ANDRZEJ TOBIS: A-Z

Bildwörter­buch Deutsch und Polnisch

Słownik ilustrowany języka niemieckiego i polskiego

German-Polish Illustrated Dictionary

Andrzej Tobis

A–Z

Bildwörter­buch Deutsch und Polnisch

Słownik ilustrowany języka niemieckiego i polskiego

German-Polish Illustrated Dictionary

Andrzej Tobis

Warszawa 2014

Kommentar des Autors

——

Andrzej Tobis

Der Ausgangspunkt des Projektes A–Z ist das Wörterbuch Bildwörter­ buch Deutsch und Polnisch, erschienen im Jahr 1954 in der Deutschen Demokratischen Republik, und seine anschließenden (zweiten und dritten) Ausgaben, mit kleinen Änderungen in Bezug auf die erste. Im Rahmen des Projektes werden Begriffe und Redewendungen aus der DDR jetzt, nach mehr als 50 Jahren, wieder illustriert. Fotografien, die den Begriff aus dem Original-Wörterbuch darstellen, können nur in Polen gemacht werden. Die dargestellten Situationen und Objekte sind nicht arrangiert oder digital bearbeitet – sie müssen gefunden werden.

Jeder Eintrag in deutscher und polnischer Sprache trägt die Indexnummer des Original-Wörterbuches. Das Foto und der unter ihm, auf weißem Hintergrund platzierte Begriff, bilden ein integrales Ganzes.

Die Arbeiten an dem Projekt begannen im November 2006. Bis Mitte 2014 wurden über 500 Begriffe realisiert / entdeckt. Das Projekt A–Z hat einen utopischen Charakter – man weißt nicht wie lange es fortgesetzt wird, auch wenn klar ist, dass es nie in seiner ­Gesamtheit realisiert werden kann. Für die Ausstellung nimmt der jeweils dargestellte Begriff die Form einer hölzernen, weiß bemalten Glasvitrine, mit der Maße von 55 × 40 × 5 cm, an. Die Vitrinen werden in ein oder zwei Reihen in alphabetischer Reihenfolge (hinsichtlich der ­polnischen Sprache) aufgehängt. Ein minimal ausgestellter Satz muss 10 ­Vitrinen enthalten. Diese Form des Projektes wird unter dem ­Namen A–Z (­Bildungsvitrinen) präsentiert.

Um es möglichst allgemein auszudrücken, kann ich sagen, dass das Projekt A–Z aus der Notwendigkeit der Benennung bzw. des Definierens der von mir empfundenen Realität entstanden ist. Woher die Notwendigkeit kam – das weiß ich letztendlich nicht. Wahrscheinlich, wie im Fall jeder Definition, die auch ein Versuch ist, das Definierte zu beherrschen, so war auch in diesem Fall das Projekt A–Z ein Mittel, sich mit der erlebten Wirklichkeit auseinanderzusetzen, die mir in einer Form angeboten wurde, auf die ich keinen Einfluss hatte. Trotz der fehlenden Einflussnahme auf die Gesamtform der Wirklichkeit, bin ich der festen Überzeugung, dass die Art und Weise, wie wir das benennen, was wir sehen, nicht nur uns selbst definiert, sondern auch die Realität verändert, in der wir leben.

21

Kommentar des Autors

Die zunächst unbewussten Intuitionen haben zu einer Klärung der methodischen Annahmen meiner Arbeit am Projekt A–Z geführt. Das Definieren einer Wirklichkeit bedeutet eine Berührung mit zwei Qualitäten – dem visuellen Bild der Welt und der Sprache. Beide Qualitäten sind unendlich und in der Praxis unmöglich zu begreifen. Die subjektive Perspektive begrenzte auf eine natürliche Art und Weise das visuelle Sichtfeld der Welt. Die zufällige Entdeckung des Bild­wörterbuches Deutsch und Polnisch, herausgegeben im Jahr 1954 in der DDR, ermöglichte die Bestimmung eines Sprachschlüssels, dank welcher die Realität von mir neu definiert werden sollte. Das spezifische Wörterbuch erwies sich für mich als ein idealer sprachlicher Bezugspunkt. Es balanciert zwischen der objektiven Sicht auf die Realität und dem, was als eine Krümmung der subjektiven Wahrnehmung bezeichnet werden kann, in diesem Fall bedingt durch die Anforderungen der Propaganda, die es zu erfüllen hatte.

