Daniel Mikołaj Chodowiecki (1726–1801). Ryciny ze zbiorów graficznych Biblioteki Śląskiej

Daniel Mikołaj Chodowiecki (1726–1801) Ryciny ze zbiorów graficznych Biblioteki Śląskiej

Biblioteka Śląska

Daniel Mikołaj Chodowiecki (1726–1801) Ryciny ze zbiorów graficznych Biblioteki Śląskiej

Katowice 2012

KOMITET WYDAWNICZY: prof. zw. dr hab. Jan Malicki – przewodniczący mgr Magdalena Skóra – zastępca przewodniczącego dr Barbara Maresz – sekretarz dr Teresa Roszkowska mgr Aneta Satława Opracował zespół Agata Duda-Koza Marta Kasprowska-Jarczyk Beata Skawińska Marta Zbierańska Redakcja Elwira Zborowska Projekt okładki Ryszard Latusek Na okładce wykorzystano grafikę: Chodowiecki in Danzig. Nach einer Originalzeichnung von W. Stryowski [w:] „Die Gartenlaube: illustrirtes Familienblatt”. Berlin 1903, nr 29, s. 497.

Skład i łamanie Zdzisław Grzybowski, Jolanta Mierzwa ISBN 978-83-60209-35-6 Druk i oprawa Biblioteka Śląska w Katowicach Nakład 200 egz.

Spis treści Jan Malicki Daniel Chodowiecki. Prolegomena biograficzne ........................................................................7 Marta Kasprowska-Jarczyk, Marta Zbierańska Wprowadzenie ................................................................................................................................13 Ryciny ze zbiorów graficznych Biblioteki Śląskiej ..........................................................................21 Skróty ................................................................................................................................................. 487 Bibliografia w wyborze I. Katalogi, bibliografie, słowniki, opracowania .................................................................... 488 II. Strony www ............................................................................................................................ 490 Indeks postaci ....................................................................................................................................491

Jan Malicki

Daniel Chodowiecki. Prolegomena biograficzne Spośród najcenniejszych starodruków Biblioteki Śląskiej w Katowicach szczególną pozycję zajmuje unikatowe wydanie holenderskie Kubusia Fatalisty i jego pana Denisa Diderota z 1793 roku. Edycja ta stała się jedną z większych sensacji naukowych, i to nie byle gdzie, bo na paryskiej Sorbonie.

Była też wielką niespodzianką i zaskoczeniem dla Erica-Emmanuela Schmitta, podczas jego pobytu w katowickiej książnicy, autora kultowej już dzisiaj powieści Oskar i pani Róża, ale i znakomitego znawcy spuścizny literackiej Diderota, w chwili gdy dowiedział się, iż jedyny zachowany na świecie egzemplarz przesuwa wstecz datę wydania powiastki o trzy lata.

Dla nas jednak nie tylko spory o czas powstania druku były najważniejsze. One minęły i uściśliły encyklopedyczne informacje zawarte w przewodnikach po dziejach literatury francuskiej. Ciekawsze było to, że w owej edycji Diderotowego dzieła znajdują się również dwie ryciny Daniela Chodowieckiego – rytownika, twórcy, organizatora jednej z szacowniejszych instytucji kultury w Berlinie przełomu XVIII i XIX stulecia. Stąd inspiracja, ale i konsekwentne badania oraz kwerendy naszych zasobów, a w efekcie katalog, który oddajemy do rąk czytelników.

Daniel Chodowiecki (1726–1801) jest postacią doskonale znaną bibliofilom i miłośnikom grafiki. Jego niezwykle bogate dokonania określane na ponad 2000 rycin i tyleż samo rysunków, artyzm, precyzja, rozległość zainteresowań oraz inspiracji sprawiają, iż na stałe znalazł swoje miejsce w panteonie twórców europejskich. To usprawiedliwia asocjacyjną metodę rekonstrukcji jego drogi artystycznej.

Był gdańszczaninem. Urodził się w 1726 roku i tu przebywał przez blisko 18 lat. Miejsce urodzenia i młodzieńcze wrastanie w rytm życia miasta nie tylko determinują przyszłość każdego człowieka, ale też kształtują jego osobowość. Gdańsk XVIII stulecia był miastem „na szlaku”, które skupiało w sobie to, co istotne było dla egzystencji, ale i dla kształtowania formacji intelektualnej; inspirowało

i konfrontowało różnorodne modele kultury. „Dawniej – pisał w 1794 roku ks. Franciszek Siarczyński w Geografii, cz yli Opisaniu […] krajów i narodów – […] jedno z najhandlowniejszych w Europie, obronne […]. Mieszkańców liczy przeszło 60 000, prócz wielu cudzoziemców dla handlu przybywających; kościołów katolickich 7, luterskich 12, ewangelickich 2. […] arsenał, kościół Najświętszej Maryi Panny, gimnazjum akademiczne i biblioteka godne są widzenia, prócz tego ma wiele innych pięknych budowli” .

Piękno miasta, niepospolitego, otwartego, wyróżniającego się urodą i przeszłością na tle innych miast – Elbląga, Torunia i nieco bardziej oddalonego Królewca, z którym przyszło mu konkurować, ale i przegrywać pod względem handlu, to kontekst dalszy estetycznego wrastania w kulturę. Bliższy zaś – to środowisko, w którym przebywał młody Daniel, dom rodzinny, fascynacje obojga małżonków, kontakty przyjacielskie wynikające z profesji ojca. Gottfried był kupcem handlującym zbożem.

I znowu zacytujmy Geografię… ks. Franciszka Siarczyńskiego: Gdańsk utrzymuje wiele rękodzieł, handel z całą prawie Europą bardzo znaczny prowadzi, udzielając obcym narodom produktów polskich, a Polszcze w zamian cudzoziemskich towarów dostarcza. Dla cełł wielkich na komorze pruskiej wiele szkoduje Gdańsk na swym handlu, a Królewiec korzysta. Można porównać rok 1752 i 1780.

Roku 1752 przybyło statków ładownych z Polski 1288, łasztów zboża 58 060. Weszło do portu okrętów 1014, wyszło 1032. Roku 1780 przywieziono łasztów zboża 13 072, przybyło okrętów 405, wypłynęło 412. Roku zaś 1787 było łasztów zboża 22 139, zawinęło okrętów 658. Angielskich było 107, duńskich 106, szwedzkich 163, holenderskich 75, gdańskich powracających 115, puściło się zaś na morze okrętów 673. Dla interesów handlowych wszystkie niemal obce dwory swoich tu rezydentów trzymają. Gdańsk z terrytorium swoim zostaje pod protekcyją i panowaniem Rzeczypospolitej Polskiej, położony jednak wśrzód obcego już kraju wiele uciążliwości doznaje .

