Páginas 1 14 a 90095 1 layout

Ana AcuĂąa (ed.)

Letras nómades – Experiencias da mobilidade feminina na literatura galega

Ibero-Romance Studies in Literature and Translatology – Studies in Contemporary Literature, vol. V Series editors: Camiño Noia Campos, Burghard Baltrusch, Teresa Bermúdez and Gabriel Pérez Durán

iBroLiT Estudos Iberorrománicos de Literatura e Tradutoloxía Ibero-Romance Studies in Literature and Translatology

Honorary Editor: Camiño Noia Campos

Editorial Board: Burghard Baltrusch, Teresa Bermúdez Montes, Gabriel Pérez Durán

Advisory Board: Silvia Bermúdez Ana Paula Ferreira Susana Kampff Lages Ria Lemaire Mertens Inocência Mata Lênia Márcia Mongelli Cláudia Pazos Alonso John Rutherford Kathrin Sartingen Fernando Venâncio Yara Frateschi Vieira Michaela Wolf

(University of California, Santa Barbara) (University of Minnesota) (Universidade Federal Fluminense) (Université de Poitiers) (Universidade de Lisboa) (Universidade de São Paulo) (University of Oxford) (University of Oxford) (Universität Wien) (Universiteit van Amsterdam) (Universidade Estadual de Campinas) (Karl-Franzens-Universität Graz)

Editorial Contacts: GAELT Universidade de Vigo, Facultade de Filoloxía e Tradución 36310 Vigo, Galiza / España bermudezteresa@uvigo.es | http://gaelt-uvigo.blogspot.com

Ana Acuña (ed.)

Letras nómades – Experiencias da mobilidade feminina na literatura galega

Verlag für wissenschaftliche Literatur

© Series Design: X. Bieito Arias Freixedo & Gabriel Pérez Durán © Illustrations: Antón Pulido; cover image: “Durmindo nas ondas” (1992).

This edition has been funded by the research project “Ex-sistere.

La movilidad de las mujeres en las literaturas gallega e irlandesa contemporáneas”, Ministerio de Economía y Competitividad de España and FEDER (FFI 2012-35872).

Revision of the texts: Burghard Baltrusch & Teresa Bermúdez Montes.

English translations: Manuela Palacios.

Layout: Rita Bugallo.

ISBN 978-3-7329-0095-4 ISSN 2194-752X © Frank & Timme GmbH Verlag für wissenschaftliche Literatur Berlin 2014. Alle Rechte vorbehalten.

Das Werk einschließlich aller Teile ist urheberrechtlich geschützt.

Jede Verwertung außerhalb der engen Grenzen des Urheberrechtsgesetzes ist ohne Zustimmung des Verlags unzulässig und strafbar.

Das gilt insbesondere für Vervielfältigungen, Übersetzungen, Mikroverfilmungen und die Einspeicherung und Verarbeitung in elektronischen Systemen.

Herstellung durch Frank & Timme GmbH, Wittelsbacherstraße 27a, 10707 Berlin.

Printed in Germany.

Gedruckt auf säurefreiem, alterungsbeständigem Papier. www.frank-timme.de

Índice Summary

7

Presentación

11

Letras nómades. Experiencias da mobilidade feminina na literatura galega

15

Una aproximación a las memorias Josefina Cuesta

17

Contra o silencio. Mulleres na resistencia antifranquista Aurora Marco

45

O círculo da historia: unha nena da Galicia mártir Olivia Rodríguez

71

Mulleres galegas fóra de Galicia: exilios, emigración e “insilio” Carmen Mejía

97

Cuestión de enfoque: Fotografía, muller e viaxe Manuela Palacios

117

Apuntamentos nómades. Viaxe e literatura nas escritoras galegas María Xesús Nogueira

153

Voces de terras distantes para a literatura galega Ana Acuña

179

5

Autoras

197

Bibliografía

201

Índice de ilustracións

215

Índice temático-onomástico

219

6

Summary Letras nómades. Experiencias da mobilidade feminina na literatura Galega examines —by means of biographical and personal documents which are supplied and justified by the contributors— the construction of identity in a context of exile, emigration, return, etc. This collection of essays analyses the migrant’s relationship, both physical and psychological, with the places of origin and destination. It also identifies the metaphors which articulate the narration and description of personal documents and, furthermore, focuses on the various representations of memory (scars, silence, oblivion, etc.) by Galician-language women writers.