Seine Einbettung in das „vergangene System“ ist für mich von großem Wert, da ich zu Beginn der Arbeit am Projekt A–Z gerade alt genug war, um zu begreifen, dass die erste Hälfte meines Lebens in der Zeit der Volksrepublik und die zweite in „dem neuen System“ zusammenfielen. Die Spannweite zwischen den beiden Systemen, in denen die Wörter ihre Bedeutung ändern, kann als zusätzliche Motivation für die Neudefinierung der Welt verstanden werden. Die Art der Definition, die meiner Meinung nach irgendeine Bedeutung und Sinn hat, schließt die Möglichkeit einer bewussten Schöpfung aus. Daher beschloss ich, sowohl das visuelle Bild der Welt, sowie die Sprache (Deutsch und Polnisch) als zwei oder genau genommen als drei Sammlungen von vorgefertigten Elementen zu behandeln. Meine Aufgabe war es nur, die entsprechenden Elemente aus den drei Sammlungen zu finden und eine angemessene Verbindung herzustellen. Daher wurden fotografierte Situationen und Objekte in keiner Weise arrangiert. Auch die Beschriftungen blieben in einer unveränderten Form hinsichtlich ihrer Schreibweise im Original-Wörterbuch (einschließlich aller Archaismen und Unbeholfenheiten in der Übersetzung) bestehen.

Das vorgefundene Objekt initiierte die Suche nach dem Begriff aus dem Wörterbuch, und umgekehrt – die Begriffe aus dem Wörterbuch

22

spornten mich an, die Objekte in der Wirklichkeit zu finden. In meiner Arbeit und in der gesamten Systematik gibt es keine Hierarchie – alle Themen, Objekte, Ereignisse und Wörter sind gleichwertig. Aus diesem Grund werden, wie im Index des wirklichen Wörterbuches, alle Begriffe, wenn diese zusammengestellt sind, in einer alphabetischen Reihenfolge (im Hinblick auf die polnische Sprache) angeordnet.

Bei der Realisierung weiterer Begriffe ist mir klar geworden, dass jedes vollendete Werk einen spezifischen Dreiklang bildet: aus dem deutschen Begriff, der polnischen Entsprechung und dem Bild, das oft ungleichmäßig den Sinn beider wiedergibt, oder mit dessen Bedeutung (Bedeutungen) spielt. Dieser Dreiklang trifft sich nie in einem Punkt.

Die Verfehlung ist mitunter unbedeutend; es sind jedoch immer drei getrennte Punkte. Auf diese Weise wird jedes Mal eine in ihrer Dreiecksform spezifische Bedeutung gebildet. Die wahre Bedeutung eines Begriffs (wenn es so etwas gibt), liegt irgendwo zwischen den Eckpunkten des Dreiecks.

Die offene Methode meiner Arbeit, wenn auch auf streng befolgten Regeln basierend, aber von keiner Hypothese unterstützt, führte währenddessen zum Auftreten von unvorhergesehenen Zusammenhängen und Kontexten (sprachlichen, soziologischen, historischen, ästhetischen, philosophischen und persönlichen). Einige waren für mich Entdeckungen. Ich nahm alle an. Keins erschöpft das Ganze.

Zu meiner Überraschung bemerkte ich vor Kurzem, dass unter allen soweit abgeschlossen Begriffen, das erste Wort der alphabetischen Reihenfolge „Afrika“ (Polnisch: Afryka) und das letzte „Giraffe“ (Polnisch: żyrafa) ist. Vielleicht bedeutet dies, dass der gesamte Inhalt aus der Schatulle der Realität, die ich erlebe, trotz einer scheinbaren Nähe für mich sehr afrikanisch sei? Vielleicht ist mein Geisteszustand ein Zustand des Geistes eines Mannes, der sich selbst in exotischen Umständen gefunden hat und ihm alles, was er um sich herum sieht, seltsam erscheint?

23

Andrzej Tobis

Komentarz autorski

——

Andrzej Tobis

dash

Punktem wyjścia dla projektu A–Z jest słownik Bildwörterbuch Deutsch und Polnisch, wydany w 1954 roku w Niemieckiej Republice Demokratycznej, wraz z jego późniejszymi wydaniami (drugim i trzecim), zawierającymi nieznaczne zmiany względem wydania pierwszego. W ramach projektu hasła i zwroty opracowane w NRD są obecnie, po ponad 50 latach, ponownie ilustrowane. Fotografie do haseł zaczerpniętych z oryginalnego słownika mogą być wykonane wyłącznie na terenie Polski. Sfotografowane sytuacje i obiekty nie są aranżowane ani cyfrowo montowane – muszą być odnalezione. Każde hasło w wersji niemieckiej i polskiej opatrzone jest numerem indeksu z oryginalnego słownika. Zdjęcie oraz hasło umieszczone pod nim na białym pasku stanowią integralną całość.