Jednoznacznie stąd można stwierdzić, iż czasy, które nadejdą po decyzji o wyjeździe do Prus, będą trudne dla ludzi parających się w Gdańsku handlem zbożem. Ale o tym wszystkim ani ojciec (zmarł w 1740 roku), ani syn wiedzieć nie mogli.

Zapewne decydujące znaczenie dla przyszłości artysty odegrał dom rodzinny. Ojciec – pisze Kalina Zabuska w katalogu Ryciny Daniela Chodowieckiego w kolekcji Jacoba Kabruna – „parał się dla osobistej przyjemności kopiowaniem, a nawet malowaniem na emalii” . Sztukę imitacji zapewne podpatrywali i stosowali później dwaj synowie: Gottfried i Daniel, już podczas pobytu w pruskiej stolicy.

F. Siarczyński: Geografia, cz yli Opisanie naturalne, historyczne i polityczne krajów i narodów…. T. 2, Warszawa 1794, s. 462–463. W przytaczanych fragmentach zmodernizowano ortografię i interpunkcję, rozwinięto skróty; pozostawiono jednak dawne formy wyrazowe.

Tamże, s. 463–464.

K. Zabuska: Ryciny Daniela Chodowieckiego w kolekcji Jacoba Kabruna ze zbiorów Muzeum Narodowego w Gdańsku.

[Katalog wystawy]. Frombork 2004, s. 7.

Równie ważną rolę w kształtowaniu wrażliwości estetycznej, warsztatu i świadomości twórczej odegrały dwie panie – ciotka Justyna i matka Daniela – Maria Henrietta Chodowiecka. Pierwsza zapewne nauczyła go zasad imitatio; „pod jej czujnym okiem – pisze dalej Kalina Zabuska – kopiował i malował na pergaminie” . O wiele więcej wiemy o matce Daniela. Była nauczycielką rysunku. Prowadziła małą szkołę mieszczącą się przy ul. Pierwsza Grobla 7. W zbiorze 108 rycin powstałych w czasie podróży Daniela z Berlina do Gdańska można odnaleźć wizerunki przedstawiające wnętrze szkoły (nr 24, Die Begrüssung der Mutter). Uderza w niej wyraźny podział na sferę nauczycielską – trzy fotele, krzesła, z tyłu kredens z książkami i zegarem, z drugiej zaś – dziesięć krzeseł na wprost nauczycielki i pięć pod oknem. Dopełnieniem jest łoże, sugerujące, iż pokój ten mógł służyć do innych jeszcze celów; może wypoczynkowych dla znużonej nauczycielki lub uczennicy rezydującej stale w szkole. To oczywiście jedynie interpretacja. Zapewne w takiej scenerii doszło po latach – dokładnie 11 lipca 1773 roku – do spotkania czterdziestosiedmioletniego Daniela Chodowieckiego, już wówczas „berlińczyka”, z siedmioletnią adeptką sztuki malarskiej Johanną Trosinier, w przyszłości – Schopenhauer, matką jednego z najwybitniejszych myślicieli XIX wieku. Spotkanie to musiało zrobić i zrobiło na niej ogromne wrażenie, skoro jeszcze po wielu latach będzie je wspominać. Oddajmy jednak znów głos Kalinie Zabuskiej: Jak odbierano osobę sławnego gdańszczanina i okazywane przez niego zainteresowanie, świadczą wzmianki w Gdańskich wspomnieniach młodości Johanny Schopenhauer, spisanych pod koniec życia autorki. Urodzona w 1766 roku Johanna Trosinier pobierała pierwsze nauki w szkółce, prowadzonej przez Marię Henriettę Chodowiecką, matkę Daniela.

Niezapomnianym doznaniem, opisywanym po latach z niewygasłymi emocjami, stała się dla dziewczynki wizyta Chodowieckiego w szkolnej klasie. Była wówczas świadkiem graniczącego z magią, jak to odebrała, przeniesienia znanych realiów na papier. Jej portrecik, naszkicowany przez artystę, przechowywany był „wśród najmilszych skarbów”. Johanna, jak sama powiada, w tym właśnie momencie odnalazła w sztuce pociechę i radość, które miały towarzyszyć jej przez całe życie. Kolejne etapy poznawania rzeczywistości także wiązały się z osobą Chodowieckiego. On to bowiem zilustrował pracę Basedowa, która zrewolucjonizowała metody nauczania, był też autorem ilustracyjnych sztychów, które w znacznym stopniu wzmogły zainteresowanie dziełem Lavatera. Tak bliskie obcowanie z ilustracjami Chodowieckiego zaszczepiło w umyśle kupieckiej córki wolę zajęcia się rysunkiem i malarstwem. Johanna, zachęcona przykładem kariery słynnej malarki Angeliki Kaufmann, zapragnęła udać się „na prawdziwą naukę do Chodowieckiego, […] największego malarza na całym świecie, a przynajmniej w Niemczech”. Spotkała ją kategoryczna odmowa ze strony ojca, co stało się jej pierwszym, gorzkim przeżyciem. Po latach jednak, z dystansem do przeszłości, źródeł własnego pisarstwa dopatruje się Johanna Schopenhauer w obudzonej pod wpływem Chodowieckiego potrzebie twórczego odtwarzania doznawanych przeżyć .

Tamże.

Tamże, s. 17.

Zapewne wygląd klasy, ale i wszystkich wnętrz mieszkalnych w niewielkim tylko zakresie mógł się zmienić na przestrzeni lat. Jak widzimy na rycinie nr 22 (Das Chodowieckische Wohnhaus) była to typowa dla Gdańska kamienica mieszczańska, wtopiona w ciąg ulicy ze szpalerem drzew (nr 21). Może bardziej zasobna w obrazy, ozdoby i rzeczy ważne dla zwykłej codzienności, lecz z elementami, które poświadczały wyższy poziom wrażliwości estetycznej. Choćby freski na ściance klasy. Wszystkie te szczegóły można odczytywać z niezwykłego zbioru, jakim jest Von Berlin nach Danzig. Eine Künstlerfahrt im Jahre 1773 von Daniel Chodowiecki (Leipzig 1923).

