid voor vervanging Korte termijn oplossing nodig riooloverstromingen Korte termijn oplossing nodig rivierovertoppingen

Groot overstromingsrisico 2050 klimaatprojectie overheid Zeer grote kans Grote kans Kans Lange termijn oplossing nodig rivierovertoppingen

Bron data: • op aanvraag ECOPLAN © consortium onderzoeksgroep UAntwerpen + gisbewerking • op aanvraag Vrije Universiteit Brussel ©- Spatial distribution of groundwater recharge and base flow: Assessment of controlling factors + gisbewerking • geopunt.be+arcgis bewerking

205

Heuvelzone: problematiek en opgave Droogte Toplaag kwetsbaar voor verdroging Droge zandruggen en/of landduinen Zandige valleiflanken Zandige dalen Lemig zand met ondiepe aquitard

Grondwater kwetsbaar voor droogte/verdamping Zeer kwetsbaar - eerste watervoerende laag : zand < 5m Kwetsbaar - eerste watervoerende laag: leem10m Matig kwetsbaar - eerste watervoerende laag: leem > 10m

GHG cm t.o.v maaiveld

-150

-150

Grondwateraanvulling (negatief = evapotranspiratie) tijdens zomerperiode

Evapotranspiratie -83 tot -188 mm

GLG cm t.o.v maaiveld -400

206

-400

Erosie

hellingsgraad en erosiegevoelig gebied < 0.5 % 0.5 % - 5% 5 % - 10% > 10%

erosiegevoelig gebied

Actuele erosie Erosiegevoelig gebied Akkerbouw gevoelig voor erosie Sterke erosie door waterwegen

207

Bron data: • op aanvraag ECOPLAN © consortium onderzoeksgroep UAntwerpen + gisbewerking • op aanvraag Vrije Universiteit Brussel ©- Spatial distribution of groundwater recharge and base flow: Assessment of controlling factors + gisbewerking • geopunt.be+arcgis bewerking

Beneden zeeschelde: hydrologische landschapsstructuur Kwelgebieden Dagelijkse grondwatervoeding mm/dag 1-4 5-8 9 - 13 14- 18 19 - 25

Inzijggebieden PotentiĂŤle infiltratiecapaciteit van de bodem m3/ha/ 0 - 520 521 - 1250 1251 - 1920 1921 - 2510 2511 - 3100 3101 - 4500

208

Bron data: op aanvraag ECOPLAN Š consortium onderzoeksgroep UAntwerpen + gisbewerking

209

Bron data: • op aanvraag ECOPLAN © consortium onderzoeksgroep UAntwerpen + gisbewerking • op aanvraag Vrije Universiteit Brussel ©- Spatial distribution of groundwater recharge and base flow: Assessment of controlling factors + gisbewerking • geopunt.be+arcgis bewerking

Beneden zeeschelde: problematiek en opgave

210

Verminderde grondwatervoeding

Oppervlakkige afstroming/versnelde afstroming mm/jaar

Stedelijk gerioleerd gebied en open watervlakken

Evapotranspiratie mm/jaar

...

Drainage (% gevallen neerslag/jaar)

10 % 20 % 30 % 40 % 50 % 60 % 70 % 80 %

211

Watersysteem omgevormd tot een drainagemachine

Meer grondwater uitgetrokken dan aangevuld

Gekanaliseerde en gerioleerde valleien: regenwater versneld afgevoerd naar NoordZee

IN 3.177.670.000 100 %

UIT 7.577.227.675 238%

Actuele infiltratie (m3/jaar)

Afgevoerde kwel (m3/jaar)

3.177.670.000 100 %

6.777.991.576

IN 960.062.000

100 %

Neerslagoverschot (m3/jaar)

UIT 987.106.000

Oppervlakkige afstroming (m3/jaar) 987.106.000

4.137.732.000

213 %

102%

Ontrekking (m3/jaar) Actuele infiltratie (m3/jaar) 278.284.404

8.7% 3.177.670.000

Verminderde infiltratie (m3/jaar) 520.951.695

= Regenwater dat niet infiltreerd (m3/jaar) 16%

960.062.000

(door oppervlakkige afstroming)

Geen berging in het oppervlakte als grondwatersysteem + verhoogde afvoer zorgen voor een verspilling die groter is dan de aanvoer

Vlaanderen zit met een failliet watersysteem Grondwater

Internationale rivierinstroom

100 % 960.062.000

100 % 3.177.670.000

100 %

2.946.313.872

102% 987.106.000

238 %

144% 4.250.000.000 (scheepsvaart)

