Słownik Powstań Śląskich. Tom 1

Słownik

Powstań Śląskich

Tom 1

I powstanie śląskie sierpień 1919

Słownik

Powstań Śląskich Tom 1

I powstanie śląskie sierpień 1919

Redakcja Maciej Fic, Ryszard Kaczmarek

Biblioteka Śląska w Katowicach Instytut Badań Regionalnych Biblioteki Śląskiej KATOWICE 2019

Copyright © Instytut Badań Regionalnych Biblioteki Śląskiej Wszelkie prawa zastrzeżone. All rights reserved.

Wydawnictwo finansowane ze środków budżetu Województwa Śląskiego Redakcja naukowa: dr hab. Maciej Fic, prof. dr hab. Ryszard Kaczmarek Recenzenci: dr hab. Marek Białokur, prof. UO dr hab. Piotr Pałys, prof. PIN-IŚ Redakcja językowa i korekta: Grażyna Benduch przy współpracy Julii Rott-Urbańskiej Skład: Frodo – Stanisław Przybyła Projekt okładki: Wojciech Liebner (Frodo) Wybór ilustracji: Anna Kubica Mapy: Marcin J. Sobiech, www.exgeo.pl Schematy: Anna Kubica ISBN 978-83-64210-74-7 Wydanie I Druk i oprawa: Dimograf, Bielsko-Biała

Biblioteka Śląska jest instytucją kultury Samorządu Województwa Śląskiego

Spis treści

Wstęp. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8 117. Dywizja Piechoty (Ryszard Kaczmarek). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12 32. Mała Brygada Reichswehry (Ryszard Kaczmarek) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 21 Freikorps Aulock (Roman Smolorz). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 24 Freikorps Oberschlesien (Ryszard Kaczmarek). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 29 Freikorps Tüllmann (Roman Smolorz) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 35 Główna Komenda/Dowództwo Główne POW (Paweł Parys). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 38 Główny Komitet Wykonawczy POW Górnego Śląska (Paweł Parys). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 44 Górny Śląsk a odrodzenie państwa polskiego (Maciej Fic). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 49 Górny Śląsk w Republice Weimarskiej (Ryszard Kaczmarek). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 57 Historiografia polska i niemiecka o I powstaniu śląskim (Maciej Fic). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 62 Karabin niemiecki Gewehr 98 (Jan Planta). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 72 Kościół ewangelicki wobec problemu Górnego Śląska 1918-1919 (Ryszard Kaczmarek). . . . . 77 Kościół katolicki wobec problemu Górnego Śląska 1918-1919 (Andrzej Grajewski). . . . . . . . . 81 Masakra w Mysłowicach (Iwona Zakrzewska) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 89 Miejsca pamięci I powstania śląskiego (Julia Rott-Urbańska). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 97 Niemcy wobec Górnego Śląska (październik 1918 roku – sierpień 1919 roku) (Bernard Linek).103 Pierwsza wojna światowa a Górny Śląsk (Ryszard Kaczmarek). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 118 Podkomisariat Naczelnej Rady Ludowej (Maciej Fic) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 122 Polska Organizacja Wojskowa Górnego Śląska (Paweł Parys). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 130 Polska wobec I powstania śląskiego (Anna Kubica) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 137 Polski wojskowy plan powstania (Paweł Parys). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 146 Polskie partie polityczne na Górnym Śląsku (Maciej Fic). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 150 Powiat bytomski podczas I powstania śląskiego (Roman Smolorz). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 157 Powiat gliwicki podczas I powstania śląskiego (Przemysław Jagieła) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 163 Powiat katowicki podczas I powstania śląskiego (Michał Dzióbek). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 169 Powiat Królewska Huta (Chorzów) podczas I powstania śląskiego (Jacek Kurek). . . . . . . . . 187 Powiat lubliniecki podczas I powstania śląskiego (Lech Krzyżanowski) . . . . . . . . . . . . . . . . . 194 Powiat pszczyński podczas I powstania śląskiego (Agnieszka Ociepa-Weiss) . . . . . . . . . . . . 204

