„Muzeum, którego nie ma”. Feniksowa opowieść bibliograficzna o Muzeum Śląskim z lat 1924–1939

„Muzeum, którego nie ma” Feniksowa opowieść bibliograficzna o Muzeum Śląskim z lat 1924–1939

Agnieszka Magiera, Anita Tomanek

„Muzeum, którego nie ma” Feniksowa opowieść bibliograficzna o Muzeum Śląskim z lat 1924–1939

Katowice 2015

KOMITET WYDAWNICZY: prof. zw. dr hab. Jan Malicki – przewodniczący prof. dr hab. Ryszard Kaczmarek – zastępca przewodniczącego mgr Magdalena Skóra – zastępca przewodniczącego dr Barbara Maresz – sekretarz

© Copyright by Biblioteka Śląska w Katowicach, 2015

Skład i łamanie Zdzisław Grzybowski Projekt okładki Przemysław Bratkowski

ISBN 978-83-64210-22-8

Druk i oprawa Biblioteka Śląska w Katowicach

Spis treści Jan Malicki Gradus ad Parnassum. Stopień na Parnas ................................................. 7 Wstęp.............................................................................................................. 9 Wykaz czasopism wykorzystanych w bibliografii i ich skrótów........................................... 13 Wykaz ważniejszych skrótów i symboli zastosowanych w bibliografii................................................... 15 Lata 1924–1939............................................................................................ 17 Lata 1940–1945.......................................................................................... 197 Lata 1945–2015.......................................................................................... 199 Aneks Wydawnictwa Muzeum Śląskiego z lat 1930–1939.............................. 217 Indeks osobowy.......................................................................................... 221

Gradus ad Parnassum Stopień na Parnas Gdy 29 marca 1924 roku w sali gimnastycznej katowickiego gimnazjum spotkało się blisko czterdzieści osób z ówczesnej elity miasta, nikt nie przypuszczał, że wiele lat później ów fakt inaugurować będzie dzieje Muzeum Śląskiego, instytucji, która na swój sposób zapisze się na stałe w historii miasta i województwa na przestrzeni aż dziewięciu dekad. Owo grono dostojnych obywateli, cieszących się szacunkiem swoich środowisk, podjęło wówczas decyzję o powołaniu do życia placówki, której celem było „zbieranie zabytków kultury, przyczynków do ludoznawstwa na Śląsku oraz opieka nad zbiorami”. Wśród uczestników spotkania – propagatorów tej idei – znaleźli się też i członkowie przyszłego zarządu towarzystwa, by przywołać jedynie: Ernesta Farnika, twórcę „Zarania Śląskiego”, Stanisława Ligonia, artystę, wielkiego miłośnika teatru, z czasem dyrektora katowickiej rozgłośni Polskiego Radia, Konstantego Prusa, współorganizatora archiwum, cenionego bibliofila czy ks. Emila Szramka, prezesa Towarzystwa Przyjaciół Nauk na Śląsku.

Nikt zapewne wtedy nie przypuszczał, że współuczestniczy w momencie genezyjskim tej instytucji, rozpoczynającej dzisiaj swój kolejny etap działania już w nowych czasach, nowych warunkach i w nowym miejscu, którego symbolem jest wieża wyciągowa starej kopalni. Ale owo 90-lecie wyraźnie rozpada się na dwie odsłony. Przedwojenną, od 1924 po tragiczny rok 1939, ale już nie 1940, kiedy miano dokonać uroczystego otwarcia. I powojenną, znowu z czterdziestoletnią przerwą, od lat 80., kiedy to ponownie ukonkretniła się idea powołania do życia instytucji pod nazwą Muzeum Śląskie w Katowicach.

Powróciły też – nie waham się użyć tego określenia – marzenia o budowie nowoczesnego, oryginalnego i niekonwencjonalnego w swej istocie oraz poczynaniach budynku, odpowiadającego randze i aspiracjom kulturowym naszego województwa.

