De Gids op maatschappelijk gebied

N°3 2020 WOORD VOORAF

Kom uit uw kot

31 Klimaat en armoede, een kwestie van mensenrechten!

Emmanuel Gerard

3

EERSTE WOORD

38 De russificatie van onze realiteit

Openbaar vervoer in beweging

Koen Repriels

Mélanie Joseph en Veerle Stroobants

Peter Pomerantsev

45 DE LEZENAAR 7 HOOFDARTIKELS

Jos Geysels

Competenties (h)erkennen maakt voor levenslang leren een wereld van verschil

52 WEESBERICHTEN

Sam Coomans

Gilbert De Swert

16 Sociaal engagement en gezondheid

60 LAATSTE WOORD

Controle op gepensioneerden?

Het sop is de kool niet waard

Michelle Ginee

Sigrid Vancorenland e.a.

24 Meer ruimte voor investeringen in de eurozone?

Renaat Hanssens

DEGIDS OP MAATSCHAPPELIJK GEBIED | N3 | FEBRUARI 2020

1

COMPETENTIES (H)ERKENNEN:

EEN WERELD VAN VERSCHIL VORMGEVING EN OPMAAK Gevaert Graphics info@gevaertgraphics.be

maandelijks, behalve juli & augustus gesticht in 1901 - jaargang 111 - nr. 3 - maart 2020 Afgiftekantoor Antwerpen X - Erkenning P 206923

DEGIDS

N°3

DRUK Gevaert Printing info@gevaertprinting.be

2020

REDACTIEADRES De Gids op Maatschappelijk Gebied, Haachtsesteenweg 579, 1030 Brussel, sofie.put@beweging.net

OP MAATSCHAPPELIJK GEBIED 16 Sociaal engagement en gezondheid

UITGAVE VAN BEWEGING.NET, NETWERK VAN CHRISTELIJKE EN SOCIALE ORGANISATIES

24 Meer ruimte voor investeringen in de eurozone?

31 Klimaat en armoede, een kwestie van mensenrechten!

COLOFON ABONNEMENTEN

REDACTIE

ADMINISTRATIE Garant-Uitgevers nv Somersstraat 13-15 2018 Antwerpen tel. 03 / 231 29 00 fax 03 / 233 26 59 E-post: uitgeverij@garant.be

REDACTIEADRES Postbus 20, 1031 Brussel tel. 02 / 246 31 11 fax 02 / 246 37 00 E-post: sofie.put@beweging.net

De Gids op Maatschappelijk Gebied is een uitgave van Beweging.net Verantwoordelijke uitgever: Gilbert Pex, Postbus 20, 1031 Brussel © Beweging.net & Garant-Uitgevers nv Alle rechten voorbehouden. Behoudens de uitdrukkelijk bij wet bepaalde uitzonderingen mag niets uit deze uitgave worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand of openbaar gemaakt, op welke wijze ook, zonder de uitdrukkelijke, voorafgaande en schriftelijke toestemming van de uitgever.

Cover © Shutterstock

De Gids op Maatschappelijk Gebied is ondertekenaar van de Milieubeleidsovereenkomst Papier Vlaanderen en steunt de inspanningen van de Vlaamse regering i.v.m.

Papierrrecuperatie.

PRIJZEN 10 nummers (verschijnt niet in juli en augustus) • In België: particulieren: 31 euro studenten: 27,60 euro groepen: 28,90 euro (min. 5 abonn. bij zelfde bestemmeling) instellingen: 46,60 euro steunabonnement: 80 euro een abonnement aanvragen kan via een mailtje naar uitgeverij@ garant.be met vermelding van je naam, adres en mailadres • Andere landen: 31 euro + verzendkosten • Abonnementen worden automatisch verlengd, tenzij opgezegd wordt ten minste één maand voor het einde van de jaargang.

• Abonnementen kunnen op elk tijdstip ingaan en gelden dan voor de lopende jaargang (m.i.v. de reeds verschenen nummers van die jaargang).

REDACTIECOMITÉ Emmanuel Gerard (hoofdredacteur), Peter Wouters, Frieda Bex, Jozef Mampuys, Chris Serroyen, Sandra Rosvelds, Bram Verschuere, Stan de Spiegelaere, Monique Ramioul, Rebecca Verniest, Steven Omblets, Peter Catthoor, Sofie Put (redactiesecretaris).

Getekende artikels verbinden alleen de betreffende auteur(s).

uitgave van beweging.net, netwerk van christelijke en sociale organisaties

i.s.m. werkt structureel samen met financiële partners die duurzame ontwikkeling en maatschappelijk engagement hoog in het vaandel dragen.

LOS NUMMER 5,90 euro

Belvue museum Brussel (www.belvue.be) –Vrouwen vrij, een andere wereld Het feminisme van de jaren 1970 in België - een tentoonstelling van het Archief- en Onderzoekscentrum voor Vrouwengeschiedenis tot 24 mei 2020.

Begin jaren 1970 palmen feministes de publieke ruimte in. Ze blazen nieuw leven in oude eisen en vragen gelijkheid tussen vrouwen en mannen in het gezin, op school, op het werk en in de wetgeving.

Vandaag zijn hun eisen en analyses nog steeds bijzonder actueel. Want al is er veel vooruitgang geboekt, er is nog een weg te gaan naar een gelijke samenleving.

WABLIEF? De Gids wil een kritische kijk bieden op maatschappelijk gebied. Wij zijn niet voor niets een blad met mening. Maar wat geldt voor ons, geldt ook voor u. Ook u mag kritisch zijn – uiteraard – en úw mening geven. Over wat wij schrijven én wat we níet schrijven. Over het formaat, de vormgeving, of artikels al dan niet óók op het internet dienen geplaatst… Dat alles interesseert ons. Laat het ons weten.

Schrijf of – liever nog – mail het ons. De Gids op Maatschappelijk Gebied, Postbus 20, 1031 Brussel – sofie.put@beweging.net

vooraf KOM UIT UW KOT Emmanuel Gerard

H

et Corona-virus, de Turks-Syrische confrontatie en de nieuwe migratiestroom naar Europa, de Amerikaanse presidentsverkiezingen, de onderhandelingen over een handelsakkoord tussen de Europese Unie en het Verenigd Koninkrijk. De media staan er bol van. Het zijn zeer verscheiden zaken, maar ze hebben één ding gemeen: ze tonen de ongelooflijke verwevenheid van wat er op deze planeet gebeurt en de impact ervan op ons eigen land. Maar ze hebben nog iets gemeen: in contrast tonen ze de pietluttigheid van de Belgische politiek, die er niet in slaagt een regering te vormen in dit kleine, vreemde land waar het aantal ministers van Volksgezondheid bijna even talrijk is als het aantal Corona-besmettingen. Ooit werd het ons ingeprent: politiek is een dienst aan mens en samenleving, wat ouderwets geformuleerd: een dienst aan land en volk. Vandaag zijn politici bang van hun eigen schaduw, ze durven hun nek niet uitsteken.

Blijf in uw kot, wist minister De Block te zeggen aan potentieel zieke Belgen. Hier kunnen we het omdraaien: kom uit uw kot. De problemen van vandaag vragen moedige, durvende politici. België is niet aangetast door het Corona-virus, neen, de Belgische politici lijken aangetast door het virus van de onbenulligheid en hebben zichzelf in quarantaine geplaatst.

In dit nummer worden enkele boeiende vragen gesteld. Is een diploma alleenzaligmakend? Zeker niet, maar erkenning krijgen voor een bekwaamheid zonder diploma was tot vandaag niet eenvoudig. Met de krapte op de arbeidsmarkt komt daar verandering in. “Eerder verworven competenties” (EVC), een systeem dat al een tijdje in het hoger onderwijs bestaat, wordt nu ook de Vlaamse overheid erkend in haar selectieprocedures. Een geschikt diploma is voortaan geen uitsluitende voorwaarde meer. In dit

1

nummer laat Sam Coomans zien wat daar zoal komt bij kijken. Bestaat er een verband tussen engagement in het verenigingsleven en gezondheid?

Ja, besluiten Sigrid Vancorenland en haar collega’s op basis van een grootschalig onderzoek van de christelijke mutualiteit en UCLouvain, een onderzoek dat ze in hun bijdrage toelichten. Sociaal engagement is goed voor je gezondheid. Mensen die zich inzetten voor de gemeenschap voelen zich beter in hun vel. Vrijwilligerswerk is dus niet alleen goed voor de samenleving maar ook voor het individu. Komt er een versoepeling in de Europese begrotingsrichtlijnen? Renaat Hanssens voelt de nieuwe wind waaien. Om de Green New Deal van de Europese Commissie te kunnen financieren zijn enorme investeringen vereist. Daarvoor worden nieuwe Europese instrumenten gecreëerd. Maar zonder een versoepeling van de rigide begrotingsnormen voor de lidstaten die nationale investeringen mogelijk moet maken, zal het waarschijnlijk ook niet lukken. Afwachten of daar iets zal bewegen. Willen mensen in armoede betrokken worden in het debat over het klimaatprobleem? Zeker, want het gaat ook over hun toekomst en het klimaatbeleid kan nieuwe ongelijkheden veroorzaken.

Mélanie Joseph en Veerle Stroobants geven de resultaten van overleg daarover in het Steunpunt Armoede. Zijn we aangetast door Rusland?

Peter Pomerantsev denkt van wel en schetst om te beginnen een ontluisterend beeld van de Russische politiek. Het Fonds voor Effectieve Politiek van de Russische politicoloog Gleb Pavlovski, de man die zowel Jeltsin als Poetin aan de macht hielp, heeft een heel eenvoudige formule van machtsverwerving bedacht: vertel de verhalen die de mensen graag horen. Het is een remedie die ook in onze contreien is binnengeslopen.

Koen Repriels schetst in het Eerste Woord nog maar eens de problemen en uitdagingen van onze mobiliteit. Om een stipt en betaalbaar openbaar vervoer te realiseren zijn meer visie, strategie en investeringen nodig. In het Laatste Woord leren we dat gepensioneerden die van de Inkomensgarantie voor Ouderen willen genieten een domicilie in België moeten hebben en daar ook effectief moeten verblijven. Michelle Ginee betoogt dat de controle daarop zeer betwistbaar is en het sop de kool ook niet waard is.

2

eerste woord OPENBAAR VERVOER IN BEWEGING ZETTEN Koen Repriels Stafmedewerker ACV studiedienst

H

et openbaar vervoer staat de komende jaren voor grote uitdagingen. Het ACV hecht heel veel belang aan hoogwaardig openbaar vervoer. Uiteraard speelt stiptheid en comfort een belangrijke rol om het openbaar vervoer te laten groeien.

Maar ook betaalbaarheid speelt een rol. Daarom hebben we in het laatste sociaal akkoord inspanningen gedaan om het openbaar vervoer tijdens de pendel meer in beweging te krijgen. Het mobiliteitsbudget is ondertussen een volwaardig alternatief voor de bedrijfswagen geworden dat ook het gebruik van openbaar vervoer moet stimuleren.

OPMARS FIETS EN KONING AUTO Er is een groeiend aantal fietsers in de pendel. Vooral in Vlaanderen is de fiets aan een opmars bezig. Met 17 procent aandeel in het pendelverkeer scoort de fiets bijna vijfmaal beter dan bus en trams in Vlaanderen. De vrijwel algemene invoering van de fietsvergoeding, die het ACV onderhandelde in verschillende sectoren, is ĂŠĂŠn belangrijke verklaring voor die opmars. Maar dat is geen reden voor hoerastemming. De afstand tussen fiets en auto wordt weliswaar iets kleiner, maar de auto blijft overheersen.

Want slechte fietsinfrastructuur op bedrijven en slechte fietspaden ontmoedigen het fietsgebruik. Terwijl het overgrote deel van de pendelaars op fietsafstand van het werk woont. De fiets heeft dus eigenlijk een veel groter potentieel dan die bescheiden 17%. Ook het aantal verplaatsingen in absolute cijfers blijft maar toenemen. Vooral het aantal recreatieve verplaatsingen nam spectaculair toe, ook in de spits. Daardoor blijft onze

3

mobiliteit zorgen voor overlast: steeds grotere congestie, CO2 uitstoot en fijn stof. Dus blijven autosolisten - mensen die alleen in de wagen zitten in de pendel - onveranderd de eerste viool in de Vlaamse woon-werkverplaatsingen. Het aandeel auto in de spits bedraagt nog altijd 65% van alle verplaatsingen. De fiets loopt dus maar heel langzaam in op de auto.

Openbaar vervoer stagneert Tegen 2030 ongeveer zouden combimobiele verplaatsingen een aandeel van 10% moeten halen. Deze combimobiliteit moet helpen om de doelstelling van 40% tot 50% duurzame verplaatsingen in steden tegen 2024 te realiseren. Het openbaar vervoer zou de ruggengraat moeten vormen van deze gecombineerde verplaatsingen. Je zou dan verwachten dat de NMBS en De Lijn een actieve combimobiele rol krijgen in hun beheersovereenkomst die het openbaar vervoer goed integreert met andere mobiliteitsdiensten zoals deelsystemen, collectieve shuttletaxi’s. Maar hier hapert het. Visie en strategie naar het openbaar vervoer ontbreken. Er is een kluwen aan tarieven en regels. Het openbaar vervoer wordt duurder zonder dat de kwaliteit verbetert. De politiek plaatst onze openbaar vervoer bedrijven in een marktlogica. Ervaringen uit buurlanden leert dat dit leidt tot duurdere tarieven waarbij werknemers opdraaien voor de grootste deel van de kost.

BELEID IN STAKING De huidige onderfinanciering van het openbaar vervoer brengt goed spoor-, stads- en streekvervoer in de problemen. Het aanbod is onvoldoende betrouwbaar, niet stipt en niet voldoende frequent geworden.

Reizigers zijn niet meer tevreden. Ze klagen vooral over het gebrek aan stiptheid en comfort. Daarboven is er een personeelstekort bij De Lijn.

5% van de busritten werden daardoor in 2019 niet gereden. Het aandeel bus en tram door De Lijn daalt door deze malaise naar 3,7%. Het gebruik van de trein in pendel stagneert (5%). Een lange termijn visie naar bus, tram en trein in het woon-werkverkeer ontbreekt.

De Lijn werkt sinds 2017 met een overgangskader. Een nieuwe beheersovereenkomst is opnieuw met een jaar uitgesteld. Eerst moet De Lijn een vergelijking met privĂŠ-operatoren doorstaan. Afhankelijk van het resultaat

4

van deze studie wordt op het einde van dit jaar beslist over een liberalisering van het stads- en streekvervoer. Maar als De Lijn de vergelijking niet doorstaat, verliest ze haar statuut als interne operator en wordt bus en tram in Vlaanderen geliberaliseerd.

DUURDER PENDELTRAJECT BIJ LIBERALISERING Het is duidelijk dat de nieuwe Vlaamse regering De Lijn verder in een marktkader plaatst. Ervaringen uit buurlanden leren dat als overheidsgeld bij private spelers geraakt voor de inrichting van openbaar vervoer, de persoonlijke bijdrage van werknemers ook stijgt. Ter illustratie: een pendeltraject van 65 kilometer met de trein tussen Londen en Reading kost 5600 EUR per jaar. Liberalisering is ook een pijnlijke steen in de schoen van de NMBS. Europa verplicht haar lidstaten om tegen 2023 een keuze te maken voor liberalisering van de spoormarkt of te kiezen voor directe toewijzing aan de historische publieke operator. Maar de federale regering heeft dit dossier niet voorbereid. De NMBS moet nog steeds werken op basis van een beheersovereenkomst voor de periode 2008-2012. Zo’n beheersovereenkomst regelt afspraken (rechten en plichten) tussen de federale overheid en de NMBS. Niet verwonderlijk, dat ook het treingebruik (5,2%) in de spits stagneert.

MAAK COMBINATIES MET TREIN, TRAM EN BUS MAKKELIJKER EN VOLLEDIG KOSTELOOS VOOR PENDELAARS In een recent advies over de tariefverhoging van de trein pleiten we als sociale partners het 80/20 systeem -80% van de pendelkost is voor de werkgever, 20% legt de overheid Het is duidelijk dat de nieuwe bij - toe te passen voor alle vormen van Vlaamse regering De Lijn verder openbaar vervoer. Zodat schakelen tussen in een marktkader plaatst. Erva­ bus, trein, tram en metro makkelijker wordt. ringen uit buurlanden leren dat als Daarmee heeft de pendelaar geen kosten overheidsgeld bij private spelers meer en wordt het aantrekkelijker. Het aangeraakt voor de inrichting van deel pendelaars dat valt onder het vrijwillige openbaar vervoer, de persoonlijke (te onderhandelen) 80/20 systeem is gebijdrage van werknemers ook stijgt. stegen naar 61% dankzij succesvol sociaal overleg in sectoren en bedrijven. Voor deze

5

groep is pendelen met de trein en het gebruik van het openbaar vervoer in Brussel volledig kosteloos. Als we via overleg erin slagen om meer pendelaars onder de 80/20 regeling te krijgen, zal het makkelijk zijn om het 80/20 systeem om te zetten van een vrijwillig naar een verplicht systeem.

Tegelijk pleit ACV dat er eengemaakte tarieven en één vervoersbewijs voor alle takken van het openbaar vervoer in Vlaanderen en Brussel komen. Want de huidige toestand maakt gecombineerde mobiliteit tot een kluwen. Het aanbod rond grote agglomeraties kan beter geïntegreerd worden. Er is nog geen geïntegreerde routeplanner waarin ook andere mobiliteitsoplossingen om te schakelen zijn geïntegreerd, zoals bijvoorbeeld deelmobiliteit.

De Lijn en NMBS moeten een groter aandeel halen tijdens de pendel.

Daarvoor moeten grote werkzones beter ontsloten worden. Via analyse van de data van de FOD mobiliteit kunnen in samenwerking met sociale partners de vervoersnoden van pendelaars beter geïdentificeerd worden.

Ook moeten er nieuwe mobiliteitsoplossingen voor het woon-werkverkeer zoals collectieve shuttles ontwikkeld worden in samenwerking met nieuwe partners uit de digitale en de mobiliteitswereld.

6

COMPETENTIES (H)ERKENNEN MAAKT VOOR LEVENS­ LANG LEREN EEN WERELD VAN VERSCHIL Sam Coomans Stafmedewerker ACV studiedienst

R

ecent besliste de Vlaamse overheid om in haar selectieprocedure af te stappen van het hebben van een diploma als uitsluitende basisvoorwaarde1. Vlaanderen zal vanaf nu dus ook mensen met een beroepskwalificatie in aanmerking laten komen voor functies binnen de Vlaamse overheid. Het bezitten van een beroepskwalificatie betekent dat je een beroep kan uitoefenen omdat je over een aantal eerder verworven competenties (EVC) beschikt. Beroepskwalificaties kunnen naast de klassieke weg van het onderwijs ook op alternatieve manieren verworven worden, zoals via een opleiding door een (privé) opleidingsverstrekker of door praktijkervaring te laten erkennen via een (EVC) assessment.

