Tadeusz Barucki. Architekt – podróżnik – badacz

TADEUSZ BARUCKI

Wydanie jubileuszowe z okazji 100-lecia Biblioteki Śląskiej

TADEUSZ BARUCKI architekt – podróżnik – badacz

pod redakcją Magdaleny Żmudzińskiej-Nowak

Konsultacje merytoryczne: Edyta Barucka, Tadeusz Barucki Projekt i opracowanie graficzne książki: Julia Giżewska Redakcja techniczna, skład: Grzegorz Bociek Redakcja językowa, korekta: Marek Szulc, Natalia Klimczyk Tłumaczenie streszczenia: Edyta Barucka Redakcja tłumaczenia: Krzysztof Z. Cieszkowski Wszystkie fotografie, jeżeli nie zostały opisane inaczej, pochodzą z archiwum Tadeusza i Edyty Baruckich

Copyright by Biblioteka Śląska, Katowice 2022

ISBN 978-83-67152-05-1

Wydawca: Biblioteka Śląska w Katowicach plac Rady Europy 1 40-021 Katowice Wydawnictwo Biblioteki Śląskiej tel. 32 208 38 87 e-mail: wydawnictwo@bs.katowice.pl

Patronaty medialne

Partner projektu

wstęp

Szanowni Państwo, Tadeusz Barucki, architekt, badacz i podróżnik, obchodzi w tym roku swoje setne urodziny. Z okazji tego niezwykłego jubileuszu Instytut Dokumentacji Architektury Biblioteki Śląskiej, przy współpracy Wydziału Architektury Politechniki Śląskiej, przygotował publikację, w której ukazano Jubilata przez pryzmat jego wszechstronnej działalności i zaakcentowano jego pionierski czy wręcz wizjonerski charakter.

Nasz bohater to człowiek o niespożytej potrzebie poznawania świata architektury, dokumentowania go i dzielenia się wiedzą. Jego książki, artykuły i wykłady stały się bezcennym źródłem informacji. W czasach, kiedy podróżowanie było atrakcją dostępną nielicznym, zarówno w Polsce, jak i w krajach ówczesnego bloku wschodniego, opowieści Tadeusza Baruckiego stanowiły jedyną okazję kontaktu z tym światem, zaś dla studentów i architektów na wszystkich kontynentach – rzetelne źródło wiadomości o Polsce i naszej części Europy. Jego artykuły prasowe czy tomiki Małej Encyklopedii Architektury napisane zostały językiem przystępnym, a zarazem profesjonalnym. Przełamywały one bariery hermetycznej nauki akademickiej, tworząc podwaliny dobrze pojętej popularyzacji i edukacji powszechnej, wówczas nieistniejącej. Jej potrzebę dostrzegł Tadeusz Barucki kilka dekad wcześniej niż my wszyscy. Jest on niewątpliwym prekursorem popularyzacji architektury oraz budowania świadomości społecznej w zakresie wartości, jaką stanowi jej otoczenie.

Odwiedził, poznał i utrwalił na fotografiach najwspanialsze budowle świata – historyczne i współczesne.

W spotkaniach i rozmowach z największymi architektami światowymi i polskimi poszukiwał definicji architektury.

Zebrał setki wypowiedzi i rękopisów. Stworzył z nich swoistą summę architektury współczesnej, która z pewnością zainspiruje jeszcze wiele pokoleń.

Podczas swoich niekończących się wędrówek przez kraje wszystkich kontynentów, odkrył także, iż wielkim dziełom architektury światowej towarzyszą obiekty zwyczajne, codzienne, zakorzenione w lokalnej kulturze, stworzone przez miejscowych budowniczych, którzy swoją wiedzę czerpali z tradycji i doświadczenia, a nie wykształcenia akademickiego. Zafascynowany takimi formami ludzkich siedlisk, poświęcił im właśnie znaczącą część swojej działalności badawczej. Gromadził materiały, poszerzał wiedzę, wykonywał tysiące fotografii, przygotowywał wykłady i wystawy. Intuicja i doświadczenie badacza podpowiadały, iż taka forma architektury posiada wartości niezwykłe i właśnie ona winna stać się inspiracją dla innych przy projektowaniu w lokalnych kontekstach kulturowych. Dlatego też ogromną część swojej pracy, w tym publikacji, wystaw i wykładów, poświęcił tematyce architektury rodzimej, wernakularnej. Wówczas nikt jeszcze o niej nie mówił. Dziś jest obecna nie tylko w dyskusji na temat istniejącej architektury, ale także w kontekście kierunków jej przyszłego rozwoju. W ten sposób Tadeusz Barucki po raz kolejny wyprzedził swój czas, promując architekturę lokalną, wznoszoną tradycyjnymi metodami i z użyciem naturalnych materiałów.