Była to ilustracyjno-dokumentalna, a zarazem sentymentalna podróż uznanego już twórcy do miasta, które kształtowało jego warsztat, kunszt i wrażliwość estetyczną.

Wybór Berlina nie był przypadkowy. To wielkie miasto – stolica Prus, licząca ponad 140 000 mieszkańców – intensywnie się wówczas rozwijało. Nie mógł tego nie dostrzec po latach ks. Franciszek Siarczyński, który w swojej Geografii... z zachwytem opisuje piękno, dostojeństwo, przepych i bogactwo miasta. Zwraca też uwagę na „gmachy znaczniejsze”: Akademię Militarną, Collegium i Seminarium Teologiczne, Ratusz, dom poczty, jak również Teatr Francuski, Akademię Francuską i Malarską.

Nie zaskakuje więc nas fakt, iż właśnie do tego kręgu kulturowego w sposób naturalny ciążył młody Daniel Chodowiecki. „Artyści i biegli rzemieślnicy w rozmaitych rękodziełach, jako i liczne fabryki tu się znajdują. W cukierniach 200 osób pracuje zawsze; w fabryce porcellanowej około 600” . A przecież nieopodal znajduje się i Oranienburg, i Poczdam oraz Sanssouci „– na górze wysokiej stóp 60, którego rozlicznych piękności widokiem oczy nasycić się nie mogą. […] Galeryja obrazów jest w oddzielnym gmachu” , uznawana podówczas za najwspanialszą w Europie.

Do tego niezwykłego miasta przybył więc w 1743 roku Daniel Chodowiecki. Pozostawał w kręgu rodziny po kądzieli, która wywodziła się ze środowiska francuskich hugenotów. Stąd też wywodzić się będzie jego żona Jeanne Barez, z którą zawarł ślub w 1755 roku . Zapewne to środowisko umożliwiło mu nie tylko stabilizację zawodową, ale i wejście w krąg wysokiej kultury artystycznej.

Nie zdobył jednak uznania jako twórca obrazów pozostających w kręgu inspiracji Jeana-Baptiste’a Greuze’a, francuskiego prekursora klasycyzmu, który na paryskim Salonie w 1755 roku, w roku ślubu Daniela, odniósł wielki sukces obrazem Cz ytanie Biblii. Chodowiecki jednak znalazł własną przestrzeń działalności twórczej, jaką stała się ilustracja książkowa, szczególnie zaś jedna z technik – akwaforta, wykonana – przypomnijmy – po raz pierwszy w XVI wieku przez Daniela Hopfera z Augsburga, stosowana przez Albrechta Dürera i Albrechta Altdorfera, doprowadzona do doskonałości przez Herculesa Seghersa i Rembrandta. Chodowiecki, poczynając od 1770 roku, staje się nie tylko F. Siarczyński, dz. cyt., s. 167.

Tamże, s. 169–170.

Por. K. Zabuska, dz. cyt., s. 10.

10

uznanym, lecz i modnym twórcą. Ilustrował najważniejsze dzieła epoki: Gottholda Ephraima Lessinga Minna von Barnhelm czy Johanna Kaspara Lavatera Fragmenty fiz jonomiczne. Ilustruje również wydanie naszego Kubusia Fatalisty Denisa Diderota. Ale też z jego nazwiskiem zostaje związany tzw. zopf, charakterystyczny dla kultury niemieckiej, ale i francuskiej Ludwika XVI, styl mieszczański, silnie zretoryzowany przez funkcje dydaktyczne, które ujawniały się poprzez chłodne moralizatorskie spojrzenie, sztywność i pedanterię. Nazwa – jak wiadomo – pochodzi od charakterystycznych warkoczy ówcześnie noszonych przez mężczyzn. Ten świat zdominował twórczość Daniela Chodowieckiego. Sceny z życia mieszczańskiego, krąg inspiracji związanych z Fryderykiem Wielkim, a dodatkowo jeszcze cechy wzbogacające jego twórczość, takie jak teatralizacja mikrofabuły, narracyjność przedstawienia, ich perfekcyjność, autentyzm, pedanteria i sumienność artysty, sprawiały, iż małe formy graficzne stawały się nie tylko mikropowiastkami, ale też atrakcyjną propozycją intelektualną wzbogacającą – gdy chodzi o książki – warstwę fabularną. To przesądziło o sukcesie Chodowieckiego w Berlinie i Europie. Dzięki rozpoznawalności i pracowitości wkrótce obdarzony został godnościami: w 1786 roku sekretarza i rektora Akademii Sztuk Pięknych, w 1789 – wicedyrektora, a w latach 1797–1801 dyrektora berlińskiej Akademii.

Przełom stuleci przyniósł ze sobą zmianę pokoleń. W berlińskim uniwersytecie swoje wykłady rozpoczęli bracia Schleglowie, zapowiadający wielki romantyzm, zaś w 1801 roku umiera Daniel Chodowiecki „największy malarz na całym świecie, a przynajmniej w Niemczech”, jak napisała wiele lat wcześniej w swoim kajeciku przyszła matka innego gdańszczanina – Artura Schopenhauera.

Marta Kasprowska-Jarczyk Marta Zbierańska

Wprowadzenie

Publikacja Daniel Mikołaj Chodowiecki (1726–1801). Ryciny w zbiorach graficznych Biblioteki Śląskiej ma charakter katalogu, w którym zaprezentowano bogatą i interesującą kolekcję akwafort artysty znajdującą się w śląskiej książnicy. Pochodzący z Gdańska Daniel Chodowiecki był malarzem i rytownikiem („Malerradierer”), tworzył rysunki i kompozycje służące do wykonywania płyt miedziorytniczych, a także samodzielnie sporządzał grafiki w technice akwaforty, która jak zauważyła Gudrun Schmidt umożliwiała odtwarzanie niuansów i odcieni malarskich, a zarazem była mniej pracochłonna niż technika przygotowywania miedziorytów.