Powiat raciborski podczas I powstania śląskiego (Witold Iwaszkiewicz). . . . . . . . . . . . . . . . . 220 Powiat rybnicki podczas I powstania śląskiego (Dawid Keller). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 223 Powiat tarnogórski podczas I powstania śląskiego (Krzysztof Gwóźdź, Rafał Ludwikowski). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 233 Powiat Zabrze/Hindenburg podczas I powstania śląskiego (Bernard Linek). . . . . . . . . . . . . .241 Powstanie oleskie (Przemysław Jagieła) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 246 Przemówienie Wojciecha Korfantego w Reichstagu 25 października 1918 roku (Krystyna Sitarz, Tomasz Sporyń). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 252 Rady ludowe (niemieckie) (Bernard Linek) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 257 Rady robotnicze i żołnierskie 1918/1919 (Bernard Linek) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 260 Strajki na Górnym Śląsku 1918/1919 (Bernard Linek). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 273 Straż Graniczna (Grenzschutz) (Ryszard Kaczmarek) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 287 Straże Obywatelskie (Bernard Linek). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 290 Towarzystwo Gimnastyczne „Sokół” (Agnieszka Ociepa-Weiss). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 293 Traktat wersalski a Górny Śląsk (Bernard Linek) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 301 Ugrupowania separatystyczne (Maciej Fic) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 309 Uzbrojenie powstańców (Michał Garbacz). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 316 Uzbrojenie żołnierzy niemieckich (Jan Planta). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 328 Zagłębie Dąbrowskie wobec I powstania śląskiego (Dariusz Nawrot). . . . . . . . . . . . . . . . . . . 336 Zjednoczone Związki Wiernych Ojczyźnie Górnoślązaków (Vereinigte Verbände Heimattreuer Oberschlesier) (Jakub Grudniewski) . . . . . . . . . . . . . . . . 344 Związki Wojackie (Bernard Linek). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 350 Basista Maksymilian (Joanna Lusek). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 354 Bertram Adolf (Jerzy Myszor). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 361 Bień Aleksy (Adrian Flor) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 365 Buła Józef (Dawid Keller) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 369 Czapla Kazimierz (Lech Krzyżanowski). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 373 Dreyza Józef (Paweł Parys) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 378 Grzegorzek Józef (Iwona Zakrzewska). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 382 Grzesik Karol (Julia Rott-Urbańska). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 386

SPIS TREŚCI

Iksal Maksymilian (Joanna Lusek) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 390 Lazar Franciszek (Iwona Szopa). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 395 Marszolik Franciszek (Iwona Zakrzewska). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 399 Murłowski Leon (Witold Iwaszkiewicz) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 403 Piechoczek Ludwik (Paweł Parys). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 405 Połomski Józef (Joanna Lusek) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 409 Postrach Adam (Paweł Parys) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 413 Psarski Zygmunt (Iwona Zakrzewska). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 416 Pyka Jan (Iwona Zakrzewska). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 420 Rybarz Edward (Adrian Flor). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 423 Syska Józef (Julia Rott-Urbańska). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 427 Świder Augustyn (Iwona Szopa). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 430 Witczak Mikołaj (Lech Krzyżanowski) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 435 Wiza Zygmunt (Witold Iwaszkiewicz). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 440 Wyglenda Jan (Zbigniew Przybyłka) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 442 Zejer Jan (Krzysztof Gwóźdź) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 447 Zgrzebniok Alfons (Witold Iwaszkiewicz) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 450 Kalendarium wydarzeń. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 457 Indeks osobowy. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 466 Indeks miejscowości. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 482 Bibliografia. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 493 Wykaz zdjęć i źródeł. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 509 Wykaz schematów, map i tabel. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 513

Wstęp

W sierpniu 2019 roku minęło 100 lat od wybuchu pierwszego powstania śląskiego.