Die beslissing past binnen een bredere tendens die zich langzaamaan sterker doorzet: de verschuiving van het strikte diplomadenken naar het competentiegerichte denken. En het logische gevolg, dat competenties onder de vorm van kennis en kunde niet altijd via diploma’s dienen gevaloriseerd te worden om naar waarde geschat te worden. Binnen de privésector is die bocht al langer ingezet. Maar ook daar is van een echte ‘mindshift’ vaak nog geen sprake.

7

‘EN ALLES BEWEEGT’ Vanuit conjunctureel oogpunt is het geen toeval dat er op dit vlak van alles beweegt. De arbeidskrapte zorgt ervoor dat heel wat werkgevers de vijver waarin ze vissen steeds kleiner zien worden. Vooral voor diploma-gedreven sectoren - waar een diploma soms een basisvoorwaarde is voor aanwerving - zoals de overheid en de social profit, vormt dat een probleem: kandidaten zonder het vereiste diploma, maar met de ervaring en/of competenties kunnen niet aangeworven worden. Het toelaten van een beroepskwalificatie zorgt er dan voor dat ook andere bekwame profielen, die niet voldoen aan diplomavoorwaarden op de radar komen en de pool met bekwame kandidaten groter wordt. Daardoor kan de dienstverlening kwaliteitsvol gegarandeerd blijven.

Maar ook in andere sectoren die kampen met krapte, kan het erkennen van EVC erg waardevol zijn. Daar waar werkgevers vaak nog enig inzicht hebben op de competenties van de eigen werknemers, zijn die bij sollicitanten veel moeilijker te identificeren. Dat zorgt voor een terughoudendheid om aan te werven binnen doelgroepen waarvan men niet zwart op wit de competenties kan inschatten. Deze informatie-asymmetrie zorgt ervoor dat het matchingsproces tussen werkzoekenden en werkgevers vaak niet succesvol of suboptimaal verloopt en een grote groep buiten het traditionele aanwervingscircuit blijft hangen. Het erkennen van competenties is nochtans een van de beste hefbomen om mensen te vinden voor knelpuntberoepen. En een betere matching komt ook de duurzaamheid van de tewerkstelling ten goede.

Maar belangrijker, ook werkenden en werkzoekenden staan er sterker mee op de arbeidsmarkt, denk maar aan werknemers die een vak in de praktijk leerden en/of nooit de kans hebben gekregen of gegrepen om te studeren.

Het niet hebben van een diploma wordt vaak later als een gemis ervaren, als je van werk wil veranderen of ineens zonder werk komt te zitten. Of denk maar aan nieuwkomers die het beroep hebben uitgeoefend in het buitenland, maar van wie het diploma hier niet erkend wordt. In een arbeidsmarkt gekenmerkt door transities is een erkenning van competenties die in het werkveld werden ontwikkeld waardevol om achter de hand te hebben. Het hoeft daarbij niet altijd te fungeren als vangnet, het kan ook

8

een manier zijn om hogerop te geraken binnen je loopbaan.

Algemeen wordt gesteld dat EVC een manier is om los te komen van een diplomatraject.

EVC leidt dan tot een formeel certificaat dat aantoont dat je over competenties beschikt die zijn verworven buiten formele opleiding.

Naast de impact die EVC kan hebben op de arbeidsmarkt, kan het echter ook de toegang tot onderwijs/formele opleiding versterken door de vrijstelling van bepaalde opleidingsonderdelen binnen formele leertrajecten. Het is dus niet verassend dat ook Vlaanderen op de kar sprong en hiermee aan de slag ging. Het proces verliep echter niet van een leien dakje.

Het toelaten van een beroepskwa­ lificatie zorgt er dan voor dat ook andere bekwame profielen, die niet voldoen aan diplomavoorwaarden op de radar komen en de pool met bekwame kandidaten groter wordt.

Daardoor kan de dienstverlening kwaliteitsvol gegarandeerd blijven.

EVC IN VLAANDEREN De uitwerking van een sterk EVC-kader binnen Vlaanderen is een werk van zeer lange adem en van vallen en opstaan geweest. De eerste bewustwording rond EVC kwam er rond de eeuwwisseling, ingegeven door debatten die op Europees niveau werden gevoerd en zo langzaam doorsijpelden tot in Vlaanderen. Via onderzoeken en pilootprojecten werden de eerste stappen naar een Vlaams EVC-kader gezet, maar het bleef een ad-hoc gebeuren en een sterker uniform beleid drong zich dan ook op.

In 2004 kwam er een eerste decretaal kader dat de invoering van ‘ervaringsbewijzen’ mogelijk maakte. Op dezelfde moment werd ook binnen onderwijs EVC ingeschreven in de nieuwe regelgeving rond de flexibilisering van het hoger onderwijs. Hogescholen en universiteiten konden vrijstellingen toekennen op basis van eerder verworven competenties (EVC) en elders verworven kwalificaties (EVK). Als student kon je dus professionele werk -en andere ervaringen, nascholingen, cursussen,…in rekening brengen om je leertraject te verkorten. In 2007 werd dat uitgebreid naar het volwassenenonderwijs. Het dossier verdween nadien nagenoeg onder de waterlijn.

9

Pas in 2015 kwam het opnieuw boven water toen de Vlaamse regering uitpakte met een conceptnota waarin gewerkt werd aan een geïntegreerd EVC-beleid. De versnipperde regelgeving en de verschillende logica’s die de diverse domeinen met betrekking tot EVC hanteerden, zorgden voor een gebrek aan coördinatie, weinig eenvormigheid en een beperkte bekendheid van het systeem. Ook de ervaringen met het ervaringsbewijs waren niet bijzonder positief. Er werd dan ook in relatieve termen weinig gebruik van gemaakt. Dat leidde tot het inzicht dat er nood was aan een breder en meer uniform EVC-systeem in Vlaanderen.

EVC EN GEMEENSCHAPPELIJK KWALITEITSKADER De conceptnota van 2015 mondde uit in een nieuw EVC- kader in het decreet van 26 april 2019 betreffende een geïntegreerd beleid voor de erkenning van eerder verworven competenties. Dit decreet beoogde een gemeenschappelijk kader over beleidsdomeinen heen, wat moest resulteren in meer uniformiteit en gedragenheid. Er werd daarbij ook gebruik gemaakt van één definitie voor EVC en één referentiekader, nl. de beroepskwalificaties van de Vlaamse Kwalificatiestructuur. Deze beroepskwalificaties beschrijven de competenties (kennis en vaardigheden) die je als individu dient te beheersen om een bepaald beroep uit te oefenen. Op deze manier werd ook een sterkere link gelegd tussen EVC en kwalificaties, en dus ook het onderwijs.

Daarnaast werd er geïnvesteerd in een beter en breder kwaliteitstoezicht door de goedkeuring van een gemeenschappelijk kwaliteitskader, waaronder ook de EVC-aanbieders en EVC-trajecten zullen vallen. Door in te zetten op een gemeenschappelijke taal, gedragenheid en kwaliteit hoopte men ook op een ruimere bekendheid en een sterker civiel effect van deze erkenningen.

Recent werden de eerste tien beroepen goedgekeurd waarvoor via een EVC-traject een beroepskwalificatie kan behaald worden. Een burger kan dus binnenkort daarvoor zijn competenties laten testen in een EVCtestcentrum en vervolgens een erkend bewijs van beroepskwalificatie of deelkwalificatie2 behalen. Er is in eerste instantie gekozen voor beroepen waar veel vraag is naar mensen met de juiste competenties. Het toont aan

10

dat het huidige EVC-kader sterk economisch gestuurd is. Dat is positief, omdat het zorgt voor een betere en meer duurzame afstemming tussen vraag en aanbod op de arbeidsmarkt. Maar het loont om ook vooruit te kijken naar EVC in brede zin en de opportuniteiten te verkennen van een beleid waarin EVC geïntegreerd worden binnen het bredere arbeidsmarktbeleid.

EVC EN LEVENSLANG LEREN? Ondanks de duidelijke linken en synergiën tussen EVC en het levenslang leren blijken deze twee werelden elkaar vandaag de dag toch nog onvoldoende te vinden. Ook competentie-ontwikkeling en de erkenning ervan staan vaak nog los van elkaar. Nochtans zou sterkere verwevenheid tussen de twee kunnen helpen om mensen warm te maken voor levenslang leren.

Wie een competentie wil laten erkennen doorloopt doorgaans vier stappen: 1. identificeren: bewust worden en benoemen van competenties 2. documenteren: zichtbaar maken van competenties 3. beoordelen: formeel evalueren van competenties 4. certificeren: formeel erkennen van competenties Het EVC-proces op de arbeidsmarkt focust zich vanuit de finaliteit van het behalen van een kwalificatie vooral op de laatste twee stappen, nl. het erkennen van de competenties. Maar ook de eerste twee stappen die focussen op het herkennen en het zichtbaar maken van competenties verdienen dringend meer beleidsaandacht in een wereld gekenmerkt door levenslang leren.

ZICHTBARE COMPETENTIES Als we wensen dat mensen meer competenties opdoen en blijven levenslang leren, dienen we ze in de eerste plaats ook te iden-

11

Het breder waarderen en docu­ menteren van competenties kan in het bijzonder waardevol zijn voor kwetsbare doelgroepen om hun tewerkstellingskansen te verho­ gen. Denk maar aan nieuwkomers, personen die werkloos werden na collectief ontslag, de ‘potentiële arbeidsreserve’ of werkzoekenden, die competenties hebben opgedaan in het kader van competentiever­ sterkende trajecten.

Die beslissing past binnen een bredere tendens die zich langzaamaan sterker doorzet: de verschuiving van het strikte diplomadenken naar het competentiegerichte denken.

tificeren en documenteren. Ook de OESO raadde Vlaanderen aan om competenties op de Vlaamse arbeidsmarkt meer zichtbaar te maken3. Dat impliceert dat we er niet alleen stil bijstaan op transitiemomenten in een loopbaan, maar dat deze processen idealiter worden ingebed binnen de bestaande loopbaan.

Uit eerder onderzoek blijkt echter dat het erkennen van de competenties van werknemers geen prioritaire doelstelling is van ondernemingen4. Cynisch genoeg zien werkgevers wel de meerwaarde van EVC wanneer het gaat over instroom binnen de eigen onderneming, bijvoorbeeld voor het kunnen herkennen van competenties van sollicitanten. Werkgevers zijn o.a. bevreesd dat sterker investeren in EVC werknemers kan stimuleren om het bedrijf te verlaten, of dat dit kan leiden tot vragen voor betere arbeidsvoorwaarden. Nochtans is een sterkere integratie van het identificeren en documenteren van competenties binnen het HR-beleid en werkomgevingen zeker wenselijk. Dergelijke aanpak zal individuen gedurende hun loopbaan positief aansporen om met competenties bezig zijn, maar kan ook voor beleidsmatige doeleinden erg waardevol zijn.

Niet alle competenties worden verworven in een professionele context.

Daarom dient er ook meer werk gemaakt te worden van het uitbouwen en in de markt plaatsen van een (digitaal) portfolio, zoals Mijn Loopbaan, waar alle competenties en kwalificaties kunnen verzameld en geraadpleegd worden. Het digitaal bundelen van verworven competenties biedt het voordeel dat ook het competentie gebaseerd matchen van de VDAB verder geoptimaliseerd kan worden of dat er op basis van het huidige profiel suggesties kunnen gedaan worden voor toekomstige opleiding of professionaliseringskansen. Dat kan ook de zoekkosten van individuen naar de geschikte opleiding of training verlagen. Bovendien wordt het stilaan tijd om ook beleidsmatig na te denken hoe we het digitale leren zullen valoriseren en zichtbaar maken binnen dergelijk portfolio (bijvoorbeeld via digitale badges).

12

Door het documenteren van competenties sterker in te bedden binnen bestaande processen, wordt de vaak tijdrovende procedure van het in kaart brengen en bewijzen van competenties op transitiemomenten in de loopbaan vermeden. Bovendien kan het goed documenteren -zoals we eerder aanhaalden- leiden tot vrijstellingen bij opleidingen. Dit betekent in veel gevallen een vermindering van de kost van het leren en van de tijdsinvestering; m.a.w. een sterke verlaging van de drempel tot participatie. Cruciaal, gezien het gebrek aan tijd vaak wordt aangehaald als de belangrijkste drempel van levenslang leren5.

LEVENSBREED LEREN We beseffen het vaak niet, maar leren doen we ons hele leven en overal.

Op de schoolbanken, de werkvloer, de sportclub of hobbyvereniging tot zelfs in ons eigen huishouden. Door competenties in levensbrede zin te benaderen en deze ook te waarderen, breng je mensen op een laagdrempelige manier, in contact met competentie denken.

Levensbrede competenties staan trouwens niet los van arbeidsmarktgerichte competenties; ze zijn vaak transversaal van karakter en kunnen dus ook van pas komen binnen een professionele context. Het toenemende belang van 21ste -eeuwse vaardigheden is daar een goed voorbeeld van.

Het betreft vaak generieke competenties die moeilijk in te schatten zijn (voor werkgevers) wat het in kaart brengen van deze compeHet huidige EVC-kader is sterk tenties dus ook waardevol maakt. economisch gestuurd. Dat is positief, omdat het zorgt voor Door te spreken over competenties in levenseen betere en meer duurzame brede zin vanuit een ontwikkelingsperspecafstemming tussen vraag en aanbod tief, bouw je op een laagdrempelige manier op de arbeidsmarkt. Maar het loont affiniteit op met de logica van levenslang om ook vooruit te kijken naar EVC leren en het kijken naar competenties als in brede zin en de opportuniteiten stapelstenen van je leven en je loopbaan. Zo te verkennen van een beleid waarin geef je mensen goesting om te leren, wat EVC geĂŻntegreerd worden binnen vervolgens ook een hefboom kan zijn naar het bredere arbeidsmarktbeleid. competentie-ontwikkeling in de professionele context. Het is dus ook voor de arbeids-

13

markt belangrijk dat competenties opgedaan in je gezin, als vrijwilliger of in het verenigingsleven naar waarde worden geschat.

EVC FOR THE MANY, NOT THE FEW Het breder waarderen en documenteren van competenties kan in het bijzonder waardevol zijn voor kwetsbare doelgroepen om hun tewerkstellingskansen te verhogen. Denk maar aan nieuwkomers, personen die werkloos werden na collectief ontslag, de ‘potentiële arbeidsreserve’ of werkzoekenden, die competenties hebben opgedaan in het kader van competentieversterkende trajecten. Het zichtbaar maken van deze competenties kan voor hen emanciperend en motiverend werken omdat men zo aantoont dat ze wel over nuttige competenties beschikken die de arbeidsmarkt kan gebruiken. Maar ook Vlaamse ondernemingen geven aan dat ze ondersteuning kunnen gebruiken in het herkennen van competenties van werkzoekenden.

Ook ondersteuning bij het (zelf) identificeren van competenties is welkom. Het herkennen van eigen sterktes of competenties blijkt vaak erg lastig, laat staan deze te vertalen naar een digitale tool, met een eigen ‘competentietaal’. Er dient hier beleidsmatig rekening mee gehouden te worden door voldoende coaching en ondersteuning te voorzien zodat de inclusiviteit van deze systemen gewaarborgd blijft.

We beseffen het vaak niet, maar leren doen we ons hele leven en overal. Door com­ petenties in levensbrede zin te benaderen en deze ook te waarderen, breng je mensen op een laagdrempelige manier in contact met competentie denken.

CIVIEL EFFECT De onbekendheid was de grote drempel voor het succes van het ervaringsbewijs. Daarom is het van groot belang dat alle actoren op de arbeidsmarkt affiniteit opbouwen met dit verhaal. Ook uit de OESO Skills Strategy kwam naar voor dat een groter bewustzijn rond EVC voor individuen en werkgevers hoognodig was en wees men op de kansen van een sterkere sensibilisering en het laagdrempelig ontsluiten van beschikbare informatie aan een breder publiek. Een grotere bekendheid en vertrouwdheid met het systeem zorgt immers niet alleen voor een grotere benutting, maar ook voor een groter civiel effect.

14

Een verhaal waarin het erkennen van verworven competenties zowel dieper als breder wordt uitgewerkt, sluit naadloos aan met een arbeidsmarkt in volle beweging. Vanuit de overheid is de aantrekkelijkheid van EVC in brede zin bevorderen interessant om het levenslang leren aan te moedigen en ongelijkheden weg te werken. En niet alleen versterkt het erkennen van verworven competenties de inzetbaarheid en arbeidsmarktpositie van individuen op de arbeidsmarkt; het biedt ook doorgroei -en heroriënteringskansen en stimuleert zo positieve loopbaanmobiliteit. Maar het is in de eerste plaats ook een ‘echte erkenning’ voor de werknemer in zijn persoonlijke ontwikkeling als individu of werknemer. En ook dat komt het vertrouwen, de arbeidsvreugde en intrinsieke motivatie ten goede.

1. Het Vlaams personeelsstatuut bevatte ook voorheen al mogelijkheden om bij werving af te wijken van diplomavoorwaarden.

2. Op niveau van de gebruiker werd er meer flexibiliteit voorzien. Daar waar vroeger alleen een erkenning voor een volledige kwalificatie mogelijk was, kan een burger zich nu ook inschrijven met het oog op het verwerven van een deelkwalificatie.

3. OECD (2019), OECD Skills Strategy Flanders.

4. De Coen, A., & Valsamis, D. (2013). EVC-beleid vanuit bedrijfsperspectief. VIONA-onderzoek.

Brussel: IDEA Consult.

5. OESO (2019), OECD Skills Strategy Flanders

15

N

SOCIAAL ENGAGEMENT EN GEZONDHEID Sigrid Vancorenland, Hervé Avalosse, Rebekka Verniest, Studiedienst CM Bernard Rimé, Jessica Morton, faculteit psychologie UCLouvain

O

ns land kent veel vrijwilligerswerk. Volgens de Koning Boudewijnstichting doen zo’n 1,2 miljoen Belgen vrijwilligerswerk in organisaties zonder winstoogmerk. Een vrijwilliger presteert ‘gemiddeld bijna 190 uren tijdens het afgelopen jaar, of bijna vier uur per week’.1 In onze samenleving zijn er verschillende mogelijkheden om te participeren aan het gestructureerde sociaal leven: lid worden van een sportclub, deelnemen aan een buurtfeest, naar de jeugdbeweging gaan, deelnemen aan een spelletjesnamiddag georganiseerd voor ouderen, … Het gestructureerd sociaal leven behelst een ruime waaier aan domeinen: sport, cultuur, jeugd, onderwijs, gezondheid en welzijn, zieken, ouderen, feminisme, sociaal en politiek, religie, armoede, folklore, internationale samenwerking, milieu, vakantie, buurtleven. Voor elke persoonlijke interesse is er een aanbod te vinden.