Trzeba też pamiętać o tym, że zgadzał się na wykonywanie odbitek z płyt przygotowanych przez innych sztycharzy na podstawie swoich rysunków, co było zgodne z konwencjami osiemnastowiecznymi i wynikało z terminów ustalanych przez ówczesnych wydawców . W publikacji uwzględniono zarówno ryciny wykonane samodzielnie przez Daniela Chodowieckiego, jak i te których był pomysłodawcą . Katalog zawiera pojedyncze grafiki (winiety tytułowe i końcowe oraz ilustracje tytułowe do tekstów literackich, portrety znanych osób oraz karty tytułowe i portrety do kalendarzy osiemnastowiecznych), a także ryciny należące do serii ilustrujących dzieła naukowe i literackie (powieści, sztuki teatralne, utwory poetyckie), teksty i artykuły o tematyce historycznej z czasopism oraz kalendarze kieszonkowe (tablice na poszczególne miesiące). Warto zauważyć, że akwaG. Schmidt: Daniel Chodowiecki als Radierer. Bemerkungen anhand seiner Belegdrucke in der Akademie der Künste, Berlin [w:] Gdańszczanin w Berlinie. Daniel Chodowiecki i kultura 2. połowy XVIII wieku w Europie Północnej. Materiały z sesji pod red.

E. Kizika, E. Brylewskiej-Szymańskiej, W. Szymańskiego. Berlin 2002, s. 29–35.

Sygnowanie znajdujące się pod rycinami informuje o sposobie uczestniczenia Daniela Chodowieckiego w procesie powstawania konkretnych grafik. W sygnowaniu pojawiają się skróty: del. [delineavit – narysował], inv. [invenit – skomponował], fec. [ fecit – wykonał], sc. lub sculp. [sculpsit – wyrytował].

13

forty publikowane w wydawnictwach kalendarzowych ilustrowały zarówno dzieła literackie, teksty i artykuły związane z ważnymi wydarzeniami politycznymi czy religijnymi, jak i stanowiły odrębne cykle o charakterze dydaktycznym, moralno-satyrycznym czy historycznym. Serie ilustracji przygotowywanych przez Daniela Chodowieckiego składały się najczęściej z dwunastu rycin, chociaż w katalogu znaleźć można również mniejsze i większe sekwencje akwafort. Istotną częścią publikacji są tablice z albumów będących uzupełnieniem pedagogicznych dzieł Johanna Bernharda Basedowa (1724–1790) oraz Johanna Siegmunda Stoya (1745–1808).

W publikacji znalazło się 66 tablic z albumu Kupfersammlung zu J.B. Basedows Elementarwerke für die Jugend und ihre Freunde... . Pomiędzy 1769 a 1774 rokiem powstały plansze do podręcznika Elementarwerk dla dzieci i młodzieży, mającego charakter ilustrowanej encyklopedii . Wiadomo, że 18 kwietnia 1769 roku została podpisana umowa pomiędzy Johannem Bernhardem Basedowem a Danielem Chodowieckim, zgodnie z którą gdański artysta miał przygotować 100 płyt oraz wykonać 2000 odbitek z każdej z nich. Daniel Chodowiecki wykonał osobiście 6 plansz, a w pracy nad pozostałymi tablicami brała udział grupa rytowników i sztycharzy, którzy przygotowywali akwaforty samodzielnie lub według rysunków mistrza . Plansze ilustrujące dzieło Johanna Bernharda Basedowa zostały zróżnicowane pod względem tematycznym i kompozycyjnym. Sceny umieszczone na akwafortach podejmują problematykę życia codziennego ludzi pochodzących z różnych warstw społecznych, ukazują niuanse związane z duchowością i emocjami człowieka, przedstawiają wizerunki wykonawców różnych zawodów, odnoszą się do przyrody i architektury, prezentują sceny o charakterze militarnym, historycznym, heraldycznym, religijnym i mitologicznym. Poszczególne tablice składają się z jednej, dwóch, trzech, czterech bądź siedmiu rycin o określonej tematyce, chociaż dominują kompozycje podzielone na cztery pola.

W katalogu znajdują się akwaforty wykonane osobiście przez gdańskiego artystę (6 tablic) oraz przez sztycharzy i rytowników na podstawie jego rysunków (51 tablic). Uwzględniono również

W katalogu umieszczono 66 tablic z albumu Kupfersammlung zu J.B. Basedows Elementarwerke für die Jugend und ihre Freunde... [Berlin und Dessau 1774] (G 10901 I), ponieważ egzemplarz znajdujący się w zbiorach Biblioteki Śląskiej jest zdefektowany i zawiera 87 kart (brak karty tytułowej oraz 13 tablic).

Akwaforty D. Chodowieckiego uzupełniły pierwsze i drugie wydanie pedagogicznego podręcznika J.B. Basedowa: Elementarwerk. Ein geordneter Vorrath aller nöthigen Erkenntniss. Zum Unterrichte der Jugend, von Anfang, bis ins academische Alter... In Verbindung mit einer Sammlung von Kupferstichen, und mit französischer und lateinischer Uebersetzung dieses Werks. Bd. I–IV. Dessau, Leipzig 1774 oraz Das Basedowische Elementarwerk. Ein Vorrath der besten Erkenntnisse zum Lernen, Lehren, Wiederholen und Nachdenken. Bd. I–III. Zweite sehr verbesserte Auflage. Leipzig 1785.

H. Schmitt: Ein Mikrokosmos des Wissens. Das Basedow’sche Elementarwerk [w:] Nützliches Vergnugen. Kinder- und Jugendbücher der Aufklarungszeit aus dem Bestand der Niedersächsischen Staats- und Universitätsbibliothek Göttingen und der Vordemann- Sammlung, [hrsg. von Elmar Mittler, Wolfgang Wangerin]. Göttingen 2004, s. 35–42.

14

plansze pozbawione sygnowania (4 tablice) bądź zawierające niepełną informację na temat twórców (5 tablic) , które przez źródła zostały zaliczone do grafik Daniela Chodowieckiego.