Although personal documents of the kind presented here are not a common resource in literary studies, they prove to be a reliable source for the analysis of mobility and its circumstances, due to the concomitant dislocations, individual or collective crises that take place in behavioural patterns and value systems. Personal documents are of special interest because present times are marked by a variety of forms of exile, and women —particularly women writers— show a deep concern for the displaced subject and the experiences —either real or literary— of indeterminacy, marginalization and mediation.

The essays gathered in this volume have been written by academics from various and complementary research fields which range from the study of history and memory to literary analysis. The first chapter provides the 7

theoretical framework of the book by scrutinizing the relationship between space and memory and proposing a model of analysis. The following six chapters present a corpus of miscellaneous personal documents (printed or electronic letters, photographs, memoirs, interviews, etc.), on account of the heterogeneous types of mobility and historical moments discussed here: exiled women, women who emigrated either for economic reasons or due to circumstances connected with their work, returnées, etc.

Josefina Cuesta theorizes about the ways in which memory becomes ingrained in recollections, oblivions, nostalgia and myths, and argues that spatial dislocations in one’s life, particularly in the case of women, may increase one’s sense of discontinuity and randomness. Aurora Marco retrieves the names, voice and activities of women who were committed to guerrilla action against General Franco’s regime. These women became the victims of a double type of oblivion and various kinds of repression, and they often had to opt for either outbound or internal exile. Olivia Rodríguez follows the traces of those lives which the Spanish Civil War dispersed all over the world. Carmen Mejía discusses a number of situations of displacement experienced by Galician diasporic women who either left their native land or were born away from it. Manuela Palacios gathers and analyses a number of descriptions, written by male and female Galician writers, of photographs of travelling women. María Xesús Nogueira presents a number of personal testimonies and discusses the various traces that travels have left in contemporary creative writing by Galician women.

The collection ends with Ana Acuña’s chapter on linguistic mobility, in which she pays attention to those writers from distant lands and languages who have contributed to Galician-language literature.

The present collection evinces a plurality of approaches to the topic of women’s mobility both through the variety of personal documents discussed and the reference to cutting-edge debates in Galician and Iberian literature and history (we need to bear in mind that Hispanic and Portuguese Studies are currently especially concerned with deterritorialized literature, intercultural and diasporic authors, the relationship between memory and history, etc.).

Readers will discover in each chapter the main landmarks in the reconstruction of Galician identity throughout the twentieth and twentyfirst centuries. To start with, many silenced women are finally given a 8

voice (guerrilla fighters, exiles and emigrant women); additionally, we pay homage to the contribution to Galician literature (though not exclusively this) on the part of non-Galician women and those of Galician origin who live abroad. Finally, this collection provides new arguments regarding present-day narratives of displacement.

9

Presentación Letras nómades. Experiencias da mobilidade feminina na literatura galega xorde do estudo levado a cabo polo proxecto “Ex-sistere. A mobilidade das mulleres nas literaturas galega e irlandesa contemporáneas”.1 As redactoras deste volume quixeron ir máis alá da localización da mobilidade galega na obra de Rosalía de Castro ou na reafirmación do dereito á viaxe no berro de Xohana Torres. Con esta intención as investigadoras acudiron ás fontes orais e á análise de documentos persoais (epistolarios en papel e virtuais, entrevistas, fotografías etc.) co fin último de reflexionar sobre os procesos de mobilidade feminina nunha época marcada por distintas formas de exilio e por novas razóns para o relato do desprazamento.