Laten we enkele begrippen preciseren. Voor vrijwilligerswerk volgen wij de definitie van Borgonovi (2008): het gaat om een ‘activiteit waarbij het individu zijn tijd aan groepen en organisaties besteedt zonder daarvoor een financiële vergoeding te ontvangen’.2 Met participatie aan het gestructureerd sociaal leven wordt deelname bedoeld aan een georganiseerde sociale activiteit in een bestaande structuur (een club, een organisatie, een beweging). Het gaat bijvoorbeeld om deelname aan wandelingen georganiseerd door een wandelclub, maar niet om een wandeling ondernemen met enkele vrienden. Die participatie kan zowel passief als actief zijn. Van een passieve participatie wordt gesproken als men louter deelneemt aan of geniet van de georganiseerde activiteiten (bv. meewandelen met de wan-

16

delclub). Bij een actieve participatie organiseert men de activiteiten (bv. wandelactiviteit organiseren of ze mee uitvoeren als vrijwilliger).

Bestaat er een verband tussen dat engagement in het verenigingsleven en gezondheid? Dat was de vraag van een grootschalig onderzoek uitgevoerd door CM, haar bewegingen en de faculteit psychologie van de UCL. ONDERZOEKEN VIA EIGEN VRIJWILLIGERS Om een vergelijking mogelijk te maken tussen respondenten met een verschillende mate van sociaal engagement was een voldoende hoge participatie van vrijwilligers belangrijk (dat zijn respondenten met een hoog sociaal engagement). Daarom deed CM beroep op haar netwerk van bewegingen die werken met vrijwilligers: Altéo en Samana (bewegingen van zieken, validen en personen met een beperking), énéo, énéoSport en Okra (seniorenbeweging), Ocarina - vroeger Jeunesse&Santé - en Kazou (jongerenorganisaties) en ook Intersoc (vakantiedienst van CM).

2.033 vrijwilligers die in deze bewegingen actief zijn, beantwoordden een online vragenlijst en gaven hun toestemming voor de koppeling van hun antwoorden aan de analyse van hun gezondheidsgegevens in 2017 en 2018. Dat panel werd aangevuld met 4.988 CM-leden die dezelfde vragenlijst invulden en ook toestemming gaven om hun gezondheidsgegevens te gebruiken.Van deze 7.021 personen is er een meerderheid van vrouwen (55%). De gemiddelde leeftijd van de respondenten is 57 jaar (bij de groep vrijwilligers is deze gemiddelde leeftijd lager: 52 jaar). Er is een grote spreiding qua leeftijd: van jonge respondenten (18 jaar, vanwege de aanwezigheid van jongerenorganisaties zoals Kazou Het onderzoek toont aan dat per­ en Ocarina) tot oudere respondenten (tot 90 sonen die niet deelnemen aan het jaar oud). Er is ook een goede sociale mix: gestructureerd sociaal leven meer alle sociale categorieën en opleidingsniveaus gezondheidszorg verbruiken. Zij zijn vertegenwoordigd. hebben significant meer contacten met de huisarts (+ 10%) en de spe­ De 7.021 respondenten werden ingedeeld in cialist (+ 17%) in vergelijking met vier groepen: (1) vrijwilligers die actief zijn in de CM-vrijwilligers, en hebben ook een of meerdere CM-bewegingen (2.033), (2) meer daghospitalisaties (+ 48%).

CM-leden die vrijwilligerswerk doen in andere

17

verenigingen of organisaties (2.028), (3) CMleden die passief aan het verenigingsleven deelnemen (1.108) en (4) CM-leden die helemaal niet deelnemen aan het verenigingsleven (1.852). Die groepen worden verder als volgt aangeduid: (1) vrijwilligers, (2) actieve participatie, (3) passieve participatie en (4) geen participatie.

In de onderstaande resultaten werd rekening gehouden met de effecten van leeftijd en geslacht, evenals het al dan niet VT (verhoogde tegemoetkoming) hebben en het feit of men al dan niet samenwoont. Concreet betekent dit dat vastgestelde verschillen tussen de vier categorieën respondenten niet te wijten zijn aan effecten die van deze vier controlevariabelen (leeftijd, geslacht, VT, alleen wonen) komen. Als er bijvoorbeeld meer contact is met artsen in een bepaalde categorie van respondenten, kunnen we niet zeggen dat dit komt door het feit dat ze ouder zijn dan de andere respondenten. Aangezien de effecten van deze vier controlevariabelen werden geneutraliseerd, weerspiegelen de vastgestelde verschillen de invloed van de mate van participatie aan het verenigingsleven op de indicator in kwestie.

Vrijwilligerswerk helpt het iso­ lement te doorbreken, sociale banden te creëren en zich nuttig te maken voor anderen. De geënga­ geerde persoon voelt zich gewaar­ deerd. Ze kunnen ook rekenen op de steun van het netwerk waartoe ze behoren. Dit draagt bij tot een gezond gevoel.

DE BELANGRIJKSTE RESULTATEN Psychosociale processen De online vragenlijst bevatte vragen om verschillende psychosociale processen te meten die bijdragen aan het welzijn (intensiteit van sociale banden, gevoel van samensmelten met de samenleving, gevoel van eenzaamheid, gepercipieerde sociale steun, zelfontplooiing, zelfrespect, zingeving, individualisme/collectivisme, empathie/nemen van perspectief). De resultaten zijn overtuigend: deelname aan het georganiseerd sociaal leven heeft een significant verband met alle psychosociale variabelen die werden gemeten. Wie deelneemt aan het gestructureerd sociaal leven voelt zich onder andere meer een onderdeel van de samenleving, ervaart sterkere sociale banden, voelt zich minder eenzaam, heeft een sterker gevoel van zelfontplooiing en is minder individualistisch ingesteld dan wie niet deelmeent. Hoe actiever deze deelname is, hoe groter de verschillen worden.

18

Bijvoorbeeld: het gevoel van samensmelten met de samenleving werd gemeten via onderstaand schema. De respondenten konden een score geven van A (score 1) ‘Ik voel mij alsof ik naast de samenleving sta’ tot E (score 5) ‘Ik voel me versmolten met de samenleving’.

A

ik

B

C

ik de samenleving

D

ik de samenleving

de samenleving

E

ik ik de samen- de samenleving leving

De gemiddelde scores van de respondenten uit de vier groepen zijn weergegeven in figuur 1. Personen die niet participeren aan het georganiseerd sociaal leven scoren significant lager dan personen die hier wel aan participeren. Actief participerenden scoren significant hoger dan passief participerenden. En tot slot scoren de vrijwilligers uit de CM-bewegingen significant hoger dan de andere groepen. De score van ‘gevoel van samensmelten met de samenleving’ stijgt met een hogere participatie. Mensen die deelnemen aan het georganiseerd sociaal leven voelen zich meer onderdeel van de samenleving. Hoe actiever die participatie wordt, hoe sterker dat gevoel wordt.

Figuur 1: Gevoel van samensmelten met de samenleving 4,00 3,75

3,72

Gemiddelde score

3,53 3,50 3,22

3,25

2,96

3,00 2,75 2,50

Vrijwilligers

Passieve participatie

Actieve participatie

0,40 19 0,21 0,20

Geen participatie

4,00

Gemiddelde score

3,75 3,50 3,25 3,00 2,75 2,50

Subjectieve gezondheid Deze psychosociale processen zijn geassocieerd met de subjectieve gezondheid, hoe de respondenten hun eigen gezondheidstoestand beoordelen. Op basis van enkele vragen uit de online vragenlijst werd een factoriële score berekend die het niveau van ‘subjectieve’ gezondheid weerspiegelt (want zelf gerapporteerd). Die score dient als volgt te worden geïnterpreteerd. Score 0 vertegenwoordigt het gemiddeld niveau van de gepercipieerde gezondheid voor de hele steekproef. Een positieve score betekent 3,72 dat de respondent zichzelf in een betere gezondheidstoestand ervaart dan 3,53 het gemiddelde van de steekproef. Een negatieve score betekent dat de respondent het gevoel heeft een slechtere gezondheid te hebben dan ge3,22 middeld.

2,96

Figuur 2 toont de factoriële score voor de vier groepen van respondenten.

Zowel de actief als de passief participerenden voelen zich in een gemiddelde gezondheidstoestand (score rond 0). De groep ‘vrijwilligers’ voelt zich duidelijk in een betere gezondheidstoestand (positieve score van 0,21)Vrijwilligers en de niet participerenden daarentegen voelen zichGeen in een minder Actieve Passieve participatie participatie participatie goede gezondheidstoestand (negatieve score van – 0,27). Niet deelnemen

Figuur 2: Subjectieve gezondheid 0,40 0,21

Factoriële score

0,20 0,04

0,00

0,00

-0,20

-0,40

-0,27

Vrijwilligers

Actieve participatie

80% 75% 70%

71,5%

20

Passieve participatie

Geen participatie

aan het georganiseerd sociaal leven is negatief verbonden met de manier waarop men zijn eigen gezondheid ervaart. Deelname (of dit nu passief of actief is) staat in verband met een gemiddelde gezondheid. Zich als vrijwilliger inzetten in één van de CM bewegingen heeft een positieve relatie met de gezondheid.

Objectieve gezondheid De manier waarop iemand zijn eigen gezondheidstoestand beoordeelt (de subjectieve gezondheid) heeft tot slot invloed op de mate waarin men gezondheidszorg gebruikt. Dankzij de goedkeuring van de respondenten om hun gezondheidsfacturatiegegevens te gebruiken, konden we analyseren in hoeverre de deelname aan het verenigingsleven gecorreleerd is met het gebruik van gezondheidszorg. De gebruikte indicatoren zijn objectief en niet zelf gerapporteerd zoals in de vragenlijst.

Het onderzoek toont aan dat personen die niet deelnemen aan het gestructureerd sociaal leven meer gezondheidszorg verbruiken. Zij hebben significant meer contacten met de huisarts (+ 10%) en de specialist (+ 17%) in vergelijking met de CM-vrijwilligers, en hebben ook meer daghospitalisaties (+ 48%).

Het effect is ook significant voor het gebruik van terugbetaalbare geneesmiddelen. De overgrote meerderheid van onze respondenten gebruikt één of ander terugbetaald geneesmiddel. We stellen echter vast dat het aandeel dat geen geneesmiddelen gebruikt groter is bij de ‘vrijwilligers’ (6,8%) dan bij ‘geen participatie’ aan het gestructureerd sociaal leven (3,6%). In het algemeen heeft dit aandeel de neiging om af te nemen (dit betekent dat het aandeel van gebruikers van geneesmiddelen toeneemt) naarmate de deelname aan het sociale leven afneemt. Deze algemene tendens geldt nog meer voor welbepaalde klassen van geneesmiddelen, zoals de klasse N, de geneesmiddelen die inwerken op het zenuwstelsel (anti-epileptica, antidepressiva, antipsychotica …). Figuur 3 toont het verschil in niet gebruik van geneesmiddelen uit klasse N aan voor de vier groepen van respondenten.

21

Factorië -0,20

-0,40

-0,27

Vrijwilligers

Actieve participatie

Passieve participatie

Geen participatie

Figuur 3: Aandeel niet-gebruikers van geneesmiddel in klasse N 80% 75%

71,5%

% niet -gebruikers

70% 65%

62,1%

61,6%

60% 55% 50,4%

50% 45% 40%

Vrijwilligers

Actieve participatie

Passieve participatie

Geen participatie

EEN PLEIDOOI OM MENSEN KANS TE GEVEN SOCIAAL ENGAGEMENT OP TE NEMEN Het grootschalig onderzoek van CM, haar bewegingen en UCLouvain toont aan dat er een significant verband bestaat tussen sociaal engagement en gezondheid. Vrijwilligerswerk helpt het isolement te doorbreken, sociale banden te creëren en zich nuttig te maken voor anderen. De geëngageerde persoon voelt zich gewaardeerd. Ze kunnen ook rekenen op de steun van het netwerk waartoe ze behoren. Dit draagt bij tot een gezond gevoel.

In dit soort onderzoek is het moeilijk te bewijzen dat het aangetoonde verband een oorzakelijk verband is. Toch ondersteunen deze resultaten eerdere wetenschappelijke studies die aantoonden dat vrijwilligerswerk goed is voor de gezondheid. De ervaringen en getuigenissen bij onze eigen vrijwilligers1 gaan ook in die richting. Daarom mogen we toch veronderstellen dat sociaal engagement goed is voor de gezondheid en het welzijn.

CM pleit ervoor om alles in het werk te stellen om mensen de kans te geven om sociaal engagement op te nemen. Er is nog sprake van remmingen en twijfels om vrijwilligerswerk te doen, bijvoorbeeld bij pregepensioneerden, werklozen en arbeidsongeschikten. Daar moet aan gewerkt worden opdat de drempels wegvallen en er ook meer informatie wordt gegeven,

22

zodat de onzekerheid wegvalt of men vrijwilligerswerk mag doen als men een uitkering ontvangt. Tegelijkertijd moeten we erover waken dat sommige activiteiten die vandaag op vrijwillige basis en vanuit een onderlinge solidariteit gebeuren, niet in de greep komen van vermarkting. Vandaag bestaan er samenwerkingsplatformen waar deze activiteiten tegen betaling aangeboden worden.

Vrijwilligerswerk is niet enkel goed voor de samenleving, maar ook voor de gezondheid van het individu dat zich engageert. Investeren in vrijwilligerswerk is ook investeren in gezondheid.

VRIJWILLIGER SAMANA 2: ‘Ik ga op huisbezoeken, vaak bij mensen die serieuze tegenslagen hebben gekend in hun leven. Ik babbel met hen, steun hen en krijg daar veel warmte voor terug. Dat is veel waard.

Met vrijwilligerswerk bouw je een grote vriendenkring op. Je kunt ook veel terugvragen. Een van onze vrijwilligers, die ook vaak op huisbezoek ging, verloor onlangs haar man. Een zware klap voor haar. Maar de rollen draaiden om. De mensen bij wie zij op huisbezoek ging, kwamen nu naar haar, zodat ze zich niet eenzaam zou voelen.

Ik geef mezelf een 8 op 10 qua gezondheid. Ik heb wel prostaatkanker gehad, maar ben snel hersteld. Ik had ongelooflijk veel geluk.

Andere mensen niet. Tijdens mijn vrijwilligerswerk ben ik veel sterke mensen tegengekomen. Die ondanks alles blijven lachen. Mocht ik morgen geen geluk meer hebben, dan wapent de gedachte aan hen mij.’

N

1. Zie de getuigenis verder in het kader.

2. De getuigenis van Samana is een uittreksel van de getuigenis die gepubliceerd werd in de 6 december editie van Visie.

23

MEER RUIMTE VOOR INVESTERINGEN IN DE EUROZONE? Renaat Hanssens Adviseur studiedienst ACV

I

n de analyse van wat er fout ging tijdens de financieel-economische crisis van 2008-2009 en de er op volgende eurozonecrisis van 2011, was het ontbreken van een ‘begrotingsunie’ altijd een centraal element. De eurozone had dan wel een eigen munt, maar een eigen budgettair beleid dat een actieve rol kan spelen tijdens een periode van recessie ontbrak wegens het gebrek aan eigen middelen die contra-cyclisch ingezet kunnen worden. De uitgaven die vastgelegd worden in het Meerjarig Financieel Kader laten immers niet toe extra budgettair gas te geven bij een negatieve conjunctuur. Laat staan dat economische moeilijkheden in één specifieke lidstaat via ‘automatische stabilisatoren’ tot een bijkomend begrotingsimpuls via gedeelde Europese middelen zouden kunnen leiden. Naast het ontbreken van middelen op Europees niveau verhinderen de begrotingsregels van het Stabiliteitsen Groeipact ook dat lidstaten zelf veel extra ruimte creëren voor investeringen. Niet toevallig in de context van de lancering van de Europese ‘Green Deal’ lanceert de Europese Commissie nu een evaluatie van deze begrotingsregels.

EIGEN EUROPESE BEGROTINGSMIDDELEN Momenteel heeft noch de Europese Unie noch de eurozone (de Economische en Monetaire Unie – EMU) de bevoegdheid om in eigen financiële middelen te voorzien via een Europese belasting of via de uitgifte van Europese leningen. De middelen van de Europese begroting komen van dotaties van de lidstaten, op basis van het aandeel in het bbp van de

24

EU. Die worden telkens voor een periode van zeven jaar vastgelegd in het Meerjarig Financieel Kader.

De crisis maakte duidelijk dat de EMU verre van een ‘optimale muntzone’ was. In het ‘Vijfpresidentenrapport’, een initiatief van voormalig Commissievoorzitter Juncker in 2015, werd een ‘stabilisatiefunctie’ voor de EMU naar voor geschoven. Voorwaarde hiervoor was dat de economie van de EMU-lidstaten verder convergeerde via het Europees Semesterproces en een getrouwe toepassing van de bestaande begrotingsregels. Dat zou moeten zorgen voor voldoende vertrouwen tussen de lidstaten om een volgende stap inzake economische integratie te zetten.

De Franse president Macron was altijd de grote promotor van eigen begrotingsmiddelen voor de EMU, die in het kader van een macro-economische stabilisatiefunctie ingezet zouden kunnen worden. Dit wordt beschouwd als een noodzakelijke stap voor de verdieping van de EMU, naast elementen zoals de voltooiing van de Bankunie (met o.m. een gemeenschappelijke depositogarantiesysteem) en de verdieping van de kapitaalmarktunie.

