Wpt 05 2015

WP POMPEN JAARGANG 7 – NUMMER 5 – OKTOBER 2015

WARMTE

DUURZAME KLIMAATOPLOSSINGEN

Productlabel luidt einde vr-ketel in

Bodemenergie Het belang van balans

Project Punt West: duurzame luxe

RETHINK

#21 In de reeks RETHINK daagt Daikin uit om met frisse ideeĂŤn te komen, met andere ogen tegen de markt aan te kijken.

Waarom zou

KWAL niet betaalba Daarom is de Sky Air serie blijvend in prijs verlaagd!

De Sky Air serie is speciaal bedoeld voor winkels, restaurants, banken, kleine kantoren, maar ook voor technische koeling. Een volledige controle over verwarming, koeling, ventilatie en luchtgordijnen. Topkwaliteit. Bewezen succes.

LITEIT ar kunnen zijn?

En spaart u tot einde dit jaar dubbele Aircoins!

Meer weten over alle voordelen van de Sky Air serie of het Aircoin spaarsysteem? Kijk op www.daikin.nl

Rethink Climate Improve Life

COLOFON

Volharding Mensen volharden vaak ‘functioneel’ in hun eigen gelijk. Ze geloven er niet echt in, maar houden stug vol omdat ze daar nu eenmaal voor worden betaald. Dit fenomeen doet zich op allerlei niveaus voor. Terwijl iedereen de afgelopen maanden inzag dat de voetbalkwaliteiten van het Nederlands elftal tekortschoten, bleef bondscoach Danny Blind (flauwe grappen over zijn achternaam laten we maar achterwege) volharden dat hij voldoende kansen voor EK-deelname zag. Tijdens een aandeelhoudersvergadering jokte ExxonCEO Rex Tillerson onlangs een hele riedel ‘eigen gelijkjes’ bij elkaar: de modellen die klimaatverandering voorspellen deugen niet, als er desondanks broeikaseffectproblemen komen verzint de mensheid daar vast een oplossing voor, en op vragen over een rapport rond de jaarlijkse 5 triljard dollar subsidie voor fossiele brandstoffen wimpelde Tillerson het bestaan van zulke subsidies heel eenvoudig weg. There are no Americans in Baghdad.

Volgens de tweede Nationale Energieverkenning groeit het aandeel hernieuwbare energie in Nederland tot bijna 12% in 2020. Gezien de enorme achterstand die Nederland heeft is dat een behoorlijke prestatie, maar het is niet genoeg; in het EnergieAkkoord is immers vastgelegd dat we op 14% uit moeten komen - overigens nog altijd een boterzachte doelstelling in vergelijking met het Europese 20-20-20-streven. Minister Kamp stelt dat de doelstellingen gewoon worden bereikt. De achterstand waar de NEV vanuit gaat wordt veroorzaakt door Europese berekeningen die niet overeenkomen met het tempo waarin de wieken van toekomstige Nederlandse molens ronddraaien, zo luidt zijn verklaring. Als we die berekening aanpassen, komen we er wel. Ik hoorde in de wandelgangen dat de minister ook voorspelt dat De Graafschap in 2018 deelneemt aan de Champions League, maar dat terzijde.

Gelukkig leunt de overheid, vanuit de gedachte dat de doelstellingen blijkbaar binnen handbereik zijn, niet helemaal achterover en is er ook ruimte voor enig oprecht optimisme. Zo stelt Kamp - inderdaad, dezelfde minister - een subsidiepot van 70 miljoen euro beschikbaar voor burgers die hun woning willen voorzien van een zonneboiler, biomassaketel of warmtepomp.

Binnen de Nederlandse overheid circuleren onbevestigde plannen om iets te doen aan de scheefgroei in energiebelasting tussen gas en elektra, en ook het onlangs vanuit Europa ingestelde energielabel voor verwarmingstoestellen (zie pagina 14) draagt ongetwijfeld bij aan de verdere uitrol van warmtepomptechnologie. Een wolk optimisme hing ook rond op de Vakbeurs Energie: in de sector groeit het geloof in groeikansen voor de warmtepomp, of de 2020-doelstellingen nu wel of niet worden gehaald. Voor een deel is dat natuurlijk ook een vorm van ‘functionele volhardendheid’, maar in dit geval leidt het tenminste nog ergens toe.

P.S: Ik wil niet onsportief lijken. Mocht de Graafschap inderdaad deelnemen aan de Champions League, dan verloot ik onder de lezers van Warmtepompen tien uit eigen zak betaalde seizoenskaarten voor deze club.

WARMTEPOMPEN IS EEN UITGAVE VAN VAKMEDIANET en is hét vakblad over het duurzaam verwarmen en koelen van commercieel en maatschappelijk vastgoed en woningen Hoofdredacteur Bas Roestenberg, basroestenberg@vakmedianet.nl tel. 06-26865263 Eindredacteur Christine Linneweever Redactieraad Willem Hooijkaas (voorzitter Platform warmtepompen/secretaris BodemenergieNL), Onno Kleefkens (IEA Heat Pump Conference) en Karin van der Maarel-Sonneveld (NVKL) Uitgever Frederique Zeemans Accountdirector Gejo Flierman, gejoflierman@vakmedianet.nl Tel: 06-53227316 Vormgeving & Opmaak colorscan, www.colorscan.nl Druk Ten Brink, Meppel Adres Vakmedianet, Postbus 448 2400 AK Alphen aan den Rijn tel. 088-5840800 www.vakbladwarmtepompen.nl Abonnementenadministratie klantenservice@vakmedianet.nl, tel. 088-5840888 Abonnementen Warmtepompen verschijnt 6 keer per jaar.

Jaarabonnement Nederland: € 123,00, buitenland € 129,00; prijzen zijn exclusief btw. Op alle uitgaven van Vakmedianet zijn de Algemene Voorwaarden van toepassing. Die zijn te vinden op www.vakmedianet.nl.

Copyright Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand of openbaar gemaakt in enige vorm of op enige wijze, hetzij elektronisch, mechanisch, door fotokopieën, opnamen of op enige andere manier, zonder voorafgaande toestemming van de uitgever. © Vakmedianet 2015 Publicatievoorwaarden Op iedere inzending van een bijdrage of informatie zijn de standaardpublicatievoorwaarden van Vakmedianet van toepassing. Deze zijn te vinden op www.vakmedianet.nl.

Disclaimer Alle in deze uitgave opgenomen informatie is met de grootste zorgvuldigheid samengesteld.

De juistheid en volledigheid kunnen echter niet worden gegarandeerd. Vakmedianet en de bij deze uitgave betrokken redactie en medewerkers aanvaarden dan ook geen aansprakelijkheid voor schade die het directe of indirecte gevolg is van het gebruik van de opgenomen informatie.

Bas Roestenberg Hoofdredacteur Warmtepompen

4 WP OKTOBER 2015 WWW.VAKBLADWARMTEPOMPEN.NL

ISSN 2214-7349

WP

32

INHOUD Verder in dit nummer:

16 BODEMBALANS: HOE & WAT? (DEEL 1)

14

Bij de meeste bodemenergiesystemen wordt gestreefd naar een energiebalans: de hoeveelheid warmte die wordt geleverd aan de bodem moet even groot zijn als de geleverde hoeveelheid koude. Het klimaat is echter grillig, en bodemenergiesystemen kunnen zelf ook een grillig verbruikspatroon hebben. Hoe kan toch gezorgd worden voor een gebalanceerde situatie in de bodem? En wat is het belang?

24 28 32

Energielabel voor verwarmingsinstallaties Stulz distribueert Remkowarmtepompen Het failliet van warmtemeters?

'Warmtepomp is beter dan dikke isolatieschil'

21 DUURZAME LUXE IN RESORT ‘PUNT WEST’ Bij het vakantieresort Punt West gaat ‘high class’ recreatie samen met duurzaamheid. De luxe vakantievilla’s en eilandstudio’s zijn onder andere voorzien van lucht/water-warmtepompen.

Warmtepompleverancier Samsung/ Ambrava, installateur Delta Techniek en coatingexpert Conpro waren vanaf de start bij het project betrokken en werkten eendrachtig samen.

34 VAKBEURS ENERGIE 2015: GROOT SUCCES

40 Rubrieken: 06 38 40 42

Nieuws Kennis Productnieuws Gastcolumn

Begin oktober vond in de Brabanthallen in Den Bosch de Vakbeurs Energie plaats. Hoewel alles erop wijst dat de doelstellingen uit het EnergieAkkoord niet zullen worden gehaald, hing op de beursvloer een veel positievere stemming dan tijdens eerdere edities.

Standhouders waren erg tevreden over de serieuze interesse van bezoekers, die bovendien opvallend veel belangstelling toonden voor warmtepomptechnologie.

WWW.VAKBLADWARMTEPOMPEN.NL OKTOBER 2015 WP 5

NIEUWS

Miljoenensubsidie voor warmtepompen Om de omslag naar een duurzame energievoorziening te versnellen heeft het kabinet een intensivering van de inzet aangekondigd. In 2016 komt er 8 miljard euro subsidie beschikbaar voor de opwek van hernieuwbare energie via de Stimulering Duurzame Energieproductie (SDE+)-regeling. Dit was afgelopen jaar nog 3,5 miljard euro. Burgers en ondernemers die zelf duurzame energie willen opwekken hebben vanaf volgend jaar de mogelijkheid subsidie aan te vragen voor bijvoorbeeld zonneboilers, biomassaketels en warmtepompen. Hiervoor wordt 70 miljoen euro beschikbaar gesteld. Bovendien wordt de regeling voor het gezamenlijk lokaal opwekken van duurzame energie in 2016 verruimd. Deze regeling stelt burgers in staat op lokaal niveau een energiecoöperatie op te richten waarmee ze met gunstige belastingvoorwaarden hun eigen hernieuwbare ener-

gie kunnen opwekken. Het kabinet ligt naar eigen zeggen op koers om jaarlijks een energiebesparing van 1,5% te behalen. Daarmee zou Nederland voldoen aan Europese afspraken om oplopend tot 2020, 480 Petajoule aan energiebesparing te realiseren. Nederland komt cumulatief uit op 540 Petajoule. 1 Peta-

joule staat gelijk aan het gemiddeld energiegebruik van 16.000 huishoudens.

In het Energieakkoord is ook afgesproken om 100 PJ energiebesparing in 2020 te halen, als effect van nieuwe maatregelen volgend uit dat akkoord. Dit najaar wordt overleg gevoerd over die doelstelling en het bereiken daarvan.

Eerste particuliere nul-op-de-meterwoning geopend Half oktober opende Stef Blok, minister voor Wonen, de eerste particuliere Nul op de Meter woning. Deze woning, die is gerealiseerd in Zoetermeer, werd binnen tien werkdagen voorzien van een nieuwe goed geïsoleerde gevel, nieuwe installaties en een dak met zonnepanelen – en dat allemaal terwijl de huiseigenaar gewoon thuis kon blijven. De klimaatinstallatie voor deze woning, bestaande uit uit een grondgebonden water/water-warmtepomp, monitoring, PV-panelen en een QualityFlow vraaggestuurd ventilatiesysteem met warmteterugwinning, werd door Itho Daalderop geleverd, een van de weinige partijen in de klimaatbranche die in 2014 Stroomversnelling Koop medeondertekende. Deze deal, waar een

kleine tweehonderd banken, gemeenten, hypotheekverstrekkers, makelaars en bouwbedrijven bij zijn betrokken, geeft huiseigenaren de kans hun bestaande (rijtjes)woning een complete make-over te geven van het geld wat zij normaal gesproken uitgeven aan de kosten van hun energierekening. Bij de woning komt de energiemeter aan het eind van het jaar nagenoeg op nul uit. De bewoner krijgt na de verbouwing een Nul op de Meter prestatiegarantie. Om woningbezitters te informeren en te enthousiasmeren over comfortabel wonen zonder energierekening, is begin 2014 de campagne Ons Huis verdient Het van start gegaan. Vanaf 15 november, elke zondag om 15.50 uur, Is op RTL4 de vierde reeks afleveringen te zien.

Eerder dit jaar nam Stef Blok, minister voor Wonen en Rijksdienst, een boekje in ontvangst van de ‘Taskforce Vergunningen’. Hierin staat beschreven hoe gemeenten eenvoudig kunnen bijdragen aan de realisatie van Nul-op-de-Meter-woningen in het kader van Stroomversnelling.

Kamp: “doelstelling duurzame energie binnen bereik” De doelstelling van het kabinet om in 2023 16% duurzame energie op te wekken wordt volgens minister Henk Kamp van Economische Zaken gehaald, zo liet hij weten naar aanleiding van de publicatie van de Nationale Energieverkenning (NEV) 2015.

Kamp: “In heel Nederland wordt hard gewerkt aan een duurzamere energievoorziening. Met dank aan alle 47 partijen die het Energieakkoord steunen en uitvoeren hebben we inmiddels definitief de weg ingeslagen naar meer hernieuwbare energie. De doelstelling 16% duurzame energie in 2023 is binnen bereik.” Dat laatste geldt volgens hem ook voor het doel van 14% duurzame energie in 2020. Daarvoor wordt de komende tijd ingezet op maatregelen die nog niet in de energieverkenning zijn meegerekend. De NEV wordt in opdracht van het ministerie van Economische Zaken opgesteld door PBL, ECN en CBS.

6 WP OKTOBER 2015 WWW.VAKBLADWARMTEPOMPEN.NL

Onderzoek naar ‘300.000 extra warmtepompen in 2020’ Het Copernicus Institute of Sustainable Development van de Universiteit Utrecht heeft onderzocht welke maatregelen bijdragen aan de realisatie van driehonderdduizend extra warmtepompen in 2020. Ze deden dit in samenwerking met de Dutch Heat Pump Association en BDH, in het kader van het programma Samenwerken Topsector Energie en Maatschappij (TKI STEM). Uit het onderzoek blijkt dat het succes van de warmtepomp sterk afhangt van de gekozen renovatiemethode. Omdat een warmtepomp het hoogste rendement oplevert bij vergaande isolatiemaatregelen in combinatie met lage temperatuurverwarming, neemt de technologie binnen nul-op-de-meter renovatie nu een dominante plaats in, in tegenstelling tot de toepassing van warmtepompen in de traditionele renovatie. Maar zelfs bij een groot succes levert deze methode slechts 150 duizend extra warmtepompen op in 2020. Om de doelstelling van driehonderdduizend extra warmtepompen te behalen is, aldus de onderzoekers, een substantiĂŤle bijdrage van de traditionele renovatieketen noodzakelijk. Gezien de potentie van de warmtepomp in de traditionele renovatieketen lijkt dat haalbaar, maar concurrentie en weerstand van partijen die de hr-ketel blijven promoten staan daarbij in de weg, Het onderzoek laat zien dat een integrale aanpak noodzakelijk is om de doelstelling te behalen, waarbij een bijdrage van zowel nul-op-de-meter renovatie als renovatie met labelstappen noodzakelijk is. In het onderzoeksrapport suggereren de onderzoekers voor beide renovatieketens maatregelen om de renovatie van woningen en de toepassing van de warmtepomp daarin te versnellen.

!

- Lucht-lucht - Lucht-water - Water-lucht - Water-water - Lucht-lucht/water - Water-lucht/water + aansluiting op luchtbehandelingskasten

!