Artysta pochodzący z Gdańska wykonał również 18 ilustracji do podręcznika Johanna Siegmunda Stoya Bilder-Akademie für die Jugend Abbildungen und Beschreibung der vornehmsten Gegenstände der jugendlichen Aufmerksamkeit […] nebst einem Auszuge aus […] Basedows Elementarwerke. In 54 Kupfertafeln… wydanego po raz pierwszy w Norymberdze w 1784 roku . W zbiorach Biblioteki Śląskiej znajduje się kolejne wydanie tego dzieła opublikowane przez Antonio Perraula we Wrocławiu w oficynie Wilhelma Bogumiła Korna w 1818 roku . Jest to tłumaczenie tego niemieckiego elementarza na język francuski zatytułowane Manuel élémentaire pour l’instruction de la jeunesse, ou Premières notions en tout genre exposées par un système d’estampes […]. Avec un atlas composé de cinquante quatre planches… Dzieło składa się z trzytomowego podręcznika zawierającego objaśnienia do poszczególnych ilustracji oraz albumu wydanego w osobnym woluminie, w którym znajdują się 54 karty tablic. W katalogu zamieszczono 18 tablic sygnowanych przez Daniela Chodowieckiego, które wykonał we współpracy z innymi rytownikami. Aby zrealizować cele dydaktyczne artysta zastosował jednolitą metodę podziału plansz, dzieląc każdą na 9 części.

Poszczególne pola stanowią osobne jednostki tematyczne, uporządkowane według konkretnego schematu. Ilustracje oznaczone numerem jeden, do których nawiązuje osiem pozostałych rycin, są usytuowane centralnie i przedstawiają sceny biblijne. Drugi sztych podejmuje tematy życia codziennego, trzeci dotyczy historii, czwarty to fragment elementarza Johanna Bernharda Basedowa, piąty związany jest z przyrodoznawstwem, szósty prezentuje różne zawody i specjalności, siódmy zawiera sceny z bajek, ósmy przedstawia sceny z mitologii, a dziewiąty ilustruje opowiadania o treści moralnej. Wyjątek od tej reguły stanowi pierwsza tablica, która pokazuje przyrodę, stworzenie świata i obrazuje podstawowy system klasyfikacji organizmów.

Układ grafik w katalogu podporządkowany został zasadniczo chronologii rocznej wprowadzonej przez Wilhelma Engelmanna w pierwszej bibliografii dzieł Daniela Chodowieckiego.

Jednakże, idąc za przykładem Elisabeth Wormsbächer i jej kontynuatorów, grafiki należące do

Chodzi o dwie tablice z sygn. Chodowiecki, których autorstwo przypisuje się Danielowi Chodowieckiemu lub jego bratu Gottfriedowi oraz o trzy plansze z sygn. P. Haas. Sculpsit. Coppenhagen 1774, w przypadku których artysta uznany został za ich współtwórcę.

O pierwszym wydaniu zob.: H. Wegehaupt: Alte deutsche Kinderbücher. Bibliographie 1507–1850. Zugleich Bestandsverzeichnis der Kinder- und Jugendbuchabteilung der Deutschen Staatsbibliothek zu Berlin. Berlin 1979, s. 238–239.

Egzemplarz ze zbiorów Biblioteki Śląskiej (sygn. 206174 I) jest niekompletny i zawiera pierwszy tom podręcznika (opisy tablic 1–24) oraz część tomu drugiego (omówienie tablic 25–34), a także album tablic ilustrujących dzieło w osobnym woluminie (G 181 III).

Na karcie tytułowej albumu po tytule w języku francuskim umieszczono tytuł równoległy w języku polskim: Książka elementarna dla oświecenia dzieci cz yli Pierwsze wiadomości każdego rodzaiu w obrazach wystawione […] Atlas złożony z pięćdziesięciu czterech kopersztychów...

15

jednej serii, które powstały w różnych latach, zostały scalone i opisane wspólnie10. Na końcu publikacji zamieszczono jedną akwafortę, której datacja nie jest precyzyjna oraz tablice ilustrujące francuski przekład podręcznika Johanna Siegmunda Stoya11. Natomiast układ rycin w poszczególnych seriach jest zgodny z numeracją wprowadzoną przez artystę, która była integralną częścią poszczególnych grafik. W przypadku braku oryginalnej numeracji przyjęto kolejność ustaloną przez Wilhelma Engelmanna.

Pojedyncze grafiki, ryciny otwierające poszczególne serie oraz początkowe tablice z albumów zostały poprzedzone nagłówkami, w których określono typ przedstawienia (portret, tablica, ilustracja, winieta tytułowa, karta tytułowa, ilustracja tytułowa, winieta końcowa, frontispis) oraz wskazano autora i skrócony tytuł dzieła, które zostało zilustrowane. W ustalaniu tytułów poszczególnych tekstów wykorzystane zostały dostępne źródła bibliograficzne, przyjęto zasadę, iż tytuł dzieła podawany jest w języku tożsamym z podpisami umieszczonymi pod omawianymi grafikami.

W przypadku rycin ilustrujących trzy cykle o charakterze dydaktycznym przejęto ich niemieckie tytuły z bibliografii Wilhelma Engelmanna12 , natomiast w nagłówkach rycin z serii pozbawionych tytułów określona została ich tematyka13. Tablice stanowiące uzupełnienie Elementarwerk Johanna Bernharda Basedowa zostały natomiast poprzedzone nagłówkami określającymi ich tematykę oraz kompozycję (w przypadku płyt podzielonych na mniejsze pola). Z kolei plansze ilustrujące francuski przekład podręcznika Johanna Siegmunda Stoya opatrzono tylko informacją na temat numeru prezentowanej tablicy ze względu na niemożność określenia wspólnej tematyki dla wszystkich dziewięciu scen. Dopełnienie nagłówka stanowi data, która określa czas powstania poszczególnych akwafort. Wyjątek stanowią zamykające katalog tablice publikowane w Manuel élémentaire pour l’instruction de la jeunesse, ou Premieres notions en tout genre…, gdzie wskazana została data wydania albumu.

E. Wormsbächer: Daniel Nikolaus Chodowiecki. Danzig 1726–1801 Berlin. Erklärungen und Erläuterungen zu seinen Radierungen: ein Ergänzungsband zum Werkverzeichnis der Druckgraphik. Hannover 1988. Analogiczną metodę zastosowano w: K. Zabuska: Ryciny Daniela Chodowieckiego w kolekcji Jacoba Kabruna ze zbiorów Muzeum Narodowego w Gdańsku. [Katalog wystawy]. Frombork 2004; E. Łomnicka-Żakowska: Ryciny Daniela Chodowieckiego w zbiorach Muzeum Narodowego w Warszawie. Warszawa 2010.

11 Tablice ilustrujące dzieło J.S. Stoya Bilder-Akademie für die Jugend… powstały ok. 1784 roku i zostały przedrukowane w albumie Manuel élémentaire pour l’instruction de la jeunesse, ou Premieres notions en tout genre exposées par un systeme d’estampes... Breslau [1818], który znajduje się w zbiorach Biblioteki Śląskiej.