Prace nad projektem rozpoczęły się w listopadzie 2006 roku. Do połowy 2014 roku zrealizowanych / odnalezionych zostało ponad 500 haseł.

Projekt A–Z ma charakter utopijny – nie wiadomo, jak długo będzie kontynuowany, choć oczywiste jest, że nigdy nie uda się go zrealizować w całości. Na potrzeby ekspozycji wystawowych każde zilustrowane hasło przybiera postać drewnianej, pomalowanej na biało i przeszklonej gabloty o wymiarach 55 × 40 × 5 cm. Gabloty wieszane są w jednym lub dwóch rzędach w kolejności alfabetycznej (zgodnie z regułami języka polskiego). Minimalny eksponowany zestaw musi zawierać 10 gablot. Taka forma projektu prezentowana jest pod nazwą A–Z (Gabloty edukacyjne).

Chcąc ująć rzecz w sposób możliwie najbardziej ogólny, mogę powiedzieć, że projekt A–Z powstał z potrzeby nazwania, zdefiniowania doświadczanej przeze mnie rzeczywistości. Skąd wzięła się taka potrzeba – tego do końca nie wiem. Zapewne było tak, jak w przypadku każdego definiowania, które jest zarazem próbą opanowania tego, co się definiuje: projekt A–Z był sposobem na poradzenie sobie z doświadczaną rzeczywistością – została mi ona dana w formie, na której kształt nie miałem żadnego wpływu. Pomimo braku wpływu na całościowy kształt rzeczywistości jestem jednak przekonany, że to, w jaki sposób nazywamy to, co widzimy, nie tylko konstytuuje nas samych, ale także zmienia rzeczywistość, w której żyjemy.

Te początkowo nieuświadomione intuicje doprowadziły do sprecyzo­ wania założeń określających metodę pracy nad projektem. ­Definiowanie

25

Komentarz autorski

rzeczywistości oznacza zetknięcie się z dwiema jakościami – wizualnym obrazem świata oraz językiem. Obie te jakości są nieskończone, w praktyce niemożliwe do ogarnięcia. Obie wymagały więc zawężenia. Wizualny obraz rzeczywistości został na szczęście w sposób naturalny ograniczony przez moją własną, subiektywną perspektywę. Natomiast przypadkowe odnalezienie ilustrowanego niemiecko-polskiego słownika wydanego w 1954 roku w NRD pozwoliło na określenie językowego klucza, za pomocą którego rzeczywistość miała być przeze mnie redefiniowana. Ten specyficzny słownik okazał się idealnym punktem odniesienia. Sam w sobie balansuje on pomiędzy obiektywnym oglądem rzeczywistości a czymś, co można nazwać subiektywnym skrzywieniem percepcji, w tym wypadku związanym z wymogami propagandowymi, jakim musiał sprostać.

Jego osadzenie w „minionym systemie” ma dla mnie dużą wartość, ponieważ w momencie rozpoczęcia pracy nad projektem A–Z miałem akurat tyle lat, by zorientować się, że pierwsza połowa mojego życia przypadała na czasy PRL-u, a druga na życie w „nowych czasach” . Rozpięcie między dwoma systemami, w których słowa zmieniają swe znaczenia, potraktować można jako dodatkową motywację do zdefiniowania świata na nowo. Jedyny sposób definiowania mający w moim przekonaniu jakąkolwiek wagę i sens wyklucza możliwość celowej kreacji.

Dlatego postanowiłem traktować zarówno wizualny obraz świata, jak i język (niemiecki i polski) jako dwa – a ściślej rzecz biorąc: trzy – zbiory gotowych elementów. Moim zadaniem było jedynie odnalezienie w tych trzech zbiorach odpowiadających sobie elementów i właściwe ich połączenie. Dlatego fotografowane sytuacje i obiekty nie były w żadnym stopniu aranżowane, a podpisy pod zdjęciami zachowują niezmienioną formę w stosunku do zapisu w oryginalnym słowniku (włączając w to wszelkie archaizmy i przejawy translatorskiej nieporadności).