Enthalpieventilatie, uitwisseling van warmte en vocht - CO2 sensor instelbaar op 950 of 1200 ppm - Geen (elektrische) voorverwarming nodig

- Volledig assortiment binnendelen in diverse capaciteiten

CodumĂŠ en Itho Daalderop bundelen krachten CodumĂŠ en Itho Daalderop bundelen hun krachten om ook in BelgiĂŤ een totaalpakket aan duurzame systeemoplossingen ventilatie, verwarming en warm sanitair water voor de woningbouw aan te bieden. Daarom nam Itho Daalderop Belgium de activiteiten van CodumĂŠ per 1 oktober 2015 over. CodumĂŠ heeft in haar lange historie altijd samengewerkt met de meest vooraanstaande fabrikanten in Europa. Zo werkt het Brusselse bedrijf samen met de Nederlandse marktleider op het gebied van woningventilatie, Itho Daalderop. In 2011 zijn Itho en Daalderop gefuseerd om een totaalpakket ventilatie, verwarming, warm sanitair water en duurzame systemen voor woningen aan te kunnen bieden. Per 1 juli 2011 heeft Itho Daalderop een eigen dochteronderneming voor BelgiĂŤ opgericht.

" #

- GeĂŻntegreerde bedieningsoplossingen met de DMS2 - Bediening, controle en monitoring op afstand via internet - Gebruiksvriendelijke toepassing

www.samsung-klimaat.nl WWW.VAKBLADWARMTEPOMPEN.NL OKTOBER 2015 WP 7

NIEUWS

" " ! ! & !

$ ! ! " " " !

NIEUWS

Nieuwe keurmerken voor passiefbouw De Stichting PassiefBouwen.nl heeft het initiatief genomen nieuwe keurmerken te introduceren. Naast de huidige keurmerken voor passieve nieuwbouw met een energievraag tot maximaal 15 kWh/m² per jaar voor ruimteverwarming en voor renovatie tot maximaal 25 kWh/m² per jaar, komt er nu het PassiefBouwen Keur Superieur. Hierbij wordt een maximale energievraag voor ruimteverwarming tot slechts 10 kWh/m² bereikt; bij een gemiddelde woninggrootte is dan slechts

100 m3 aardgas per jaar voor ruimteverwarming nodig. Daarnaast is er een nieuwe stichting opgericht, de Stichting Echte Energieprestatie, ‘powered

by PassiefBouwen’. Deze stichting gaat certificaten afgeven die inzicht geven in de ‘echte; energievraag voor ruimteverwarming van gebouwen, in kWh/m² per jaar. Dat is volgens PassiefBouwen.nl nodig omdat de berekende EPG (Energie Prestatie Gebouwen), die bij de bouwaanvraag moet worden overlegd, geen maat is voor de energiebehoefte. “Dit leidt onder andere tot woningen waar een onnodige hoge energiebehoefte (vier keer zo hoog als bij passief bouwen) wordt goedgepraat met PV-panelen”, aldus de stichting. “Daardoor wordt in het

stookseizoen een onnodig hoog beroep gedaan op fossiele energie”.

Met de certificaten van PassiefBouwen. nl is gebleken dat de echte energievraag zeer betrouwbaar kan worden voorspeld. De Stichting Echte Energieprestatie zal gebruikmaken van dezelfde methodieken als PassiefBouwen.nl toepast voor zijn certificaten. Naast het zuivere getal voor de energievraag zullen de certificaten ook inzicht geven in de te verwachten prestatie van de technische installatie. Als de energiebehoefte voor ruimteverwarming hoger komt dan 40 kWh/m² per jaar, zonder dat dit door een bijzonder efficiënte verwarmingsinstallatie omlaag wordt gebracht, zal op het certificaat worden aangegeven dat het gewenst is het ontwerp te herzien.

Waar nodig zal voor zogeheten ‘nulop-de-meter-woningen’ gewezen worden op de volgens PassiefBouwen aanwezige risico’ s: ‘nul-op-de-meter’ is iets heel anders dan ‘nul-uit-de-portemonnee’, de terugleverregeling is tijdelijk, er wordt in het stookseizoen onnodig veel fossiele energie gebruikt, het elektriciteitsnet is niet klaar voor grootschalige toepassing, ‘all electric’ doet de deur dicht voor biogas en woningcasco’s die vele jaren meegaan zijn slechter op thermisch comfort, luchtkwaliteit en energiegebruik, dan nu al zou kunnen, aldus de stichting.

TNO, ECN en EAE: ‘energieonderzoek van morgen’ TNO, Energieonderzoek Centrum Nederland (ECN) en Energy Academy Europe (EAE) starten een unieke samenwerking om ‘de grote energievraagstukken voor de toekomst’ te beantwoorden. In het “Open Innovation Centre” bundelen zij hun krachten om vraagstukken rond de energietransitie op integrale manier te benaderen: technologisch, systeemgericht, implementatie, economie en duurzaamheid. Deze systeemaanpak geeft een inhoudelijke push aan onderwijs, onderzoek, overheid en het bedrijfsleven. Het centrum verbindt haar leden in onderzoek, ontwikkeling en toepassing van onderwerpen zoals energietransities in industriële complexen en in de gebouwde omgeving, bio-based economy, en de Noordzeeregio.

De ondertekening van de samenwerkingsovereenkomst.(VlnrL: Bert Wiersema en André Faaij van Energy Academy Europe, René Ho van TNO.

8 WP OKTOBER 2015 WWW.VAKBLADWARMTEPOMPEN.NL

LiriĹƒ xw VQ Uereep _rmxw @ diiv lski irivkmitviwxexmiw @ Owxlixmwgl qssmwxi stpswwmrk @ Ppymwxivwxmppi {ivomrk

@ Nyyv~eeq ir fixvsy{feev w}wxiiq @ Srhmzmhyipi vikipmrk tiv vymqxi/

@ Pmwgeep eerxviooipmno

NIEUWS

Duurzame Energie Koepel reageert op RLI-advies energievoorziening Het advies ‘Rijk zonder CO2, naar een duurzame energievoorziening in 2050’ van de RLI (Raad voor de Leefomgeving en Infrastructuur) levert een aantal interessante doorkijken naar de toekomst, aldus de Duurzame Energie Koepel.

Maar, zo stelt het platform, “het laat tegelijkertijd op een aantal essentiële onderwerpen steken vallen. Vooral de eenzijdige focus op CO2, zonder een duidelijke doelstelling voor hernieuwbare energie, is een keuze die de energietransitie onvoldoende sturing geeft”.

De duurzame energiesector is positief over de oproep voor een Klimaatwet die over de looptijd van regeringen heen sturing geeft aan het proces om de energievoorziening tegen het midden van deze eeuw energieneutraal te maken. Ook oordeelt de duurzame energiesector positief over de voorstel-

len om snel met flexibilisering van het energiesysteem te beginnen, de oproep de fiscaliteit en energiebelasting sterker te richten op het principe dat de vervuiler betaalt en de onderkenning dat een impuls aan innovatie en implementatie

noodzakelijk is, bovenop het krachtig doorzetten van het Energieakkoord. Tot zover de instemmende reacties. Volgens de Duurzame Energie Koepel is het namelijk “totaal onbegrijpelijk” dat er in het RLI advies een eenzijdige keuze wordt gemaakt voor een CO2-only beleid. “Dat kan alleen werken als ook de integrale kosten van CO2 in de prijs van fossiele bronnen is verwerkt. Dat is nu en in de nabije toekomst totaal niet het geval en daarom wijst de duurzame energiesector deze route af, tenzij deze in combinatie wordt gebracht met concrete tussendoelen voor hernieuwbare energie en energiebesparing vanaf 2025. Verder worden de grote veranderingen in de Nederlandse warmtevoorziening onvoldoende geadresseerd”, aldus de Koepel.

Remeha introduceert hybride warmtepompsystemen Remeha, vooral bekend als fabrikant van gasinstallaties, heeft twee nieuwe hybride warmtepompsystemen ontwikkeld. De Remeha Tzerra HP bestaat uit een geïntegreerde combinatie van een Tzerra Plus cv-ketel met een lucht/water-warmtepomp en een voorraadvat van 40 liter. De Remeha Hybrid Plus is een lucht/water-warmtepomp die met elke bestaande Remeha cv-ketel samenwerkt. Beide systemen hebben een toerengeregelde warmtepomp met een vermogen van van 5 kW en zijn voorzien van de RemaCAL regelaar. Deze eenvoudige bediening bevindt zich in het binnendeel van de hybride en zorgt dat de verwarming onder alle omstandigheden met zo laag mogelijke stookkosten werkt, zonder dat dit ten koste gaat van het comfort. Bij het in bedrijf stellen voert de installateur de stroomen gasprijs in, waarna de RemaCAL automatisch de optimale bedrijfssituatie voor de klant berekent. De buitenunit is een zogenaamd Monobloc; alle technische componenten zijn in het binnendeel opgenomen. Daardoor wordt de verbinding tussen de buitenunit van het warmtepompsysteem en het binnendeel uitgevoerd via normale cv-leidingen gevuld met water en antivries, en kunnen ook monteurs zonder F-gascertificaat de installatie en het onderhoud uitvoeren.

“Warmtepomp vaak efficiënter dan warmtekrachtkoppeling” De warmtepomp is één van de meest energiezuinige verwarmingssystemen, aldus de Deutsche Physikalische Gesellschaft (DPG). “De warmtepomp is vaak efficiënter dan warmtekrachtkoppeling”, zo luidt de conclusie van een artikel in het Duitse tijdschift Physikonkret. “Warmtepompen maken de energetisch meest gunstige verwarming van gebouwen mogelijk, waardoor het gebruik van fossiele primaire energie verminderd en op de lange termijn volledig vermeden kan worden.”

Het volledige - Duitstalige - artikel kan hier worden gelezen: https://www.dpg-physik.de/veroeffentlichung/physik_konkret/ pix/Physik_Konkret_24.pdf

10 WP OKTOBER 2015 WWW.VAKBLADWARMTEPOMPEN.NL

NIEUWS

RVO publiceert begrippenlijst gebouwen ‘Energieneutraal’, ‘Nul-op-de-meter’, ‘Passiefhuis’: met betrekking op de energie-ambities voor zeer zuinige nieuwbouw worden momenteel tal van begrippen toegepast. In de praktijk is er verwarring over wat al die termen precies inhouden; reden voor RVO om een lijst met een overzicht en deďŹ nitie van begrippen te publiceren. De begrippenlijst bestaat uit 3 delen: t "MHFNFOF CFHSJQQFO t #FHSJQQFO EJF XFUUFMJKL PG WJB DFSUJmDFSJOH [JKO vastgelegd t 0WFSJHF CFHSJQQFO Per begrip wordt eerst een korte omschrijving gegeven en aangegeven waarvoor het begrip wordt gebruikt. Daarna volgt een toelichting met deďŹ nities, bronnen en verwijzingen naar meer informatie. Per begrip is vermeld of het begrip speciďŹ ek voor woningen of utiliteitsgebouwen is bedoeld.

Gebouwgebonden energie

Gebruikersgebonden energie

Materiaalgebonden energie

EPC=0

X

Bijna energieneutraal

X

Passiefhuis

X

Nul-op-demeter

X

X

Energienotanul

X

X

Energieleve- X rend

X

Klimaatneutraal

(X)

(X)

(X)

Autarkisch

X

X

(X)

Een aantal van de meest gebruikte begrippen, met daarbij aangegeven welke typen energieverbruik worden meegerekend bij de criteria. X = telt mee, (X) = telt mee afhankelijk van de invulling van het begrip.

WWW.VAKBLADWARMTEPOMPEN.NL OKTOBER 2015 WP 11

NIEUWS

Gebruik restwarmte levert Bavaria energiebesparing op Bavaria gebruikt sinds september een nieuwe warmtepomp die restwarmte inzet in de mouterij van het bedrijf. Nu gebruikt de bierbrouwer vijf procent minder energie en stoot ze zeven procent minder CO2 uit. De ingebruikname van de warmtepomp was onderdeel van de doelstellingen die beschreven staan in het Duurzaamheidsverslag van 2014.

Manager Utilities van Bavaria, Leon van Veghel, is erg enthousiast: “Met deze warmtepomp besparen we energie. Uiteindelijk willen we een eigen warmwaternet realiseren, zodat we nog meer restenergie kunnen benutten en de warmtepomp is dan een mooie stap in de goede richting.”

De restwarmte die met behulp van de warmtepomp verder verwarmd wordt, wordt in de mouterij gebruikt voor het eestproces. Tijdens dit eestproces worden de gekiemde gerstkorrels bij hogere temperaturen gedroogd. Eerder maakte Bavaria geen gebruik van de restwarmte die vrijkomt bij het koelpro-

ces. Met de warmtepomp is een investering van meer dan 1 miljoen euro gemoeid. De pomp heeft een technische

levensduur van meer dan 25 jaar en is samen met GEA (leverancier van koelinstallaties) tot stand gekomen.

Onderzoek naar ‘flexbijdrage’ hybride warmtepomp Gasunie, Berenschot, BDH en DNV GL hebben aangekondigd samen te gaan onderzoeken hoeveel flexibiliteit een hybride warmtepomp kan leveren voor het elektriciteitsnet. Een hybride warmtepomp, waarin warmtepomp- en gasketeltechnologie samenwerken, kan zulke flexibiliteit leveren door het verbruik mee te laten variëren met de wisselende opbrengst van duurzame opwekkers zoals windmolens en pv-panelen. Bij veel zonne- of windenergie kan de duurzaam opgewekte elektriciteit worden gebruikt, als deze opbrengst laag is kan een hybride systeem overschakelen op gas. Met het onderzoek bouwen de vier partijen voort op een topsectorstudie naar systeemintegratie waaruit ook al bleek dat de hybride warmtepomp geschikt is vanwege de flexibele keuze tussen elektriciteit en gas. In het onderzoek van Gasunie, Berenschot, BDH en DNV GL wordt onder andere aan de orde gesteld op welke manier de ‘flexbijdrage’ van hybride warmtepompen het beste tot zijn recht komt en wat dit precies oplevert. Ook zal worden gekeken naar de manier waarop slimme besturing het financiële perspectief van de hybride warmtepomp verbeterd, zodat hij een aantrekkelijker alternatief vormt voor hr-ketel.

12 WP OKTOBER 2015 WWW.VAKBLADWARMTEPOMPEN.NL

- WARMTEPOMPEN max.

63 °C

- WARMTEPOMPEN

Weverij 9 | 1185 ZE Amstelveen | 020 545 1111 | info@stulz.nl

Energielabel op productniveau Hoewel er weinig ruchtbaarheid aan is gegeven in de ‘gewone media’, was zaterdag 26 september jongstleden een memorabele dag. Na jaren van debat en politieke aanvaringen is op deze datum de wettelijke plicht ingegaan om nieuwe verwarmingstoestellen in Europa van een energielabel te voorzien. Op het oog een relatief beperkte maatregel, maar wel met interessante consequenties.

TEKST: BAS ROESTENBERG Aan de invoering van het energielabel voor verwarmingstoestellen ging een jarenlang durende en vooral ook felle discussie in Europees verband vooraf.

Het label stond al in 2005 op de agenda, en moest in het kader van de European Efficiency Directive een bijdrage leveren aan de Europese 20-20-20-doelstellingen. Op zich zal het label, zo werd verwacht, een relatief bescheiden bijdrage van slechts twee procent aan de verwezenlijking van die doelstelling leveren. In absolute aantal-

len ‘vermeden CO2-uitstoot’ is dat echter nog steeds fors, en daarnaast is er het psychologisch effect: eindelijk kunnen consumenten een eerlijke duurzaamheidsvergelijking maken tussen gasketels en warmtepompen. Voorheen moest de goedbedoelende consument daarbij vertrouwen op de blauwe ogen van zijn installateur, maar sinds de invoering van het eenduidige label dat voor alle verwarmingsapparatuur geldt is dat veranderd. In één oogopslag is duidelijk wat de meest duurzame sys-

14 WP OKTOBER 2015 WWW.VAKBLADWARMTEPOMPEN.NL

teemkeuze is, doordat het label voor alle verwarmingsapparatuur (met een vermogen tot 70 kW) verplicht is gesteld.