>

IN

Regenwater

212

UIT

7.577.227.675

Problemen op lange termijn: grondwaterspiegel daalt met 2 cm/jaar

Evaluatie grondwaterpeil 2000 - 2012: dalend 100%

80%

60%

Trends in grondwaterpeil 2000 - 2012 > 50 cm/jr stijgend 10 - 50 cm/jr stijgend 5 - 10 cm/jr stijgend <5 cm/jr stijgend geen trend < 5 cm/jr dalend 5 - 10 cm/jr dalend 10 - 50 cm/jr dalend > 50 cm/jr dalend

40%

20%

0%

Freatisch

Gespannen

De stille dood van Vlaanderen

213

Selectiever (grond)watergebruik

Meer inzetten op lokaal water buiten grondwatersysteem Winter neerslagoverschot Niet afhankelijk van internationaal water

Minder afhankelijk van grondwater

Selectiever omgaan met watergebruik

214

Huishoudens: met regenwaterput 90% minder grondwaterverbruik

Industrie: besparen door optimalisatie en circulair + deels overschakelen regenwater

Energie: besparen door optimalisatie en circulair + deels overschakelen regenwater

215

Landbouw: besparen door druppelirrigatie en deels overschakelen naar regenwater

216

Handel en diensten: met regenwaterput 90% minder grondwaterverbruik

Selectiever watergebruik: verschuiving van grondwater naar regenwater HUIDIG

SELECTIEF

217

Andere voordelen: huidige afvalwaterketen - verdunde zuivering

218

Na selectiever watergebruik: onverdunde zuivering - lagere afvoer

Na selectiever watergebruik: vertraagde afvoer regenwater - minder overstromingen

Effluent infiltreren - een gesloten afvalwaterketen: grondwaterneutraal!

219

Oorzaak 1:

Verlies van bewegingsruimte: slikken, schorren, meanders en overstromingsvlakten

Ingepolderde slikken en schorren Oorspronkeleijke loop Schelde Historische slikken Historische schorren Zandruggen

Oorspronkelijk getijdengebied ingepolderd

Ingepolderde slikken en schorren Oorspronkelijk gebied onder invloed van getij Oorspronkelijke overstromingsvlakte Schelde Verloren meanders Huidig gebied onder invloed van de getijden Huidig ruimte voor de schelde: rechtgetrokken en bedijkt Sluis stuw

Verlies 90 km aan meanders

Verloren meander en overstromingsvlakten Huidige loop van de Schelde Huidige begrenzing van de Schelde (dijk) Oorspronkelijke overstromingsvlakte Schelde Rivierduinen Fossiele kronkelwaardrug Fossiele rivierbedding

Bron data:Waterbouwkundig laboratorium - de eeuwige Schelde + Davidsfonds - De schelde verhaal van een rivier

Oorzaak 1:

van meander met overstromingsvlakte tot diepe trechter

Evolutie van de rivier morfologie tussen Temse en Bornem Middeleeuwse en Postmiddeleeuwse klei Holoceen veen Laat glaciale zandige rivierafzettingen van de meanderende schelde Rivierduinen Fossiele kronkelwaardrug Post romeinse zanden Vroeg holocene geulopvulling (klei en veen) Recente getijdenafzettingen van de huidige Schelde

Gefixeerde diepe smalle trechter Oevers: 50% stortsteen 28% beton 6% asfaltmatiek

Morfologische verandering van de Schelde

220

Bron data: Davidsfonds - De schelde verhaal van een rivier

Oorzaak 2:

Baggeren vaargeul stuwt vloed met sneller debiet en hogere getijslag bovenloop Jaarringen uitdieping van de Schelde ter hoogte van Antwerpen

Bagger zone

Opstuwing bovenloop + m3/s Opstuwing bovenloop Opstuwing bovenloop + m3/s

+ m3/s

+ m3/s

2 - 3 e eeuw: fluviaal regime Bron data: Waterbouwkundig laboratorium - de eeuwige Schelde + SVASEK HYDRAULICS - morfologie en hydrodynamica in de Beneden-Zeeschelde

Gevolg 1:

1960: getijderegime + uitdieping vaargeul

2018: getijde regime + verdere uitdieping vaargeul

Verhoogde erosie zorgt voor verhoogde sedimentatie die in de vaargeul bezinkt

gescheidingsvlak convergerende zoet en zout waterstromen

Grote slibvlek blijft hangen en bezinkt door flocculatie

Bron data: SVASEK HYDRAULICS morfologie en hydrodynamica in de Beneden-Zeeschelde

Schematische weergave van het fluviatiele slibtransport (Mm3) 2001 - 2011

221

Gevolg 2:

Zeeschelde barrière in het afwateringssysteem van de regenrivieren

Bron data: Waterstanden: waterinfo.be Bodemhoogtes: dender (INBO) en Zeeschelde (Eeuwige schelde - waterbouwkundig laboratorium / Davidsfonds - De schelde verhaal van een rivier)