7

Idea ta, coraz wyraziściej i silniej podnoszona przez środowiska w kraju i poza nim, stała się wręcz postulatem kierowanym – a jakże – do naszych władz. Odzewem stało się ogłoszenie swoistego plebiscytu na przełomie lat 80. i 90., który miał dać odpowiedź: co budować; na co przeznaczyć pieniądze państwa. Na budowę nowego gmachu Biblioteki Śląskiej, bo stary rozsypywał się po nieszczęsnej decyzji ówczesnych władz, dopuszczającej możliwość wydobywania węgla pod Katowicami; czy też ukonkretnić ideę budowy nowej, nieistniejącej, ale w założeniach monumentalnej instytucji, jaką miał być Teatr Wielki Opery i Dramatu, czy wreszcie stworzyć podstawy normalności w działaniu, budując gmach Muzeum Śląskiego. Ścierały się racje nierzadko ortodoksyjnie sprzeczne. Dziś można rzec: poligon demokracji lokalnej. Temperatura sporów osiągała nieomal stan wrzenia. Wreszcie po sławetnej dyskusji w Urzędzie Wojewódzkim (z udziałem m.in. prof. Augusta Chełkowskiego) zapadła decyzja. Budujemy gmach Biblioteki Śląskiej. Powstał i został otwarty 24 października 1998 roku przez Pana Premiera Jerzego Buzka. Dziś możemy rzec, że była to pierwsza biblioteka w pełni zautomatyzowana. Posiadała jako jedna z niewielu katalog elektroniczny prawie dla całego księgozbioru. Z czasem techniczne rozwiązania tu zastosowane funkcjonują w British Library w Londynie i Bibliotece Uniwersyteckiej w Chicago.

Tamten czas to już historia dalsza.

Mądrością społeczną było kontynuowanie starań o nowy gmach Muzeum Śląskiego. I znowu, jak przed laty, powstał społeczny komitet. I znowu, jak przed laty, rozpoczął się etap tworzenia założeń merytorycznych, dyskusji nad koncepcją i ramami organizacyjnymi nowego – w rzeczy samej – muzeum, gromadzenia środków, zdobywania unikatowych eksponatów. Rozpoczął się czas budowania. Z sukcesem. Dzisiaj, gdy wszystkie najtrudniejsze etapy kreowania nowej, oryginalnej i spójnej instytucji przekraczają granicę historycznej przeszłości, rozpoczyna się etap najdłuższy i najgłębszy. On decydować będzie o całej przyszłości. Nic bowiem nie pozostanie z tych form, jakie były.

Może jedynie radość tworzenia.

Wszystkim Twórcom Muzeum Śląskiego w Katowicach – przeszłym i obecnym – składam serdeczne gratulacje i podziękowania. Wszystkim Pracownikom – dawnym i obecnym – również podziękowania i szczere uznanie.

Całej Dyrekcji – wysokich i dalekich Pegazowych lotów.

W imieniu społeczności bibliotekarskiej województwa śląskiego, pracowników i dyrekcji Biblioteki Śląskiej w Katowicach Prof. zw. dr hab. Jan Malicki Katowice, w dniu otwarcia nowego gmachu Muzeum Śląskiego 8

Wstęp Zbliżające się w 2015 roku otwarcie nowej, imponującej siedziby katowickiego Muzeum Śląskiego, której budowę śledziliśmy przez kilka ostatnich lat, skłoniło nas do przypomnienia o innej, jak się okazuje, niemal zapomnianej inwestycji z lat trzydziestych ubiegłego wieku. Mowa tu o utworzeniu w krótkim czasie prężnej, nowej instytucji – Muzeum Śląskiego i budowie jego niezwykłego, tajemniczego lokum. Ta fascynująca – choć smutna – historia zasługuje co najmniej na wspomnienie.

Pierwsze doniesienia o zamyśle utworzenia w Katowicach Muzeum znajdujemy w prasie w 1924 roku, niedługo po przyłączeniu części Górnego Śląska do Polski. Sposobność do powołania takiej instytucji z prawdziwego zdarzenia pojawiła się w 1926 roku wraz z objęciem urzędu wojewody przez Michała Grażyńskiego. Intensywne prace organizacyjne rozpoczęto około 1927 roku – po zatrudnieniu dr. Tadeusza Dobrowolskiego na stanowisku konserwatora okręgowego. W 1929 roku na mocy ustawy powołano do życia Muzeum Śląskie, a już w 1930 roku odbył się konkurs na projekt jego siedziby. Pomimo przyznania nagród żaden z projektów nie doczekał się realizacji.

Ze względu na sytuację ekonomiczną budowę odłożono aż do 1934 roku, kiedy to, już bez konkursu, przygotowanie projektu powierzono młodemu architektowi Karolowi Schayerowi. W 1935 roku ruszyły pierwsze przetargi na prace ziemne na przyszłym placu budowy, w 1936 roku ogrodzono plac i rozpoczęto wykopy pod fundamenty. Ogłoszono też głośny konkurs na pomnik Marszałka Józefa Piłsudskiego i Powstańca Śląskiego, który miał stanąć na placu przed Muzeum. W 1937 roku powstał stalowy szkielet, rozpoczęto wypełnianie konstrukcji i podciągnięto budowlę pod dach. Lata 1938 i 1939 to czas stawiania ścian, szklenia i prac wykończeniowych. We wrześniu 1939 roku wyposażano i urządzano sale wystawowe. Otwarcie przewidywano na początek 1940 roku…