VR-KETELS Dat heeft belangrijke consequenties voor de fabrikanten van gasketels. Het label is gekoppeld aan efficiency-eisen die zijn opgesteld in het kader van Ecodesign, wat uitmondt in een range aan labelklassen die van A++ tot G loopt.

HR-ketels zullen binnen dit systeem

ENERGIELABEL

Samengestelde systemen Installateurs die zelf systemen samenstellen (bijvoorbeeld een bivalent systeem met hr-ketel en warmtepomp, of een systeem waarin naast een warmtepomp ook een zonneboiler of pv-panelen zijn opgenomen) krijgen er een uitdaging bij. In zulke gevallen wordt een energielabel aan het volledige systeem toegekend, en de installateur zal zelf moeten uitrekenen om welk label het daarbij gaat. Ter ondersteuning daarbij bieden verschillende leveranciers overigens speciale rekentools aan.

worden voorzien van label A, maar de meeste typen VR-ketels (die een lager rendement hebben dan HR-ketels) komen niet verder dan label C. Aangezien alleen verwarmingstoestellen met label B of hoger toegang krijgen tot de Europese markt, betekent dit dat de meeste VR-toestellen sinds eind september niet meer mogen worden verkocht. Aan de andere kant van het spectrum kunnen alleen warmtepompen voldoen aan de hoogste klassen A+ en A++, waardoor voor de kritische eindgebruikers direct zichtbaar is dat ze efficiënter met energie omgaan dan fossiel gestookte ketels. Het voorstel dat de fossiele verwarmingslobby ooit deed om een ‘dubbel label’ in te voeren – een voor fossiel gestookte ketels en een voor andere systemen – lijkt in dat opzicht best verklaarbaar.

LABELAANPASSINGEN Met de invoering van het label is de spanning nog niet uit de lucht. In de labelwetgeving is ten eerste opgenomen dat er in 2019 een labelklasse aan wordt toegevoegd: A+++, voor verwarmingsproducten die nog efficiënter met LABELKLASSEN A+++* A++ A+ A B C D E F

De EHPA heeft zich jarenlang hard gemaakt voor een eenduidig energielabel voor verwarmingsproducten.

energie omgaan dan de huidige A++ apparaten. Dat zou betekenen dat het labelverschil tussen hr-ketels en duurzamere systemen nog groter wordt. Een groter probleem voor de fossiele lobby kan zich echter aan gaan dienen als het hele labelstelsel wordt herzien. In juli deed de Europese Commissie een “voorstel voor een verordening van het Europees Parlement en de Raad tot tot vaststelling van een kader voor energieefficiëntie-etikettering”; oftewel een voorschot op aanpassing van het algehele Europese energielabelsysteem. De belangrijkste wijziging die de Commissie daarbij voorstelt, is om terug te gaan naar een systeem met labelklassen A t/m G. “De wijziging van het ontwerp waarbij plustekens worden gebruikt om efficiëntieklassen boven de klasse A weer te geven, is minder doeltreffend om consumenten aan te sporen producten met een hogere efficiëntie te kopen dan de oorspronkelijke schaal met A tot en met G. Uit onderzoek onder consumenten is gebleken dat zij de nieuwe etiketschaal begrij-

≥ 150 % ≥ 125 % ≥ 98 % ≥ 90 % ≥ 82 % ≥ 75 % ≥ 36 % ≥ 34 % ≥ 30 %

pen, maar minder bereid zijn meer te betalen voor efficiëntere producten doordat het verschil tussen A+ en A+++ hen daartoe minder aanspoort dan het verschil tussen C en A.”, aldus de Commissietekst. Zover is het nog lang niet, maar de discussie hierover zal de komende tijd waarschijnlijk ook losbarsten: de kans bestaat immers dat gasgestookte verwarmingsapparatuur binnen de A-G schaal niet langer een groen label mogen dragen maar uitkomen op B of zelfs C. Hoe het energielabel er in de toekomst uit komt te zien, is dus nog ongewis.

Vooralsnog is het huidige label door de warmtepomplobby met open armen ontvangen. “Het label is een krachtig middel dat eindgebruikers, zowel in de consumenten- als utilitaire markt, helpt met hun keuzes ten aanzien van verwarmingstechnologie. Daarnaast kan het worden ingezet voor informatiecampagnes waarmee de voordelen van energie-efficiënte, duurzame verwarming en koeling voor het voetlicht wordt gebracht”, aldus Thomas Nowak, secretaris-generaal bij de EHPA. WP

Labelinformatie Behalve een klasseaanduiding (voor warmwapwaterproductie en verwarming) toont het energielabel nog andere informatie: de naam van de leverancier, het merk en de typebenaming en de geluidsproductie (in decibel), het vermogen (in kilowatt).

De labelklassen en bijbehorende efficiency-criteria.

WWW.VAKBLADWARMTEPOMPEN.NL OKTOBER 2015 WP 15

Energiebalans in de bodem

Deel 1: Nut en noodzaak Bij de meeste bodemenergiesystemen wordt gestreefd naar een energiebalans. Dit betekent dat de hoeveelheid warmte die wordt geleverd aan de bodem even groot moet zijn als de geleverde hoeveelheid koude. Het klimaat is echter grillig, en systemen waarbij bodemenergie wordt toegepast kunnen zelf ook een grillig verbruikspatroon hebben. Hoe kan dan toch gezorgd worden voor een gebalanceerde situatie in de bodem? En is die balans eigenlijk wel nodig?

Een grondboorinstallatie voor de aanleg van bodemenergiesystemen.

TEKST: HERMAN VELVIS (IF TECHNOLOGY)

In dit tweeluik gaan we hier nader op in. In dit eerste artikel zal worden gekeken naar de definitie van energiebalans, vervolgens naar het belang ervan en tenslotte naar de balans in verschillende praktijktoepassingen. In deel 2 van dit artikel, dat in de volgende editie van Vakblad Warmtepompen wordt gepubliceerd, wordt ingegaan op de mogelijkheden om balancering van de bodem te automatiseren. In beide artikelen wordt alleen ingegaan op de situatie bij open bodemenergiesystemen.

DEFINITIE VAN ENERGIEBALANS Onder energiebalans in een bodemenergiesysteem wordt het verschil verstaan tussen de hoeveelheid aan de bodem toegevoegde warmte (koudelevering) enerzijds en de aan de bodem onttrokken warmte (warmtelevering) anderzijds. De bodem is in balans als deze twee waarden gelijk aan elkaar zijn. Omdat een bodemenergiesysteem in het ene seizoen koude levert en in het andere warmte, zal er nooit continu sprake van een balans zijn.

Kortstondig kan, tijdens de wisseling

18000 Toegevoegde energie in MWh

16000 14000

Warmteoverschot ontstaat

12000 Aan de bodem toegevoegde koude (verwarmingsbedrijf) vanaf ingebruikname

10000 8000 6000

Koudeoverschot ontstaat

4000 2000

Aan bodem toegevoegde warmte (koelbedrijf) vanaf ingebruikname

0 okt dec feb apr juni aug okt dec feb apr juni aug okt dec startjaar

kalenderjaar 1

kalenderjaar 2

Grafiek 1. Grafische weergave energiebalans (bron: SIKB, handreiking provinciale besluiten bodemenergiesystemen).

16 WP OKTOBER 2015 WWW.VAKBLADWARMTEPOMPEN.NL

van seizoenen, echter wel een balanssituatie optreden (zie grafiek 1).

HET BELANG VAN BALANS Met betrekking tot het belang van energiebalans spelen verschillende aspecten een rol, die hieronder nader worden uitgewerkt: 1. De leveringszekerheid van het energiesysteem 2. Het rendement van het energiesysteem 3. Eisen uit de vergunning voor het bodemenergiesysteem 1. LEVERINGSZEKERHEID Start- en eindtemperatuur De beschikbare temperatuur voor koeling en verwarming bij een bodemenergiesysteem is niet constant. Aan het begin van een winterseizoen is de temperatuur uit een warme bron relatief hoog, en aan het einde van dat seizoen laag. Bij het zomerseizoen geldt het omgekeerde: een lage temperatuur aan het begin van de zomer en een hogere temperatuur aan het einde van de zomer. Er is dus sprake van een start- en eindtemperatuur. De eindtemperatuur is de natuurlijke grondwatertemperatuur. Zijn de aangekoppelde installaties

Thermische kortsluiting Bij extreme onbalans kan thermische kortsluiting ontstaan tussen de warme en koude bel(len) van het bodemenergiesysteem. Bij thermische kortsluiting zal de onttrekkingstemperatuur eerst verlopen richting de natuurlijke grondwatertemperatuur en vervolgens verder oplopen (bij een warmteoverschot) of aflopen (bij een koudeoverschot). Een voorbeeld van thermische kortsluiting bij een warmteoverschot is weergegeven in grafiek 2. Duidelijk mag zijn dat de beschikbare capaciteit vanuit het bodemenergiesysteem verder afneemt bij het ontstaan van een thermische kortsluiting.

2. RENDEMENT Zoals uit het bovenstaande blijkt, heeft de mate van energiebalans invloed op de beschikbare temperatuur vanuit het bodemenergiesysteem. De beschikbare temperatuur kan daarbij weer invloed hebben op het opwekkingsrendement

8

6

4

2

0

8

6

levering uit energievoorraad

levering met natuurlijke grondwatertemperatuur

thermische kortsluiting

temperatuur herstel

4

2

0

januari

februari

maart

april

mei

juni

juli

augustus september oktober november december

Grafiek 2. Onttrekkingtemperatuur koude bron bij thermische kortsluiting (meetwaarden bij een praktijksysteem).

van de aangesloten installaties. Dit zal door middel van een voorbeeld uitgewerkt worden.

In figuur 1 is een vereenvoudigde weergave gegeven van een energiecentrale met een warmtepomp en bodemenergiesysteem, zowel voor de situatie van warmtelevering als die van koudelevering. In de centrale is tevens een ketel opgenomen voor piekwarmtelevering en een droge koeler (niet afgebeeld) voor condensorwarmte-afvoer wanneer de warmtepomp in koelmachinebedrijf staat. In de installatie zijn dus twee opwekkers voor koude aanwezig en twee voor warmte, waarbij de ene als duur-

Met behulp van de WKO Tool (www.wkotool. nl) kan een overzicht worden verkregen met alle open (en gesloten) bronsystemen in Nederland.

zaam gezien kan worden en de andere niet. Voor koudelevering is dit het bodemenergiesysteem (duurzaam) en de warmtepomp (als koelmachine niet duurzaam). Voor warmtelevering is dit de warmtepomp (duurzaam) en de ketel (niet duurzaam).

Het rendement van de installatie is uiteraard het hoogst als de duurzame componenten de meeste energie kunnen leveren. In tabel 1 is de opwekverhouding (verhouding duurzame levering ten opzichte van het totaal geleverde vermogen) weergegeven voor zowel warmte- als koudelevering.

Hieruit kan geconcludeerd worden dat de opwekverhouding negatief wordt beïnvloed wanneer de bronnen thermisch uitgeput raken.

Uit het oogpunt van het behoud van systeemrendement is het wenselijk de ontwerptemperaturen in de installatie zoveel mogelijk te laten aansluiten bij de natuurlijke temperatuur van het water in de bodem én thermische kortsluiting te voorkomen. Bij veel installaties worden de warmtepompen geselecteerd op de natuurlijk beschikbare temperatuur in de bodem (12-6 °C), en het gekoeldwaternet op een temperatuur iets daaronder (10-18 °C). Bij deze installaties is een overschot aan koude vanuit rendementsoogpunt wenselijk.

Vergunningverleners staan hier, wanneer het binnen de perken blijft, niet negatief tegenover (zie ook hieronder).

Als aanvulling op het bovenstaande moet opgemerkt worden dat een onge-

WWW.VAKBLADWARMTEPOMPEN.NL OKTOBER 2015 WP 17

BODEMENERGIE

uitgelegd voor de eindtemperatuur, dan kan er altijd voldoende vermogen worden geleverd. Bij een ontwerptemperatuur die tussen de start- en eindtemperatuur ligt, is niet gegarandeerd dat het gevraagde vermogen altijd met het bodemenergiesysteem kan worden gehaald. Naarmate de bronnen beter geladen zijn in het ene seizoen, kan de aanvoertemperatuur voor het andere seizoen het langst worden gegarandeerd.

BODEMENERGIE

energiesysteem geen sprake is van een warmteoverschot (dit geldt voor zowel gesloten als open systemen). Indirect wordt daarmee gezegd dat een koudeoverschot wel is toegestaan. De omvang van het koudeoverschot kan bij specifieke installaties wel gelimiteerd worden als het doelmatige gebruik van de bodemenergie daar aanleiding toe geeft. Een warmteoverschot is in de basis uitgesloten, maar hier kan locatiespecifiek een uitzondering op worden gemaakt. Sinds juli 2013 is een energiebalans dus niet altijd meer noodzakelijk.

Uit de praktijkgegevens hieronder zal blijken dat de wetgeving momenteel goed aansluit bij de wijze waarop veel systemen functioneren.

ketel

50°C 400 kWt warmtevraag

Warmtepomp verdamper condensor

40°C T onttrekking bron PC

PC

Koude bron

Warme bron

10°C Warmtepomp verdamper condensor

400 kWt koelvraag

18°C

T onttrekking bron PC

Koude bron

PC

Warme bron

Figuur 1. Schematische weergave van een energiecentrale met een warmtepomp en bodemenergiesysteem, bij warmtelevering en bij koudelevering.

wenste onttrekkingtemperatuur niet alleen kan worden veroorzaakt door de mate van balans, maar ook door het temperatuurniveau waarmee de bodemenergie in het voorafgaande jaar is geladen.

3. WETGEVING & ENERGIEBALANS Sinds 1 juli 2013 is het Wijzigingsbesluit Bodemenergiesystemen van kracht. In dit besluit is de eis opgenomen dat vijf jaar na ingebruikname van het bodem-

Warmtelevering

PRAKTIJK Hoe zit het nu met de energiebalans in de praktijk? Om dit duidelijk te krijgen, zijn in de periode van 2010 tot en met 2014 voor een steekproef van 64 systemen de exploitatiedata op een rijtje gezet. In totaal zijn 251 meetjaren geanalyseerd, verdeeld over drie sectoren: Kantoorpanden (overheidsgebouwen en commercieel vastgoed), Onderwijsinstellingen (basisonderwijs, voortgezet onderwijs, beroepsonderwijs) en Zorginstellingen (ziekenhuizen, geestelijke gezondheidszorg, verpleegtehuizen).

Van deze systemen is de energiebalans in kaart gebracht. De energiebalans is

Koudelevering

T onttrekking bron

Warmtepomp Ketel

Opwekverhouding

T onttrekking bron

Bodemenergie

Warmtepomp Opwekverhouding als koelmachine

°C

kWt

kWt

%

°C

kWt

kWt

%

15

400

0

100

9

400

0

100

14

400

0

100

10

350

50

88

13

400

0

100

11

300

100

75

12

330

70

83

12

250

150

63

11

270

130

68

13

200

200

50

10

200

200

50

14

150

250

38

Tabel 1. Opwekverhouding (verhouding duurzame levering ten opzichte van het totaal geleverde vermogen) voor zowel warmte- als koudelevering). In de laatste twee situaties (onderaan) heeft thermische kortsluiting plaatsgevonden.

18 WP OKTOBER 2015 WWW.VAKBLADWARMTEPOMPEN.NL

BODEMENERGIE

voor het gemak weergegeven met een onbalanspercentage. Een onbalanspercentage van nul procent betekent dat het systeem in balans is, bij een negatief percentage is er een warmteoverschot en bij een positief percentage is er een koudeoverschot in de bodem.

Dit onbalanspercentage is als volgt berekend:

In tabel 2 zijn voor de drie sectoren de resultaten weergegeven. Hierbij is tevens per jaar het aantal graaddagen en koelgraaddagen van het betreffende jaar weergegeven. Een warmteoverschot is met rood weergegeven, koudeoverschot met blauw.