Erosie en modderstromen Verloren meander en overstromingsvlakten Bodem gevoelig voor erosie Akkerbouw op erosiegevoelige bodem Gemelde overstromingen door modder/erosie 1988 - 2011 Recent getroffen gemeenten 2018: afhankelijk van lokale piekneerslag Sterk getroffen gemeenten 2015

Toename neerslag en afvoerpieken (2018-2100) 0% 1% - 22% 23% - 24% 25% - 32% 33% - 37% Bron: KU Leuven/VMM/waterbouwkundig laboratorium

Erosie gebieden met sterke toename piekneerslag 2100

222

Bron data: geopunt.be+ gis bewerking/destandaard.be

probleem op schaal van de individuele akkers en afhankelijk van piekneerslag

Verzilting

Oorzaak ❶: laaggelegen polders sterke drainage zoet water/aanzuiging zoute kwel + dunne zoetwaterlenzen door slechte doorlaatbaarheid bodem + structurele droogte in de zomermaanden slinkende zoetwaterlenzen neerslag overschot

Stijghoogtes zout grondwater < 2m onder maaiveld 2 - 5 m onder maaiveld 5 - 10 m onder maaiveld 10 - 15 m onder maaiveld 15- 20 m onder maaiveld 20 - 25 m onder maaiveld 25 - 30 m onder maaiveld 30 - 35 m onder maaiveld 35 - 40 m onder maaiveld niet verzilt

Aanzuiging zoute kwel in sloten freatische grondwaterstand Regenwaterlens Mengzone (brak) ❸ ❶ ❶

❶

❷

Kwel van zout grondwater

❸

❶

❸

❶ ❸ ❷ ❷

❷❷ ❶ ❷❶

❶ Zout grondwater

❷ ❷ Bron: Van Baaren et al. (2009)

❶

❸

Oorzaak ❷: Zout waterkwel van rivieren en kanalen

❶ ❶

❶

❷

Al de 3 oorzaken komen hier voor

❶

❸

❶

Zoute kwelsloten

Boudewijnkanaal

Zout grondwater

Zoet grondwater

Bron: Paul Vansteelandt data (gepensioneerd ambtenaar)

Bron data:: geopunt.be+ gis bewerking

Oorzaak ❸: Zoutwaterkwel door zeespiegelstijging en aanzuiging door grondwaterwinning zoetwaterlenzen

Bron: Deltaris

223

Topografische analyse van heuvelland tot polders

Gent Westerschelde

Denderbekken 50 km

Nederland Wallonie

Oosterschelde Bendenscheldebekken Brussel

Antwerpen

110 km

Van riviere landschap naar drainagemachine: kunstwerken Legenda gemaal

stuwsluis stuw pompstation duiker Bedijkt, rechtgetrokken en uitgediept Gekanaliseerd en deels rechtgetrokken

Oorspronkelijke ruimte voor water

Bron: kunstwerken geopunt.be & integraalwaterbeleid.be Bron: Dijken en kanalen agiv.be DSM raster 1m + gis analyse

224

Geen relatie meer tussen rivier en vallei. Van rivier naar waterweg (afvoer en transport) - Sterk versnipperde waterlopen - versnelde afvoer van water

Van rivierenlandschap naar drainagemachine: waterwegen

Rivieren bedijkt, uitgediept en/of gekanaliseerd, rivieren rechtgetrokken - meanders deels verland(minder opperlakte voor water)

Ruimtelijk beslag van de valleien

Legenda

verharding (wegen, gebouwen en industrie) gedraineerd akkerland gedraineerd (productief) grasland ongedraineerd grasland/tuin/onverhard Water

• 12 % water • 19% gedraineerd grasland • 15% gedraineerd akkerland • 10% industrie • 7% bebouwing • 6% wegen • 11% bos • 20% tuinen en ander onverharde openruimte

• 13% versteende ruimte • 34% gedraineerde gronden • 78% minder ruimte voor rivier • 31% vallei niet verhard of gedraineerd maar geen relatie met rivier

Bron: landgebruik en van nature overstroombare vlaktes - data geopunt.be + arcgis oppervlakte berekening

225

Ruimtelijk beslag van de valleien Heuvelzone

Vlaamse overgangszone

Kempen

Polders -en getijdezone

Pleistocene riviervalleien

Questa's

Bron: landgebruik en van nature overstroombare vlaktes - data geopunt.be

Legenda

verharding (wegen, gebouwen en industrie) gedraineerd akkerland gedraineerd (productief) grasland ongedraineerd grasland/tuin/onverhard Water