Gotowy obiekt odnaleziony w terenie inicjował poszukiwanie gotowego hasła ze słownika, i odwrotnie – gotowe hasło ze słownika inspirowało do poszukiwań obiektów w terenie. Podczas pracy i w układzie całości nie ma żadnej hierarchii – wszystkie tematy, obiekty, zdarzenia i słowa są równoważne. Dlatego, tak jak w indeksie prawdziwego słownika, wszystkie hasła, gdy są zestawiane razem, ułożone są w porządku alfabetycznym (w stosunku do języka polskiego).

26

Opracowując kolejne hasła, uświadomiłem sobie, że każda zreali­ zowana praca to specyficzna triada utworzona z hasła niemieckiego, odpowiadającego mu hasła polskiego i z obrazu, który często w różnym stopniu oddaje sens ich obu lub z tym sensem (sensami) gra.

Ta triada nigdy nie spotyka się w jednym punkcie. Rozminięcia bywają nieznaczne, ale to są zawsze trzy osobne punkty. W ten sposób każdorazowo powstaje specyficzny w swym kształcie trójkąt znaczeń.

Prawdziwy sens danego pojęcia (o ile w ogóle istnieje coś takiego) leży gdzieś pomiędzy trzema wierzchołkami, w polu trójkąta odpowiadającego danemu pojęciu.

Otwarta metoda pracy, oparta co prawda na kilku ściśle przestrzeganych zasadach, lecz niezawierająca żadnej wstępnej tezy, spowodowała pojawienie się w jej trakcie nieprzewidzianych wcześniej kontekstów i wątków (lingwistycznych, socjologicznych, historycznych, ­estetycznych, filozoficznych oraz osobistych). Niektóre dla mnie samego stanowiły odkrycie. Wszystkie je akceptuję. Żaden nie wyczerpuje opisu całości.

Ku własnemu zaskoczeniu zauważyłem ostatnio, że spośród wszystkich zrealizowanych dotąd haseł pierwszym w alfabetycznym porządku jest „Afryka” , a ostatnim – „żyrafa” . Może świadczy to o tym, że cała zawarta w tej klamrze rzeczywistość, której doświadczam, pomimo pozornej bliskości jest dla mnie bardzo afrykańska? Może mój stan umysłu jest stanem umysłu człowieka, który znalazł się w egzotycznych okolicznościach, wobec czego wszystko, co widzi wokół, postrzega jako dziwne?

27

Andrzej Tobis

Author’s View ——

Andrzej Tobis

The point of departure for the A–Z project is the Bildwörterbuch Deutsch und Polnisch [illustrated German-Polish dictionary] dictionary released in 1954 in the German Democratic Republic, and its subsequent (second and third) editions, which introduced only minor changes to the original.

The idea behind the project is to take the entries and phrases developed in the GDR, and illustrate them anew, after more than 50 years. These photographs illustrating the entries from the original dictionary can be only taken around Poland. The situations and objects that are photographed are not pre-arranged or digitally edited – they must be found. Each entry in German and Polish bears the index number from the original dictionary. The photo and the entry, which is placed below it on a white bar, form an integral whole.

By the mid-2014 almost 500 entries have been found and brought to life since the beginning of the project in November 2006. The project A–Z is a utopian endeavor, if anything – it is unknown how long it will continue, although it is clear that it will never be realized in its entirety.

For display purposes, each illustrated entry takes the form of a wooden, white-­painted, glass showcase with dimensions of 55 × 40 × 5 cm. The showcases are hung in one or in two rows in alphabetical order (according to Polish equivalents of the entries). The minimum number of works on display has to be at least 10 showcases. This form of the project is presented under the name A–Z (Educational Cabinets).

To put it in the most general of terms, I can say that project A–Z arose from a need to name, define the reality I have been experiencing. Where did the need come from – that I do not know for sure. Probably, as is the case with every definition, which is also an attempt to control the defined, in this case too, the project was a way to deal with the experienced reality, which was given to me in a shape over which I had no influence.

However, despite the lack of influence over the overall shape of reality, I feel that the way we name what we see constitutes not only ourselves, but also changes the reality in which we live. These initially unacknowledged intuitions eventually revealed the principles that underlay the approach to the project. Defining reality means an encounter with two qualities – the visual image of the world and language. Both of these

29

Author’s View

­qualities are infinite, in practice impossible to embrace. The subjective perspective naturally limited the scope of the visual image of the world.