Tegenover het enthousiasme en voluntarisme van Macron staat de weifelende positie van Duitsland, een koele minnaar van alle voorstellen voor verdieping van de EMU. Volgens Duitsland heeft een meerderheid van de EMU-lidstaten te veel moeite om de begrotingsregels, die het land in 2011 en 2013 via het 6-pack, 2-pack en Fiscal Compact aan de rest van de EU oplegde,uit te voeren. Teveel begrotingssoepelheid is Het zwakke element van het volgens Duitsland een van de hoofdredenen nieuwe budgettaire instrument is waarom de EMU zoveel jaren na de crisis de omvang: in de huidige voorstel­ nog altijd een vrij zwakke groei kent. Het ziet len wordt slechts een budget van niet in waarom het via Europese begrotings17 miljard euro voorzien. Slechts middelen, waarvan het zelf een aanzienlijk 0.14% van het bbp van de eurozone deel moet betalen, zou moeten bijspringen wordt dus vrijgemaakt voor een waar andere lidstaten tekort schieten. Dat contra cyclisch beleid op het niveau een aantal belangrijke oorzaken van de traag van de eurozone. groeiende economie en de onevenwichten in Duitsland zelf te vinden zijn, blijft daarbij een

25

blinde vlek. Het heel lage niveau van publieke investeringen (mee geïnduceerd door de grondwettelijk vastgelegde ‘Schuldenrem’) en het oplopende handelsoverschot illustreren dat de Duitse groei gebaseerd is op een vraag die van het buitenland moet komen, wat op lange termijn niet houdbaar is.

De Franse ambities resulteerden in juni 2018 toch in een kleine doorbraak. In de ‘Meseberg-Verklaring’ lichtten bondskanselier Merkel en president Macron samen hun plannen voor een verdieping van de EMU toe, zoals een ‘budget voor de eurozone’. De middelen hiervan zouden zowel van nationale bijdragen, eigen belastingopbrengsten, als Europese middelen komen. Voor de eigen belastingopbrengsten werd o.m. gedacht aan de financiële transactietaks (FTT) en een taksering van de digitale economie. Het doel van het eurozonebudget was een versterking van de competitiviteit en een convergentie doorheen investeringen in innovatie en in vorming en opleiding. Het budget zou ook een macro-economische stabilisatiefunctie moeten vervullen, zonder dat dit evenwel leidt tot permanente financiële transfers tussen lidstaten. De stabilisatiefunctie zou praktisch vorm krijgen doordat lidstaten tijdelijk vrijgesteld zouden kunnen worden van hun bijdrage aan het eurozonebudget, terwijl ze toch verder van steun voor investeringen of opleidingen zouden kunnen genieten. Het voorstel voorziet wel dat de kwijtgescholden bijdragen op een later tijdstip vereffend moeten worden. Een andere mogelijkheid om in een stabilisatiefunctie te voorzien is een Europees stabilisatiemechanisme voor werkloosheid.

In het voorstel van Macron en Merkel zou ook dit systeem werken met tijdelijke leningen in geval van een opstoot in werkloosheid als gevolg van een economische recessie. Ook die leningen zouden op een later tijdstip terugbetaald moeten worden.

Wat volgde op de Meseberg-Verklaring, waren pogingen van Duitsland om de geformuleerde ambities terug naar beneden te praten. Uiteindelijk pikte de Europese Commissie de ideeën op.

HET BUDGETTAIR INSTRUMENT VOOR CONVERGENTIE EN COMPETITIE Het Budgettair Instrument voor Convergentie en Competitie (BICC) vormt de uiteindelijke concrete invulling van de begrotingscapaciteit voor de eurozone. Het voorstel van de Commissie hiertoe werd al goedgekeurd door

26

de Europese Raad van december 2019. Het BICC voorziet budgettaire middelen om herHet is duidelijk dat de EU-middelen vormingen en investeringen door te voeren en de middelen van het investe­ die de competitiviteit en de economische ringsfonds InvestEU niet zullen convergentie van EMU-lidstaten moeten bevolstaan voor de financiering van de vorderen. Het nieuwe instrument zou deel uitecologische en klimaattransitie. En maken van het reeds bestaande ‘Programma hoewel het altijd de bedoeling was voor hervormingssteun’. Na besprekingen in dat een deel van de financiering met de Eurogroep, komt het de Europese Raad private middelen zou verlopen, blij­ toe om jaarlijks strategische oriëntaties te beven er belangrijke uitdagingen die palen over prioriteiten voor hervormingen en vragen om publieke financiering. investeringen voor de eurozone als geheel. De Raad zou ook een Aanbeveling aannemen met landen specifieke aanwijzingen gericht aan de lidstaten van de eurozone inzake de objectieven voor de hervormingen en investeringen die door het nieuwe budgettaire instrument ondersteund kunnen worden. Vervolgens moeten individuele lidstaten van de eurozone voorstellen voor hervormingen en investeringsprojecten formuleren, waarbij ze uiteraard rekening moeten houden met de aanwijzingen van de Raad.

Het zwakke element van het nieuwe budgettaire instrument is de omvang: in de huidige voorstellen wordt slechts een budget van 17 miljard euro voorzien, dat eventueel aangedikt kan worden met eigen bijdragen van de eurozonelidstaten indien ze daar op vrijwillige basis toe beslissen. Slechts 0.14% van het bbp van de eurozone wordt dus vrijgemaakt voor een contra cyclisch beleid op het niveau van de eurozone, waarmee het BICC vooral een symbool blijft van de blijvende aarzeling om de EMU echt te verdiepen.

FINANCIËLE MIDDELEN VOOR DE GREEN DEAL Met de aankondiging van de Green Deal in december 2019 nam de Commissie Von der Leyen een vliegende start. Er komt daarmee een alternatief voor de uitgeleefde en nooit geëvalueerde ‘Europa 2020-strategie’. Een alternatief dat volop inzet op de ecologische en klimaattransitie. Maar ook hier is er een behoorlijk contrast tussen de vooropgestelde ambitie en de voorziene financiële middelen. Ruwe berekeningen brengen in kaart dat tussen 2020 en 2030 jaarlijks 300 miljard euro geïnvesteerd moet worden

27

om de doelstellingen te halen. Voorlopig voorziet de Europese Commissie hiervan een derde vrij te maken, dus een goede 1000 miljard euro voor de hele periode. De helft hiervan moet van een groene ‘oormerking’ komen uit bestaande middelen van de EU-begroting. Dat betekent dat vooral middelen uit de cohesiefondsen, maar ook uit het Landbouwfonds en ‘Horizon Europe’ (Onderzoek en Ontwikkeling-ondersteuning) een bestemming zullen krijgen in het kader van de groene transitie. Aangezien cofinanciering een basisregel is voor al wie een beroep doet op Europese fondsen, zou dit nog eens 114 miljard euro extra vrij moeten maken voor milieu- en klimaatprojecten.

Een andere belangrijke financieringsbron is het investeringsfonds InvestEU, de opvolger van het Junckerfonds. Via dit fonds hoopt de Europese Commissie 279 miljard euro te mobiliseren in het kader van de Green deal (uit de in totaal 650 miljard euro investeringen via InvestEU). Het grootste deel van deze bedragen is privaat kapitaal dat tot investeren getriggerd wordt doordat de meest risicovolle gedeelten van de investeringen van een garantie van InvestEU kunnen genieten. Het mechanisme werkt als volgt: er worden voor 38 miljard euro garanties verstrekt voor investeringen in vier domeinen: KMO-ondersteuning, onderzoek en ontwikkeling, duurzame infrastructuur en tenslotte sociale investeringen en competenties. Die 38 miljard euro wordt aangevuld met 9,5 miljard euro van financiële partners. Dit totaal van 47.5 miljard euro dat dient ter garantie van de grootste risico’s van de investeringsprojecten, moet in staat zijn 13,7 maal zoveel private en publieke investeringsmiddelen aan te trekken, wat neerkomt op 650 miljard euro. De hefboom van 13,7 lijkt realistisch omdat het Junckerfonds in het recente verleden op dezelfde basis gefunctioneerd heeft.

Een bijzondere plaats is voorzien voor het ‘Just Transition Mechanism’, dat regio’s moet ondersteunen die het sterkst de gevolgen van de groene transitie zullen ondervinden. In totaal zouden door dit mechanisme tegen 2027 (het laatste jaar van het nieuwe meerjarig financieel kader) voor 100 miljard euro aan investeringen moeten uitgevoerd worden (of 147 miljard geëxtrapoleerd tot 2030). 45 miljard euro zou via investeringen door InvestEU gaan. 25 à 30 miljard zouden publieke sector investeringen via de Europese Investeringsbank zijn. Het laatste deel van het ‘Just Transition Mechanism’ wordt gevormd door het ‘Just Transition Fund’. Daarvoor zouden

28

voor 7,5 miljard euro nieuwe EU-middelen uitgetrokken worden, die dienen voor projecten die inzetten op de omscholing van werknemers die getroffen worden door de klimaattransitie (vb. mijnwerkers). De 7,5 miljard euro EUgeld zou hiertoe aangevuld worden met middelen uit de regionale fondsen en middelen uit de nationale budgetten volgens het gekende mechanisme van cofinanciering, zodat in totaal voor 30 à 50 miljard euro middelen vrijgemaakt kunnen worden.

MEER MIDDELEN UIT NATIONALE BEGROTINGEN OM TE INVESTEREN? Het is duidelijk dat de EU-middelen en de middelen van het investeringsfonds InvestEU niet zullen volstaan voor de financiering van de ecologische en klimaattransitie. En hoewel het altijd de bedoeling was dat een deel van de financiering met private middelen zou verlopen, blijven er belangrijke uitdagingen die vragen om publieke financiering. Voor de omschakeling naar meer duurzame mobiliteit of duurzame energievoorziening, of voor het aanmoedigen van ecologische renovatie in de huizenmarkt is nu eenmaal publiek geld nodig. Maar publieke investeringen kwamen overal in de eurozone enorm onder druk te staan, doordat de laatste jaren zo sterk de nadruk werd gelegd op begrotingssanering. Voor België en Duitsland bijvoorbeeld zijn de middelen voorzien voor investeringen de laatste jaren niet eens voldoende om de bestaande voorraad aan publieke kapitaalgoederen (wegen, schoolgebouwen, hospitalen, …) op peil te houden.

De Europese Commissie wil mee vanuit die noodzaak overgaan tot een evaluatie van de heel strenge begrotingsregels van het Stabiliteits- en Groeipact en de aanscherping ervan in 2011 en 2013 door het zogenaamde ‘6-pack’, ‘2-pack’ en ‘Fiscal Compact’. Voor landen met een overheidsschuld groter dan 60% van het bbp geldt momenteel een maximaal toegestaan structureel overheidstekort van 0.5% van het bbp. Het structureel tekort houdt geen rekening met eenmalige mee- of tegenvallers en met de effecten van de economische conjunctuur. In slechte tijden mag het tekort dus iets groter zijn, in economisch goede tijden iets kleiner. Het is heel gemakkelijk aan te tonen dat deze strenge begrotingseisen leiden tot een permanente vermindering van de ratio van de overheidsschuld ten opzichte van het bbp. De schuldreductieregel eist daarbovenop dat elke lidstaat van de eurozone met een schuld groter dan 60% van het bbp, elk jaar een 20ste van het verschil

29

tussen de actuele schuld en de 60%-drempel terugdringt. Voor landen met een relatief grote overheidsschuld zoals België of Italië leidt dit permanent tot een heel restrictief beleid als de regels strikt gevolgd zouden worden.

In 2015 werden weliswaar enkele flexibiliteitsmechanismen ingevoerd die meer soepelheid toelaten, maar die hebben al bij al een beperkt effect. Zo zijn de voorwaarden voor de ‘investeringsclausule’ zo streng geformuleerd dat momenteel enkel Griekenland hier gebruik van kan maken.

Ons land heeft altijd meer soepelheid voor investeringen bepleit, via de invoering van de ‘gouden regel’, die stelt dat de uitgaven voor nieuwe nettoinvesteringen uit het structureel begrotingssaldo gehouden zouden moeten worden. De regionale regeringen passen dit trouwens nu al toe voor een aantal investeringen. De Commissie zelf maakt in een Communicatie van 5 februari 2020 een voorzichtige opening door te pleiten voor een evaluatie van de hierboven genoemde flexibiliteitsmechanismen, zodat ‘het gepaste niveau van investeringen’ tot stand gebracht kan worden. Bovendien werd in de persconferentie die de Communicatie toelichtte, uitdrukkelijk gesteld dat een ‘gouden regel’ om ‘groene investeringen’ toe te laten, in overweging zou worden genomen. Daarmee pikt de Commissie in op een voorstel dat eerder gedaan werd door het ‘Europese Begrotingscomité’ – een raadgevend orgaan. Dat comité stelde voor in algemene zin een ‘gouden regel’ in te voeren waardoor een voldoende niveau van overheidsinvesteringen gevrijwaard zouden kunnen worden. Bovendien zouden ook andere groeibevorderende uitgaven worden uitgesloten van het plafond voor de aangroei van de primaire uitgaven – dit komt neer op een aanpassing van de huidige regel voor de groei van de uitgaven.

Of het straks komt tot een beduidende wijziging van de Europese begrotingsregels, zodat er meer ruimte komt voor investeringen valt tot nader order af ter wachten. Want ook hier is de EU opnieuw verdeeld. Veertien (vooral noordelijke) landen en de bevoegde vicevoorzitter van de Commissie, Valdis Dombrovskis, hebben reeds verklaard geen voorstander te zijn van grondige wijzigingen omdat voor hen de huidige regels volstaan om investeringen mogelijk te maken. Maar misschien kan de weg van de Belgische regionale regeringen, die neerkomt op een wijziging van de regels door een zachte vorm van rebellie, alsnog de deur op een kier zetten?

30

KLIMAAT EN ARMOEDE, EEN KWESTIE VAN MENSENRECHTEN! Mélanie Joseph en Veerle Stroobants Stafmedewerksters bij het Steunpunt tot bestrijding van armoede, bestaansonzekerheid en sociale uitsluiting

H

et klimaat prijkt vandaag hoog op de maatschappelijke en politieke agenda. Meer en meer worden klimaat en armoede in één adem genoemd, ook in De Gids. In 2019 verschenen artikels als ‘vergroening zonder verarming’, ‘klimaatstrijd is klassenstrijd’ en ‘klimaatarmoede is zoveel meer dan te weinig hebben’.

Dit artikel wil iets toevoegen. Vooreerst is het gebaseerd op de dialoog over de toekomst van de planeet en haar bewoners, die mensen in armoede aangingen met verschillende actoren uit de sociale, armoede- en natuur/ milieusector. Dat gebeurde tijdens overlegbijeenkomsten die het interfederale Steunpunt tot bestrijding van armoede1 organiseerde ter voorbereiding van zijn tweejaarlijkse Verslag ‘Duurzaamheid en Armoede’.2 Daarnaast verbindt dit artikel het thema klimaat en armoede met duurzaamheid en mensenrechten.

EEN DUURZAAM TOEKOMSTPERSPECTIEF VOOR IEDEREEN? Mede op vraag van verenigingen waar armen het woord nemen startte het Steunpunt tot bestrijding van armoede begin 2018 een overleg rond duurzaamheid en armoede. Mensen in armoede worden immers nauwelijks betrokken bij de debatten over de toekomst. Ze zouden niet wakker liggen van de ecologische uitdagingen die onze toekomst bedreigen en slechts van dag tot dag leven. Door hun kwetsbare situatie op vlak van werk, inkomen, huisvesting enzovoort ontbreekt het hen inderdaad vaak aan een toekomstperspectief. ‘Mensen in armoede worden nu reeds beroofd van

31

hun leven en hun toekomst’.3 Maar juist omdat hun leven vandaag reeds onder druk staat, zijn ze net vragende partij om mee te praten over die toekomst. ‘We moeten onze plaats in dit debat opeisen en onze eigen bijdrage leveren. Wij weten immers waartoe het groeimodel leidt, want wij dragen er de gevolgen van en lijden eronder’.

We weten dat mensen in armoede als eersten en in hogere mate de gevolgen van klimaat- en milieuveranderingen ondervinden. In België is vooral vervuiling een tekenend voorbeeld. Bovenop de slechtere gezondheid waarin mensen in armoede reeds verkeren omwille van hun kwetsbare leefomstandigheden, is de impact van vervuiling op hun gezondheid groter dan voor andere bevolkingsgroepen. Ze hebben daarenboven meer moeilijkheden om zich te (laten) verzorgen. We weten tegelijkertijd ook dat mensen in armoede een kleinere ecologische voetafdruk hebben omdat ze minder consumeren en zuinig leven. Ze missen de hefbomen om dagelijks ecologische keuzes te maken in hun verbruik, consumptie en vervoer. Sociale en ecologische ongelijkheden zijn zo nauw met elkaar verweven en dreigen elkaar te versterken.

STRIJDEN VOOR DUURZAAMHEID IS STRIJDEN TEGEN ONGELIJKHEDEN Om deze ongelijkheden en hun onderlinge dynamiek te bestrijden, zijn structurele maatregelen op lange termijn nodig. Volgens de deelnemers aan het overleg ‘wordt er altijd op gedragsverandering gemikt, maar de structurele problemen worden niet aangepakt’. Maatregelen gericht op het aanmoedigen van duurzaam of besparend gedrag enerzijds en op het afraden van vervuilend of verspillend gedrag anderzijds dreigen de ongelijkheden eerder te vergroten. Financiële prikkels zoals premies en fiscale voordelen komen vaak niet terecht bij degenen die ze het meest nodig hebben. Daartegenover dreigen verboden en boetes de meest kwetsbare groepen het felst te raken. Door hun focus op individuele verantwoordelijkheid verliezen deze maatregelen bovendien de structurele mechanismen uit het oog die deze ongelijkheden mee veroorzaken.

Nemen we het voorbeeld van water, een levensnoodzakelijk goed dat door klimaat/milieuveranderingen schaars wordt. Tijdens het overleg klonk: ‘Iedereen kon deze zomer het gebrek aan water vaststellen. We zullen

32

allemaal ons verbruik moeten verminderen’.

In België zijn we bezorgd om het waterpeil, De overheid heeft een grote ver­ maar we ondervinden (nog) geen hinder in antwoordelijkheid en kan die niet ons dagelijks leven. Toch zijn er huishoudens zomaar overdragen aan de privé­ in armoede die vandaag al een tekort aan sector. De VN-expert waarschuwt drinkwater ervaren. Zo is de toegang tot wavoor klimaatapartheid, waarbij de ter en sanitair voor dak- en thuislozen niet rijken betalen om te ontsnappen evident. Vanwege de stijging van de wateraan oververhitting, honger en con­ factuur bezuinigen mensen met een laag inflicten, terwijl de rest van de wereld komen nog meer op hun waterverbruik door eronder zou lijden. bijvoorbeeld af te wassen in kuipjes en het afwaswater te hergebruiken om de WC door te spoelen. ‘Mensen in armoede zijn constant bezig om zelf uit te rekenen wat ze kunnen verbruiken. Want ze beseffen dat, hoe meer geld aan water en energie besteed wordt, hoe minder er overblijft voor voeding’.

Anderen worden omwille van betalingsproblemen afgesloten van water of krijgen een debietbegrenzer (vanaf 1 januari 2020 ook in Vlaanderen).