Uit deze gegevens valt een aantal zaken op: 1. De sectoren onderwijs en zorg laten over de afgelopen vijf jaar een duidelijk koudeoverschot zien in de bodem. De kantoorpanden zijn in balans.

2. Het algehele beeld laat een koudeoverschot in de bodem zien. Vaak wordt gesuggereerd dat met name het koude laden een probleem is bij bodemenergiesystemen. Bij de wat oudere bodemenergiesystemen was dit ook zeker het geval, aangezien deze pas bij buitentemperaturen onder circa 4 °C konden gaan laden (bijvoorbeeld via luchtbehandelingskasten en koeltorens). De nieuwere systemen – waar bijna zonder uitzon-

De koude bron van de wko die is aangelegd onder het distributiecentrum van Lidl in Heerenveen.

dering warmtepompen bij zijn toegepast – laten het tegenovergestelde beeld zien.

3. Een jaar met weinig graaddagen en veel koelgraaddagen laat logischerwijs een duidelijk warmteoverschot zien (2014).

EENVOUDIG REALISEERBAAR? De mate van energiebalans in een bodemenergiesysteem is van vele factoren afhankelijk, zoals het klimaat, het gebruik van een pand, de bediening en het ontwerp. Energiebalans lijkt daar-

mee een slecht te beheersen proces te zijn. Een proces dat alleen met intensief monitoren en ‘machinisten’ onder controle is te houden. Bodemenergie wordt daarmee al snel in het hoekje ‘lastig’ geplaatst. Is dat terecht? Of zijn er manieren om energiebalans op een eenvoudige manier te realiseren? In deel 2 van dit artikel, dat in de volgende editie van Vakblad Warmtepompen wordt geplaatst, wordt hier nader op ingegaan.

2010

2011

2012

2013

2014

Graaddagen*1

3.344

2.696

2.943

3.128

2.451

Koel graaddagen*1

376

346

355

383

471

Totaal

Aantal meetjaren Kantoorpanden

168

+7,0%

-6,5%

+1,1%

+7,2%

-8,6%

+0,1%

Onderwijsinstellingen

44

+29,7%

+7,2%

+31,3%

+44,7%

-6,6%

+21,4%

Zorginstellingen

39

+34,3%

+34,4%

+16,7%

+29,9%

+4,5%

+13,4%

Totaal

251

+13,5%

-5,2%

+8,7%

+17,7%

-5,5%

+5,9%

*1 Bron: Lift Energiemonitoring Tabel 2. Onbalanspercentages afgelopen 5 jaar (informatie IF Technology).

WWW.VAKBLADWARMTEPOMPEN.NL OKTOBER 2015 WP 19

VERSATI II Lucht/Water INVERTER Warmtepomp • • • •

8 - 16 kW Verwarmen/Koelen Incl. Hydrobox Watertank 200 /300 liter (optie)

Alternatieve ENERGIE moet betaalbaar zijn!

Gree Airconditioning

Tel: 077-3540341 • www.gree.nl

PROJECT

Punt West:

Luxe resort met duurzame warmte Bij het vakantieresort Punt West gaat ‘high class’ recreatie samen met duurzaamheid en respect voor de natuur. De luxe vakantievilla’s en eilandstudio’s in het park zijn in dat kader onder andere voorzien van lucht/water-warmtepompen.

Warmtepompleverancier Samsung/Ambrava, installateur Delta Techniek en coatingexpert Conpro waren vanaf de start bij het project betrokken: “Vanaf het begin was het voor ons alle drie onbespreekbaar om in te leveren op kwaliteit” TEKST: BAS ROESTENBERG Oasis Parcs Punt-West Hotel & Beachresort is midden in de Zeeuwse Delta gesitueerd, op het puntje van het ZuidHollandse eiland Goeree-Overflakkee.

Het park wordt aangelegd in een baai, omgeven door 150 hectare ongerept natuurgebied dat wordt gekenmerkt door strand- en duingebied. In eerste instantie wilde opdrachtgever DPP Vastgoed Groep op deze locatie een ecohotel in de vorm van hoogbouw realiseren. De architect die hij benaderde wist hem echter te overtuigen van een beter idee. Een hoog gebouw zou de natuurlijke kustomgeving ontsieren en geen recht doen aan de natuurlijke, open uitstraling van het gebied. Uiteindelijk verdween het hoogbouwplan van tafel, om plaats te maken voor een resort met 56 luxe recreatiestudio’s, twintig vrijstaan-

de hotelsuites en daartussenin een multifunctioneel gebouw dat als congresof trouwlocatie dient en een loungebar, restaurant en terras aan het water heeft.

WARMTEPOMPEN Op zich geen nieuw concept, maar er is wel voor een ‘andere’ – met name duurzame – aanpak gekozen. Enerzijds biedt Punt West voorzieningen op een hoog niveau, bedoeld voor de wat beter vermogende eindgebruiker (ter illustratie: een hotelsuite kan buiten het hoogseizoen worden gehuurd vanaf 1.400 euro per week). Anderzijds is de opdrachtgever van het complex er veel aan gelegen een park te realiseren dat door toepassing van natuurlijke materialen wordt ‘opgenomen’ in de natuurlijke omgeving, en dat bovendien zo

De houten omkasting, met daarnaast de buitenunit die normaal onzichtbaar is.

duurzaam mogelijk is.

In het kader van dat laatste aspect kreeg installatiebedrijf Delta Techniek opdracht om onderzoek te doen naar de meest energiezuinige manier om de studio’s en hotelsuites van ruimteverwarming en warmtapwater te voorzien.

Mark Jan Koldijk, directeur van Delta Techniek: “In eerste instantie werd aan een collectieve bodembron gedacht, maar uit berekeningen bleek al snel dat die optie op deze locatie veel te duur zou worden. Daarbij kwam naar voren dat de inzet van lucht/water-warmtepompen het beste alternatief vormt, en bij een vergelijking tussen verschillende systemen bleek de lucht/water-warmtepomp van Samsung het beste te scoren, zowel voor ruimteverwarming als voor tapwaterproductie.”

Hoewel koeling geen nadrukkelijke wens van de opdrachtgever was, heeft Delta Techniek het wel als optie meegenomen in de installatie. “Dat is een mooi voorbeeld van het feit dat de bij dit project betrokken partijen vasthielden aan de wens om in alle opzichten een kwalitatief hoogwaardige installatie te leveren”, vertelt Koldijk. “De budgetten voor dit project waren gelimiteerd, maar zowel voor Ambrava, Conpro als Delta Techniek was het onbespreekbaar om in te leveren op kwaliteit. We waren daar allemaal vast-

WWW.VAKBLADWARMTEPOMPEN.NL OKTOBER 2015 WP 21

PROJECT

besloten in; we zouden het project niet uitvoeren als het tot een uitgeklede installatie zou leiden, of als een extra beschermende coating voor de warmtewisselaar achterwege zou moeten blijven.”

BELGISCHE PRAKTIJKERVARINGDaarbij heeft het zonder meer geholpen dat de drie genoemde partijen in een vroeg stadium bij het project werden betrokken en konden meedenken met de opdrachtgever. Op het voorstel om met lucht/water-warmtepompen te werken werd in eerste instantie bijvoorbeeld wat huiverig gereageerd. De opdrachtgever gaf aan bang te zijn dat de buiten-units voor geluidsoverlast zouden zorgen. Daarnaast waren er de bekende zorgen over het functioneren van deze techniek bij lage buitentemperaturen (de recreatiewoningen zijn particulier eigendom en kunnen dus jaarrond worden gebruikt) en tot slot is er het esthetische aspect. Niet iedereen is immers gecharmeerd van het uiterlijk van een buitenunit, en zeker in een park waarbij fors is geïnvesteerd in de natuurlijke uitstraling van de bebouwing kan dit een issue zijn. Rimme van der Ree, algemeen directeur van Samsungleverancier Ambrava: “Over de winterefficiency van lucht/water-warmtepompen heersen in Nederland vooroordelen die gestoeld zijn op ervaringen uit het inmiddels redelijk verre

De technische ruimte van een hotelsuite, met de warmtepomp, een doorstroomvat voor de vloerverwarming en een buffervat voor warmtapwater.

Het interieur van een van de luxe hotelsuites op Punt West.

verleden. Moderne systemen functioneren prima bij een buitentemperatuur van rond de -10 ºCelsius. Wij nemen twijfelende projectontwikkelaars graag mee naar België, waar men al veel verder is met de toepassing van deze systemen en er ook meer ervaring mee heeft opgedaan. Projectontwikkelaars reageren altijd erg enthousiast op praktijkverhalen van Belgische eindgebruikers waaruit blijkt dat onze lucht/waterwarmtepompen ook in de winter prima functioneren. Ook de opdrachtgever van Punt West raakte hierdoor overtuigd.”

Het besluit werd dus genomen om de vakantiewoningen en hotelsuites op Punt West te verwarmen en koelen met behulp van warmtepompen. Die hebben een vermogen van 10 kilowatt, dat is een overdimensionering met betrekking tot de de compensatie van transmissie verliezen middels vloerverwarming, maar de systemen worden ook gebruikt voor het opwarmen van tapwater. Om dit tapwater binnen een redelijke termijn op temperatuur te brengen is gekozen voor de grotere capaciteit. Van der Ree: “ Om een stabiel werkend verwarmingssysteem met vloerverwarming te krijgen is er in het afgiftesysteem een doorstroomvat gemonteerd. Als er een beperkte verwarmingsvraag is van maar één vloerverwarmingsgroep levert de warmtepomp via dat vat warmte aan in cycli van 20 minuten: hij produceert ongeveer 20 minuten lang warm water, waarna hij afhankelijk van de omstandigheden ook

22 WP OKTOBER 2015 WWW.VAKBLADWARMTEPOMPEN.NL

weer zo’n 20 minuten in rust gaat. Dat zorgt ervoor dat de installatie veel rustiger draait dan als hij voortdurend in en uit moet schakelen”.

Hierdoor worden de rendementen aanzienlijk hoger en wordt bovendien de levensduur van de installatie ook nog eens vergroot.

OMKASTING Het vooroordeel over het ‘matig’ functioneren van lucht/water-warmtepompen in strengere winters is uit de weg geruimd, maar bij Punt West speelden nog twee issues. Dat de buitenunits van de warmtepompen geluid produceren en geen overdreven charmant uiterlijk hebben, is immers nauwelijks te weerleggen. Beide problemen zijn bij Punt West echter opgelost met een en dezelfde oplossing: een geluidwerende

Iedere woning is voorzien van een MWRWH00 wandbediening voor klimaatregeling (temperatuur, uitblaasrichting, timer, enzovoort).

Het terras van een hotelsuite op Punt West.

omkasting. Van der Ree: “Speciaal voor dit project is een omkasting van duurzaam hardhout ontwikkeld die qua stijl perfect aansluit bij de vormgeving van de panden. Die kasten maken in esthetisch opzicht gewoon deel uit van de bebouwing; ze vallen niet op en wie niet beter weet zal nooit vermoeden dat ze de buiten-unit van een warmtepomp afdekken. Daarmee is het stijlprobleem opgelost, maar die omkasting biedt nog twee andere belangrijke voordelen: het geluid van de units wordt weggedempt én hij beschermt de unit tegen inwaaiend zand; een issue dat zeker niet onbelangrijk is in deze omgeving.” Bij het ontwerp van de bekasting moest Ambrava uiteraard rekening houden met luchtstromen, en voorkomen dat uitgeblazen lucht weer terugslaat op de condensor. De binnenkant van de kasten is daarom voorzien van een V-vormig profiel, zodat lucht vanuit de buitenunit naar de zijkanten wordt weggeblazen en er geen luchtkortsluiting ontstaat. Daarbij gaat het om een speciaal voor dit project ontworpen profiel, maar Ambrava biedt inmiddels ook standaard omkastingen aan voor haar buitenunits. Deze standaardkasten zijn gemaakt van aluminium; eindgebruikers hebben daarbij de optie ze van een eigen print te laten voorzien.

schadelijke invloeden uit de buitenlucht; en dat geldt zeker op deze locatie in de duinen van Schouwen-Duiveland. Zonder extra beschermende maatregelen zouden de condensors geen lang leven zijn beschoren, legt Timon Bol uit. Hij werkt voor Conpro, dat als specialist in het coaten van klimaatinstallaties is betrokken bij de realisatie van Punt West.

“De condensors in buitenunits zijn weliswaar voorzien van een precoating, maar als je het daar bij laat, worden de aluminium onderdelen binnen een paar maanden aangetast”, vertelt hij. “Het is een gebied waarin zand, water en zout vrij spel hebben; de precoating wordt eraf geschuurd door het zand, waarna het aluminium wordt aangetast door zoutkristallen en er elektrolyse optreedt.

Dat proces leidt op den duur tot ernstige corrosie en dat heeft invloed op het functioneren, maar ook op de levensduur van de warmtewisselaar. Zeker in een omgeving als deze, waarin wind,

TEVREDEN De drie partijen blikken met grote tevredenheid terug op de manier waarop is samengewerkt bij dit project. “Het is fantastisch om een bijdrage te kunnen leveren aan zo’n bijzonder en in verschillende opzichten uniek te noemen resort”, aldus Mark Jan Koldijk van Delta Techniek. “Zowel Ambrava en Conpro als wijzelf waren vastbesloten om de hoogst mogelijke installatiekwaliteit na te streven. Als je vanuit die basis samenwerkt kun je tot hele mooie dingen komen. Het is erg fijn dat we daar ook waardering voor krijgen vanuit de opdrachtgever.”

Terwijl een groot deel van de recreatiewoningen inmiddels is verkocht, de loungeclub afgelopen zomer topdagen kende en ook de hotelkamers- en suites al worden verhuurd, wordt binnenkort aan de laatste fase van het park gestart.

De officiële opening van Punt West vindt in de lente van 2016 plaats. WP

COATING Dat de omkasting inwaaiend zand tegenhoudt, betekent niet dat de buitenunits volledig zijn beschermd tegen

WWW.VAKBLADWARMTEPOMPEN.NL OKTOBER 2015 WP 23

PROJECT

zand en zoutkristallen vrij spel hebben, is het heel belangrijk om een speciale coating toe te passen.” Voor het coaten van de buitenunits ‘volgde’ Conpro het tempo van het bouwproces: “Om de continuiteit van het hele traject te waarborgen, was het van belang dat we onze werkzaamheden afstemden op die van de installateur. We kregen steeds een paar units in onze werkplaats; die werden uit elkaar gehaald en schoongewassen, de warmtewisselaar werd behandeld met een vetoplosser en daarna werden er vijf coatinglagen op aangebracht. De kunststof omkasting van de buitenunit heeft een standaard-epoxycoating. Ook dat is een aandachtspunt, maar wel met veel minder prioriteit. Uiteindelijk is het veel eenvoudiger en goedkoper om die behuizing te vervangen, dan de wisselaar.”

De ArtStyle HTS-warmtepomp van Remko.

Stulz Groep distribueert warmtepompen Remko Stulz is in Nederland vooral bekend als leverancier van datacenterkoeling, Carelluchtbevochtiging en de airconditioningsystemen van Mitsubishi Heavy Industries. Stulz Groep B.V. – het Nederlandse bedrijf dat onder de Duitse Stulz-holding valt – heeft onlangs ook een overeenkomst getekend voor het exclusieve importeurschap van de Duitse warmtepompfabrikant Remko.