Yet, stumbling upon the illustrated German-Polish dictionary published in 1954 in GDR helped me to define the linguistic key I would use to redefine reality. This peculiar dictionary proved to be an ideal linguistic point of reference. The dictionary itself teeters between an objective view of reality and something that can be called subjective distortion of perception, in this case related to the requirements of propaganda, which it had to meet at the time. Its embedding in the ‘past system’ is of great value to me because when I began working on the project I was old enough to figure out that the first half of my life coincided with the life in the Polish People’s Republic, while the other half took place in ‘the new system.’ The stretch between the two systems, in which the words change their meaning, can be treated as an additional motivation to define the world anew.

In my view, the type of defining that has any weight or meaning to it excludes the possibility of deliberate creation. So I decided to treat both the visual image of the world and the language (German and Polish), as two, or strictly speaking, three sets of ready-made elements. My job was only to find the corresponding elements in these three sets and then combine them properly. Thus, situations and objects that were photographed had not been orchestrated in any way. And that is why the captions for photos remain unaltered compared to the ones in the original dictionary (including any archaisms and translation inaccuracies). Finding a ready-made object in the field initiated the search for the ready-made entry in the dictionary, and vice versa – a ready-made entry from the dictionary inspired the search for an object in the field. There is no hierarchy either during the work or in the way the whole is arranged – all subjects, objects, occurrences and words are of equal importance. For this reason, as in the regular dictionary index, all entries, when they are put together, are arranged in alphabetical order (according to Polish equivalents of the entries).

Working on another entry, I realized that every completed work is a peculiar triad of the entry in German, the corresponding one in Polish, and the image that often renders the meaning of both of them unevenly, or plays with this (these) meaning(s). This triad never meets at one point. Sometimes they narrowly miss each other, but it is always at

30

three separate points. Thus, a specifically shaped triangle of meanings is created every time. The true meaning of a given notion – if there is such a thing – lies somewhere between the three vertices in the surface area of the triangle corresponding to a given notion.

Adapting an open method of work, albeit based on several rules which are closely adhered to, but a one that is free of any preconceptions, resulted throughout the process in the appearance of unforseen contexts and threads:: linguistic, sociological, historical, aesthetic, philosophical, and personal ones. Some of the discoveries were revelatory even to myself. And I accept them all. None of them exhaust the description of the whole.

To my surprise, I noticed recently that of all the completed entries so far, the first one in alphabetical order is ‘Africa’ (‘Afryka’ in Polish) and the last is ‘giraffe’ (‘żyrafa’ in Polish). Perhaps this indicates that the whole reality contained within these two, which I experience, is very ‘African’ to me despite being seemingly close? Maybe my state of mind is the state of mind of a man who has found himself in exotic circumstances, and everything he sees around him seems strange?

31

Andrzej Tobis

Bilder

——

Zdjęcia

——

Photos

54

skiing equipment

hotel 72

steel ball 96

hencoop 100

neon light 104

limousine 108

130

womenswear

iron tape 198

sunrise 224

sunset 226

A–Z Bildwörterbuch Deutsch und Polnisch Słownik ilustrowany języka niemieckiego i polskiego German-Polish ­Illustrated Dictionary www.aztobis.com

Bilder / Zdjęcia / Photos: Andrzej Tobis

© Andrzej Tobis, Sebastian Cichocki, Bogna Świątkowska, Fundacja Nowej Kultury Bęc Zmiana, Instytut Adama Mickiewicza

Texte / Teksty / Texts: Sebastian Cichocki, Bogna Świątkowska,

ISBN: 978–83–62418–39–8

Andrzej Tobis

Warschau / Warszawa / Warsaw 2014

Koordination / Koordynacja / Coordination: Piotr Drewko

Herausgeber / Wydawcy / Publishers: Fundacja Nowej Kultury Bęc Zmiana

Übersetzungen / Tłumaczenia / Translations:

ul. Mokotowska 65/7, 00–533 Warszawa

ABC tłumaczenia, Marek ­Jarosz, Katarzyna

www.beczmiana.pl, bec@beczmiana.pl

­Lorenc, Łukasz Mojsak Lektorat / Korekta / ­Proofreading: Deutsch / niemiecka /­German: Katarzyna Lorenc, Luis Kürschner

Instytut Adama Mickiewicza ul. Mokotowska 25, 00–560 Warszawa

Polnisch / polska / Polish: Justyna Chmielewska Englisch / angielska / English: Marek Jarosz, Sam Pulham Grafische Gestaltung / Projekt graficzny / Graphic design: Tomek Bersz Druckvorbereitung / Przygotowanie zdjęć do druku / Prepress: Piotr Pierzchała

Druck / Druk / Press:

Drukarnia Stabil ul. Nabielaka 16 31 – 410 Kraków

足