12 Zob.: Leben eines Lüderlichen (E. 90); Leben eines schlecht erzogenen Frauzimmers (E. 279); Beweggründen zum Heirathen und ihre Folgen (E. 598).

13 Zob.: Ilustracje o treści moralnej i satyrycznej (E. 259); 6 przedstawień historycznych z 1791 roku oraz 6 ilustracji do trawestacji Eneidy Aloisa Blumauera (E. 689); Ilustracje historyczne (E. 703); Ilustracja do historii średniowiecza (E. 715).

10

16

Opisy pojedynczych grafik skupiają się zasadniczo na określeniu i scharakteryzowaniu przedstawionych scen i postaci. W przypadku dzieł Salomona Gessnera, Christiana Fürchtegotta Gellerta, Magdalene Philippine Engelhard, Augusta Gottlieba Meissnera, Matthiasa Claudiusa, Heinricha Augusta Ottokara Reicharda, Antona Kleina oraz pism Goethego i Voltaire’a podano tytuły poszczególnych tekstów, które zostały zilustrowane przez Daniela Chodowieckiego. Cytaty z dzieł literackich, które rytownik umieścił pod grafikami, były pomocne przy ustalaniu umiejscowienia poszczególnych scen w ilustrowanych tekstach i określaniu tożsamości bohaterów. Natomiast podpisy znajdujące się pod rycinami z serii o charakterze dydaktycznym (Leben eines Lüderlichen; Leben eines schlecht erzogenen Frauzimmers; Beweggründen zum Heirathen und ihre Folgen) zostały przetłumaczone z języka niemieckiego i uzupełnione opisami przedstawionych scen, by oddać zamysł twórczy tych cykli. Imiona i nazwiska bohaterów poszczególnych przedstawień podawane są w brzmieniu zgodnym z oryginalnymi tekstami bądź podpisami zamieszczonymi pod rycinami, wyjątek stanowią dzieła przetłumaczone na język polski, gdzie użyto polskich odpowiedników. Imiona postaci historycznych i mitologicznych podawane są zawsze w wersji spolszczonej. W opisie plansz z albumu Kupfersammlung zu J.B. Basedows Elementarwerke für die Jugend und ihre Freunde... podzielonych na mniejsze sceny wprowadzono sztuczną numerację dla poszczególnych fragmentów kompozycji, zaczynając od lewej górnej grafiki, by ułatwić czytelnikowi lekturę. Natomiast opisy tablic z albumu Manuel élémentaire pour l’instruction de la jeunesse, ou Premieres notions en tout genre… są zgodne z numeracją wprowadzoną przez rytownika i znajdującą się na poszczególnych akwafortach.

Sygnowanie umieszczone na rycinach jest cytowane zgodnie z zapisem oryginalnym, poprzedza je zawsze adnotacja dotycząca jego umiejscowienia na grafice. W nawiasach kwadratowych odnotowano sygnowanie niekompletne, słabo widoczne lub obcięte, które ustalono na podstawie źródeł.

W publikacji informacja na temat sygnowania znajduje się pod opisem ilustracji lub w strefie uwag.

Rozróżnienie to wynika z faktu, iż Daniel Chodowiecki w różny sposób sygnował swoje akwaforty.

Adnotacja na temat sygnowania znajduje się pod opisem ilustracji, jeżeli dotyczy rycin należących do jednej serii, z których każda została opatrzona osobnym podpisem artysty. Trzeba jednak zauważyć, że najczęściej sygnowanie znajdowało się tylko pod pierwszą ryciną cyklu, w takich przypadkach w katalogu w strefie uwag, umieszczanej zawsze pod opisem ostatniej grafiki danej serii, znajduje się stosowna adnotacja. Podobnie jest w przypadku akwafort pojedynczych (m.in. winiet tytułowych i końcowych oraz portretów i ilustracji tytułowych) bądź kilku rycin opatrzonych identycznym podpisem. Sygnowanie poszczególnych grafik jest jednocześnie źródłem informacji na temat współpracowników Daniela Chodowieckiego, którzy wykonywali konkretne płyty na podstawie jego rysunków. Większość akwafort publikowanych w katalogu Daniel Mikołaj Chodowiecki (1726–1801). Ryciny w zbiorach graficznych Biblioteki Śląskiej została osobiście wyrytowana 17

przez rektora berlińskiej Akademie der Künste. Wyjątek stanowią: ilustracja tytułowa do pism Johanna Wolfganga Goethego, kopia rycin do pism Voltaire’a oraz ilustracja do artykułu Matthiasa Christiana Sprengela Gegenwärtiger Zustand von Ostindien wyrytowane przez Daniela Bergera14; akwaforty wykonane przez Christiana Gottlieba Geysera15 do Geschichte des Tom Jones eines Fündlings... Henry’ego Fieldinga oraz przedstawiająca scenę w więzieniu; grafiki ilustrujące Geschichte der Königin Elisabeth von England Johanna Wilhelma von Archenholza, które sztychował Johann Georg Penzel16 oraz ilustracje do powieści Leben und Thaten des weisen Junkers Don Quixote von Mancha... przygotowane przez Johanna Caspara Weinraucha17. Zupełnie inaczej było z tablicami wykonanymi do albumów ilustrujących dzieła pedagogiczne Johanna Bernharda Basedowa i Johanna Siegmunda Stoya. Spośród rytowników wykonujących płyty do Elementarwerk trzeba wymienić: Johanna Davida Schleuena (17 tablic), J.F. Schustera (11 tablic), Johanna Conrada Krügera (6 tablic), Daniela Bergera (5 tablic), Gottfrieda Chodowieckiego (4 tablice), Christiana Wilhelma Bocka (2 tablice) oraz J.F. Bergera, Gustava Georga Endnera, Johanna Rudolfa Schellenberga i Johannę Dorotheę Sysang18. Tablice przygotowane przez Daniela Chodowieckiego do dzieła Johanna Siegmunda Stoya sztychowali natomiast: nieokreślony bliżej przedstawiciel berlińskiej rodziny Schleuenów (9 tablic), Johann Rudolf Schellenberg (6 tablic), Carl Christian Glaßbach19, Johann Conrad Krüger oraz Bock20.