TEKST: BAS ROESTENBERG Bij de samenwerking met Remko is volgens Carlo Brouwer, CEO van Stulz Groep, eigenlijk sprake van een toevalstreffer. Bij Stulz was men zich ervan bewust dat de vraag naar lucht/waterwarmtepompen de komende jaren zal toenemen. Tijdens de ISH-beurs in Frankfurt leidde dat inzicht ook tot concrete actie: “Ik kwam samen met twee collega’s op de ISH de stand van Remko tegen, waar hun lucht/water-warmtepompen werden gedemonstreerd. We waren direct enthousiast over die systemen. Toen vervolgens bleek dat Remko

geen Nederlandse importeur had, werd het nog interessanter. We hebben onderzocht of we deze systemen in Nederland kunnen positioneren, en uiteindelijk heeft dat geresulteerd in een overeenkomst met Remko.”

MARKT Voordat hij het contract met Remko tekende, heeft Brouwer overleg gevoerd met de Duitse holding waar Stulz Groep onder valt. “Op zich hoef ik geen toestemming voor een nieuw importeurschap te vragen, maar het is goed om

24 WP OKTOBER 2015 WWW.VAKBLADWARMTEPOMPEN.NL

een en ander af te stemmen. Dat werkt prettiger en je voorkomt misverstanden”, aldus Brouwer. Uit dat overleg kon hij ook een interessante conclusie trekken: de Duitse markt steekt heel anders in elkaar dan de Nederlandse. In Duitsland zijn koeling en verwarming gescheiden; installateurs die zijn gespecialiseerd in airconditioning werken niet aan verwarmingsinstallaties, en andersom. Brouwer: “In de Nederlandse markt werkt het heel anders. Airconditioning, centrale verwarming, koeltechniek: bedrijven pakken gewoon alles aan. Die

TWEE PRODUCTLIJNEN De warmtepompen worden aangeboden in twee lijnen: de ArtStyle HTS en de WKF, beide geschikt voor zowel verwarming (bij -20°C tot 35°C) als koeling (bij 15°C tot 45°C) en standaard voorzien van Smart-Controlregeling - waarover zo iets meer. De WKF zou kunnen worden beschouwd als de ‘standaard’versie, al dan niet voorzien van een ingebouwd 300liter-buffervat en leverbaar in vermogens van 4 tot 18 kilowatt. “Een compact en zeer degelijk apparaat”, aldus Carlo Brouwer, en behalve als ‘los systeem’ ook leverbaar in verschillende pakketten waar bijvoorbeeld installatiematerialen, lekbakken, ventielen en aanverwante zaken standaard in zijn opgenomen. Doel hiervan is dat de installateur kan kiezen welke onderdelen hij direct mee wil bestellen.

De HTS, beschikbaar in vermogens van 1 tot 23 kilowatt, heeft volgens Brouwer unieke eigenschappen. “Warmtepompen hebben als nadeel dat de buitendelen geluid maken”, vertelt hij. “Nederland is dichtbebouwd en geluid is al snel een issue. Remko heeft daar een oplossing voor bedacht. Bij ‘gewone’ warmtepompen zit de compressor in het buitendeel, maar bij de HTS is hij in het binnendeel verwerkt. Het buitendeel van de HTS, dat zo stijlvol is vormgegeven dat je het niet als buitendeel herkent, herbergt alleen een condensor met een stille ventilator, zodat het geluidsniveau zeer laag is. De investeringskosten van dit apparaat zijn een stuk hoger, maar het effect mag er zijn.

Ik heb zelf met mijn iPhone erboven gehangen om het geluid op te nemen; die opnamen zijn leeg omdat dit buitendeel simpelweg te stil is. Om te voorkomen dat het binnendeel, waar de traploze compressor in zit, de geluids-

overlast overneemt die je anders buiten zou hebben, heeft dat binnendeel een behuizing van extra dik materiaal; ook dat deel hoor je nagenoeg niet.”

SOLARPAKKETTEN Stulz levert ook solarpakketten met twee of vier zonnecollectoren die kunnen worden gekoppeld aan de warmtepomp. In de eerder genoemde ‘Smart Control’-regeling van de warmtepomp is een schakeling geïntegreerd die er automatisch voor zorgt dat de zonnecollectoren – als ze voldoende vermogen leveren – de warmwaterbereiding verzorgen. De warmtepomp kan zich daardoor volledig op ruimteverwarming richten. Via SmartControl kan verder worden ingesteld dat de warmtepomp gebruikmaakt van eigen pv-stroom, er kan tijdprogrammering worden ingevoerd en er kunnen twee mengcircuits en een niet-gemengd warmtecircuit worden ingesteld. De regeling is bovendien zo ontworpen dat de warmtepompen zijn voorbereid voor opname in een smart grid.

Nu de overeenkomst met Remko volledig rond is en er afspraken zijn gemaakt over service en de beschikbaarheid van onderdelen, richt Stulz zich op de vermarketing van de warmtepompen. Car-

MARKT

gedachte bood een interessant perspectief. Aan de airco-kant hebben we via Mitsubishi Heavy Industries al een compleet relatiebestand waarbinnen we de lucht/water-warmtepompen kunnen aanbieden. Dat scheelt investeringen, zowel financieel als in menskracht.” Een andere overweging die meetelde bij het besluit om Remko-importeur te worden, is volgens Brouwer dat de warmtepompen goed aansluiten bij de andere producten die Stulz Groep levert: “Lucht/ warmtepompen zijn een prima aanvulling op de comfort- en precisie-airconditioning van MHI.”

Carlo Brouwer, CEO van Stulz Groep B.V.

lo Brouwer: “We staan op een aantal beurzen, zoals de Energiebeurs en komend jaar de VSK. Verder plaatsen we van beide warmtepomptypen werkende demomodellen in onze showroom in Amstelveen, en we gaan events organiseren om de installateurs bekend te maken met het merk en de technologie. Natuurlijk is het spannend om een nieuw merk in de markt te zetten. Maar met de kwaliteit en opties die Remko biedt, hebben we er alle vertrouwen in dat dit een succes kan worden.” WP

Warmtepomp-configurator Op de website van Remko (www.remko.de) kunnen eindgebruikers en installateurs gebruikmaken van verschillende tools, bijvoorbeeld om het hydraulisch schema op te halen dat het best bij een bepaalde situatie past. Daarnaast heeft Remko een open toegankelijke ‘configurator’. Door op de website http://wpkonfigurator.remko.de gebruikers- en gebouwgegevens in te vullen, wordt de meest optimale (Remko-)installatie doorberekend en getoond.

De WKF-compact warmtepomp van Remko.

WWW.VAKBLADWARMTEPOMPEN.NL OKTOBER 2015 WP 25

De Itho Daalderop water/water warmtepomp heeft een geclassiďŹ ceerd A++ label en is dĂŠ energiezuinige oplossing voor de transitie naar een duurzame energievoorziening. De WPU is een belangrijk onderdeel van nul-op-de-meter-concepten en een inke stap richting EPC 0. De nieuwste, vierde generatie met bodemlus onderscheidt zich met nieuwe ontwikkelingen zoals de opname van pompen met een gelijkstroommotor en de standaard integratie van een monitoringsfunctionaliteit.

De toepassingen zijn eindeloos, inclusief oplossingen voor renovatie, nieuw- en hoogbouw en collectieve systemen. De toestellen combineren te allen tijde een laag energieverbruik met hoge energieprestaties en een hoog tapwatercomfort, in alle tapklassen en ook in combinatie met een lage aanvoertemperatuur. Met een installed base van 6000 warmtepompen die real time gemonitord worden is Itho Daalderop bovendien in staat om prestatiegaranties af te geven. Dat maakt onze warmtepompen een goede bodem voor de toekomst.

verwarming

tapwater

Itho Daalderop Waterpomp WPU

Het hart van nul-op-de-meter A++ A

- Hoog rendement onafhankelijk van buitentemperatuur - Geluidsarm - Passieve koeling - Realtime monitoring 6000 warmtepompen

Kijk voor meer informatie op: www.ithodaalderop.nl

Het failliet van Warmtemeters in appartementen ‘Warmtemeters’ zorgen voor een eerlijke verdeling van kosten in gebouwen met meerdere woningen en een centrale installatie, zo is de gedachte. Door de stookkosten niet langer te verdelen over het aantal appartementen maar iedere woning van individuele bemetering te voorzien, stimuleer je energiezuinigheid en zorg je ervoor dat bewoners niet meebetalen aan de verwarming van hun minder zuinige buren. Dat is althans de gedachte.

TEKST: WIM VAN DEN BOGERD (DIRECTEUR KLIMAATGARANT)

Warmtemeting is inmiddels veranderd van metertjes op de radiatoren, die minder nauwkeurig meten en voor de gek gehouden konden worden, naar meters in de meterkast met een nauwkeurig en geijkt telwerk. Nu in de Warmtewet de warmtemeting onderstreept wordt en de tarieven zijn gereguleerd, lijkt warmtemeting met Gigajoule-meters een feit. Toch zorgt de voortschrijdende verbetering van isola-

tie ervoor dat warmtemeting helemaal niet zo logisch meer is als het lijkt; een stelling die ik in dit artikel zal onderbouwen.

VERBRUIK IN APPARTEMENTEN In de zeventiger jaren werd het verbruik van een appartement vooral bepaald door het verlies aan warmte door de gevel. Dubbelglas was van een matige kwaliteit, met een Uw van 2,7 of min-

28 WP OKTOBER 2015 WWW.VAKBLADWARMTEPOMPEN.NL

der, de gevels waren allesbehalve luchtdicht en isolatie van dichte geveldelen minimaal. Hoe anders is dit nu: Dubbelglas haalt nu standaard een Uw van 1,1 en in combinatie met de wettelijk voorgeschreven kozijnkwaliteit haalt het complete raam een Uwaarde van 1,4.

De isolatiewaarde van dichte delen gaat standaard in de richting van Rc = 5,0 en een luchtdichtheid van 0,4 dm³/s/m² wordt vrijwel overal gehaald.

warmen mee). Het verlies door een scheidingsmuur van 30 m² kan dus nooit 660 Watt zijn, zoals ISSO 51 berekent. Bij een buitentemperatuur van -10°C kan zo maar 50 procent van de energie weglekken naar de buren die hun woning niet verwarmen. Bij een buitentemperatuur van 5°C is het nog erger, omdat dan het verlies door de eigen gevel daalt naar 750 Watt en er relatief nog meer warmte naar de buren kan weglekken.

VAN THEORIE NAAR PRAKTIJK Bovenstaande theorie verklaart veel problemen in de praktijk. In een appartementencomplex in Amsterdam, opgeleverd in 2010, kregen bewoners zeer hoge energierekeningen, ondanks een goed geïsoleerde gevel en goed werkend warmtepompsysteem. Door de crisis bleek slechts 30 procent van de woningen verkocht. De wel verkochte woningen hadden zoveel verlies naar de leegstaande woningen, dat ze in feite het gehele gebouw op temperatuur hielden. Om het gat tussen theorie en praktijk te dichten, is Itho Daalderop in 2007 met een groot project gestart om al haar apparatuur te voorzien van monitoring. Inmiddels worden 5.500 woningen, waaronder 60 procent appartementen, online gevolgd en gemeten.

Bovenstaande theorie wordt door de metingen volledig gestaafd. Als wordt gekeken naar de energiegebruiken in een willekeurige week in een groot appartementencomplex, lopen ze uiteen tussen 5 en 50 kWh voor tapwater, CV

Het warmteverlies van een appartement wordt nauwelijks bepaald door het eigen gedrag, maar vooral door het gedrag van de buren.

en kloeling. De grote verschillen zitten met name in het verbruik voor CV. Door ook de thermostaatinstelling van dezelfde woningen erbij te betrekken, wordt duidelijk dat de temperatuur bij de buren beslist geen 10°C lager behoeft te zijn om tot extreme verschillen in verbruiken te komen. Het verschil tussen de hoogste en laagste thermostaatsetting in dit complex is slechts 5 graden. Dit leidt tot een verschil in energierekening van factor 10, en dat nog inclusief tapwaterverbruik! Er zijn zelfs diverse appartementen die in het geheel geen verbruik voor verwarming hebben gehad. Overigens is bovenstaand voorbeeld synoniem voor alle nieuwbouwappartementen-complexen die tot 1 januari van dit jaar zijn gerealiseerd met een epc van 0,6 en lager.

We kunnen op basis van metingen de stelling van Milieu Centraal, dat het 1 graad lager instellen van de thermostaat 5 procent energie spaart, voor dit soort gebouwen gerust naar het land der fabelen verwijzen.

Conclusie 1: Het warmteverlies van een appartement wordt nauwelijks bepaald door het eigen gedrag, maar vooral door het gedrag van de buren.

‘KNUFFELMUREN’ Is warmtemeting en afrekenen van het Gigajoule-gebruik dan wel de juiste methode? Met de genoemde metingen is aangetoond dat in een modern, zeer goed geïsoleerd gebouw, de bewoners met elkaar het gebouw op temperatuur houden. Het lager of hoger zetten van de thermostaat door 1 bewoner heeft slechts marginaal effect op het energiegebruik van het gebouw, maar is van grote invloed op de onderlinge verhoudingen in energiekosten tussen bewoners. Iedereen kent inmiddels de verhalen van de jongeren die de thermostaat op 18 graden zetten en niets hoeven af te rekenen omdat de buren hen met gratis warmte subsidiëren. Leuke quote van een jongere op internet: “Ik heb twee oudjes als buren. Die zorgen voor twee warme knuffelmuren!”

Het afrekenen met een Gigajoule-meter is in moderne appartementsgebouwen dus een oneerlijke en bijna asociale manier van energiekostenverrekening. Inmiddels zijn er talloze nieuwbouwcomplexen waar bewoners klagen over extreme energierekeningen. Degenen die vrijwel niets betalen blijven natuur-

WWW.VAKBLADWARMTEPOMPEN.NL OKTOBER 2015 WP 29

WARMTEMETERS

Dit betekent voor een tussenappartement van +/- 80 m² met een geveloppervlak van 50 m² een verlies door de gevel van +/- 1.500 Watt. Toch wordt in appartementen een veel groter vermogen opgesteld dan deze 1.500 Watt.

Om het vermogen te berekenen, wordt de ISSO 51-berekeningsmethode toegepast. Hierin wordt niet alleen gekeken naar de gevel, maar ook naar het potentiële verlies naar de buren. Men kan verschillende zekerheidsklasses kiezen. Het is in theorie mogelijk dat bij een tussenappartement alle omliggende appartementen een temperatuur hebben van 10°C. In dit voorbeeld is het oppervlak van vloer en plafond 160 m² en van de muren, grenzend aan de buren, 60 m². Deze scheidingsoppervlakten hebben een Uw van +/- 2,3.

Deze waarde is veel slechter dan die van de buitenmuren, en zelfs slechter dan die van het dubbelglas.

Door het grote oppervlak en de lage isolatiewaarde is het potentiële verlies naar de buren veel groter dan het verlies door de gevel. Indien alle naburige appartementen op 10 graden zouden staan is het verlies theoretisch 220 m² x 22 Watt/m² = 4840 Watt. Toch schiet in deze berekening de ISSO 51-methode schromelijk tekort. Het verlies naar de buren kan namelijk nooit groter zijn dan de buren op hun beurt door de gevel verliezen. Bij de theoretische 10 graden is dit verlies al geen 1.500 Watt, maar 1.000 Watt, waarvan beide buren max.

500 Watt voor hun rekening nemen (want ook onder- en bovenburen ver-

WARMTEMETERS Bij appartementencomplexen is het potentiële warmteverlies naar de buren veel groter dan het warmteverlies door de gevel.

lijk muisstil. Gigajoulemeting zou te verdedigen zijn als het meten van warmteverlies of -winst naar de buren met een Gigajoulemeter meetbaar zou zijn, maar dat is helaas een illusie.

Er moet dus voor worden gepleit om deze manier van afrekenen af te schaffen. In appartementcomplexen zou het veel correcter zijn om de gezamenlijke verwarmingskosten te verrekenen op basis van een prijs per m² woonoppervlak. Daarmee wordt wel de deur opengezet voor de discussie of bewoners met een hoek- of dakappartement in dat geval bevoordeeld worden. In mijn optiek is dit niet het geval, omdat men met elkaar verantwoordelijk is om het gebouw te verwarmen en het verlies door de gezamenlijke schil te dekken.