‘De waterdebietbegrenzer vermindert de druk op het water zo erg dat het 10 minuten duurt om een fles te vullen en dat de wasmachine niet kan draaien. De debietbegrenzers brengen mensen in armoede nog meer in de problemen, want ze worden verplicht om water in flessen te kopen en naar een wasserette te gaan’.

Tegelijk hebben mensen met een laag inkomen minder mogelijkheden om water te besparen: ze kunnen niet investeren in een regenwaterinstallatie of waterzuinige toestellen of ze delen een collectieve meter met andere huurders. Het gebeurt bovendien dat mensen zo weinig water (kunnen) verbruiken dat hun menselijke waardigheid in het gedrang komt. Om te evolueren naar een duurzame samenleving is het niet alleen nodig de sociale impact van klimaat/milieuveranderingen én -maatregelen op te vangen.

Tegelijk moet gestreefd worden naar de naleving van de grondrechten. We schuiven hiertoe zes principes naar voren.

VERANTWOORDELIJKHEID VAN DE OVERHEID Het meest omvattende instrument om vandaag ‘de kordate en transformerende stappen te zetten die dringend nodig zijn om de wereld op weg te zetten naar een duurzame en veerkrachtige toekomst’ en ‘niemand achter

33

te laten bij deze gemeenschappelijke onderneming’ is de Agenda 2030 van de Verenigde Naties (VN) met de Duurzame Ontwikkelingsdoelstellingen (de Sustainable Developments Goals, afgekort SDGs).4 Het is de Belgische staat die de verantwoordelijkheid draagt om de SDGs te bereiken. Hoewel niet opgesteld in termen van verplichtingen, verwijzen ze immers naar de mensenrechten die in bindende en door België geratificeerde internationale en Europese verdragen zijn vastgelegd. In dit licht bepleit het Steunpunt tot bestrijding van armoede om het recht op water als een zelfstandig recht op te nemen in de mensenrechtenverdragen en de Belgische Grondwet.

De overheid heeft een grote verantwoordelijkheid en kan die niet zomaar overdragen aan de privésector. Volgens de VN-expert over extreme armoede en mensenrechten is de privatisering van sociale bescherming en basisdiensten een slechte vorm van aanpassing aan klimaat/milieuveranderingen. Hij waarschuwt voor klimaatapartheid, waarbij de rijken betalen om te ontsnappen aan oververhitting, honger en conflicten, terwijl de rest van de wereld eronder zou lijden.5 ‘TO LEAVE NO ONE BEHIND’ ALS BELEIDSMOTTO ‘Niemand achterlaten’ is, ook dankzij de internationale ATD Vierde Wereldbeweging, de leidraad achter de 17 SDGs. De deelnemers aan het overleg zijn unaniem: ‘Het doel dat niemand in armoede moet leven is van fundamenteel belang, dat kan niet worden onderhandeld’. Toch werd de Europa2020 doelstelling - in België tegen 2020 het aantal personen in een situatie van armoede of sociale uitsluiting met 380.000 verminderen - niet bereikt. Het aantal mensen met een monetair armoederisico is vandaag zelfs hoger dan bij de start van de systematische monitoring in 2005 (16,4 % tegenover 14,8 %).6 De strijd tegen armoede moet dringend opnieuw een beleidsprioriteit worden.

Het beleidsmotto ‘niemand achterlaten’ laat zich onder andere vertalen als streven naar effectiviteit van rechten en strijden tegen non-take-up.

Mensen in armoede moeten nog te vaak ‘een hindernissenparcours afleggen om hun rechten te doen gelden’. Het niet opnemen van rechten is een wijder fenomeen dan gedacht en treft in het bijzonder de meest kwetsbare

34

mensen.7 Het is positief dat het sociaal tarief voor water automatisch wordt toegekend aan welbepaalde groepen.

EEN GOED BESTUUR OP LANGE TERMIJN Leven in armoede raakt aan verschillende levensdomeinen. Daarom is de impact van klimaat/milieuveranderingen voor mensen in armoede zo groot.

Wanneer ze geen toegang hebben tot water, lijdt hun hygiëne daaronder, worden ze uitgesloten en gestigmatiseerd, verslechtert hun gezondheid, komt hun (zoektocht naar) werk in gevaar… Om armoede te bestrijden, is samenwerking en coördinatie tussen verschillende beleidsdomeinen en bevoegdheidsniveaus noodzakelijk, zoals het Samenwerkingsakkoord ter bestendiging van het armoedebeleid stelt.8 Dat blijkt in de praktijk niet zo evident. Zo kwam de Interministeriële Conferentie Integratie in de Samenleving tijdens de vorige legislatuur niet samen. Ook de Interministeriële Conferentie Duurzame Ontwikkeling is zo goed als stil gevallen sinds eind 2017. In haar rapport over de vooruitgang van België naar de SDGs pleit het Federaal Planbureau dan ook voor een sterke interfederale samenwerking.9 Ook beleidsevaluatie is essentieel voor goed bestuur. Beleidsmaatregelen met een impact op armoede moeten zowel voor de uitvoering als achteraf geanalyseerd worden, liefst samen met de betrokkenen. Terwijl debietbegrenzers in theorie het waterverbruik verminderen en de waterfactuur betaalbaar houden, blijkt uit ervaringen van gebruikers dat de toegang tot water nagenoeg afgesloten wordt en dat ze zelfs tot extra kosten worden aangezet.

ONDERSTEUNEN VAN ACTOREN EN INITIATIEVEN VAN VERANDERING Werken aan duurzaamheid is een uitdaging voor iedereen. ‘Niemand achterlaten’ ook. Verschillende projecten en acties om milieuvriendelijker te leven, solidariteit te bevorderen, overconsumptie en verspilling tegen te gaan en energie te besparen zijn belangrijk voor een duurzame toekomst voor iedereen. Mensen in armoede blijven echter op drempels botsen om te participeren. Naast financiële obstakels, is er de bezorgdheid of ze vrij kunnen kiezen om deel te nemen. Vrijwilligerswerk voor uitkeringsgerechtigden is namelijk niet zonder risico. De groep mensen in armoede is ook erg divers. Er zijn verschillen in de nood aan informatie, competenties om

35

Het beleidsmotto ‘niemand achterlaten’ laat zich onder andere vertalen als streven naar effectiviteit van rechten en strijden tegen non-take-up.

Mensen in armoede moeten nog te vaak ‘een hindernissenpar­ cours afleggen om hun rechten te doen gelden.

dingen te begrijpen, doen en delen, mee-zijn met de digitalisering, gevoelens van angst en schaamte,... Om hiermee rekening te houden, is het belangrijk mensen in armoede vanaf het begin bij initiatieven te betrekken. Het is aan de overheid om een globale strategie uit te tekenen waarin initiatieven kunnen ontstaan en groeien. Drie elementen zijn daarbij cruciaal: duurzaam is niet noodzakelijk innovatief, een lange(re) termijn perspectief is nodig, net zoals verbindingen tussen initiatieven, verschillende sectoren en de overheid.

FINANCIERING VAN EEN DUURZAAM BELEID ‘Beleid is niet neutraal. Het risico op ongelijkheden is groot. Om dit tegen te gaan, is herverdeling nodig, bijvoorbeeld via de fiscaliteit’. Algemeen verdienen progressieve belastingen de voorkeur boven lineaire of forfaitaire aanslagen, zoals de BTW of bepaalde taksen. Deze laatste benadelen mensen in armoede het meest omdat ze per definitie over een veel lager budget beschikken. Een andere manier om duurzaam beleid te financieren is banken bepalingen op te leggen om hun financiële middelen duurzaam te investeren en te beleggen, bijvoorbeeld door pensioenfondsen. Er gaan ook stemmen op voor de oprichting van een Europese Klimaatbank om extra fondsen te verzamelen.

BELEID IN DIALOOG Mensen in armoede zijn vragende partij om mee te praten over de toekomst. Een belangrijke voorwaarde voor zulke participatie en partnerschappen, is tijd. Tijd om mensen samen te brengen, hen te informeren, onderling vertrouwen op te bouwen, te leren spreken én luisteren, een collectieve stem te ontwikkelen, de individuele situatie te overstijgen en een gezamenlijke analyse te maken en te verwoorden, voorstellen te formuleren en te argumenteren, de uitvoering ervan op te volgen en het effect te evalueren. Tijd is ook schaars en kost geld. Mensen in armoede zijn vaak bezig met dagelijkse beslommeringen, verplaatsingen en administratieve zaken in functie van hun werk, gezondheid of een uitkering. Voor verenigingen

36

en organisaties is het een hele uitdaging om participatie te organiseren of tijd vrij te maken om zelf te participeren. In tijden van efficiëntie, wordt er bovendien bespaard op subsidies, worden inspanningsverbintenissen omgezet in resultaatsverbintenissen, en fusionerings- of rationaliseringsoperaties gestimuleerd of verplicht. De ervaringen, inzichten en adviezen van mensen in armoede en hun verenigingen en andere stakeholders helpen overheden nochtans om een beleid te ontwikkelen dat dicht staat bij reële armoedesituaties en beantwoordt aan het principe ‘niemand achterlaten’.

N

1. www.armoedebestrijding.be 2. Steunpunt tot bestrijding van armoede, bestaansonzekerheid en sociale uitsluiting, Duurzaamheid en armoede, Steunpunt tot bestrijding van armoede, bestaansonzekerheid en sociale uitsluiting, Brussel, 2019. https://www.armoedebestrijding.be/duurzaamheid-en-armoede-een-bijdrageaan-politiek-debat-en-politieke-actie/.

3. De citaten in dit artikel werden opgetekend tijdens de bijeenkomsten in het kader van het overleg ‘Duurzaamheid en Armoede’.

4. United Nations, Transforming our world: the 2030 Agenda for Sustainable Development, Resolution adopted by the General Assembly on 25 September 2015, A/RES/70/1.

5. Human Rights Council, Climate change and poverty, Report of the Special Rapporteur on extreme poverty and human rights, A/HRC/41/39 (25 June 2019), geraadpleegd via https://www. ohchr.org/Documents/Issues/Poverty/A_HRC_41_39.pdf.

6. Federal Public Service Social Security, The evolution of the social situation and social protection in Belgium 2019, Brussel, 2019, FPS Social Security/ DG BeSoc. 7. Het Steunpunt tot bestrijding van armoede organiseerde in 2014 een colloquium rond dit onderwerp, publiceerde het boek ‘Armoede en ineffectiviteit van rechten, non-take-up van rechten’ (Steunpunt tot bestrijding van armoede, bestaansonzekerheid en sociale uitsluiting, 2017) en werkte een video uit, beschikbaar op www.armoedebestrijding.be.

8. Art. 1 van het Samenwerkingsakkoord tussen de federale Staat, de Gemeenschappen en de Gewesten betreffende de bestendiging van het armoedebeleid: ‘een beleid van maatschappelijke integratie is een inclusief, globaal en gecoördineerd beleid, dit wil zeggen dat het moet gevoerd worden op alle bevoegdheidsgebieden en dat een voortdurende evaluatie van alle ondernomen en overwogen initiatieven en acties daartoe vereist is’.

9. Federaal Planbureau, Welke prioriteit voor een duurzame ontwikkeling? Federaal rapport inzake duurzame ontwikkeling 2019. Stand van zaken en evaluatie, Brussel: Federaal Planbureau, Task Force Duurzame Ontwikkeling, 2019, geraadpleegd via https://www.plan.be/admin/uploaded/201906250851500.REP_TFDD2019_11924_N.pdf.

37

DE RUSSIFICATIE VAN ONZE REALITEIT Peter Pomerantsev Onderzoeker voor het Arena-programma van de London School of Economics

I

n het Rusland van de jaren negentig moesten nepnieuws en complottheorieën aan het publiek worden opgedrongen. Nu verlangen we ernaar, ook in het Westen. Leven we in een realiteit die Poetin heeft gemaakt?

DE NIEUWE REALITEIT Gevoelens in plaats van ideeën. Relativisme dat zo extreem is dat het suggereert dat de waarheid onkenbaar is. Politici die zich wentelen in openlijke, schaamteloze leugens, alsof het er in de politiek om draait dat je juist wordt betrapt. De steeds weer nieuwe definities van de begrippen het volk en de massa, termen losgemaakt van betekenis, ideeën over de toekomst die uitmonden in gevaarlijke nostalgie met overal vijanden, samenzwering in plaats van ideologie, feiten gelijkgesteld aan leugentjes, discussies die ontaarden in beschuldigingen over en weer, waarin elk debat niet meer is dan een lastercampagne. En het gevoel dat de grond onder je voeten voortdurend in beweging is, inherent instabiel, vloeibaar…

In 2016 begonnen de dingen chaotisch te worden: Brexit, de Amerikaanse verkiezingen, de zware bombardementen op Aleppo. ‘Normalnost’, en daarmee vele normen, werd afgedankt. Sindsdien zien we de opkomst van met samenzweringen schermende populisten in Europa; tsunami’s van hysterie op sociale media; nepnieuws, postwaarheid, alternatieve feiten en het soort polarisatie waarbij mensen niet meer met elkaar kunnen praten zonder schuim op de mond. Zinsneden als ‘je kunt tegenwoordig over niets de waarheid kennen. Er is gewoon te veel informatie en desinformatie. Ik moet wel op mijn intuïtie afgaan, mijn emoties volgen’.

38

De instelling die in Rusland heerste, bleek in het Westen griezelig gangbaar te zijn, en bovendien was Rusland zelf voortdurend aanwezig in het westerse nieuws. De inval in OeIn het Rusland van de jaren negen­ kraïne, bombardementen op Syrië… Rusland tig moesten nepnieuws en complot­ had onmiskenbaar weer een plaats verworven theorieën aan het publiek worden tussen de grote jongens van de politiek. En opgedrongen. Nu verlangen we toen werd duidelijk dat president Poetin geernaar, ook in het Westen. Leven heime cyberhacks en lekken gebruikte om we in een realiteit die Poetin heeft westerse leiders in diskrediet te brengen; hij gemaakt? organiseerde verborgen campagnes op sociale media om ‘de democratie te ondermijnen’ en verkiezingen te beïnvloeden, waardoor je achter elk ongebruikelijk account op Twitter of Facebook een complotten spinnende trol van het Kremlin begon te vermoeden.

Rusland is van een niche-factor veranderd in een land dat de agenda bepaalde. Waarom? Leven we opeens in een soort Russische wereld die Poetin heeft gemaakt?

JELTSIN EN ‘HET SPROOKJE’ Ten tijde van het communisme discussieerden mensen tot het oneindige over de positieve en de negatieve kanten ervan. Nu ontstond een vacuüm dat een nieuwe taal vereiste. Het landschap was na de communistische val bezaaid met een overvloed aan microbewegingen die al doende hun eigen terminologie bedachten: nationaal-bolsjewieken en aanhangers van het neopaganisme, liberaaldemocraten die in werkelijkheid samenzwerende nationalisten waren, communisten die eigenlijk orthodoxe monarchisten waren met een vleugje sociaaldemocraat. Gleb Pavlovski, die in 1996 de campagne van president Jeltsin leidde en in 2000 die van Poetin, zocht een oplossing voor een land waarin veel mensen geen vertrouwen meer hadden in het communisme, noch in de rampzalige versie van het democratisch kapitalisme van begin jaren negentig, toen miljoenen mensen niet gewoon stierven door armoede, maar door depressies. Hij stelde aan de hand van peilingen vast dat de Russen in tegenstrijdigheden geloofden

39

die niet pasten in de oude begrippen links en rechts: de meeste mensen geloofden in een sterke staat, mits die zich maar niet met hun privéleven bemoeide. Sovjetcategorieën als ‘arbeiders’, ‘collectieve boeren’ en ‘intelligentsia’ waren onbruikbaar bij verkiezingen – dat waren net als Rubinsteins verdwenen cataloguskaartjes etiketten die niets aangaven. Pavlovski experimenteerde met een andere aanpak om een winnend electoraat samen te stellen. In plaats van zich te richten op ideologische argumenten, voegde hij sterk verschillende, vaak botsende sociale groepen samen als een matroesjka. Hun meningen deden er niet toe, hij moest er gewoon genoeg van verzamelen. ‘Je verzamelt ze voor een korte periode, letterlijk een moment, maar wel zo dat ze allemaal op één persoon stemmen. Hiervoor moet je een sprookje verzinnen waar ze allemaal in geloven’. Dat ‘sprookje’ kon geen politieke ideologie zijn: de grote ideeën achter collectieve opvattingen over vooruitgangwerkten namelijk niet meer. De uiteenlopende groepen moesten worden verenigd rond een centrale emotie, een gevoel dat krachtig genoeg was om allen te verenigen, maar dusdanig vaag dat het voor iedereen iets anders kon betekenen. Het ‘sprookje’ dat Pavlovski schreef voor de Jeltsin-campagne speelde in op de angst dat het land in een burgeroorlog verzeild zou raken als hij niet won.

Tegelijkertijd begon het Fonds voor Effectieve Politiek de Communistische Partij verdacht te maken als een voorafschaduwing van het ‘nepnieuws’.

Pavlovski maakte posters die zogenaamd van de Communistische Partij afkomstig waren, waarop stond dat ze particuliere woningen zouden nationaliseren. Hij filmde acteurs die leden van de Communistische Partij speelden en anticommunistische pamfletten verbrandden. Hij nam astrologen onder de arm die op tv het land hel en verdoemenis voorspelden als de communisten wonnen. Alle oligarchen van het land schaarden zich achter Jeltsin, leenden hem geld en gaven hem de steun van hun tv-zenders in ruil voor deals bij de uitverkoop van lucratieve staatsbedrijven. Amerikaanse imagoconsulenten bezorgden Jeltsin een metamorfose en hij danste op het podium met popgroepjes: de eerste Russische showkandidaat. Hij boekte een uiterst onwaarschijnlijke overwinning.

Pavlovski had een nieuw concept van ‘de meerderheid’ uit de hoge hoed getoverd, maar aangezien dit niet meer dan een emotionele truc was met

40

weinig politieke inhoud, viel het kort erna uiteen, waarna onmiddellijk een nieuwe meerderheid werd gecreëerd ter ondersteuning van Jeltsins opvolger.

Pavlovski peilde continu, een opkomende wetenschap in Rusland. Toen duidelijk werd dat mensen vooral respect hadden voor een kandidaat die een ‘intelligente spion’ was, een Russische mix van M en Bond, ging Pavlovski in de gelederen van de voormalige KGB op zoek naar potentiële opvolgers.