Można zatem śmiało rozwinąć tytuł niniejszej publikacji: Tadeusz Barucki – architekt – podróżnik – badacz”, dodając, że to również prekursor nowego spojrzenia na architekturę i prekursor powszechnych działań edukacyjnych i popularyzatorskich, które w czasach, gdy je realizował, były przełomowe.

wstęp

7

Tadeusz Barucki na tle Hvitträsk, domu-pracowni architektów Hermana Geselliusa, Armasa Lindgrena i Eliela Saarinena, 2009, fot. E. Barucka

8

wstęp

Książka podzielona została na kilka części. Pierwsza z nich obejmuje obszerną biografię Jubilata. Kolejne dwie odnoszą się do jego wyjazdów, badań oraz spotkań z architektami światowymi i polskimi. Wprowadzeniem w świat architektonicznych peregrynacji Tadeusza Baruckiego jest tekst jego żony Edyty, będący osobistą refleksją na temat wspólnych podróży. W tych częściach znajdziemy także teksty autorskie Tadeusza Baruckiego, opisujące wrażenia z wypraw, spotkań z architektami, a nawet anegdotyczne notatki podróżnika. Mamy tu również podsumowanie w postaci autorskiego credo architekta. W kolejnej części zamieszczamy wypowiedzi przyjaciół Jubilata, którzy, przekazując życzenia, zechcieli podzielić się osobistymi wspomnieniami związanymi z jego osobą. Całość publikacji jest bogato ilustrowana zdjęciami i dokumentami pochodzącymi z prywatnego archiwum Państwa Edyty i Tadeusza Baruckich. W książce zamieszczamy fotografie, wybrane spośród tysięcy zdjęć wykonanych podczas jego podróży po świecie na przestrzeni lat. Dziś stanowią one szczególną wartość dokumentalną – jako zapis czasu i miejsc. Są one także cenne pod względem artystycznym. Ukazują niezwykłą umiejętność Autora patrzenia na architekturę i dostrzegania cech wyróżniających ją, jak kompozycja, skala, materiał, detal. Kolekcje fotografii Tadeusza Baruckiego tworzą barwne opowieści nie tylko o obiektach, ale też o kulturze, w której powstały, o lokalnym krajobrazie i ludziach. Szczególnie widoczne jest to w serii poświęconej architekturze wernakularnej. Książkę zamyka zestawienie publikacji, wystaw i innych form aktywności badawczej i popularyzatorskiej Jubilata.

Obchodom setnych urodzin Tadeusza Baruckiego towarzyszy jeszcze jedna szczególna okoliczność. Jest nią setna rocznica powstania Biblioteki Śląskiej w Katowicach, która jest wydawcą niniejszego dzieła. Jest to szczególne spotkanie dwóch niezwykłych jubileuszy: stulecia ważnej instytucji naukowej, gromadzącej i promującej wiedzę, oraz setnych urodzin badacza architektury i edukatora. To także spotkanie dwóch równoległych życiorysów współtworzących krajobraz polskiej kultury XX wieku. Dodać trzeba, iż nie jest to pierwsze spotkanie. Tadeusz Barucki jest związany ze Śląskiem poprzez długoletnią przyjaźń z tutejszym środowiskiem architektonicznym. Był także gościem Biblioteki Śląskiej podczas organizowanego przez Instytut Dokumentacji Architektury jego uroczystego wykładu i wystawy Architekci świata o architekturze” w 2016 roku. Jest także bohaterem filmu biograficz” nego zrealizowanego przez nasz Instytut w ramach cyklu obejmującego portrety filmowe architektów.

Tym razem prezentujemy publikację, która jest prezentem urodzinowym, jaki Biblioteka Śląska przygotowała dla swojego wielkiego rówieśnika. Jest to zatem książka wyjątkowa.