Het feit dat 1 bewoner opdraait voor het verlies door het dak waar alle onderliggende bewoners ook profijt van hebben, is even onrechtvaardig als het dekken van het verlies naar de buren.

Conclusie 2: Afrekening in goed geïsoleerde appartementsgebouwen dient plaats te vinden op basis van m² i.p.v. op basis van Gigajoules via een eigen meter.

Overigens geldt het bovenstaande niet voor tapwatergebruik. Hier blijft de bewoner wel verantwoordelijk voor zijn eigen gebruik en de daarbij horende kosten. Iedereen zal hiervan de redelijkheid inzien.

KOSTENBESPARING Wat zijn de gevolgen als een appartementencomplex zonder warmtemeters wordt opgeleverd?

Allereerst is er een forse kostenbesparing bij de bouw. Momenteel worden

Dubbelglas haalt nu standaard een Uw van 1,1 en in combinatie met de wettelijk voorgeschreven kozijnkwaliteit haalt het complete raam een Uwaarde van 1,4.

30 WP OKTOBER 2015 WWW.VAKBLADWARMTEPOMPEN.NL

men over dit onderwerp heeft gesteggeld is de wet door de realiteit achterhaald en is het middel bij goed geĂŻsoleerde appartementen veel erger dan de kwaal. Men moet wel erg creatief zijn om in het gratis meeliften met de buren of in het verwarmen van meerdere appartementen via de eigen GJ-meter nog enige bescherming van de consument te kunnen ontdekken. Een ijzeren wurggreep lijkt dichter bij de werkelijkheid te liggen. De politiek heeft teveel geluisterd naar de energieleveranciers en zich niet gerealiseerd hoe de werkelijkheid in elkaar zit. Bovendien heeft men gekozen voor het minutieus bepalen van het Gigajouletarief, terwijl de consument in een appartementencomplex vrijwel geen invloed heeft op het aantal Gigajoules dat hij voor verwarming verbruikt.

Conclusie 3: Afrekenen van energie in moderne appartementen via Gigajoules is de verkeerde en een veel te dure methode. Afrekening op basis van m2 doet meer recht aan de praktijk en het solidariteitsbeginsel. De politiek zou zich moeten beraden over de vraag wiens belang nu eigenlijk met de warmtewet wordt gediend.

In veel gevallen zijn er goede alternatieven te bedenken voor dit onrechtvaardige systeem. De oplossing is echter veelvormig en moet worden toegesneden op de situatie. Klimaatgarant maakt zich graag sterk voor goede en rechtvaardige oplossingen, en heeft een oplossing uitgewerkt die aan bovenstaande bezwaren tegemoet komt. WP

$ " "

! # # " " %

& ! & $$$ !

WWW.VAKBLADWARMTEPOMPEN.NL OKTOBER 2015 WP 31

WARMTEMETERS

veel complexen, vooral bij stadsverwarming, voorzien van aeversets met dure warmtemeters. Bij doorberekening op basis van m² kan volstaan worden met 1 grote meter bij de ingang van het complex. Ook kunnen de hoge kosten voor het uitlezen van meters en doorbelasten van kosten aan bewoners vervallen.

Daarnaast laat deze andere denkwijze geheel andere installaties toe, die meer op kosten voor de bewoners worden ontworpen dan op opbrengsten voor de energie-exploitatiebedrijven. Laat de warmtewet een andere afrekenmethode toe? Hierop kan geen eenduidig ja of nee worden geantwoord. Onder bepaalde omstandigheden laat de wet wel een andere manier van verrekenen toe. Het grote dilemma is dat de warmtewet als doel had de consument te beschermen, maar door de vele jaren dat

‘Warmtepomp betere investering dan dikkere schil’ De huidige isolatie-eisen voor nieuwbouw geven de meest kosteneffectieve woning, zo blijkt uit onderzoek van isolatieproducent Isover. Dikkere isolatie heeft dan ook nauwelijks zin. In combinatie met een lucht/water-warmtepomp ontstaat een toekomstbestendige woning die met extra pv-panelen eenvoudig energieneutraal is te maken.

TEKST: RICHARD MOOI

Adviesbureau DGMR heeft in opdracht van isolatieproducent Isover, onderdeel van Saint-Gobain, voor diverse woningtypen de investeringskosten voor nieuwbouwhuizen op een rijtje gezet.

Uitgangspunt is daarbij de huidige EPC-eis van 0,4 die sinds 1 januari van kracht is en dus steeds vaker op het bordje van ontwerpers en installatie-adviseurs terechtkomt. Hamvraag werd ‘Wat is nu de beste keuze?’ De uitkomsten van het DGMR-onderzoek werden in juni gepresenteerd tijdens een webinar van vakblad Bouwwereld, waarbij adviseur René van der Loos de keuzemogelijkheden toelichtte.

ALL-ELECTRIC “We hebben gekeken naar de kosten van de verschillende concepten die je kunt toepassen voor een EPC van 0,4 op basis van kostenkengetallen, en ook bewonerscomfort telde daarbij mee”,

aldus Van der Loos. In het onderzoek is onderscheid gemaakt in twee toe te passen principes: een basisconcept met een gasketel, en een all-electricconcept met een lucht/water-warmtepomp. De tweede, initieel duurdere variant met all-electric-verwarming erbij, geeft echt meerwaarde, vindt Van der Loos: “Daarmee ben je uiteindelijk klaar voor een nulenergiewoning; er is geen gasaansluiting meer.” Uitgangspunt van het onderzoek waren naast de huidige isolatie-eisen volgens het Bouwbesluit ook een goede aanpak van koudebruggen en verlaagde infiltratie. Voor die zogenaamde Qv10waarde is 0,4 aangehouden. “Je wilt de oncontroleerbare ventilatie zoveel mogelijk terugbrengen, zodat je zo min mogelijk energieverliezen hebt. Het realiseren van een verbeterde luchtdichtheid is in de praktijk goed haalbaar.”

32 WP OKTOBER 2015 WWW.VAKBLADWARMTEPOMPEN.NL

DRIELAAGS GLAS Het onderzoek heeft voor alle vier de zogenaamde referentiewoningen van SenterNovem (twee-onder-een-kapwoning, appartement, rijwoning en vrijstaand huis) steeds tot twee energieconcepten geleid; gas en all-electric. Bij de referentiewoning met gasketel is gekozen voor hoogtemperatuur-radiatoren, een ventilatiesysteem met natuurlijke toevoer en mechanische afzuiging op basis van CO2 per verblijfsruimte (systeem C4c). Voor tapwater is gebruikgemaakt van een douchewaterWTW (DWTW). Om de EPC van 0,4 rond te krijgen, is voor een rijtjeswoning 4 m2 aan zonnepanelen nodig. Dat levert een gebruik op van 614 m3 aan gas en 1.000 kWh aan elektra voor de gebouwgebonden installaties. Daar gaat de 500 kWh van de pv-panelen vanaf, zodat er een gebouwgebonden stroomgebruik van 500 kWh over blijft.

Tussenwoning

Hoekwoning

Vrijstaande woning

Appartementen

Concept 1

€ 40.500

€ 45.000

€ 68.000

€ 34.500

Concept 3

€ 42.000

€ 46.500

€ 70.500

nb

Concept 9

€ 48.000

€ 52.500

€ 77.000

€ 44.500

Concept 10

€ 47.500

€ 51.500

€ 76.500

nb

Bron: DGMR

de gasketel, maar dat is geen groot verschil, vindt hij. “Met een warmtepomp kun je gemakkelijker naar energienul. Je kunt het zelf opwekken.” Bovendien is het bij een all-electric-concept straks veel gemakkelijker om lokale duurzame energie te gebruiken. en een ander voordeel is dat je kunt koelen en de woning een behaaglijk comfort kunt geven. De iets hogere elektrakosten geven overigens een vertekend beeld. De woning krijgt geen gasaansluiting; de aansluitkosten verdwijnen dus. Daarnaast is er ook geen vastrecht verschuldigd, zodat het prijsverschil tussen gas en elektra nagenoeg verdwijnt of mogelijk zelfs positief uitpakt.

DETAILLERING Dat Isover juist het onderzoek naar bui-

Bij gebruik van een warmtepomp blijken de isolatie-eisen uit het huidige bouwbesluit het kosteneffectief optimum om tot een energieneutrale woning te komen.

ten brengt waarbij gekozen is voor isolatiewaarden volgens de eisen uit het Bouwbesluit, is opmerkelijk. Je zou denken dat een producent van glaswoldekens juist belang heeft bij een zo dik mogelijke isolatielaag. Maar volgens Ivo van Rooy van Saint-Gobain Isover levert een hogere Rc-waarde nauwelijks meer energiebesparing op. In zijn rekenvoorbeeld verdubbelde hij voor een rijtjeshuis de Rc-waarde voor de muur van 4,5 (huidige eis) naar 8,0 (minimum-eis passiefhuis). “Het effect vlakt enorm af.

De besparing bij een Rc van 4,0 naar 8,0 voor de gevel bedraagt 65 m3 gas per jaar. Dat staat gelijk aan 650 kWh. Bij gebruik van een warmtepomp kom je uit op 160 kWh, een vermogen dat kan worden opgewekt met een zonnepaneel van nog geen 200 euro.” Die kleine meerinvestering in één pv-paneel staat in schril contrast met de extra meerkosten die samenhangen met de verdubbeling van de spouwmuurisolatie. Een kleine isolatieverhoging van diezelfde buitenmuur, van Rc 4,5 naar 5,0, is in de EPC niet eens meetbaar; omgerekend naar energiekosten levert het een besparing op van 22 cent per maand. Volgens Isover zijn de huidige eisen uit het Bouwbesluit een prima optimum voor de komende jaren en heeft een dikkere isolatielaag geen zin. Maar: “In de schil is nog wel winst te halen”, aldus Van Rooy. Hij pleit voor het aanpakken van de lineaire warmteverliezen, oftewel koudebruggen. “Detaillering zal steeds belangrijker worden. Daar zijn nog stappen mee te maken in de EPC, en dat geldt ook voor luchtdicht bouwen.” Ook zijn door DGMR de kosten van de verschillende woningconcepten in kaart gebracht op basis van kostenkentallen. Daaruit blijkt dat een lucht/water-warmtepomp in alle woningtypen een meerinvestering vergt van zo’n 5.000 tot 7.000 euro ten opzichte van een gasketel. WP

WWW.VAKBLADWARMTEPOMPEN.NL OKTOBER 2015 WP 33

EPC-WAARDE

De variabele energiekosten voor gas en elektra bedragen uiteindelijk 517 euro per jaar.

De all-electric-woning krijgt in het onderzoek van DGMR een lucht/waterwarmtepomp met vloerverwarming.

“Een gesloten bron is niet overal toepasbaar en heeft veel hogere investeringskosten. De lucht/water-warmtepomp is als effectief energieconcept een prima alternatief”, stelt René van der Loos. Wel is drielaags glas in de berekening meegenomen. “Dat hebben we gedaan omdat we uitgaan van een laagtemperatuurconcept. Stralingswarmte bij grote glasoppervlakten leidt eerder tot koudeval.” Om dezelfde reden is balansventilatie met warmteterugwinning toegepast (systeem D): “Als je in een woning met LTV-roosters toepast krijg je koudeval en tochtklachten.” Tenslotte is nog 8 m2 aan pv nodig om de woning op een EPC van 0,4 te krijgen. Het gebouwgebonden elektraverbruik is een stuk hoger, namelijk 3879 kWh. Daar gaat de opbrengst van de pv-panelen (1.071 kWh) vanaf, wat resulteert in een energierekening van 618 euro. In de rijtjeswoning met allelectric-verwarming liggen de jaarlijkse energiekosten voor verwarming en tapwater zo’n honderd euro hoger dan met

Vakbeurs Energie 2015

Veel belangstelling voor warmtepompen Op 6, 7 en 8 oktober vond in de Brabanthallen Den Bosch de Vakbeurs Energie plaats. Hoewel alles erop wijst dat de doelstellingen uit het EnergieAkkoord niet zullen worden gehaald, hing op de beursvloer een veel positievere stemming dan tijdens eerdere edities. Standhouders waren erg tevreden over de serieuze interesse van bezoekers, die bovendien opvallend veel belangstelling toonden voor warmtepomptechnologie.

TEKST: BAS ROESTENBERG Op de laatste dag van Vakbeurs Energie kwamen de eerste cijfers van de Nationale Energieverkenning (NEV) 2015 naar buiten. Terwijl deze ‘tussenevaluatie’ van de realisatie van het Energieakkoord vooral negatief getinte reacties opriep, was de stemming tijdens de drie beursdagen juist opmerkelijk positief. Het belang van daadwerkelijke actie om de energietransitie in goede banen te leiden, liep als een rode draad door het uitgebreide programma van activiteiten.

ENERGIETRANSITIE Het was voor het eerst dat Vakbeurs Energie en Ecomobiel tegelijkertijd

plaats vonden. “Dit is niet alleen van toegevoegde waarde richting de vakbezoeker, maar ook een logische stap om de energietransitie naar een hoger plan te tillen”, aldus beursmanager Wendy van de Geijn van organisator 54events. “Opwekking van duurzame energie, slimme mobiliteit en besparingen in zowel industrie als de gebouwde omgeving kun je niet los van elkaar zien. Om de energietransitie te laten slagen, zullen we op al deze gebieden moeten versnellen en nóg beter met elkaar moeten samenwerken. Door Ecomobiel en de Vakbeurs Energie tegelijkertijd plaats te laten vinden, hopen we een bijdrage te leveren aan meer en

34 WP OKTOBER 2015 WWW.VAKBLADWARMTEPOMPEN.NL

betere verbindingen. Uiteindelijk is en blijft de energietransitie toch mensenwerk.”

SAMENWERKING Uit de reacties van bezoekers en deelnemers bleek dat het gezamenlijk plaatsvinden van beide vakbeurzen inderdaad een goede keuze is. Expert op het gebied van elektrische stadsdistributie en deelnemer aan Ecomobiel EMOSS vertelt enthousiast dat praktisch alle gemeenten op de stand zijn langs geweest. “Je merkt dat bezoekers op zoek zijn naar wat er speelt in de markt. Niet alleen wat mobiliteit betreft, maar ook ten aanzien van bijvoor-

VAKBEURS ENERGIE

beeld zonne-energie, wet & regelgeving en de verduurzaming van gebouwen.” Bezoeker Bernlef de Vries - directeur van Bouwbedrijf Vink Bouw – beaamt dit. “Voor mij is de Brabanthallen deze dagen een soort van onestop-shop. Ik doe inspiratie op voor onze eigen bouwprojecten, maar heb ook al ideeën opgedaan voor het leasen van een groen wagenpark. Daarnaast heb ik door een aantal sessies in de Thema Theaters mijn kennis in het algemeen verbreed.”

KENNISUITWISSELING De zeven Thema Theaters op de beursvloer maakten deel uit van het programma van seminars, lezingen, workshops en congressen dat organisator 54events samen met partner F&B (specialisten in energie en milieu) had opgesteld. Aan het programma werkten tal van partners en branche- en beroepsverenigingen mee, zoals FME, de Rijksoverheid, het Nederlands Platform Warmtepompen, SmartGridsNL, NKL, de Nederlandse Wind Energie Associatie (NWEA) en Provincie Noord-Brabant, met als resultaat een gevarieerd programma. Ook Top Team Energie

Warmtepompen Innovatieroute: Ronnie Wegter, sales area manager bij Remko Warmtepompen, geeft uitleg over de WKF- HTS-warmtepompen van dit Duitse merk, dat sinds kort door Stulz wordt geïmporteerd in Nederland.

was goed vertegenwoordigd; zo verzorgde boegbeeld Manon Janssen de opening. “Om de energietransitie te versnellen is het noodzakelijk om kennis te delen, ervaringen uit te wisselen en mensen en sectoren te verbinden. Wij zijn blij dat dit platform – dat we met

zoveel partners hebben mogen organiseren - daar een groeiende rol in kan spelen.”