POETIN EN DE ‘ACHTERGESTELDEN’ Toen hij probeerde Poetin aan de macht te brengen, was het leidende beginsel ‘de achtergestelden’. Zo benoemde Pavlovski alle groepen die er in de Jeltsin-jaren bij ingeschoten waren. Het ging om volstrekt ongelijksoortige segmenten van de samenleving die in de Sovjet tijd aan verschillende kanten van de barricades zouden hebben gestaan: docenten en types van de geheime dienst, academici en soldaten. Poetin zelf werd gecast als een soort politieke performance artiest. Toen hij op het toneel verscheen, bood hij fotosessies van waaghalzerij in plaats van ideologische samenhang: de emotionele roes van het equivalent voor ‘Make Russia Great Again’. Na verloop van tijd werden zijn slogans geniaal in hun nietszeggendheid: een ervan luidde ‘Poetins plan is Ruslands zege’. Op de vraag wat ‘Ruslands zege’ eigenlijk was, kon je eigenlijk alleen maar antwoorden: ‘Poetins plan’.

Gedurende de bijna twee decennia dat Poetin aan de macht is, is het concept van ‘het volk’ dat zijn partij hanteert keer op keer hervormd.

Toch wist dat idee altijd volkomen verschillende groepen te verenigen rond een roulerende vijand: eerst de oligarchen, daarna liberalen in de grote steden, en meer recent de hele buitenwereld. Complottheorieën, altijd al wijd verspreid, zijn een overheersend idioom geworden. Deze zijn niet zozeer een middel om een bepaalde opvatting te ondersteunen, maar meer een wereldbeeld op zich: de hele wereld wemelt van de onpeilbare complotten, en daarom heeft ze een sterke man nodig die haar door de duisternis loodst.

41

Toen hij probeerde Poetin aan de macht te brengen, was het leidende beginsel ‘de achtergestelden’. Zo benoemde Pavlovski alle groepen die er in de Jeltsin-jaren bij inge­ schoten waren. Het ging om vol­ strekt ongelijksoortige segmenten van de samenleving die in de Sovjet tijd aan verschillende kanten van de barricades zouden hebben gestaan: docenten en types van de geheime dienst, academici en soldaten.

DE VREEMDE WESTERSE UTOPIE WANKELT Pavlovski belandde uiteindelijk aan de verkeerde kant van die scheidslijn toen hij zei De enige feiten die er in de dyna­ dat Poetin, die hij in het zadel had geholpen, miek van online doelen toe doen, in 2011 moest terugtreden. Hij werd het zijn feiten die bestaande vooroor­ Kremlin uitgegooid. Nu wordt hij beschouwd delen bevestigen. We verlangen als een dubbele verrader: beschimpt door zoonline naar de emotionele opkikker wel de liberalen als de machthebbers. Volvan likes en retweets. Het doet er gens Pavlovski maakt het huidige Westen niet toe of de verhalen die je deelt dezelfde veranderingen door als Rusland in afkomstig zijn uit onbetrouwbare de jaren negentig. Een vertraagde reactie bronnen, want je wilt gewoon zo op een vergelijkbare crisis. Je kunt diverse veel mogelijk aandacht van gelijk­ momenten aanwijzen waarop die ‘vreemde gestemden. westerse utopie’ begon te wankelen: de inval in Irak rekende af met de gedachte dat politieke ‘vrijheid’ historisch onvermijdelijk of wenselijk was. De financiële crisis dreef de spot met de gedachte dat vrije markten ons naar een steeds betere toekomst leiden… Andere veranderingen verliepen geleidelijker en waren misschien wel fundamenteler van aard. Britse opiniepeilers stellen al dertig jaar vast dat onze manier om de samenleving in te delen bijna even radicaal aan het verschuiven is als in Pavlovski’s Rusland.

DE GELIJKENIS IN ONLINE DOELEN De enige feiten die er in de dynamiek van online doelen toe doen, zijn feiten die bestaande vooroordelen bevestigen. We verlangen online naar de emotionele opkikker van likes en retweets. Het doet er niet toe of de verhalen die je deelt afkomstig zijn uit onbetrouwbare bronnen, want je wilt gewoon zo veel mogelijk aandacht van gelijkgestemden. Alt-right-groepen hebben hun eigen signalen en codes ontwikkeld, compleet met een alternatieve rechtse Wiki om hun vreemde fascistische opvattingen uit te dragen. Er is weer samenhang mogelijk – maar alleen als je jezelf volledig overgeeft aan een gesloten gemeenschap. Een van de grappige, tragische verhalen van de laatste Amerikaanse verkiezingen was de invloed van ‘nepnieuws’fabrieken die het publiek krankzinnige complotten influisterden over Hillary Clinton, die satanische rituelen zou uitvoeren of vanuit pizzeria’s een

42

kinderprostitutienetwerk zou leiden. In Rusland in de jaren negentig moest Pavlovski wilde complottheorieën en nepnieuws aan het publiek opdringen – nu verlangt het publiek ernaar.

En waarom zou iemand eigenlijk behoefte hebben aan de ‘feiten’ als die toch alleen maar teleurstellend zijn? Dat de Amerikanen stemden op iemand als Donald Trump – een man die het niet nodig vindt iets steekhoudends te zeggen, wiens vele tegenstrijdige boodschappen nooit een stabiele betekenis vormen – laat alleen maar zien hoeveel Amerikaanse kiezers niet meer vertrouwen op rationele vooruitgang gestoeld op feiten.

‘Naar mijn mening volgde Rusland als eerste deze weg, en nu werkt het Westen in dit opzicht de achterstand weg’, zei Pavlovski. ‘We kunnen in het algemeen stellen dat het Westen een soort proto-poetinisme volgt.’

Zal dit aanhouden? Het probleem van verkiezingscampagnes op grond van intensieve data en nauwkeurige peilingen is dat ze duur zijn. Grote ideeën zijn goedkoper. Daardoor kan er opnieuw vraag naar komen.

HET EINDE VAN DE IDEOLOGIEËN? Volgens Pavlovski is het gedaan met ideologieën. Hij onderschrijft de notie van het ‘einde van de geschiedenis’, maar vindt het afschuwelijk. Historisch besef gaf ons de mogelijkheid om gemeenschappelijke idealen te hebben, en daardoor ook normen. Nu zijn alle daden samengeperst, plat, en lijkt er geen kans te zijn op vooruitgang. Verschijnselen variërend van IS tot de Volksrepubliek Donetsk bestaan zonder zicht op een objectief moreel perspectief. Het gevolg is wat Pavlovski, in navolging van zijn mentor Michail Gefter, ‘soevereine moordenaars’ noemt. Bij afwezigheid van normen zitten we met vacuüms waarin agenten van de chaos zich gedragen volgens regels die ze al doende voor zichzelf verzinnen, die moorden overeenkomstig hun eigen ‘soevereine’ logica.

Het is veelzeggend dat de verkiezingsoverwinning van Donald Trump eind 2016 – een grote zege voor incoherentie – plaatsvond op het moment dat Rusland en Bashar al-Assad Aleppo platbombardeerden, met een schaamteloze veronachtzaming van de humanitaire normen die na de Tweede Wereldoorlog zijn vastgesteld. Mensen die aandacht hadden voor beide

43

verhalen, zagen een misselijkmakende montage van Trumps tv-debatten, met hun afbraak van de dialoog zoals we die kenden, en het niet-aflatende videobewijs van vatenbommen die ziekenhuizen en flatgebouwen vernietigden en de baby’s die daarna tussen het puin werden gevonden. Het is waar dat humanitaire beginselen al veel vaker zijn geschonden, maar vroeger werd gewoonlijk wél geprobeerd om dit te ontkennen, onder het tapijt te vegen, om zich te schamen of onwetendheid te veinzen. Nu werd het echter gedaan met het schouderophalen van de soevereine moordenaar. Nooit eerder hadden we zoveel bewijs, zoveel feiten die laten zien dat er gruweldaden plaatsvinden. En nooit eerder deed het er zo weinig toe.

Dit is de grote paradox van het einde van de Koude Oorlog: de toekomst, of beter gezegd het toekomstloze heden, arriveerde als eerste in Rusland. Wij zijn net de achterstand aan het inlopen. Al geldt hier misschien een eenvoudige culturele logica: als onze eigen ideologische samenhang gebaseerd was op verzet tegen de Sovjet-Unie, moesten we wel volgen toen die ineenstortte. Het Russische regime voelt zich op zijn gemak in deze omgeving omdat het een voorsprong heeft. Boodschappen aanpassen aan verschillende groepen, voortdurend de aandacht trekken en de illusie van kracht wekken door middel van spektakel, liegen voor de lol, een loopje nemen met de waarheid en feiten reduceren tot gevoelens: allemaal vertrouwd terrein voor het Kremlin. Sommige politici in het Westen doen hieraan mee, maar de meeste instituten en bureaucratieën houden zich nog steeds aan de regels van gisteren.

NOSTALGIE NAAR ‘NORMALNOST’ ALS NIEUWSTE TREND De laatste ontwikkeling is een nostalgie naar ‘normalnost’, naar een tijd van vaste betekenissen. Voor veel mensen, vooral in de media en onder de intellectuele elites in de VS, was dat de Koude Oorlog. Misschien bevordert dit verlangen naar een tijd die nog te begrijpen viel de spectaculaire hoeveelheid aandacht voor Rusland in de ‘linkse pers’ en onder mensen in New York en Washington die zich ‘verzetten’ tegen Trump: als het Kremlin weer de grote vijand wordt, zullen we misschien ons eigen, ooit zegevierende vrijheidsbegrip herontdekken. Hoe meer onze realiteit gaat lijken op het nieuwe Rusland, hoe meer we verlangen naar de oude Sovjet-Unie.

44

De lezenaar Jos Geysels

DOE MAAR GEWOON ‘To change how we talk is to change who we are.’

Naar Richard Rorty, Amerikaans filosoof (1931-2007) In langdurige en enerverende tijden van informatie-, formatieen verkenningsopdrachten kan een lichtvoetig boek voor een opbeurende pauze zorgen, voor creatieve ontspanning.

Zo een boek is ‘De ongewone lezer’ van de Britse acteur, auteur en tv-maker Alan Bennett. Ik ontdekte het boek 12 jaar geleden, heb er toen van genoten en het daarna aan veel mensen aanbevolen. Onlangs zag ik het terug in de boekhandel liggen.

‘De ongewone lezer’ is een satire (op de politiek en de monarchie), een ironische kritiek op bloedloze protocollaire omgangsvormen en een hartstochtelijk pleidooi voor het lezen. In het eenvoudig verhaal ontdekt de Britse koningin aan de achterkant van Windsor Castle een bibliobus, waar ene Norman, een keukenhulp, graag gebruik van maakt. Hij suggereert de koningin een boek dat ze eerst aarzelend aanneemt maar waar ze dan, mede met zijn deskundige hulp, gecharmeerd geraakt door de wereld van de fictie. Norman wordt haar persoonlijke lezer-begeleider, ze ontdekt de moderne en klassieke literatuur en wordt een enthousiaste promotor van de letteren.

Stilaan beginnen haar raadgevers zich zorgen te maken over deze leeswoede, zeker als ze bij officiële gelegenheden aan de hoogwaardigheidsbekleders navraag doet over ‘welk boek ze aan het lezen zijn’ en ze met de Franse premier (die Jean Genet niet kent!) over Proust praat in plaats van over de Frans-Engelse monetaire samenwerking.

‘Lezen is zich terugtrekken, zegt haar secretaris Sir Kevin, is ‘niet beschikbaar zijn’, terwijl van haar verwacht wordt om ‘briefings’ te lezen en

45

deze dan op de gepaste wijze te herhalen. Voor hem is lezen een manier om de tijd door te komen, voor haar een manier om te weten te komen hoe mensen in elkaar zitten.

Maar de koningin volhardt. Voor haar is lezen iets heel gewoon geworden.

Wanneer ze in haar koets op weg naar het parlement een boek achterlaat wordt dat door de veiligheidsdiensten als een mogelijk bompakket aanzien en vakkundig ontmanteld. Waarop de koningin haar medewerkers er toch op wijst dat ‘het boek een ontstekingsmechanisme is waarmee de verbeelding tot ontbranding wordt gebracht’.

De hofhouding laat de bibliobus verdwijnen (besparingen, weet je wel!), en stuurt Norman (met een studiebeurs!) weg naar de universiteit. De koningin moet immers ‘gefocust’ blijven en zich concentreren op het formuleren van de ‘zogenaamde spontane opmerkingen’ die zo belangrijk blijven tijdens officiële gesprekken. Hun inspanningen zijn tevergeefs. Ze praat anders, gedraagt zich anders. Ze wil niet langer een ‘geurkaars’ zijn ‘om het regime aangenamer te laten ruiken’, of de rol blijven spelen van ‘staatsdeodorant’. Want ‘je stopt je leven niet in je boeken. Je vindt het daar’.

Dat laatste is de reden waarom veel filosofen fictie belangrijk vinden. Albert Camus (het herlezen van ‘De pest’ kan aanbevolen worden in tijden van het Corona-virus) was van mening dat je ‘als je filosoof wilt zijn, je romans moet schrijven’. Want naast het argument en de redenering hebben mensen ook beelden en verhalen nodig. Deze stelling vond ik ook terug bij Leen Verheyen die hierover onlangs ‘Wat de lezer leert’ publiceerde. Zij is filosofe en onderzoekster aan de Universiteit Antwerpen. Ze citeert o.a. Martha Nussbaum die oproept ‘om leerlingen niet alleen feitenkennis bij te brengen, maar hen ook de vaardigheid aan te leren die men de ‘narratieve verbeelding’ noemt’.

Iemand die leest wordt gestimuleerd om de wereld met andere ogen te bekijken. Dat maakt je niet wereldvreemd, het geeft je wel de gelegenheid om het vreemde van de wereld te ontsluieren, beter te begrijpen. Zo kan, aldus Leen Verheyen, ‘het lezen van ‘Pro-

46

blemski Hotel’ van Dimitri Verhulst ertoe bijdragen dat een lezer, die nauwelijks contact heeft met asielzoekers, meer openstaat om de problematiek vanuit hun perspectief te bekijken’.

Refererend naar het onderscheid dat Hannah Arendt maakt tussen ‘waarheid’ en ‘betekenis’, blijkt literatuur een belangrijke cognitieve waarde te hebben. Door een boek te interpreteren krijgt het immers betekenis. ‘Wat het lezen toevoegt aan je leven, is niet dat het je dichter bij dé waarheid brengt maar dat het tegemoet komt aan de behoefte aan betekenis’. Op die manier spoort een goed boek de lezer aan tot reflectie, tot het stellen van vragen, ook vragen die niet voor de hand liggen.

Op de vraag of de literatuur ons tot een beter mens maakt? Dat misschien niet, ‘maar het maakt ons wel een ander mens’, zegt Leen Verheyen: ‘Literatuur speelt een belangrijke rol in hoe we de wereld begrijpen omdat ze gaat over thema’s die ons allemaal aanbelangen – denk aan de liefde, de dood, morele dilemma’s. Voor mij gaat literatuur over onbeantwoordbare vragen, zoals: wat betekent het om goed te leven? (…) Literatuur biedt wél nieuwe perspectieven. En dat is absoluut de moeite waard.’

(DS, 11 okt 2019) Alan Bennett: ‘De ongewone lezer’. Olympus, Amsterdam, 144 blz.

Leen Verheyen: ‘Wat de lezer leert’. Letterwerk, Borgerhout, 2019, 63 blz.

DE ONGEWONE FIETSER ‘Weer een bakfiets minder’ (autosticker in centrum van Gent) Ik heb geen bakfiets. Ik merk wel dat sommige mensen iets tegen bakfietsen hebben. Zoals de Antwerpse burgemeester die zich al eens laatdunkend uitte over de bezitters van dit vervoersmiddel. ‘Waarom eigenlijk’, vraag ik mij dan af. Een bakfiets is een nuttig, stil, milieu- en klimaatvriendelijk vehikel dat een stadscentrum veel minder onveilig maakt dan een

47

SUV-gevaarte. Toch krijgen bakfietsrijders soms weinig vleiende omschrijvingen over zich heen, ik denk dan benamingen als ‘welgestelde, hoger opgeleide, kleinburgerlijke tweeverdieners’, ‘latte drinkende bobo’s op driewielers’ of ‘bourgeois-bohémiens’ (cf. DS, 29 nov. 2019).

Opvallend is dat deze kritiek zich minder toespitst op de bakfiets zelf maar op de vermeende eigenschappen van degenen die ermee rijden. Het product wordt bij het vuilnis gezet omdat men blijkbaar iets heeft tegen de bezitters van het product. Weg met de bakfiets-elite! Kritiek met een omcirkelende beweging die de aandacht afleidt van de echte beweegredenen van de criticus, nl. dat voor hem of haar mobiliteit gelijk staat met automobiliteit.

Er bestaat ook de meer rechtstreekse aanpak.

Zo merkte ik, op weg naar het Gentse stadscentrum, op een geparkeerde auto een sticker met daarop de tekst ‘weer een bakfiets minder’. De sticker was deskundig aangebracht zodat elke passerende voetganger er niet naast kon kijken. ‘Hoe haalt iemand nu zoiets in zijn hoofd’, was mijn eerste reactie. Is het een tegenreactie op andere statements zoals het 11 11 11-plaatje dat op menige fiets is aangebracht en de boodschap vermenigvuldigt: ‘weer een auto minder’. Of hebben we hier te maken met een hater van de Lage Emissie Zone (LEZ), een virulent tegenstander van het circulatieplan of een fanatieke autobezitter die zich permanent belaagd voelt door die opdringere (bak)fietsers die hem en zijn voertuig het leven zuur maken?

Of hebben we hier te maken heeft met domheid? Want zelfs als je iets tegen ‘goedverdienende bobo’s’ hebt dan moet je toch erkennen dat het beter en veiliger is met een (bak)fiets door de straten te rijden dan met een grote bak van een auto. En het in een stadscentrum de autosticker ‘weer een bakfiets minder’ verspreiden, kan misschien als een humoristische provocatie bedoeld zijn. Of daarmee de lachwekkende conclusie – ‘weer een auto meer’kan weggemoffeld worden, is twijfelachtig.

Domheid, daar houdt de Nederlandse journalist Matthijs Van Boxsel zich al vele jaren mee bezig. Sinds 1980 heeft hij de deskundigheid ten aanzien van domheid tot levenswerk verheven. Deze ‘morosofie’ heeft geresulteerd

48

in verschillende boeken, waaronder een heuse ‘Encyclopedie van de Domheid’. Voor hem is domheid ‘geen zintuiglijk of intellectueel gebrek maar een eigenschap. Het schuilt in het denkproces zelf. Domheid kent een flinke dosis illusie, waan of fantasme. Dit gecombineerd met een rigiditeit en een neiging tot automatismen, die de domoor aan eenmaal ingenomen standpunten doen vastklampen, plus het gegeven dat je je per definitie niet van je domheid bewust bent. Werp deze eigenschappen – illusie, automatisme, onwetendheid – bij elkaar en je komt aardig in de buurt van een definitie’.