Zapraszamy do lektury. prof. dr hab. inż. arch. Magdalena Żmudzińska-Nowak Kierownik Instytutu Dokumentacji Architektury Biblioteki Śląskiej

opowieść biograficzna

dr inż. arch. Jacek Kamiński OPOWIEŚĆ BIOGRAFICZNA O TADEUSZU WŁODZIMIERZU BARUCKIM (spisana na podstawie jego wspomnień i publikacji)

O rodzinnych korzeniach, dzieciństwie i dorastaniu O wiosno! kto cię widział wtenczas w naszym kraju, Pamiętna wiosno wojny, wiosno urodzaju1 Dzięki tym mickiewiczowskim wersom możemy cofnąć się o dwa stulecia i wyobrazić sobie marsz Wielkiej Armii na Moskwę. Jej częścią był V Korpus Polski pod dowództwem księcia Józefa Poniatowskiego. W nim zaś znajdował się 5 Pułk Strzelców Konnych, w którym służył Jan Barud2. Był to prapradziadek Tadeusza Baruckiego, który po klęsce wyprawy, cudem, późną jesienią powrócił do kraju. Słowo cud” nie jest tu nadużyciem, gdyż ” jeszcze przed zajęciem Moskwy, pod Smoleńskiem, pułk z początkowego zapewne ponadtysiącosobowego stanu stopniał do 5 oficerów i 40 żołnierzy3. W listopadzie 1816 roku sporządzono dokument4 uwalniający Boruckiego (bo tak przemianowano w nim Baruda5) od służby wojskowej. Powrócił w strony rodzinne do Starej Gdyczyny w cyrkule sanockim. Tam w tym samym roku pojawił się jego syn Szymon. Ostatecznie, zapewne w wyniku korekty przy wystawianiu kolejnych metryk, pojawiło się w nich nazwisko Barucki. Używali go m.in. dziadkowie Tadeusza: syn Szymona – Kazimierz (1855–1934) wraz z żoną Konstancją6. Kazimierz był leśniczym w Gdyczynie koło Dynowa. Jego syn Leon7 (1883–1955) – ojciec Tadeusza – po nauce w seminariach nauczycielskich w Rzeszowie, 1 A. Mickiewicz, Pan Tadeusz, czyli Ostatni zajazd na Litwie. Historia szlachecka z roku 1811 i 1812 we dwunastu księgach wierszem, Wrocław 2018, s. 480.

2 Jan Barud, ur. 1791, brał udział w wojnie Księstwa Warszawskiego z Austrią w 1809 roku, walczył w Galicji pod rozkazami generała Jana Henryka Dąbrowskiego.

3 T. Strzeżek, Kawaleria Księstwa Warszawskiego w wojnach napoleońskich – organizacja i szlak bojowy, Echa Przeszło” ści” 2008, nr 9, s. 83–112.

4 Dokument został sporządzony w kongresowym Królestwie Polskim: Na mocy rozkazu [Nr 7857] jego Imperatorsko-Królewskiej Mości… – w posiadaniu w zbiorach rodzinnych państwa Baruckich.

5 Współcześnie w okolicy Sanoka nadal spotyka się to nazwisko. Być może pochodzi ono od tureckiego słowa barud, oznaczającego proch, który prawdopodobnie Tatarzy sprowadzali do Polski. Tatarskie pochodzenie przodków zasugerował w rozmowie z Baruckim antropolog, etnograf, statystyk, podróżnik i językoznawca profesor Jan Czekanowski.

6 Kazimierz i Konstancja (z d. Kossowska, ur. 1866) Baruccy mieli również córkę Janinę, syna Leona i sześcioro lub nawet siedmioro innych dzieci, https://www.myheritage.pl/names/janina_gorska 7 Obok swych kwalifikacji pedagogicznych był znakomitym wodzirejem, znanym w całym regionie. Zamiłowanie to przekształciło się później w Białymstoku w społeczne organizowanie wielkich defilad, w rezultacie przedstawiany był żartobliwie – również w dorocznej szopce kukiełkowej – jako Boruta Defiladowicz. Po przejściu na emeryturę, już w Sanoku, pracował w czasie wojny w Społem”, należąc tam do lokalnego zgrupowania AK. ”

opowieść biograficzna

13

Rodzice: Zofia i Leon Baruccy

14

opowieść biograficzna

Dębicy i prawdopodobnie w Starym Sączu, pracował na terenie obecnego województwa podkarpackiego w szkołach wiejskich i w miasteczku Dynowie. Po odzyskaniu niepodległości przez Rzeczpospolitą został delegowany na Podlasie, by odbudowywać polskie szkolnictwo. Założył prywatne gimnazjum w Drohiczynie, ale kierował nim zaledwie rok, gdyż miasto w 1920 roku zajęli bolszewicy. Leon wrócił w rodzinne strony i zamieszkał w Sanoku, gdzie wziął ślub z nauczycielką Zofią z domu Konik (1893–1960), osobą otwartą, postępową, walczącą o równouprawnienie kobiet. Po zwycięskiej wojnie z Rosją wrócili razem na północ kraju, do Białegostoku – miasta, które w wyniku rozbiorów leżało już na tzw. Ziemiach Zabranych, czyli poza Królestwem Kongresowym. Leon uczył tam geografii w męskim Państwowym Gimnazjum im. Króla Zygmunta Augusta8. W Białymstoku 13 czerwca 1922 roku na świat przyszło ich jedyne dziecko – Tadeusz9.