9

Bibliografia jest efektem fascynacji autorek historią krótkotrwałego istnienia w centrum miasta, na placu Bolesława Chrobrego, niesamowitego gmachu, po którym fizycznie nie zostało niemal nic: mieszkalna kamienica zaadaptowana z fragmentu skrzydła, kilka zdjęć zrobionych tak, że trudno umieścić gmach dokładnie w przestrzeni miasta i zdawkowe wspomnienia i informacje, że Muzeum było budowane, ale je rozebrano. Większość katowiczan nie wie zapewne nawet tego.

Aby dowiedzieć się więcej rozpoczęłyśmy kwerendę w czasopismach codziennych, jak również – z uwagi na to, że promotorem projektu był wojewoda – w dokumentach urzędowych okresu przedwojennego. Powstała fascynująca „opowieść bibliograficzna”, dokumentująca rozwój niezwykłej instytucji i budowę gmachu, opowieść o niezrealizowanym marzeniu. Gdy prześledzimy w publikacjach rok po roku postęp prac, determinację, nakłady sił i środków, zaangażowanie i efekty, tym bardziej szokujące wydaje się zakończenie historii – dokonana przez niemieckich najeźdźców likwidacja instytucji i metodyczna, bezwzględna rozbiórka do fundamentów nowego, luksusowego budynku, uważanego za najnowocześniejszy w Europie.

Główna część bibliografii obejmuje lata 1924–1939 i notuje przede wszystkim artykuły i wzmianki z czasopism, fragmenty wydawnictw zwartych, materiały statystyczne, dokumenty i przepisy prawne dotyczące działalności Muzeum i budowy jego siedziby, opublikowane do 1939 roku. Aby uatrakcyjnić lekturę i stworzyć wrażenie opowieści, opisy bibliograficzne zostały zilustrowane wycinkami, fragmentami lub całymi – co ciekawszymi – doniesieniami prasowymi, wypowiedziami polityków, informacjami o budżecie czy przetargach oraz zdjęciami i ogłoszeniami wybranymi z opisywanych publikacji, pochodzących głównie ze zbiorów Biblioteki Śląskiej. Wyjątkiem są opisy dokumentów archiwalnych sporządzone na podstawie publikacji Źródła do dziejów Muzeum Śląskiego w Katowicach (do 1939 roku) w opracowaniu Edwarda Długajczyka (Katowice 2002), których treść znakomicie uzupełnia i wyjaśnia doniesienia współczesnej prasy. Materiał ten wzbogaca rozdział notujący w wyborze publikacje powstałe po 1945 roku, poświęcone przedwojennemu Muzeum oraz historii budowy gmachu. Na końcu umieszczono wykaz publikacji naukowych Muzeum Śląskiego dokumentujących jego krótką, lecz intensywną działalność.

Zgromadzony materiał został ułożony w porządku chronologicznym (według lat), a w obrębie roku o miejscu w szeregu decydowała data dzienna wydania publikacji. W przypadku niemożności precyzyjnego jej ustalenia o porządku decydowała data opisywanego wydarzenia, miesiąc (publikacja jest wtedy ostatnia w danym miesiącu) lub rok (publikacje zwarte i z roczników umieszczono w porządku alfabetycznym na końcu każdego roku) ogłoszenia drukiem.

10

Materiały do bibliografii zostały zebrane przede wszystkim na podstawie zbiorów czasopiśmiennych Biblioteki Śląskiej. Jako wskazówki wykorzystano bibliografie załącznikowe do prac poświęconych historii Muzeum. Wszystkie opisy – z wyjątkiem dokumentów archiwalnych przejętych ze Źródeł do dziejów Muzeum Śląskiego […] – opracowano z autopsji.

Opisy bibliograficzne zostały sporządzone zgodnie z obowiązującymi normami PN-N-01152. Wykaz skrótów wyrazów w opisie bibliograficznym opracowano z wykorzystaniem Wielkiego słownika skrótów i skrótowców Piotra Müldnera-Nieckowskiego (Wrocław 2007), w zgodzie z normą PN-85/N-01158 Skróty wyrazów i wyrażeń w opisie bibliograficznym. Tytuły periodyków w wykazie czasopism wykorzystanych w bibliografii i ich skrótów skrócono zgodnie z normą PN-N-01178 Zasady skracania tytułów wydawnictw ciągłych. Bibliografię uzupełnia także indeks osobowy.

Autorki