Domheid heb je in vele vormen en gedaanten, bij alle soorten mensen en in allerlei omstandigheden, bij individuen en collectiviteiten.

Domheid is overal. En iedereen bezondigt zich er al eens aan.

Dat blijkt uit een ander boek, ‘Domheid. Een menselijke gave’, dat een verzameling essays bevat over alle psychologische aspecten van de stupiditeit. Zo heeft domheid niet alleen te maken met het blind volgen van emoties maar ook met ‘cognitieve biases’, systematische denkfouten die we maken bij het nemen van beslissingen. Zoals de causaliteitsbias ‘waardoor we een causaal verband zien tussen waar alleen sprake is van een correlatie: ‘omdat ik bewust opmerkte dat een kat bij mij op de schoot kwam liggen spinnen toen ik me bang voelde, leid ik daaruit af dat mijn kat mijn angst voelt en daarop reageert’.

Of zoals de correlatie tussen het aantal ooievaars dat op een bepaald moment overvliegt en het aantal geboorten.

Deze cognitieve biases, laat daarover geen misverstand over bestaan, zijn echter ook noodzakelijk om in bepaalde omstandigheden snel te kunnen beslissen. Een mens heeft reflexen nodig om bijvoorbeeld in het verkeer een ongeval te vermijden Maar dat maakt reflectie over maatregelen voor meer verkeersveiligheid niet overbodig. Integendeel.

Trouwens, domheid kan volgens Van Boxsel ook positieve effecten hebben.

Door domme handelingen wordt het overlevingsinstinct geprikkeld, waardoor de intelligentie en het vernuft aangesproken worden: ‘Onze cultuur is niets dan het product van steeds hernieuwde pogingen achteraf de schade

49

te beperken’. Zo heeft de domheid van de klimaatontkenners de klimaatwetenschap geholpen om hun onderzoek nog beter en accurater te maken.

Je hebt domme handelingen en domme uitspraken. Je hebt newspeak, duckspeck, fake-news en slogans die op geen enkele wijze de test van de werkelijkheid doorstaan of ons enigszins vooruithelpen. Zoals ‘weer een bakfiets minder’.

Maar het is niet omdat ze domheid etaleren dat ze niet succesvol kunnen zijn. Daar weet Donald Trump alles van. Bovendien is er een zekere mate van ‘intelligentie nodig om dat soort domheid te produceren dat kenmerkend is voor post-truth: het bedenken, verdedigen en verspreiden van domheid vereist aanzienlijke cognitieve vaardigheden’, schrijft de neuropsycholoog Sebastien Dieguez. Wie domheid wil verkopen, moet slim zijn, moet zich vermommen: domheid verkopen als ‘gezond verstand’, pseudowetenschappelijk geleuter verspreiden door de jas van de wetenschap aan te trekken, nep-nieuws voorstellen als betrouwbare en geverifieerde informatie, samenzweringstheorieën bewijzen door te verwijzen naar rigoureus onderzoek. Kortom: ‘domheid kan alleen maar floreren omdat het zich vermomt als zijn grootste vijand: kennis, rede en waarheid’.

Een flater begaan is menselijk. Domme dingen doen – ik kan het weten – behoort tot de menselijke gaven. En het kan het leven makkelijker maken zoals Charles Dickens opmerkte: ‘Met stupiditeit en een gezonde spijsvertering kan een mens heel wat aan in het leven’.

Juist daarom moeten we domheid niet onderschatten. ‘Mensen onderschatten de schadelijke kracht van de domme medemens’, schrijft Carlo M. Cipolla in de heerlijke satire ‘De wetten van de menselijke stupiditeit’ en ‘vergeten dat het samen optrekken met domme mensen steevast uitdraait op een kostbare vergissing’. Een waarschuwing voor de virale kracht van domheid die kan tellen.

We moeten dus wel beseffen dat we ermee moeten leven, maar er ook iets van kunnen leren.

50

Leren van fouten en kostbare vergissingen. Blijven nadenken met de rede en de kennis in de hand en de ‘narratieve verbeelding’ in het hoofd. Vragen blijven stellen, als gewone mens en ongewone lezer. En blijven fietsen. Met vrolijke kinderen in den bak.

Matthijs Van Boxsel: ‘De draagbare encyclopedie van de domheid’. Querido, Amsterdam 2015, 312 blz.

Jean-François Marmion ea.: ‘Domheid. Een menselijke gave’. Karakter Uitgevers,2019, 375 blz.

Carlo M.Cipolla : ‘De wetten van de stupiditeit’. Amsterdam University Press, Amsterdam 2016, 85 blz.

EEN GEWONE KIEZER De Democraten in de Verenigde Staten zijn niet de beste organisatoren.

Dat bleek tijdens de voorverkiezingen waarin de verschillende kandidaten zoveel mogelijk afgevaardigden trachten te verzamelen voor de Nationale Conventie die de uiteindelijke tegenkandidaat voor Trump zal verkiezen.

In de staat Iowa kregen ze de resultaten van de kandidaten zelfs niet (correct) geteld.

Op 4 maart ’s morgens, de dag na Super Tuesday, kreeg ik via een Amerikaanse vriend een bericht met een foto van een iets oudere zwarte man.

Hij had in de staat Texas bijna zeven uur gewacht om zijn stem te kunnen uitbrengen. Zeven uur voor een stem. En dan te weten dat het hier (nog maar) over voorverkiezingen gaat. Een hartverwarmende daad van burgerschap die hopelijk ook Belgische burgers kan overtuigen om te stoppen met zagen en kreunen als ze naar de stembus (moeten) trekken.

Hulde aan Hervis Rogers.

Weer een stem meer.

51

Weesberichten Gilbert De Swert

MUNTMACHT De Verenigde Staten hebben al de meeste en beste wapens, ze beschikken bovendien ook nog over een onverslaanbaar instrument: de dollar.

De VS geven veel meer uit aan defensie dan welk ander land ook.

Nog sterker: Amerika’s totale militaire uitgaven zijn hoger dan die van deze, niet minne, zeven landen samen: China, Rusland, Frankrijk, India, Verenigd Koninkrijk, Duitsland en Saoedi-Arabië. Geen veroveraar – van Alexander de Grote tot Napoleon of van Dzjengis Khan tot Hitler – heeft zoveel suprematie gekend als de Amerikanen nu.

Het grote verschil is dat de VS tenminste nog een democratie hebben, waar een tegenstander van de president publiekelijk diens rede in stukken kan scheuren. En je zou hun militaire macht met een beetje goodwill ook nog kunnen rechtvaardigen met de gedachte dat ze die gebruiken om de vrije wereld te beschermen.

Voor de monetaire suprematie van de VS geldt dat echter niet. En die

52

is nog vele malen groter. De Amerikanen hebben sinds het einde van Wereldoorlog II zoveel dollars over de wereld gestrooid dat zowel voorals tegenstanders erdoor gegijzeld worden.

De cijfers lijken ieder jaar huiveringwekkender. Volgens de Bank voor Internationale Betalingen (BIB) was de dollar vorig jaar een van de twee munten in 88% van alle valutatransacties. De euro was dat maar in 32% van de gevallen, ook al kan de economie van de eurozone in grootte wedijveren met die van de VS. De Chinese renminbi was er maar bij in 4% van alle transacties. De valutamarkt was in 2019 goed voor 6.600 miljard dollar per dag. In geen financiële markt zijn de bedragen zo duizelingwekkend. Van de wereldwijde valutareserves – zowat 11duizend miljard dollar (11 biljoen) – bestaat 60% uit dollars, 20% uit euro’s en slechts 2% uit renminbi’s.

Al tientallen jaren wordt erop aangedrongen om de rol van de dollar in de wereld terug te dringen. De nieuwe IMF-directeur Gita Gopinath riep het onlangs nog in Davos.

De euro werd in 1999 ook gelanceerd als alternatief voor de dollar.

En de Europese Commissie heeft vaak betoogd dat de rol van de euro moet vergroot worden. Maar daar is 20 jaar later nog niet veel van terecht gekomen. Het aandeel van de euro in de valutareserves in 2019 is zelfs 10 procentpunten lager dan het gezamenlijke aandeel van franc en frank, mark en gulden, peseta en andere munten die later in de euro zijn opgegaan.

De afgelopen 25 jaar is de macht

van de dollar verder toegenomen.

De Amerikanen kunnen onbeperkt hun handels- en begrotingstekorten laten oplopen zonder dat iemand kan weglopen van hun munt, zoals wel gebeurt bij Argentinië, Mexico, Indonesië of Turkije. Wie greenbacks niet meer waard vindt dan wc-papier, kan toch niet zonder.

Trump had in Davos en in zijn State of the Union gelijk: de macht van de VS is nog nooit zo groot geweest.

TOONBEREIDER Eerbetoon past voor Reinbert de Leeuw, vorige maand overleden, 81 jaar oud. Hij heeft ook mij gegidst door de klassieke muziek van de 20ste eeuw, met zijn concerten in De Singel en met zijn geweldige discografie. Kort overzicht.

Schönberg Ensemble Edition. Box met 22 cd’s, vier dvd’s en één super-audio-cd (Gruppen van Karlheinz Stockhausen voor drie orkesten kun je nu eenmaal niet in stereo beluisteren). Staan erop: al De Leeuws lievelingen (Louis Andriessen, Pierre Boulez, György Ligeti, Galina Oestvolskaja), net als De

Leeuws eigen ontregelende hercompositie van Schubert- en Schumann-liederen Im wunderschönen Monat Mai. Erik Satie: Vroege pianowerken. De Leeuw veranderde ieders memorie van Erik Satie: revolutionaire, gestolde eenvoud. Onder meer de opzettelijk zeer traag en ‘expressieloos’ gespeelde Gnosiennes. Nog steeds een culthit.

Franz Liszt: Via Crucia. Stuk voor koor en piano of orgel gebaseerd op de veertien kruiswegstaties.

Hoogst merkwaardig door zijn gre-

53

goriaanse introductie, vaak sobere, bijna atonale pianopartijen. De Leeuw maakte een even bloedstollende als bloedmooie opname met het Nederlands Kamerkoor en vorig jaar een nieuwe versie, nog uitgebeender, met het Gentse Collegium Vocale.

Claude Vivier: Lonely Child. Vivier heeft nooit geweten wie zijn biologische ouders waren. Lonely Child voor sopraan en orkest is van die onzekerheid wellicht de neerslag.

Notoire alleenganger De Leeuw, die zijn ouders vroeg verloor, herkende allicht de onderstroom.

Olivier Messiaen: Quatuor pour la fin du temps. Messiaen schreef zijn kwartet in 1941 als krijgsgevangene in Duitsland. In 1980 slingerde De Leeuw met violiste Vera Bets, klarinettist George Pieterson en cellist Anner Bylsma een versie de wereld in waaraan alle latere opnamen getoetst werden.

Het Collectief: Berg & Zemlinsky.

De Leeuw was gefascineerd door de ‘Tweede Weense School’, de

54

groep componisten rond Arnold Schönberg. Die gaven vaak uitvoeringen van werken voor een select gezelschap, waarbij de partituur tot een soort pocketversie werd gereduceerd, vaak met harmonium als middelpunt. Voor het Belgische ensemble Het Collectief maakte De Leeuw ook zo’n bewerkingen. Vol onbestemde muziek en momenten van grote bezonkenheid.

György Kurtàg: volledige werken voor ensemble en koor. Slechts drie cd’s, maar de Hongaarse componist staat te boek als uiterst kritisch. De Leeuw wilde het precies doen zoals Kurtàg het wilde: ondogmatische muziek vol nuances die niet in notenschrift vast te leggen zijn.

Vienna: fin de siècle. De laatste muze in De Leeuws leven was Barbara Hannigan. De Canadese sopraan en hij waren zielsverwanten.

Op dit album (2018) staat het lied Licht in der Nacht van Alma Mahler.

Twee zachte pianotonen tot slot, een uitdovende harteklop, de mooiste uit De Leeuws carrière.

KELDERDRAMA’S Voor rijkdom en diversiteit, atmosfeer en dreiging in een film: wat is de beste locatie? Eén enkel correct antwoord: een huis. De laatste toevlucht voor een goedkope film is de eerste voor een knappe film. Een huis – een groot herenhuis (Batman) of een hut (The Evil Dead), een kasteel (Dracula) of een overgroeid villaatje (The Spiral Staircase) – heeft het allemaal. In drama’s, thrillers en griezels kent het een opgehoopt, liefst sinister verleden, een hinderlagig heden en een dreigende toekomst. Wat gaat zo meteen gebeuren? Wat wacht om de hoek? Op de trappen? Beneden de trappen? In Milady’s kamer?

De Zuid-Koreaanse film Parasite heeft na de Gouden Palm in Cannes nu ook de Oscar voor beste film in Hollywood gewonnen. Het is de beste horror-in-huis film sinds jaren, en nog veel meer daarnaast.

Het is een optelsom van het ondergrondse, heimelijke subgenre in film.

Sinds ik, lang geleden, kniediep viel voor Nosferatu, de grootste vroegere grafbewoner op het doek, ben ik opgezet met stappen en trappen op het scherm. Waarnaar

ze leiden, daar is het zelden saai.

Ze zijn het verschrikkendste motief in Psycho, subtieler dan de douche-scène. Hitchcock voert je mee naar een lugubere afspraak met moord, en daarna nog verder naar iets nog meer verschrikkend: een dode die half levend lijkt. Mammie is dood, maar kijk naar mammie, ze lijkt ook een mummie. Nog vlees op de schedel.

Souterrains zijn graftomben waar het leven voortgaat. Ze zijn nagebootste mausolea, afgesneden van licht en (meestentijds ook) geluid.

Daar doet seriële viller Buffalo Bill zijn werk in The Silence of the Lambs. Daar bereidt Vincent Price het laatste oordeel van zijn gevangene in The Pit and the Pendulum.

Wat voel je bij een kelderscène?

Wat ‘lees’ je erin en eruit? Je leert er de runen van de sterfte. Je aanschouwt er de generale repetities.

(De vampier dan weer, keert er ’s morgens naar terug in perfecte avondkledij.) Was je de held in Get Out, dan werd je in het souterrain genodigd om je gekende leven in te ruilen voor een ander. Jordan Peck’s film was een postmoderne verbuiging van de ondertrapse grie-

55

zel, satirisch liefhebberend met ras, klasse en gender.

Vraag: wanneer is een souterrain geen souterrain? Althans, geen spanning verhogende plek? Graven, crypten, kelders, allemaal fijn.

Maar wat een verfijnde danse macabre choreografeerde Hitchcock in en rond de wijnkelder in Notorious. (Voor wie de film niet zag: niet alle flessen bevatten wijn.) Nog een andere fraaie filmkelder, zo kippenvellerig dat je er niet eens op bezoek moet: ‘Oh Blanche, er zitten ratten in de kelder’, snauwt Bette Davis in What Ever Happened to Baby Jane?. Blanche (Joan Crawford) komt het spoedig te weten: er ligt een rat als lunch onder haar zilveren borddeksel.

De enige echte tegenhanger van de diepe filmruimte is de hoge hel in het andere uiterste van een huis.

Zolders kunnen even bang makend zijn, maar wel met een verschillen-

de lotsbeschikking. Daar begeef je je in de luchten en hemelen en bij de goden.

Tippi Hedren in The Birds klimt naar de zolder om daar aangevallen te worden door luchtwezens. In Frankenstein gaat de monstermaker naar de vervallen wachttoren in zijn kasteel om, Prometheus gelijk, de levenverwekkende elektriciteit van een storm af te roepen. Weer een andere verpersoonlijking van God. Zul je er, tot besluit van je symbologie, het flikkerlicht van Freud bijhalen? Misschien is de kelder wel het id, vol helse angsten en wensen, verwarringen en opwindingen.

Het huis, de alledaagse kamers en leefruimten, is het ego – het normale, dagelijkse ‘ik’. De zolder is dan het superego, ofwel een sluwe satire erop: een plek waar mensen ofwel handen schudden met het hemelse ofwel pyrotechnisch omkomen in de poging daartoe.

MINNOVATIE 2020 Een bezoek aan de zoo is voor kinderen grote pret en voor ouders vaak grote last. Het hagelt vragen.

Waarom is een olifant zo groot?

Waarom moeten giraffen maar

56

twee, drie, vier uren per dag slapen, wanneer men zelf, het kind dus, volle tien uren in bed verbannen wordt?

Goede vraag, vond Herlinde Dormica, wereldberoemde slaaponderzoekster aan de universiteit van Antwerpen, bij haar bezoek aan de dierentuin met haar kinderen, drie en zes, die ’s avonds niet in bed willen.

Dormica schouwde de giraffen van dichterbij en zette de wereldwijd grootste giraffenstudie op het getouw. Die levert nu, in april 2020, een baanbrekend inzicht op: tijdens het slapen gebeurt helemaal niets. Droom- en REM-fazen duren kort, de hersenen kunnen zich ook zeer wel ontwikkelen bij tvkijken, en voor ontspanning van het spierstelsel is geen vervelend liggen in het donker nodig, dat gaat al even goed in de whirlpool of op de sofa.

In haar studie is ze erin geslaagd om het hersenmechanisme te identificeren dat giraffen van inslapen afhoudt. Dormica kan laten zien hoe je met lichte stroomstoten – een smartphone-oplaadkabeltje volstaat – het zogenaamde GABAerge-systeem van de hersenen afkoppelt en zo fit door de dag kunt komen. Natuurlijk gaat het niet helemaal zonder slaap, maar één, twee, drie uurtjes per dag staand of zittend rusten, dat lukt

makkelijk overdag in trein of tram of aan de werktafel.

Wat staat straks te gebeuren? Al vlug stapelen zich de matrassen op in containerparken. De woon- en huurmarkt in grote steden ontspant, want mensen hebben nu meer plaats in hun woning. Waar vroeger bedden hele ruimten verstopten, worden slaapkamers nieuwe huiskamers, waarin men, je zult het nauwelijks geloven, bij daglicht en in volle bewustzijn present is.

Met het einde van de slaapdictatuur (tenminste acht uur voor meer achtzaamheid) begint een nieuw tijdperk van tevredenheid. Mensen hebben plotseling tijd voor werk, huishouden en leven. In plaats van voortdurend te willen slapen, is er nu tijd om met elkaar te slapen. En wie zich niet neerlegt, moet ook niet meer pijnlijk vroeg opstaan.