Barucki wzrastał i dojrzewał w tym wielowyznaniowym i wieloetnicznym mieście10. Uczęszczał do koedukacyjnego Niższego Gimnazjum Humanistycznego pani Bronisławy Woźnickiej11, a następnie do Męskiego Gimnazjum im. Króla Zygmunta Augusta. Równolegle uczęszczał do Szkoły Muzycznej im. Fryderyka Chopina, należał także do zuchów, następnie do harcerstwa w II drużynie im. Zawiszy Czarnego. W domu grywał na – już wówczas zabytkowym – klawikordzie produkcji moskiewskiej. Instrument ten obecnie znajduje się w zbiorach sanockiego muzeum12. Białystok w drugiej połowie XIX i na początku XX wieku rozwijał się błyskawicznie. Jednak za chaotycznym wznoszeniem drewnianych chałup, willi, murowanych kamienic czynszowych, fabryk i zakładów rzemieślniczych nie nadążał rozwój infrastruktury miejskiej. Nieliczne reprezentacyjne budowle, takie jak zamek, ratusz, kościół parafialny, sobór, Wielka Synagoga czy Hotel Ritz, nie były w stanie zmienić bezplanowego charakteru miasta.

Utworzenie województwa z siedzibą w Białymstoku było silnym czynnikiem rozwojowym, a także polonizacyjnym.

Rozpoczęta w 1927 roku budowa monumentalnego kościoła św. Rocha stała się szansą na nową miejską dominantę. Barucki w swoich wspomnieniach nadmienia, że wykopy fundamentowe pod tę świątynię stanowiły doskonałe miejsce zabaw dla dzieci. Biegał po nich wraz z kolegami, m.in. z Mundkiem Zdrójkowskim, późniejszym zdobywcą Monte Cassino.

Usytuowanym przy ul. Kościelnej 9.

Urodził się na Bojarach w domu przy ul. Modlińskiej 10, później rodzina zamieszkiwała przy ulicach: Poprzecznej 15, Warszawskiej 84 i ponownie Modlińskiej 10.

10 Według spisu ludności z 1921 roku Białystok zamieszkiwało 76 792 mieszkańców, z czego ludność żydowska stanowiła 48,7%, Polacy 46,6%, Niemcy 1,9%, Rosjanie 1,8%, Białorusini 0,8%, inni 0,2%. Nie do końca pokrywało się to ze składem wyznaniowym mieszkańców. Izraelici stanowili 51,7%, katolicy 38,7%, prawosławni 6,3%, ewangelicy 3,2%, inne wyznania 0,1%. Żydzi używali jidysz, hebrajskiego, rosyjskiego, polskiego, co w połączeniu z innymi językami tworzyło istny galimatias, który białostoczanin Ludwik Zamenhof usiłował opanować poprzez wprowadzenie esperanto.

11 Nie uczęszczał do szkoły podstawowej – niższe gimnazjum było początkiem jego edukacji; szkoła mieściła się przy ul. Warszawskiej 27.

12 Opis inwentarzowy: Fortepian stołowy – klawikord. Fortepian stołowy fornirowany orzechem o zaokrąglonych narożach, ” pokrywa skrzyni o brzegach profilowanych, łamana, połączona z prostą pokrywą klawiatury. Nogi toczone, profilowane, zakończone trzewikami. Wyrób moskiewski firmy Ludwiga Scheuermanna. Około 1831 roku; wysokość 83,5 cm; głębokość 79 cm. Dar nauczyciela Leona Baruckiego z Sanoka z 1961 roku”. W powyższym opisie znajduje się nieścisłość – Leon zmarł w 1955 roku, zatem inny członek rodziny przekazał instrument do muzeum. Instrument został opisany w: M. Novak Clinkscale, Makers of the Piano 1820–1860, Oxford University Press, Oxford 1999, s. 324.

8

9

opowieść biograficzna

15