W strefie opisu ilustracji znajduje się informacja na temat techniki, w jakiej wykonano grafiki, która została uzupełniona przez podanie wymiarów poszczególnych akwafort. Wymiary podano w milimetrach, uwzględniając kolejno wysokość i szerokość konkretnych przedstawień. Jeżeli grafika posiadała odcisk płyty to podano jego wymiar. W pozostałych przypadkach uwzględDaniel Berger (1744–1824), artysta, rytownik i ilustrator działający w Berlinie.

Christian Gottlieb Geyser (1742–1803), malarz, rytownik i ilustrator, przyjaciel Daniela Chodowieckiego od lat siedemdziesiątych XVIII w.

16 Johann Georg Penzel (1754–1809), rysownik i rytownik, naśladowca Daniela Chodowieckiego.

17 Johann Caspar Weinrauch (1765–1846), rysownik i sztycharz działający w Wiedniu, nazywany austriackim Chodowieckim.

18 Johann David Schleuen (ok. 1720–1774), berliński kartograf, rytownik i wydawca; J.F. Schuster, sztycharz pracujący w Berlinie w II poł. XVIII w.; Johann Conrad Krüger (1733–1791), malarz, rytownik i ilustrator związany z Warszawą, Pomorzem i Berlinem; Gottfried Chodowiecki (1728–1781), miniaturzysta, miedziorytnik i rysownik, młodszy brat Daniela Chodowieckiego; Christian Wilhelm Bock (1755–1836), rysownik i miedziorytnik z Norymbergi; Gustav Georg Endner (1754–1824), rytownik działający w Norymberdze i Lipsku, współpracownik Bernharda Rode; Johann Rudolf Schellenberg (1740–1806), malarz, rytownik, ilustrator i poeta z Basel w Szwajcarii; Johanna Dorothea Philipp (1729–1791), miedziorytniczka, córka i uczennica sztycharza J.C. Sysanga.

19 Carl Christian Glaßbach (1751–ok. 1793), berliński artysta i rytownik.

20 Christian Wilhelm Bock (1755–1836) albo Johann Carl Bock (1757–1843), rytownik z Norymbergii.

14

15

18

niony został wymiar ramki wraz z zachowanymi elementami płyty (sygnowaniem i numeracją znajdującą się poza jej granicami). Jak zauważyła Irena Dunikowska bardzo często Daniel Chodowiecki „na jednej płycie wykonywał 12 rycin, a odbitki przecinał, dlatego też przeważna ilość jego ilustracji nie ma odcisków płyty i marginesów”21. W kilku przypadkach pojawia się informacja dotycząca wykonanej odbitki, podany został albo numer płyty, z której została wykonana bądź określono jej charakter (odbitka lustrzana).

Opis grafik zwieńczony został krótką informacją bibliograficzną. Kierowano się zasadą zapisywania pod pojedynczymi akwafortami podstawowych źródeł bibliograficznych, podany został numer pozycji z katalogów rycin Daniela Chodowieckiego, które w sposób pełny i kompletny odnotowują jego twórczość. W literaturze niemieckiej są to: Daniel Chodowieckis sämtliche Kupferstiche Wilhelma Engelmanna (Leipzig 1857); Daniel Nikolaus Chodowiecki […] Das druckgraphische Werk Jensa-Heinera Bauera (Hannover 1982) oraz Daniel Nicolaus Chodowiecki […] Erklärungen und Erläuterungen zu seinen Radierungen Elisabeth Wormsbächer (Hannover 1988), zaś do publikacji polskojęzycznych należą katalog wystawy Ryciny Daniela Chodowieckiego w kolekcji Jacoba Kabruna ze zbiorów Muzeum Narodowego w Gdańsku przygotowany przez Kalinę Zabuską (Frombork 2004) oraz Ryciny Daniela Chodowieckiego w zbiorach Muzeum Narodowego w Warszawie Ewy Łomnickiej-Żakowskiej (Warszawa 2010). Kolejne pozycje bibliograficzne zostały odnotowane w porządku chronologicznym.

W przypadku tablic z albumu Kupfersammlung zu J.B. Basedows Elementarwerke für die Jugend und ihre Freunde... opracowania podano w innym porządku, najpierw uwzględniono pozycje odnoszące się do całej planszy, a następnie do poszczególnych fragmentów kompozycji opatrzonych odrębną numeracją. W opisie akwafort nienotowanych przez wspomniane źródła zamieszczono informację na temat literatury, z której korzystano podczas ich opracowania. Warto w tym miejscu zwrócić uwagę na stronę internetową Musenalm, która ma charakter bibliografii niemieckich almanachów z lat 1770–1780 i jest bogatą bazą danych na temat osiemnastowiecznych kalendarzy kieszonkowych, do których ilustracje wykonywał m.in. Daniel Chodowiecki 22. Pomocnym źródłem do opisu akwafort zawartych w albumach ilustrujących dzieła Johanna Bernharda Basedowa i Johanna Siegmunda Stoya okazały się materiały zamieszczone na stronach internetowych Pictura Paedagogica23 oraz Sammlungsobjekte. Hermann von Helmholtz-Zentrum für Kulturtechnik.

I. Dunikowska: Grafika Daniela Chodowieckiego w zbiorach Muzeum-Zamku w Łańcucie. Łańcut 1972, s. 9.

Musenalm. Bibliographie deutscher Almanache 1770–1870 (on line) [tryb dostępu, I–VII 2012: http://www. musenalm.de/].

23 Na stronie internetowej Pictura Paedagogica (on line) [tryb dostępu, X 2011–VII 2012: http:// bbf.dipf.de/VirtuellesBildarchiv/] umieszczono zdigitalizowane karty z albumów: Kupfersammlung zu J.B. Basedows Elementarwerke für die Jugend und ihre Freunde = Recueil D’Estampes relatives au Manuel Elémentaire D’Education Par Jean Bernard Basedow destinées A L’Usage Des Jeunes Gens Et De Leurs Amis = Tabula21

22

19

Katalog der wissenschaftlichen Sammlungen der Humboldt-Universität zu Berlin (Pilotprojekt)24.

Pod pojedynczą grafiką bądź ostatnią akwafortą danego cyklu zamieszczone zostały uwagi, stanowiące uzupełnienie informacji podanych w strefie opisu. W pierwszej kolejności odnotowywano fakty związane z autorstwem i tytulaturą ilustrowanych tekstów, obligatoryjnie cytowano tytuł pojawiający się na rycinach oraz jego formy oboczne z bibliografii Wilhelma Engelmanna.