Tralo marco teórico desenvolvido no capítulo inicial, nos seis restantes o/a lector/a descubrirá algúns dos referentes obrigados na reconstrución da identidade galega durante os séculos XX e XXI. Desta maneira, ademais de ‘oír’ a voz de moitas mulleres silenciadas, poderá ler a súa contribución ao feito literario (e non só). Son os documentos persoais —motivados polas sete investigadoras— os que permiten desvelar a construción da identidade nun contexto de exilio, emigración, retorno etc.; desentrañar a relación 1

“Ex-sistere. La movilidad de las mujeres en las literaturas gallega e irlandesa contemporáneas” é un proxecto de investigación financiado polo Ministerio de Economía y Competitividad e FEDER (FFI 2012-35872).

11

(física e psíquica) co lugar de orixe e co lugar de destino; identificar as metáforas que estruturan as narracións e/ou descricións; así como reparar nas representacións da memoria (cicatrices, silencios, esquecementos etc.) nas escritoras en lingua galega.

Estudos No estudo inicial, Josefina Cuesta considera que se a memoria se encarna en recordos, esquecementos, nostalxias ou mitos, o cambio do marco espacial da propia vida —mediante a viaxe, a emigración ou o exilio— pode acentuar ese carácter caprichoso e descontinuo da memoria, resaltando lugares, obxectos ou momentos, mentres reclúe na penumbra outras experiencias do pasado que van sendo relegadas en aras dun presente e dun tempo mellor. A investigadora sentiuse atraída especialmente polo coñecemento deses procesos no universo feminino e sondalo é un dos seus obxectivos.

Aurora Marco detense na represión, xeneralizada coa vitoria dos sublevados en 1939, durante a que centos de mulleres comprometidas coa guerrilla antifranquista foron asasinadas, encarceradas, torturadas, violadas e recluídas en campos de concentración. A súa é a crónica das silenciadas porque foron obxecto dunha dupla falta de memoria: por seren desafectas ao novo réxime e pola súa condición feminina. Por iso recuperar os seus nomes, a súa voz, a súa actividade como guerrilleiras do monte ou da chaira significa darlles existencia e desvendar o papel que tiveron na resistencia antifranquista. É, tamén, unha forma de homenaxealas porque, malia múltiplas negacións, a súa verdade histórica non se pode nin se debe esquecer.

Olivia Rodríguez pescuda o rastro de vida que a historia da Guerra Civil en Galicia deixou espallado polo mundo: unha nena, filla dun mozo de Cangas asasinado en 1937 polo aparato opresor golpista, rexeita a moeda coa que un garda civil quere mitigar a súa mala conciencia. Dá conta desta escena o libro Galicia mártir, edición arxentina do volume editado en París por Jean Flory en 1938, co título La Galice sous la botte de Franco. Os autores, que se protexen co seudónimo ‘Hernán Quijano’, son Manuel Domínguez Benavides e Luís Seoane. O capítulo segue a traxectoria desa nena, que marcha coa familia a Arxentina nun exilio que 12

tamén é emigración. Manéxanse varias fontes documentais máis: as cartas do prisioneiro, o expediente do proceso militar, a entrevista coa testemuña que hoxe vive en Bos Aires e o libro de memoria familiar que unha das netas do mozo asasinado escribiu sobre a historia do avó.

Os documentos persoais ofrecidos por Carmen Mejía desvelan miradas e palabras de nostalxia, de esquecemento, de perda de identidade e reencontro. En definitiva, móstranos experiencias de desarraigo vividas por mulleres que saíron de Galicia ou que naceron no exilio ou na emigración.

O capítulo de Manuela Palacios presenta unha serie de descricións e comentarios, por parte de escritores e escritoras de Galicia, de fotografías de mulleres viaxeiras. Ademais do valor sociolóxico das fotografías como rexistros da experiencia persoal e colectiva, interesan neste capítulo a confluencia da literatura coa representación visual, a encrucillada de feitos históricos e ficción, de rexistros visuais pretendidamente obxectivos e as interpretacións subxectivas, as narracións verbais e visuais da migración e o papel da muller nela, a experiencia pasada e a recreación presente por medio da memoria e a escrita. A continuación dos comentarios dos escritores e escritoras preséntase unha discusión dos condicionamentos da mobilidade das mulleres e das características e relevancia deste tipo de documentos persoais.