Problematiek regionale schaal â&#x20AC;˘ Hoge kosten aan dijkversterkingen en onderhoud van de stuwen â&#x20AC;˘ Stuwen zijn verouderd en aan vernieuwing toe: Stuw van Geraardsbergen alleen al zou 6.000.000 eur kosten

Maaiveld hoogtes rivieroevers

17.5 m TAW

12 m TAW

9.7 m TAW

5.6 m TAW

3.5 m TAW

5.7 m TAW

2.5 m TAW

6.5 m TAW

7.5 m TAW

7.5 m TAW

2,2 m TAW

Getij peilflucuatie 2 m Vloedvolume 300 m3/s

Getij peilflucuatie 5m Vloedvolume 3000 m3/s

226

Getijde hoogtes

Hoogwater: 5 m TAW Laagwater: 3 m TAW

Hoogwater: 5 m TAW Laagwater: 1.8 m TAW

Hoogwater: 6.2 m TAW Laagwater: 0.2 m TAW

Hoogwater: 5.15 m TAW Laagwater: 0.01 m TAW

Hoogwater: 4.32 m TAW Laagwater: 0.47 m TAW

Getijgolf verder landinwaards door bedijking, geen afwatering van regenrivieren tijdens hoogtij door stuwwerking of geen gravitaire afwatering en versnelde afvoer tijdens laagtij: groot overstromingsrisico

Problematiek lokale schaal: Bodemerosie en bodemverschuivingen SLIBAFZETTINGEN AAN VOET VAN HELLLINGEN

• Hoog verval op de hellingen en laagverval aan de dalen: materiaal afzettingen aan de voet van de hellingen veroorzaakt overstromingen op de plaats waar beken en rivieren samenvloeien • Kosten slib ruiming: 65 eur/m3 slib

SLIBAFZETTINGEN AAN STUWEN

• Sediment blijft hangen bij de stuwen en veroorzaakt extra overstromingsgevaar en hoge ruimingskosten

CO2 UITSTOOT CO2

CO2

opgeslagen vrij (bron: bond van beter leefmilieu 2018)

CO2

CO2

• Als de bodem wegspoelt komt er 75 - 80 % van de CO2 die daarin is

CO2 CO2 CO2

227

Bestaand landgebruik Kempen

Naaldbos Heide Verstedelijking Water Akkerland Grasland

228

Alluviaal bos Loofbos

229

Verminderde infiltratie m3/ha/jaar

230

Versnelde kwelafvoer mm/dag/5m2

Conclusie Naaldbos Gerioleerd inzijggebied

Conclusie Afwateringskanaal/gracht Gerioleerd kwelgebied Gedraineerde akker Gedraineerde grasland

231

Inzichtelijke kaarten Infiltratiecapaciteit

232

Natuurlijke ruimte voor water

Retentiecapaciteit In de bodem (freatisch grondwater) In het oppervlaktewater (kwelwater)

Huidige ruimte voor water

233

Analyse voor de Kempen:

234

ontwateringsgrachten voor veeteelt zorgen voor grondwaterverdroging

235

236

Drinkwaterproductie bovensectorale doelstelling: waterpeil opzetten

+38% +33%

237

238

Grachtenstelsel verstedelijking in valleien zorgt voor grondwaterverdroging

tot -1m maaiveld gedraineerd

239

240

Drinkwaterproductie bovensectorale doelstelling: waterpeil opzetten

241

242

grondwater verdroging door verminderde infiltratie

Microklimaat door zandgronden met weinig water en veel lucht geeft Kempen hoogste maximum temperaturen van Vlaanderen.

Door klimaatverandering toename van droge warme zomers.

Vat snel vuur door harsen en etherische oliĂŤn Enige soort in Vlaanderen waar boomkronenvuur ontstaat: verspreidt zeer snel en is onbeheersbaar

243

244

Drinkwaterproductie als bovensectorale doelstelling: bosomvorming tot stuifduin

Vermarkten

245

246

Verharde en gerioleerde oppervlakten zorgen voor minder infiltratie

infiltreert

247

Drinkwaterproductie als bovensectorale doelstelling: effluent infiltreren

248

grondwaterbesparing

infiltreert

249

infiltratiecapaciteit herstellen

Verminderde infiltratie

Verminderde infiltratie Infiltratiecapaciteit van de bodem

250

-

+

Bestaand rioleringsnetwerk

persleiding/drukleiding gravitaire leiding uitlaat

251

252

Verhoogde kwelafvoer

Onderliggende bodemstructuur

Onderliggende hydrologische structuur

253

254

Referentie: omvorming vallei door bevers

Referentie: toeneming buffercapaciteit door bevers

255

256

257

Referentie: omvorming vallei door bevers

258

Referentie: waterbuffels

Referentie: drinkwaterproductie Dunea met wisenten

259

260