W następnych dwóch latach będziemy obchodzili kolejne setne rocznice drugiego, a potem trzeciego powstania śląskiego. To dobry czas do zebrania informacji o tych wydarzeniach i refleksji nad ich historycznym znaczeniem dla Górnego Śląska i Polski.

Instytut Badań Regionalnych Biblioteki Śląskiej (IBR BŚ) z tego powodu wysunął w 2016 roku inicjatywę przygotowania poprawionej reedycji znanego od lat wydawnictwa, do dzisiaj służącego kolejnym pokoleniom zainteresowanych tematyką powstań śląskich, czyli „Encyklopedii Powstań Śląskich”. Okazało się to z różnych powodów niemożliwe, przede wszystkim ze względu na konieczność opracowywania wielu haseł na nowo: zarówno ze względów merytorycznych (należałoby w takim wypadku uwzględnić wyniki nowych badań), jak i prawnych, ponieważ nie można było już w wielu wypadkach ustalić praw autorskich do haseł. Brak szeroko dostępnej publikacji słownikowej na temat walk powstańczych, przedstawiającej nasz dzisiejszy stan wiedzy na temat powstań, dostępnej dla każdego odbiorcy, niezależnie od poziomu jego przygotowania historycznego, zadecydował o rozpoczęciu prac nad nowym opracowaniem. Przyjęta w IBR BŚ koncepcja wydania trzytomowego „Słownika Powstań Śląskich”, którego kolejne tomy, każdy obejmujący jedno powstanie, będą się ukazywały w rocznicowych latach 2019-2020-2021, uzyskała wsparcie dla projektu ze strony innych instytucji naukowych i muzealnych zajmujących się tą tematyką, a ich przedstawiciele wzięli udział w opracowywaniu haseł.

Były to: Instytut Historii Uniwersytetu Śląskiego w Katowicach, Państwowy Instytut Naukowy ‒ Instytut Śląski w Opolu, katowicki oddział Polskiej Akademii Nauk, Muzeum Śląskie w Katowicach, Muzeum Powstań Śląskich w Świętochłowicach, Muzeum Czynu Powstańczego w Leśnicy, Muzeum Miejskie w Tychach, Muzeum Miasta Mysłowice, Muzeum Miasta Katowice, Muzeum w Tarnowskich Górach i Muzeum w Rybniku. Dzięki wsparciu finansowemu Urzędu Marszałkowskiego Województwa Śląskiego do wstępnych prac nad Słownikiem można było przystąpić jeszcze w 2017 roku, przygotowując jego koncepcję i gromadząc zespół redaktorów oraz autorów tekstów.

Powstania śląskie po kilkudziesięciu latach badań mają już bardzo obszerną literaturę przedmiotu (patrz: Bibliografia), jednak opracowań słownikowych przygotowano niewiele. Z pewnością najbardziej kompletnym z nich jest wydana w Opolu 8

WSTĘP

w 1982 roku wspomniana już „Encyklopedia Powstań Śląskich” (pod redakcją Franciszka Hawranka, Aleksandra Kwiatka, Wiesława Lesiuka, Michała Lisa i Bolesława Reinera). Biorąc pod uwagę opracowania biograficzne, warto wspomnieć przede wszystkim dwa polskie wydawnictwa, wprawdzie nie odnoszące się wprost do tematyki powstań śląskich, ale zawierające biogramy większości czołowych uczestników tych powstań: „Śląski Słownik Biograficzny” (t. 1-3), którego wydawanie próbowano kontynuować w latach 90. XX wieku jako „Śląski Słownik Biograficzny.

Seria nowa”, i „Polski Słownik Biograficzny”. O czołowych postaciach po stronie niemieckiej wiele informacji znajdziemy w słowniku biograficznym ukazującym się w Niemczech („Schlesische Lebensbilder”). Podobną rolę uzupełniającą, ale dla informacji encyklopedycznych o kontekście historycznym wydarzeń na Górnym Śląsku na przełomie wieków XIX i XX, może spełniać wielotomowa, elektroniczna publikacja IBR BŚ: „Encyklopedia Województwa Śląskiego”.