O estudo de María Xesús Nogueira pretende indagar acerca da pegada que a viaxe deixou na creación literaria de escritoras galegas contemporáneas.

Para iso, achéganse testemuños persoais de autoras diversas, tanto no que se refire á idade e aos xéneros cultivados como ás razóns que motivaron os seus desprazamentos. Á presentación dos textos que lles foron solicitados, e que constitúen o corpo do traballo, segue un breve comentario no que se resaltan as principais liñas dunha reflexión de importante valor autopoético.

Por último, Ana Acuña considera que os límites territoriais e lingüísticos non son un obstáculo para as escritoras alófonas. Neste sentido, fala dunha escritura que contribúe á disolución de fronteiras idiomáticas e culturais e axuda a resituar o centro perdido. Para as escritoras procedentes de terras distantes, a literatura pasa a ser un habitáculo protector e da súa experiencia pode nacer unha literatura da memoria con símbolos salvadores (paisaxes, cores, libros etc.), pero pode xurdir tamén unha escritura fragmentada.

A través da análise de documentos persoais de dúas escritoras, o capítulo céntrase na lembranza da terra propia e na visión da terra de acollida, así como na reflexión sobre a apropiación dunha lingua nova.

13

Agradecementos e coda Dado o alto valor dos documentos persoais que neste volume se insiren, pois especialmente emotivos son os recordos e esquecementos causados pola mobilidade e a tipoloxía das memorias recuperadas, as investigadoras agradecen ás mulleres entrevistadas o seu imprescindible testemuño e por iso queremos presentalas con nomes e apelidos. Aurora Marco recupera, co testemuño de Consuelo Rodríguez López, Carmen Rodríguez Nogueira e María Blázquez del Pozo, as voces e actividades das mulleres comprometidas coa guerrilla antifranquista e que padeceron distintas formas de represión (exilio interior ou exterior). Olivia Rodríguez une pegadas literarias con evidencias reais ao pescudar o rastro de vida que a Guerra Civil en Galicia deixou espallado polo mundo ata adoptar forma literaria na obra de Ana Paula Mejuto. Carmen Mejía presenta as experiencias de desarraigo vividas por mulleres que saíron de Galicia ou que naceron no exilio: María Victoria Villaverde, Luz Pichel, Verónica Martínez e Constanza Tobío. Manuela Palacios mostra unha serie de descricións de fotografías de mulleres viaxeiras, por parte de escritoras e escritores galegos: Luz Pichel, Helena Villar, Mario Regueira, Ramón Nicolás, Lorena Souto, Arturo Casas, Martín Veiga, Mercedes Queixas e María Reimóndez. María Xesús Nogueira analiza a pegada que a viaxe deixou na creación literaria das escritoras María do Carme Kruckenberg, Margarita Ledo, Chus Pato, Begoña Caamaño, Marga do Val, Susana Sánchez Arins, María Reimóndez, Inma López Silva e Eva Moreda. Finalmente, Ana Acuña achégase á mobilidade lingüística de Úrsula Heinze e Marifé Santiago Bolaños que, dende terras e linguas distantes, se dedican á literatura en idioma galego.

Case todos os documentos persoais destas mulleres foron solicitados para este volume e publícanse por primeira vez. En ocasións, reprodúcense na súa totalidade e, noutras, selecciónanse fragmentos representativos; pero sempre se respecta a emoción escondida tralos puntos suspensivos e a opción lingüística de cada informante.

A editora de Letras nómades considera que cada capítulo será — parafraseando unhas palabras enviadas por Begoña Caamaño a María Xesús Nogueira— “viaxar no tempo e na xeografía; no interior da mente humana ou nas circunstancias que rodean a ese ser”. Que así sexa e boa viaxe!

Ana Acuña (editora) 14