Herlinde Dormica wordt met haar ontdekking miljonair, want ook ondernemingen zijn blij dat werknemers niet meer moe worden. Ze verlaat de wetenschap om coach voor ouders te worden. Haar eerste boek: 24 dingen om te doen in een 24urendag met kinderen.

57

GRIEP GRIEP HOERA! Het coronavirus gaat Vlaanderen echter z’n gewenste 120.000 jobs opleveren. De Vlaamse regering wil de werkzaamheidsgraad opvoeren van 75 tot 80% in 2024. 120.000 jobs meer, ofte gemiddeld 24.000 werkenden er jaarlijks bij. Maar omdat er elk jaar zo’n 13.000 met pensioen gaan en er door de economische groei sowieso al 26.000 bijkomen, volstaan 11.000 extra jobs per jaar. (Ik herhaal wat de Vlaamse regering aankondigt.)

Wat een geluk dat China voor een tijdje stilligt en er dus dringend behoefte is aan een nieuwe plek om de spullen te fabriceren die tot nu toe van ginder kwamen. De Vlaamse regering gaat daarom volop inzetten op Vlaanderen als het nieuwe China. Met de sociale partners is alvast afgesproken om vier doelgroepen te activeren.

Eerste doelgroep: jongeren zonder diploma, de zogenoemde NEETS (Not in Education, Employment or Training), zo’n 56.000, vooral in grote steden. Zij kunnen onverwijld aan de slag met het produceren van speelgoed en andere schielijk ontbrekende troep: vingerskateboards, slijmverrassingseieren, Bil-

58

lie Eilish-mutsen in zes kleuren, en ook decoratieplateaus met paasprint en diverse varianten stickerblokken.

Tweede doelgroep: zieken, alreeds zo’n 130.000. Zij zullen moeiteloos kunnen gemotiveerd worden voor de aanmaak van generische geneesmiddelen en medische hulpstukken.

Derde groep: langdurige werklozen en leefloners. Zij kunnen met een beetje moeite geschoold worden voor de heropbouw van een witgoedsector (wasmachines, koelkasten) en het ineenschroeven van elektronica-onderdelen.

Vierde categorie: inactieven, merendeels vrouwen, zo’n 200.000 nog altijd. Thuiswerkende autochtonen zijn perfect inzetbaar in de zorg. Moslima’s hebben dan weer van huize uit de handigheid voor een terugkeer van onze gebenedijde textiel- en confectiesector. Een bezoek aan de musical Daens 2.0 zal ze, zo nodig, laten inzien hoe in een rijke geschiedenis van uitbuiting kansen voor evrouwcipatie liggen.

De Vlaamse regering is al druk doende de regio productierijp te maken. Het minimumloon in de ‘nieuwe zones’ is al vastgelegd op 1,6 euro per uur. ‘Met dit bedrag kunnen we concurreren met alle opkomende markten’, zegt minister-president Jan Jambon glunderend. ‘Zelfs als China straks weer in bedrijf is, kunnen ze niet op tegen het gunstige investeringsklimaat in Vlaanderen. Het fabricerend hart van de wereld ligt straks niet meer in Wuhan maar in Aalst. Dan is het meteen ook gedaan met al die onveilige spullen die we nu online kopen. Zelfs de mondmaskers tegen griepen en virussen zijn nu allemaal ‘made in China’.

De PVDA gaat in verzet tegen het plan: ‘Het is volstrekt onmenselijk om Vlaamse mensen hetzelfde werk te laten doen als Chinese mensen. Met alle Chinezen maar niet met de dezen.’

Jambon nog: ‘Daarnaast zijn er in Vlaanderen nog altijd veel boeren.

Als we die mensen hun 80 uren per week laten werken in fabrieken, hebben ze geen tijd meer om stikstof uit te stoten met hun veehouderijen.’ Ook minister van Onderwijs Ben Weyts ziet voordelen: ‘Dit biedt ook een oplossing voor het lerarentekort. We sluiten alle scholen één dag per week, zodat de jeugd tijd krijgt om telefoonhoesjes, wekkerradio’s en usb-sticks, maar ook boekentassen en balpennen te fabriceren.’

59

laatste woord CONTROLE OP GEPENSIONEERDEN? HET SOP IS DE KOOL NIET WAARD Michelle Ginee Maatschappelijk werker- OCMW Gent

D

e Federale Pensioendienst schakelt sinds vorig jaar een versnelling hoger bij de controle van ouderen met een inkomensgarantie, zeg maar het leefloon voor bejaarden.

WAT IS DE INKOMENSGARANTIE VOOR OUDEREN PRECIES? De inkomensgarantie voor ouderen (IGO) is een uitkering voor 65-plussers die niet over voldoende financiële middelen beschikken. In ons land krijgen zowat 110.000 mensen die uitkering. Mensen die er recht op hebben, bouwden tijdens hun carrière niet genoeg pensioenrechten op om een volwaardig pensioen te ontvangen. Ze hebben dus onvoldoende gewerkt of hun overleden partner of zijzelf waren actief als zelfstandige.

Hun pensioen is alvast lager dan het minimumpensioen. De overheid past het verschil bij. Het precieze bedrag dat mensen krijgen hangt af van hun gezinssituatie en beschikbare middelen.

Een van de voorwaarden is dat mensen fysiek in België moeten verblijven.

Wie naar het buitenland gaat, moet dit vooraf melden aan de pensioendienst. Ook wie langer dan 21 dagen op een ander adres woont, moet dit vooraf melden. De overheid gaat ervan uit dat wie afwezig is, in het buitenland verblijft en hier dus geen uitkering kan trekken. Overwinteren

60

in Benidorm, Marokko of Zuid-Afrika zit er niet in. Dezelfde regel geldt voor mensen met een leefloon.

STRENGE CONTROLES OP VERBLIJF IN HET BUITENLAND Sinds 1 juli 2019 controleert de federale regering strenger op het verblijf van mensen met een IGO-uitkering in het buitenland. Deze beslissing kwam er omdat de pensioendienst fraude had vastgesteld: ‘De overheid is beducht voor mensen die in België gewoon een postbus hebben maar voor de rest elders verblijven’, bericht VRT.Nws. Er kwam een nieuw controlemechanisme dat erop moet toezien of mensen in het buitenland verblijven of niet. Zo’n controle verloopt in drie stappen: Stap 1: Een postbode meldt zich tot drie keer aan bij de gepensioneerde.

Als de gepensioneerde tijdens geen enkel bezoek de deur opent, volgt stap 2.

Stap 2: De postbode laat een brief achter die binnen de vijf werkdagen moet teruggestuurd worden naar de pensioendienst. De brief moet ondertekend worden door een beambte van de stad waar de gepensioneerde woont.

Stap 3: Is dit gebeurd dan blijft de inkomensgarantie lopen. Gebeurt dit niet dan wordt de uitkering geschorst.

NIET SLUITEND Op het eerste zicht lijkt dat een sluitende controle. Mensen met een IGO-uitkering krijgen verschillende kansen om te antwoorden.

Wat is dan het probleem? Om te beginnen staat er natuurlijk nergens in de wet dat een gepensioneerde met inkomensgarantie thuis moet zijn om de deur te openen voor een aanbellende postbode. Bij het OCMW in Gent, de plek waar ik werk, zagen we de afgelopen maanden bijzonder veel mensen wiens IGO geschorst werd, terwijl ze naar eigen zeggen wel in het land waren. Met al die verhalen kunnen we ondertussen een boek

61

Volgens de pensioendienst staat het woord van de postbode tegenover het woord van de cliënt. We weten niet wie de postbode is, maar hij is in elk geval niet beëdigd.

schrijven. Maar het staat als een paal boven water: het controlemechanisme deugt niet.

BEL STUK IN APPARTEMENTSGEBOUW Ik heb een cliënte in begeleiding die een appartement huurt bij de sociale huisvestingsmaatschappij. De bel in haar blok was drie weken stuk, dat wordt bevestigd door de betrokken huisvestingsmaatschappij. En je kan het al raden: de postbode bood zich net in die drie weken aan. Tevergeefs. Zoals de controle het vraagt, liet de postbode een brief achter.

Maar toen ging mijn cliënte van donderdag tot maandag logeren bij haar kleinkinderen in een andere provincie. Ze kon haar bewijsdocument niet tijdig terugsturen naar de pensioendienst. Ze werd geschorst. Met bewijsstukken en twee bezoeken aan de dienst kon mevrouw de schorsing gelukkig teniet doen. Maar we zijn inmiddels begin februari en tot op heden heeft zij haar uitkering nog niet ontvangen.

IN HET ZIEKENHUIS EN UITKERING KWIJT Ander voorbeeldje: een koppel cliënten ontvangt elk een IGO-uitkering.

De vrouw werd gecontroleerd en deed alles om in orde te zijn. Meneer heeft naar eigen zeggen nooit een bezoek van een postbode gekregen, noch zat er een brief voor hem in de bus.

Meneer werd geschorst. Volgens de pensioendienst staat het woord van de postbode tegenover het woord van de cliënt. We weten Uit een antwoord op een niet wie de postbode is, maar hij is in elk parlementaire vraag blijkt dat geval niet beëdigd. Verder horen we veel ver83 procent van de geschorste halen over mensen die in het ziekenhuis lagepensioneerden ten onrechte gen tijdens de controle. Ook bij hen werd ten werd geschorst. Zij hebben dus onrechte de uitkering geschorst. Een verblijf foutief een maand geen inkom­ in het ziekenhuis is niet zo merkwaardig bij sten gehad, of ze gingen langs 65-plussers. Maar de controle houdt geen bij het OCMW waar een hele rekening met de gezondheidstoestand van administratieve molen in gang de gepensioneerde. Een tachtigjarige die werd gestoken. Voor niks. slecht ter been is, moet zich door weer en wind verplaatsen om te bewijzen dat hij toch in het land was.

62

HULP VAN HET OCMW Geschorste gepensioneerden die hun weg een beetje kennen, komen langs bij het Dat controle nodig is, wil ik nog OCMW. Als sociaal-financieel onderzoek geloven. Maar zorg dan voor een uitwijst dat ze recht hebben op leefloon ander en eerlijk controlemechanis­ als voorschot op een IGO-uitkering of tijme. Eentje dat zorgt dat de informa­ dens de schorsing van het IGO, krijgen ze tie van ziekenhuizen meteen bij de een leefloon. Bovendien krijgen ze hulp van pensioendienst belandt. het OCMW om de schorsing aan te vechten.

Maar ik moet niet vertellen dat zo’n onderzoek, het schrijven van een verslag om goedkeuring te krijgen voor het verlenen van financiële steun en het regelmatig contact opnemen met de pensioendienst om de stand van zaken te kennen van een dossier, veel werk vraagt. Tijd die ten koste gaat van andere cliënten.

SOP IS DE KOOL NIET WAARD Uit een antwoord op een parlementaire vraag blijkt dat 83 procent van de geschorste gepensioneerden ten onrechte werd geschorst. Zij hebben dus foutief een maand geen inkomsten gehad, of ze gingen langs bij het OCMW waar een hele administratieve molen in gang werd gestoken. Voor niks. Ik vraag me echt af of deze controlemechanismen wel nodig zijn.

Als slechts 17 procent terecht worden geschorst, hoeveel brengt dit dan op? En vooral: hoeveel kost het de overheid om al die foute beslissingen terug recht te zetten?

Nog een kleine kanttekening. Blijkbaar is de burger ervan overtuigd dat het vooral buitenlanders zijn die met ons geld in hun land gaan wonen.

Maar VRT meldde ‘dat de laatste drie jaar vooral inbreuken werden vastgesteld bij 1.100 Belgen, 200 Marokkanen en zowat 110 Turken.’ Dat wordt bevestigd door de verhalen en het aantal aanmeldingen die wij sinds vorige zomer bij het OCMW zien: vooral de mensen die het spel eerlijk spelen, zijn de sigaar.

WAT MOET ER GEBEUREN? Dat controle nodig is, wil ik nog geloven. Maar zorg dan voor een ander en eerlijk controlemechanisme. Eentje dat zorgt dat de informatie van zie-

63

kenhuizen meteen bij de pensioendienst belandt. Zo vermijd je dat zieke 65-plussers ten onrechte worden geschorst. Verder lijkt het me ook zinvol om mensen in slechte gezondheidstoestand en mensen ouder dan 75 jaar vrij te stellen van controle. Nu vallen de postbodes zelfs mensen van boven de tachtig jaar lastig. Laat alle anderen proactief bewijzen dat zij in het land verblijven, bijvoorbeeld met een maandelijkse meldingsplicht via briefverkeer, in plaats van via een postbode die voor deze nieuwe opdracht niet eens beĂŤdigd werd.

Het is daarom goed dat na protest van politici, armoedebeweging en seniorenverenigingen minister van Pensioenen Daniel Bacquelaine (MR) beslist heeft om de controleprocedure te herbekijken. Ik ben benieuwd wanneer dit tot resultaat zal leiden.

64

COLOFON ABONNEMENTEN

REDACTIE

ADMINISTRATIE Garant-Uitgevers nv Somersstraat 13-15 2018 Antwerpen tel. 03 / 231 29 00 fax 03 / 233 26 59 E-post: uitgeverij@garant.be

REDACTIEADRES Postbus 20, 1031 Brussel tel. 02 / 246 31 11 fax 02 / 246 37 00 E-post: sofie.put@beweging.net

De Gids op Maatschappelijk Gebied is een uitgave van Beweging.net Verantwoordelijke uitgever: Gilbert Pex, Postbus 20, 1031 Brussel © Beweging.net & Garant-Uitgevers nv Alle rechten voorbehouden. Behoudens de uitdrukkelijk bij wet bepaalde uitzonderingen mag niets uit deze uitgave worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand of openbaar gemaakt, op welke wijze ook, zonder de uitdrukkelijke, voorafgaande en schriftelijke toestemming van de uitgever.

Cover © Shutterstock

De Gids op Maatschappelijk Gebied is ondertekenaar van de Milieubeleidsovereenkomst Papier Vlaanderen en steunt de inspanningen van de Vlaamse regering i.v.m.

Papierrrecuperatie.

PRIJZEN 10 nummers (verschijnt niet in juli en augustus) • In België: particulieren: 31 euro studenten: 27,60 euro groepen: 28,90 euro (min. 5 abonn. bij zelfde bestemmeling) instellingen: 46,60 euro steunabonnement: 80 euro een abonnement aanvragen kan via een mailtje naar uitgeverij@ garant.be met vermelding van je naam, adres en mailadres • Andere landen: 31 euro + verzendkosten • Abonnementen worden automatisch verlengd, tenzij opgezegd wordt ten minste één maand voor het einde van de jaargang.

• Abonnementen kunnen op elk tijdstip ingaan en gelden dan voor de lopende jaargang (m.i.v. de reeds verschenen nummers van die jaargang).

REDACTIECOMITÉ Emmanuel Gerard (hoofdredacteur), Peter Wouters, Frieda Bex, Jozef Mampuys, Chris Serroyen, Sandra Rosvelds, Bram Verschuere, Stan de Spiegelaere, Monique Ramioul, Rebecca Verniest, Steven Omblets, Peter Catthoor, Sofie Put (redactiesecretaris).

Getekende artikels verbinden alleen de betreffende auteur(s).

uitgave van beweging.net, netwerk van christelijke en sociale organisaties

i.s.m. werkt structureel samen met financiële partners die duurzame ontwikkeling en maatschappelijk engagement hoog in het vaandel dragen.

LOS NUMMER 5,90 euro

Belvue museum Brussel (www.belvue.be) –Vrouwen vrij, een andere wereld Het feminisme van de jaren 1970 in België - een tentoonstelling van het Archief- en Onderzoekscentrum voor Vrouwengeschiedenis tot 24 mei 2020.

Begin jaren 1970 palmen feministes de publieke ruimte in. Ze blazen nieuw leven in oude eisen en vragen gelijkheid tussen vrouwen en mannen in het gezin, op school, op het werk en in de wetgeving.

Vandaag zijn hun eisen en analyses nog steeds bijzonder actueel. Want al is er veel vooruitgang geboekt, er is nog een weg te gaan naar een gelijke samenleving.

WABLIEF? De Gids wil een kritische kijk bieden op maatschappelijk gebied. Wij zijn niet voor niets een blad met mening. Maar wat geldt voor ons, geldt ook voor u. Ook u mag kritisch zijn – uiteraard – en úw mening geven. Over wat wij schrijven én wat we níet schrijven. Over het formaat, de vormgeving, of artikels al dan niet óók op het internet dienen geplaatst… Dat alles interesseert ons. Laat het ons weten.

Schrijf of – liever nog – mail het ons. De Gids op Maatschappelijk Gebied, Postbus 20, 1031 Brussel – sofie.put@beweging.net

N°3 2020 WOORD VOORAF

Kom uit uw kot

31 Klimaat en armoede, een kwestie van mensenrechten!

Emmanuel Gerard

3

EERSTE WOORD

38 De russificatie van onze realiteit

Openbaar vervoer in beweging

Koen Repriels

Mélanie Joseph en Veerle Stroobants

Peter Pomerantsev

45 DE LEZENAAR 7 HOOFDARTIKELS

Jos Geysels

Competenties (h)erkennen maakt voor levenslang leren een wereld van verschil

52 WEESBERICHTEN

Sam Coomans

Gilbert De Swert

16 Sociaal engagement en gezondheid

60 LAATSTE WOORD

Controle op gepensioneerden?

Het sop is de kool niet waard

Michelle Ginee

Sigrid Vancorenland e.a.

24 Meer ruimte voor investeringen in de eurozone?

Renaat Hanssens

DEGIDS OP MAATSCHAPPELIJK GEBIED | N3 | FEBRUARI 2020

1

COMPETENTIES (H)ERKENNEN:

EEN WERELD VAN VERSCHIL VORMGEVING EN OPMAAK Gevaert Graphics info@gevaertgraphics.be

maandelijks, behalve juli & augustus gesticht in 1901 - jaargang 111 - nr. 3 - maart 2020 Afgiftekantoor Antwerpen X - Erkenning P 206923

DEGIDS

N°3

DRUK Gevaert Printing info@gevaertprinting.be

2020

REDACTIEADRES De Gids op Maatschappelijk Gebied, Haachtsesteenweg 579, 1030 Brussel, sofie.put@beweging.net

OP MAATSCHAPPELIJK GEBIED 16 Sociaal engagement en gezondheid

UITGAVE VAN BEWEGING.NET, NETWERK VAN CHRISTELIJKE EN SOCIALE ORGANISATIES

24 Meer ruimte voor investeringen in de eurozone?

31 Klimaat en armoede, een kwestie van mensenrechten!