Określono stan i wygląd fizyczny poszczególnych egzemplarzy, podano dane dotyczące stopnia zachowania odcisku płyty, informacje na temat fragmentów obciętych bądź częściowo zniszczonych, opisano również sposób przechowywania grafik i wskazano kolejność naklejenia poszczególnych rycin na planszach. Scharakteryzowano zawartość poszczególnych jednostek inwentarzowych, wskazano ilość posiadanych ilustracji z danego cyklu i podano opis bibliograficzny dzieła, czasopisma bądź kalendarza, w którym zostały opublikowane akwaforty. W przypadku dzieł tłumaczonych na język niemiecki wskazano nazwiska tłumaczy. Opisując cykle rycin, ukazujących się w kalendarzach kieszonkowych jako tablice na poszczególne miesiące, określano ich tematykę. Ostatnim elementem opisu jest sygnatura Biblioteki Śląskiej. Uzupełnienie katalogu stanowią: lista skrótów, bibliografia w wyborze oraz indeks osób.

rum Aenarum Collectio Ad Joannis Bernhardi Basedovii Opus Elementare In Usum Juventutis Et Illius Amicorum.

Berlin 1774 oraz J.S. Stoy: Bilder-Akademie für die Jugend : Abbildung und Beschreibung der vornehmsten Gegenstände der iugendlichen Aufmerksamkeit – aus der biblischen und Profangeschichte, aus dem gemeinen Leben, dem Naturreiche und den Berufsgeschäften, aus der heidnischen Götter- und Alterthums-Lehre, aus den besten Sammlungen guter Fabeln und moralischer Erzählungen – nebst einem Auszuge aus Herrn Basedows Elementarwerke ; In vier und funfzig Kupfertafeln und zweyen Bänden Erklärung.

Nürnberg 1784.

24 Na stronie internetowej Sammlungsobjekte. Hermann von Helmholtz-Zentrum für Kulturtechnik. Katalog der wissenschaftlichen Sammlungen der Humboldt-Universität zu Berlin. Pilotprojekt (on line) [tryb dostępu, XII 2011–VII 2012: http://www.sammlungen.hu-berlin.de/dokumente/] umieszczono zdigitalizowane karty z albumu: J.B. Basedows Elementarwerk mit den Kupfertafeln Chodowieckis u.a., hrsg. von Theodor Fritzsch. Dritter Band.

Leipzig 1909. [Kritische dreibändige Bearbeitung der 1785 erschienenen zweiten Auflage des Elementarwerks].

Ryciny ze zbiorów graficznych Biblioteki Śląskiej

Ekslibris Daniela Chodowieckiego Biblioteka Śląska, G 10653 III

Portret panny Quantin, 1758

Dziewczyna w porannej sukni i kapeluszu z szerokim rondem stoi przed wejściem do ogrodu.

Akwaforta, 179 x 140 mm E. 5; B., W. 7; Ł. 5

Uwagi: Sygn. na ryc.: D. Chodowiecki ad. viv. fec. Berolini 1758.

Ryc. naklejona.

Biblioteka Śląska, G 10769 I

23

Tablice do: Johann Bernhard Basedow Elementarwerk..., 1769–1774 Tab. I. Żywność

Kuchnia z różnymi produktami spożywczymi oraz czwórka dzieci w czasie posiłku.

Sygn. pod ryc.: D. Chodowiecki del., Schleuen sc.

Akwaforta, 178 x 231 mm T. 135; D. 1; L., s. 80

24

Tab. II. Scena rodzinna przy stole

Naganne zachowanie piątki dzieci podczas posiłku, dwoje najstarszych podaje jedzenie i picie żebrakowi.

Sygn. pod ryc.: D Codowiecki [!] del., Schuster sc Berl: Akwaforta, 166 x 218 mm T. 141; L., s. 80, 87

25

Tab. III. Trzy kompozycje na temat odzieży

1. Garderoba mężczyzny: części męskiego ubioru z lat 1769–1770; 2. Garderoba kobiety: części damskiego ubioru z lat 1769–1770; 3. Zachowania, w czasie których dzieci niszczą ubrania.

Sygn. pod ryc.: D. Chodowiecki del:, Schuster sc. Berol: Akwaforta, 181 x 237 mm D. 2; T. 146 (nr 1); T. 145 (nr 2); L., s. 80 (nr 3)

26

Tab. IV. Rodzaje ludzkich mieszkań

Wędrowiec śpiący pod drzewem, namiot, szałas, pieczara w skale, drewniany domek, altana i dom murowany.

Sygn. pod ryc.: D. Chodowiecki del:, Schuster sc: Akwaforta, 182 x 225 mm T. 93; D. 3

27

Tab. V. Cztery kompozycje przedstawiające zabawy dziecięce

1. Zabawa w żołnierzy (m.in. łucznik, werblista, piechur), panny grające w kręgle; 2. Jazda konna (koń na biegunach i na patyku), powożenie, huśtawka; 3. Tancerze i tancerki; 4. Dziewczęce zabawy lalkami.

Sygn. pod ryc.: D. Chodowiecki del:, Schuster sc. Berol: Akwaforta, 182 x 236 mm D. 4; L., s. 101–103 (nr 1); L., s. 103–107 (nr 2); L., s. 108–110 (nr 4)

28

Tab. VI. Cztery kompozycje przedstawiające dalsze zabawy dziecięce

1. Odwiedziny; 2. Ciuciubabka; 3. Zabawa m.in. z obręczą, bąkiem i latawcem; 4. Gra w piłkę i badmintona.

Sygn. pod ryc.: D. Chodowiecki del., Schleuen sc.

Akwaforta, 174 x 227 mm D. 5; L., il. 53 (nr 2)

29

Tab. VII. Cztery kompozycje na temat przyjemności wieku młodzieńczego i męskiego

1. Wędkowanie na łódce, pływanie i kąpiel w rzece; 2. Powożenie saniami, jazda na łyżwach i sankach; 3. Spacery w parku (piesze, konne i powozem); 4. Gra w bilard.

Sygn. pod ryc.: D. Chodowiecki del:, Schuster sc. Berol: Akwaforta, 182 x 236 mm T. 40 (nr 1); T. 126 (nr 2); T. 121 (nr 3)

30