Nie istnieje jednak jednolite kompendium wiedzy na temat samych powstań śląskich, które skupione byłoby tylko na przyczynach, przebiegu i skutkach walk powstańczych jako odrębnego fenomenu historycznego. Temat, opisywany i analizowany zazwyczaj w dziesiątkach trudno dostępnych artykułów i opracowań monograficznych, poza kilkoma ujęciami syntetycznymi z natury ograniczającymi liczbę podawanych faktów, postanowiono scalić w postaci dość obszernych haseł problemowych, aby Czytelnik nie czuł się zagubiony w poszukiwaniu interesujących go informacji. Można je traktować jako osobne artykuły, opisujące wybrane najważniejsze wydarzenia z okresu powstań śląskich. Wszystkie hasła przygotowano według tego samego wzoru narracyjnego. Na początku podjęto próbę skrótowego opisu wydarzenia ze sprecyzowanym obszarem i czasem, kiedy i gdzie miało ono miejsce. Częścią zasadniczą narracji uczyniono opis faktu historycznego oraz jego interpretację, w miarę możliwości w szerszym ujęciu historycznym. Jeżeli było to możliwe, autorzy starali się na końcu opisać także, jak dalece trwa pamięć o tych wydarzeniach, zarówno w potocznej świadomości historycznej, jak i ta zapisana w zabytkach, artefaktach czy nazwach ulic.

Zrezygnowano z dołączania do każdego hasła odrębnego stanu badań, dokonując tylko wyboru najważniejszych publikacji odnoszących się do opisywanych wydarzeń. Wynikało to z chęci uniknięcia niepotrzebnego powtarzania wielu opracowań standardowych, cytowanych przez większość autorów. Biorąc pod uwagę 9

słownikowy charakter publikacji, ograniczono także przypisy. Ponadto hasła opatrzono ilustracjami, które, wraz z poszerzonymi podpisami pod nimi, autorzy Słownika traktują jako integralny fragment opracowania, uzupełniający część tekstową.

Przygotowując Słownik, podjęliśmy starania (m.in. ze względu na jego popularyzatorski charakter), by stanowił on możliwie pełne spektrum wiedzy na temat powstań oraz posiadał łatwy w obsłudze system identyfikacji. Z tego powodu na kartach Słownika zawarliśmy środki symboliczne: kartodiagramy, diagramy, wykresy i tabele oraz pomocne Czytelnikowi w odszukaniu potrzebnych mu informacji indeksy. Pełny wykaz wszystkich haseł z odniesieniem do poszczególnych tomów znajdzie się w trzecim tomie, co pozwoli później traktować wydawnictwo jako całość.

Autorzy i Wydawcy Słownika chcieliby podziękować za pomoc wielu osobom, które pomogły w jego przygotowaniu na różnych etapach opracowywania. Przede wszystkim Marszałkowi Województwa Śląskiego i Sejmikowi Śląskiemu za sfinansowanie całego przedsięwzięcia. Dla odnalezienia i udostępnienia zdjęć i źródeł historycznych nieoceniona była pomoc archiwistów i bibliotekarzy: Archiwum Państwowego w Katowicach, Archiwum Państwowego w Opolu, Zbiorów Specjalnych Biblioteki Śląskiej w Katowicach. Słowa podziękowania chcielibyśmy skierować także do recenzentów I tomu Słownika: dr. hab. prof. Państwowego Instytutu Naukowego ‒ Instytutu Śląskiego Piotra Pałysa oraz dr. hab. prof. Uniwersytetu Opolskiego Marka Białokura za cenne uwagi pozwalające uniknąć błędów i bardziej konsekwentnie dokonać doboru haseł.

Maciej Fic, Ryszard Kaczmarek

10