AANTAL BEZOEKERS In drie dagen tijd ontving Vakbeurs Energie dit jaar 10.992 vakbezoekers,

‘Onzichtbare’ VRV IV Tijdens de Vakbeurs Energie presenteerde Daikin twee nieuwe VRV IV-systemen: de i- en S-series. Het buitendeel van de VRV IV S-Series (waarbij de ‘S’ voor Small staat) is volgens Daikin “de kleinste VRV op de markt”. Die eigenschap zorgt er voor dat de unit bijvoorbeeld achter de balustrade van een klein balkon of achter een dakrand kan worden opgesteld. Net als de S-Series is ook de VRV IV i-Series ontworwww.daikin.nl

De VRV IV i-Series; op de voorgrond het compressordeel, daarachter de – platte – warmtewisselaar.

pen om het buitendeel uit zicht te houden. Sterker: de i-Serie heeft feitelijk geen buitendeel: de warmtewisselaar en compressor zijn verwerkt in twee binnendelen. De warmtewisselaar moet uiteraard nog wel worden aangesloten op luchtroosters in de gevel van het pand, maar die kunnen – zo tonen voorbeelden van Daikin – zo worden opgenomen in het gebouwontwerp dat ze nauwelijks opvallen.

Het buitendeel van de VRV IV S-Series.

WWW.VAKBLADWARMTEPOMPEN.NL OKTOBER 2015 WP 35

VAKBEURS ENERGIE

een stijging van bijna 2% ondanks een flink aangescherpt beleid in de bezoekersregistratie. In aanvulling op het vakbezoek waren op de woensdagmiddag door diverse hogescholen en universiteiten studentenprogramma’s opgezet.

Ook Vakbeurs Energie profiteerde van de synergie met Ecomobiel; bijna de helft van de geïnteresseerden daar bezochten een of meerdere stands en/of lezingen in de aanpalende hallen.

DHS toont HydroCap Een mogelijke uitdaging bij het installeren van een lucht/waterwarmtepomp is de plaatsing van de buitenunit. Soms is er geen ruimte, krijgen eindgebruikers geen vergunning, ze vinden hem lelijk en de geluidsproductie kan een issue zijn. Met de HydroWall (waarbij de buitenunit wordt verwerkt in de gevel) en HydroTop (waarbij hij wordt verwerkt in het dak) bood DHS (Dutch Heatpump Solutions) daar al twee oplossingen voor, en daar is nu nog een derde optie bij gekomen. Op de Energiebeurs presenteerde het bedrijf de HydroCap, een concept waarbij de buitenunit van een Panasonic-warmtepomp onzichtbaar wordt weggewerkt in een metalen schoorsteenkap. In de woning, direct onder het schuine dak waarop de HydroCap staat, wordt vervolgens de binnenunit van het warmtepompsysteem geïnstalleerd. www.dutchheatpump.nl

Warmtepompen Innovatieroute: Bij de stand van Stelrad B.V. kregen deelnemers aan de warmtepomproute uitleg over de Eco-radiator van deze fabrikant.

INDUSTRIE Dit jaar was ‘Industrie’ voor het eerst een apart segment binnen Vakbeurs Energie. “Logisch als je bedenkt dat in Nederland 40% van de CO2-uitstoot afkomstig is van de industrie”, aldus Wendy van de Geijn. Woensdag 7 oktober stonden twee grote seminars op het programma, beide georganiseerd in samenwerking met FME (Ondernemersorganisatie voor de Technologische Industrie): de Industrial Morning en de Energy Storage Day. Beiden bestonden uit korte sessies van telkens zes minuten waarin tal van actuele onderwerpen aan de orde kwamen. Tijdens de Energy Storage Day werd als aftrap de Hybrid gelanceerd, de Nederlandse concurrent van de Tesla Powerwall (een thuisbatterij waarin met pv-panelen opgewekte energie kan worden opgeslagen voor later gebruik – bijvoorbeeld door een warmtepomp). Ook overhandigde dagvoorzitter Hans van der Spek (programmadirecteur Cleantech bij FME) de uitkomsten van een onderzoek onder tachtig marktpartijen naar belemmeringen voor energieopslag, aan Richard Verbree van Top Team Energie (een door het kabinet ingesteld samenwerkingsplatform van bedrijfsleven, kennisinstellingen en de overheid). Verbree stelde blij te zijn met deze bundeling van krachten: “Dit helpt in Den Haag”.

ENERGIE AWARDS Om te onderstrepen dat energietransitie mensenwerk is, werden dit jaar voor het eerst twee Energie Awards uitge-

36 WP OKTOBER 2015 WWW.VAKBLADWARMTEPOMPEN.NL

reikt: die voor Energie Professional 2015 en voor Energie Talent 2015.

Voordat de jury haar keuze bekendmaakte, kregen drie genomineerden de kans om hun project in drie minuten toe te lichten. Zowel Jelle Rademaker van de Groene Grachten als Anton Wemmers van Energieonderzoek Centrum Nederland (ECN) hielden een enthousiast en goed verhaal. Het was echter Wilfred Akerboom van Luminext die met de titel Energie Professional 2015 naar huis ging, als beloning voor een door hem opgezet gelijkspanningsnet voor openbare led-verlichting. Energie Talent van 2015 werden Hester van Halen en Jimmy Pieterson, met hun gezamenlijke afstudeerproject aan de Avans Hogeschool uit Den Bosch.

WARMTEPOMPUURTJE Op de beursvloer viel met name de grote interesse voor warmtepomptechnologie op. Zo trok het ‘Warmtepompuurtje’ van het Nederlands Platform Warmtepompen (NPW) bijzonder veel belangstellenden; de zaal - met ruimte voor een kleine 50 bezoekers zat steevast overvol; mensen probeerden de presentaties zelfs vanaf het gangpad te volgen omdat er binnen geen ruimte meer was. Tijdens dit uurtje – dat feitelijk vijf kwartier besloeg – gaven experts workshops over verschillende onderwerpen. Zo schetste Charles Geelen, technisch secretaris van de DHPA en partner bij Infinitus, een algemeen overzicht van alle mogelijke warmtepompconcepten. Hij ging

VAKBEURS ENERGIE Warmtepompen Innovatieroute: “Laagtemperatuurverwarming heeft tal van voordelen, maar de systemen zijn zeer gevoelig voor vervuiling”, aldus luidde de boodschap van Spirotech.

onder andere in op de voordelen van hybride systemen (“een besparingspotentieel van 60 tot 90% op gasgebruik”), ventilatieluchtwarmtepompen en de micro-warmtepomp, ook in de markt gezet als Boostersysteem. “Alleen warmtepompen zijn echter onvoldoende om aan de klimaatdoelstellingen te voldoen”, relativeerde Geelen.

Warmtepompen Innovatieroute: Rob Verbrugge, ‘adviseur en inspirator’ bij Inventum geeft uitleg over de combinatie van balansventilatie ‘nieuwe stijl’ met een ventilatiewarmtepomp.

“Daar is een mix voor nodig waarbij ook zon-pv, zon-thermisch, wind en zelfs biomassa een rol spelen. Warmtepompen zijn in die mix echter een onmisbare schakel, mede doordat ze een bufferfunctie kunnen vervullen, de belasting van het elektriciteitsnet kunnen bijsturen, en een interessante combinatie vormen met elektrische auto’s”. Met dat laatste doelt Geelen op de mogelijkheid dat een warmtepomp zijn stroom haalt uit de batterij van een elektrische auto, op momenten dat die voor de deur blijft staan.

In een andere workshop ging Ed van Kempen, product specialist bij Carrier Airconditioning, in op de toepassing van warmtepompen in de utiliteit. “Het rendement van fossiele verwarmingssystemen is minder dan 1; het rendement van een grote elektrisch aangedreven warmtepomp loopt op tot 7.

Het is dus vanzelfsprekend dat warmtepompen populaire technologie zijn in de utiliteit”, aldus Van Kempen. Na zijn opvallend heldere en zelfs voor leken begrijpelijke uitleg over het log pH-diagram vertelde Van Kempen dat warmtepompen een steeds hogere temperatuur kunnen realiseren: “Er zijn proeven gaande met warmtepompen die een temperatuur kunnen realiseren die richting de 85 ºC gaat; dat is bijvoorbeeld interessant voor de toepassing van stadswarmte”.

Andere presentaties werden verzorgd door Hans Wiessner (AWB), Rob Verbrugge (Inventum), Paul van Dijk (Itho

De workshops van het NPW trokken bijzonder veel belangstelling.

Daalderop) en Niels van Alphen (Techneco) en zijn terug te vinden op de website van het NPW (www.platformwarmtepompen.nl) INNOVATIEROUTE Net als tijdens de voorgaande edities organiseerde Vakblad Warmtepompen de ‘Warmtepompen Innovatieroute’. Bij dit event worden architecten, adviseurs, projectontwikkelaars en andere professionals langs een aantal stands geleid waar in 15 minuten uitleg wordt gegeven over een warmtepompgerelateerd onderwerp. De belangstelling voor de route was enorm: voor de 24 beschikbare plaatsen (2 routes x 12) kwamen bijna 70 inschrijvingen binnen. Als ‘halteplaatsen’ fungeerden de stands van Remko Warmtepompen, Stelrad B.V., Spirotech en Inventum. Na afloop stelden zowel bezoekers als standhouders zeer tevreden te zijn; er werd veel informatie uitgewisseld, zijn goede vragen gesteld en routebezoekers kwamen na afloop van de route terug bij deelnemende stands, voor aanvullende informatie. WP

Vakbeurs Energie 2016 Vakbeurs Energie 2016 vindt plaats op 4, 5 en 6 oktober 2016, in de Brabanthallen in Den Bosch. Meer informatie: www.vakbeursenergie.nl

WWW.VAKBLADWARMTEPOMPEN.NL OKTOBER 2015 WP 37

KENNIS

Agenda

OTIB vernieuwt ‘Etalage’

28 oktober 2015 ‘Meer omzet met minder energie’ Locatie: Waddinxveen Informatie: www.odmh.nl/gratis-workshop-meeromzet-met-minder-energie/

Het Opleidings- en ontwikkelingsfonds voor het Technisch InstallatieBedrijf (OTIB) heeft de OTIB Etalage vernieuwd; de plek waar alle relevante opleidingen voor de technische installatiebranche bij elkaar zijn gebracht.

Het is een compleet en geactualiseerd overzicht van alle opleidingen, cursussen en trainingen voor de medewerkers in de branche. Ook zijn nu de beroepsopleidingen opgenomen. De OTIB Etalage is te vinden op www.etalage.otib.nl.

De informatie in de OTIB Etalage is door de opleidingsinstituten zelf ingevoerd en altijd actueel. Met behulp van een slimme zoekmachine vinden werkgevers en werknemers eenvoudig de opleiding die bij hen past. Door het zoekwoord te combineren met bijvoorbeeld de gewenste locatie of duur van de opleiding is de geboden informatie steeds precies op maat. Ook de relevante beroepsopleidingen door heel Nederland staan duidelijk aangegeven.

De ontwikkelingen in de technische installatiebranche verlopen razendsnel. Dit vereist dat bedrijven op ieder moment de juiste kennis en expertise in huis hebben.

De OTIB Etalage biedt een unieke plek waar medewerkers uit de branche terecht kunnen die kennis en expertise willen opdoen. De website verwijst tevens naar de verschillende subsidiemogelijkheden voor werkgevers die hun medewerkers willen scholen.

3 november 2015 Cursus: Kleine en individuele warmtepompen Locatie: Woerden. Informatie: www.warmtepomp-academy.nl 4 november 2015 Smart Cities Event Locatie: Utrecht. Informatie: www.smartcitiesevent.nl 5 november 2015 Webinar: Warmtepomp, logische keuze voor energiezuinige woning Locatie: Online. Informatie: www.onlineseminar.nl 6 november 2015 Cursus: Lucht/water-warmtepompen Locatie: Woerden. Informatie: www.warmtepomp-academy.nl 7 november 2015 Duurzame Huizenroute Locatie: Nederland (verspreid) Informatie: www.duurzamehuizenroute.nl 10 november 2015 Cursus: Kleine en individuele warmtepompen Locatie: Woerden. Informatie: www.warmtepomp-academy.nl 13 november 2015 Cursus: Lucht/water-warmtepompen Locatie: Woerden. Informatie: www.warmtepomp-academy.nl 14 november 2015 Duurzame Huizenroute Locatie: Nederland (verspreid) Informatie: www.duurzamehuizenroute.nl 24 november 2015 Energy Convention 2015 Locatie: Groningen.

Informatie: www.energyacademy.org

TVVL: Eerste Smart Cities Event Het eerste Smart Cities Event van TVVL vindt plaats op woensdag 4 november 2015. Met ruim 650 bezoekers is het Smart Cities Event een toonaangevend event op het gebied van gebouwgebonden installaties en -voorzieningen en/of duurzaamheid. Bezoekers worden in de gelegenheid gesteld om een presentatie bij te wonen van de Amerikaanse autoriteit Jeremy Rifkin, econoom, schrijver en adviseur van vooraanstaande leiders en organisaties over een duurzaam economisch model waarin internettechnologie en groene energie samen leiden tot ‘energie-internet’. Hierdoor kunnen mensen en bedrijven hun geproduceerde zonne-, wind- en geothermische energie met elkaar delen, zoals via internet informatie wordt gecreëerd en gedeeld. .

Het event is bedoeld voor een ieder die affiniteit heeft met gebouwgebonden installaties en voorzieningen en/of duurzaamheid. Het Smart Cities Event biedt bovendien een platform voor ontmoetingen en verbindingen leggen die weer naar nieuwe initiatieven en verbeteringen van het vakgebied kunnen leiden.

38 WP OKTOBER 2015 WWW.VAKBLADWARMTEPOMPEN.NL

KENNIS

VSK Award 2016 Tijdens de VSK, die van 2 tot en met 5 februari 2016 plaatsvindt in Utrecht, worden vier awards uitgereikt, bedoeld om innovatie en initiatief in de branche te belonen. Tot en met maandag 16 november kunnen bedrijven hun innovaties hiervoor aanmelden. winnaars bekend. Producten, oplossingen en diensten kunnen worden aangeboden in de vier categorieën Energiebesparing, Design, Systeemoplossingen en Installateurszaken.

De jury presenteert op 15 december de genomineerde inzendingen. Vanaf dat moment staan ze op de website van de VSK, zodat het publiek zijn stem kan uitbrengen voor de Publieksprijs. Dat is een gewogen prijs: de stemmen van het publiek en de jury tellen beide voor 50 procent mee. De jury beoordeelt inzendingen aan de hand van criteria als innovatief gehalte, praktische toepasbaarheid, sociale impact, duurzaamheid en economisch rendement.

sk.nl/awards

Online ontmoetingsplaats Bodemenergie “De potentie van bodemenergie in Nederland is enorm. Daarom hebben we ervaringsdeskundigen nodig die enthousiast én eerlijk vertellen welke winst, maar ook welke aandachtspunten bodemenergie oplevert”, aldus Dick Westgeest, projectmanager van het nieuwe Gebruikersplatform Bodemenergie. Initiatiefnemers van dit platform zijn de aanbieders van warmte- en koudeopslagsystemen (wko) verenigd in brancheorganisatie BodemenergieNL, en het wordt ondersteund door de Rijksdienst voor Ondernemend Nederland. Essentieel onderdeel van het platform is de onlangs gelanceerde website www.gebruikersplatformbodemenergie.nl.

Deze is bedoeld om wko-gebruikers met elkaar in contact te brengen, zodat zij kennis en ervaringen kunnen uitwisselen. Er wordt informatie geboden over het beheren van een wko en verhalen gepubliceerd van ervaringsdeskundigen met ‘tips en trics’. Westgeest: “Het kennisniveau van gebruikers groeit het snelst als zij met elkaar in contact komen en elkaar inspireren om verbeteringen aan te brengen.”

Acht kanshebbers Femme Tech Bedrijven Awards 2015 De genomineerde bedrijven voor de Femme Tech Bedrijven Awards 2015 zijn bekendgemaakt. Acht technische bedrijven die zich met succes inspannen om meer vrouwen te werven en te behouden dingen mee naar een van de drie prijzen. De jury maakt op 19 november tijdens de prijsuitreiking de winnaars bekend. “De Awards zijn in eerste instantie natuurlijk een prachtige beloning voor goed gedrag, aldus juryvoorzitter Annemarie Jorritsma. “Maar als genomineerde en winnaar laat je ook aan andere bedrijven zien dat het mogelijk en waardevol is om meer vrouwen voor de techniek te werven en te behouden.” De genomineerde bedrijven zijn: General Ledger (Elst), GFM Master in Parts (Bergeijk), IMd Raadgevende Ingenieurs B.V. (Rotterdam), tbp electronics (Dirksland), Van Wijhe Verf (Zwolle), Van Hoften Installatietechniek BV (Hardinxveld-Giessendam), Fokker Elmo (Hoogerheide) en Rockwool BV(Roermond).

WWW.VAKBLADWARMTEPOMPEN.NL OKTOBER 2015 WP 39

PRODUCT NIEUWS

Wandverwarming: alternatief afgiftesysteem #JK FFO CFQFSLU WMPFSPQQFSWMBL LBO wandverwarming als alternatief afgiftesysteem voor een warmtepomp dienen.

8BOEWFSXBSNJOH GVODUJPOFFSU BMT FFO verwarmend omhulsel of een zogeOBBNE AIZQPDBVTUVN WBO EF PVEF 3Pmeinen. Destijds werden hete verbrandingsgassen door holle bakstenen geleid waardoor de wanden werden verwarmd. Tegenwoordig worden waUFSWPFSFOEF TZTUFNFO HFCSVJLU 8BOEverwarming kan in kleine ĂŠn grote kamers worden toegepast, en ook rondom ramen en zelfs in schuine daken worden aangebracht. Als vuistregel geldt dat wandverwarming slechts de helft van de ruimte voor vloerverwarming nodig heeft. Het vermogen van wandverwarming is dus twee keer zo hoog als dat van vloerverwarming. )FU 'POUFSSB 4JEF $MJQ TZTUFFN WBO Viega is gebaseerd op een klemrail die aan de wand wordt bevestigd en waarin de verwarmingsbuizen worden vastgeklemd. Als natsysteem kan het op baksteen-, beton- of kalkzandsteenmuren worden gemonteerd om vervolgens te worden gestuct. Voor schuine wanden is droogbouw ideaal, op horizontale

houten latten gemonteerd waarbij tussen de dakbalken kan worden geĂŻsoMFFSE 'POUFSSB 4JEF WBO 7JFHB JT FFO droogbouwsysteem dat twee bouwwerkzaamheden combineert: de installatie van de verwarming en droge afCPVX %F 'POUFSSB 4JEF CJFEU bovendien de mogelijkheid om te koelen. In combinatie met een warmtepomp die koud water uit de bodem rondpompt, kan het systeem de tempe-

SBUVVS NFU [P O WJFS HSBEFO MBUFO EBMFO Energetisch interessant is de combinatie van wand- en vloerverwarming. De aanvoertemperaturen voor deze vormen van ruimteverwarming zijn gering ÂĄ$ JO QMBBUT WBO ÂĄ$ WPPS LMBTTJFLF SBEJBUPSFO EF MBHFSF NBBS UPDI BBOHFname ruimtetemperatuur bespaart veel energie ĂŠn geld. www.viega.nl

Alpha innotec ontwikkelt brine/water-warmtepomp De alterra brine/water-warmtepompserie van alpha innotec biedt drie verschillende modellen voor verwarming, koeling en warmtapwaterbereiding: t #SJOF XBUFS DPNCJXBSNUFQPNQ 8;4 8;47 AEF QMBBUTCFTQBBSEFS

t $PNQBDUF CSJOF XBUFS XBSNUFQPNQ 48$ 48$7 AEF BMMSPVOEFS

t #SJOF XBUFS XBSNUFQPNQ 48 AEF LSBDIUJHF

Om in te spelen op de wisselende warmtevraag omvat de alterra-serie tevens een

40 WP OKTOBER 2015 WWW.VAKBLADWARMTEPOMPEN.NL

serie frequentiegeregelde brine/waterwarmtepompen. De frequentiegeregelde systemen passen de warmteopwekking aan op de actuele warmtebehoefte van het gebouw. Met name in overgangsperioden is de behoefte van het gebouw lager dan het prestatievermogen van de warmtepomp. Alle alterra-warmtepompen worden via een nieuwe generatie van de Luxtronik-regelaar bestuurd. Via een draai- en drukknop is de bediening van de warmtepomp kinderspel en de bediening wordt nog eenvoudiger gemaakt via de webserveraansluiting. Zonder gebruik te maken van andere hard- of software zijn alle Luxtronik 2.1-regelaars compatibel voor een kosteloze aansluiting op de webserver. Met alpha web en alpha app kunnen gebruikers de verwarming vanaf iedere willekeurige plaats met de computer, smartphone of tablet bedienen. Tevens is er een gratis app verkrijgbaar in de app-stores. www.nathan.nl

PRODUCT NIEUWS

Airview vierpijps-warmtepompsysteem Airview Luchtbehandeling introduceerde onlangs drie nieuwe producten die gericht zijn op energiebesparing en hergebruik van energie. De Rotor H-EC WTW-unit is uitgevoerd met een warmtewiel (70-90% warmteterugwinning) en geschikt voor zowel binnen- als buitenopstelling, met name in de utiliteitsbouw. Een tweede nieuwe hoogrendement WTW-unit is de Reversus. Deze unit is uitgerust met een polypropyleen kruisstroomwisselaar (90% warmteterugwinning). Door zijn compacte ontwerp is hij met name geschikt voor toepassing in woningen. Tot slot heeft Airview Luchtbehandeling de WSAN-XIN MF op de markt gebracht. Dit vierpijps-warmtepompsysteem is een kostentechnisch alternatief voor een driepijps VRF-systeem en speelt daarmee in op de Europese F-gassenwetgeving. Bij gelijktijdig koelen en verwarmen bereikt de WSAN-XIN MF volgens de leverancier een gecombineerd energie-efficiency rendement (COP+EER) van 7,61. www.airview.nl

Vaillant introduceert flexo-warmtepompen Vaillant heeft twee nieuwe warmtepompen op de markt gezet: de flexoTherm en de flexoCompact. Beide halen een COP tot 5,1 en vallen onder de hoogst haalbare energieklasse (A++) voor verwarming en onder klasse A voor warm water. De warmtepompen zijn verkrijgbaar in een brede range met grote diversiteit aan vermogens en geschikt voor zowel bodem als lucht. De flexorange is volgens Vaillant zelfs bij extreme buitentemperaturen (-22 °C tot +40 °C) ‘zeer zuinig’ dankzij toepassing van een modern koudemiddelencircuit met twee elektronische expansieventielen.

Bovendien is er een weersafhankelijke regeling en energiebalansregeling in geïntegreerd. Die garandeert een rustige werking en een lange levensduur van de compressor. De toestellen leveren verwarming, warm water én actieve koeling. Optioneel is passieve koeling

mogelijk. Bovendien kan de klant kiezen tussen het solotoestel flexoTherm of het combitoestel flexoCompact met ingebouwde 175 liter-boiler voor extra warmwatercomfort. Volgens de fabrikant zijn de pompen “nog stiller dan een cv-ketel”, dankzij een optimale mantelisolatie en driedimensionale compressorvering. De flexo-range is uit te breiden met extra opties zoals aansluiting met PV-panelen en passieve topkoeling met condensbewaking. De warmtepompen zijn eenvoudig op afstand te bedienen als de multiMatic 700 thermostaat van Vaillant wordt uitgebreid met de optionele Communicatiemodule VR 900. Door deze intelligente regeling, inclusief gratis app, kan de klant op zijn smartphone het energiegebruik aflezen en de temperatuur regelen. www.vaillant.nl

Nieuwe thermostaten van Itho Daalderop spIDer is een slimme klimaatthermostaat die inzicht geeft in het energiegebruik.

Als een spin in het web regelt dit platform op afstand de ventilatie, verwarming, tapwater en elektrische apparaten; dit kan ook buiten de deur, met de speciale app op een smartphone of tablet. spIDer is als enige slimme thermostaat in de markt in staat om ventilatie te regelen en hij is zonder contract of abonnement beschikbaar. Itho Daalder-

op heeft onlangs twee nieuwe draadloze thermostaten binnen het spIDer-pakket ontwikkeld; zowel een Open-Therm- als aan/uit-variant. Standaard bestuurt spIDer de cv-ketel via een bedrade aansluiting. Door het toevoegen van een draadloze ketelmodule kan men er nu ook een tweede verwarmingszone mee aansturen - mits de ketel daar uiteraard voor geschikt is. Een andere toepassing van de nieuwe thermostaten betreft de

aansturing van warmtepompen. Met spIDer kon de lucht/water-warmtepomp HP Cube al worden bediend. Nu is daar ook de koelfunctie aan toegevoegd zoals die te vinden is in de HP Cool Cube (dit geldt voor alle – dus ook reeds geleverde - HP Cool Cubes). Bediening kan handmatig of via een klokprogramma dat via de app of het web wordt ingesteld. www.ithodaalderop.nl

WWW.VAKBLADWARMTEPOMPEN.NL OKTOBER 2015 WP 41

GASTCOLUMN

Actie, nu!

Het kost 1,6 aardes om aan de menselijke behoefte aan grondstoffen te voldoen. Op Earth Overshoot Day, 13 augustus, was ons jaarrantsoen voor 2015 op. In de eerste zeven en een halve maand van dit jaar hebben we dus de jaarlijkse capaciteit verbruikt die de aarde aan hout, voedsel, schoon water, vis, vlees en nog veel meer produceert. Het is een huiveringwekkende gedachte dat Earth Overshoot Day ieder jaar ongeveer vijf dagen eerder valt.

De huidige situatie op de energiemarkt lijkt een vertraging in de energietransitie te rechtvaardigen; de recente prijsdaling van fossiele brandstoffen zorgt er immers voor dat goedkope energie beschikbaar is. Economische voordelen en uitgestelde investeringen leiden echter tot milieukosten op de lange termijn; langetermijnkosten die juist op de korte termijn moeten worden gecompenseerd door nú voor schone energietechnologie te kiezen. Een verschuiving naar schone energie en een efficiëntere productie en consumptie van energie kan bovendien voor energiezekerheid in de toekomst zorgen. Met die gedachtegang gaat de discussie verder dan alleen de traditionele onderwerpen energie-efficiëntie, hernieuwbare energie en milieu: de belangrijkste oplossingen zullen niet uitsluitend gebaseerd zijn op economische overwegingen, maar ook op het waarborgen van een energievoorziening die minder afhankelijk wordt van onveilige leveranciers. Investeringen die samenhangen met de transitie naar een koolstofarme energiesector zijn nog rendabel ook (IEA Energy Technology Perspectives 2012).

Hernieuwbare verwarming en koeling is in dit brede energieveld de ‘slapende reus’. Thermische energie beslaat ongeveer 50 procent van de totale mondiale finale energievraag in residentiële, commerciële en industriële sectoren; daarvan wordt nu slechts 10 procent hernieuwbaar (hoge efficiency, lage emissie) opgewekt. Veel analisten schatten dat het niet mogelijk is om de langetermijndoelstelling rond klimaatverandering en energieveiligheid te realiseren zonder toename in het gebruik van hernieuwbare energie voor verwarming en koeling. Warmtepomptechnologie is hierin een kerntechnologie, beschikbaar en bewezen.

Om tot die transitie te komen, moet de bereidheid worden getoond om in te zetten op de nodige langetermijninvesteringen, en daarbij is langetermijnbeleid doorgaans gebaseerd op scenario’s. Daarin komen nog veel onzekerheden voor, maar veel van die onzekerheden worden verspreid door valse predikers, en door lobbyisten die verouderde ideeën en achterhaalde oplossingen uitdragen omwille van economisch eigenbelang. Op beleidsniveau moeten we ons nu dringend afvragen of alle informatie die bekend is met betrekking tot klimaatveranderingen nog wel open staat voor discussie. De tijd en en energie die daarin wordt gestoken, kan beter worden besteed aan de ontwikkeling van nieuwe businessmodellen die ons vooruit helpen naar een duurzame toekomst. Veelbelovende richtingen worden daarvoor al verkend, en uitgebreid besproken in een veelheid aan commissies.

Earth Overshoot Day zal in 2016 zal op 8 augustus vallen. Er is urgentie om op te treden, zeker met de snel veranderende geopolitieke realiteit van vandaag in het achterhoofd. Er is geen tijd meer om te treuzelen, we moeten nú handelen.

Onno Kleefkens Eigenaar van Phetradico Communication and Publishing / lid van de redactieraad van Vakblad Warmtepompen

42 WP OKTOBER 2015 WWW.VAKBLADWARMTEPOMPEN.NL

50% KORTING OP ELKE 2E NIBE LUCHT/WATER WARMTEPOMP!

8 SEPTEMBER TOT EN MET

31 DECEMBER 2015

Bestelt u als installateur vóór eind dit jaar één of meer NIBE lucht/water warmtepompcombinaties uit de populaire NIBE AIRLINE, bestaande uit een buitenunit, binnenunit/boiler en de bijbehorende accessoires, dan betaalt u voor elke tweede lucht/water warmtepompcombinatie slechts de helft van de prijs! Uw voordeel kan hierbij oplopen tot 8.000,-.

Bestel direct en profiteer maximaal van de NIBE Najaarsactie! Kijk voor de actievoorwaarden en een overzicht van alle actieproducten op www.nibenl.nl.

NIBE AIRLINE: De breedste range lucht/water warmtepompen in de markt Met vier verschillende productseries biedt NIBE u de breedste range lucht/water warmtepompen in de markt. En dát geeft u – zeker omdat er geen bronboringen of andere ingrijpende aanpassingen nodig zijn – alle kansen op succes op de vervangingsmarkt. Daarnaast zijn NIBE lucht/water warmtepompen natuurlijk uitstekend toepasbaar in nieuwbouwprojecten!

NIBE Energietechniek B.V. Energieweg 31 4906 CG Postbus 634 4900 AP OOSTERHOUT (NB) Tel. +31 (0) 168 477722 Fax +31 (0) 168 476998 info@nibenl.nl www.nibenl.nl

Authorized dealer

Energieneutraal wonen met onze Ecodan warmtepomp-concepten Mitsubishi Electric creëert meerwaarde door samenwerking met alle partijen in de bouwkolom.

Zo realiseren we met onze partners energieneutrale woningen.

In het kader van ‘De Stroomversnelling’ heeft BAM in opdracht van woningcorporatie Woonwaard in Heerhugowaard een eerste pilot afgerond waarbij bestaande woningen zijn opgewaardeerd tot nul-op-de-meter-woningen. In deze woningen is gekozen voor onze modulerende Ecodan lucht-water-warmtepomp voor de voorziening van verwarming en warm tapwater.

T 078 - 615 00 00

E INFO@MITSUBISHI-CLIMATECARE.NL

I WWW.MITSUBISHI-AIRCO.NL