Wpt 03 2015 (1)

WP POMPEN JAARGANG 7 – NUMMER 3 – JUNI 2015

WARMTE

DUURZAME KLIMAATOPLOSSINGEN

Warmtepomp als verkeersregelaar

De Hallen Gereanimeerd rijksmonument

Bedrijfsbezoek Jaga: radiatorfabrikant met idealen

Ecolution wtw-d Ventilatiewarmtepomp met extra functie

Ze zijn bekend DE VIJF NOMINATIES VOOR DE DAIKIN AWARD VO O R M EE R IN FO

R M ATI E K IJ K O P

DAIKINAWARD.N

Koelvisie Kantoorgebouw Ultraware BV

L

Emondt Koeltechniek

Guts installatietechniek

Zuidpool Koudetechniek

Hart van Grolle

WE Store

Suiker Unie

Gosens Montage HEMA

De afgelopen maanden konden installateurs hun trotse VRV-project

Over de Daikin Award

aanmelden en op hun project (laten) stemmen. De jury heeft vijf

Net als u zet Daikin zich graag in voor een steeds beter, aangenaam

VRV-projecten genomineerd. Deze installateurs gaan op een

en gezond binnenklimaat. We delen dan ook uw trots op uw

verzorgde reis naar Dubai en zijn in de race voor het winnen van de

allerbeste VRV-project: de deskundigheid die u heeft ingebracht, de

Daikin Award: tot 25.000 euro in mindering op het volgende

kwaliteit van het project, de duurzaamheid, het uiteindelijke resultaat

VRV-project. Medio juni wordt de winnaar bekend gemaakt, dus

en de tevredenheid van uw klant en de eindgebruikers. Met de

houd daikinaward.nl in de gaten.

Daikin Award zetten we trotse VRV-installateurs in de schijnwerpers.

Daikin maakt het u steeds comfortabeler.

COLOFON

Warmtenet

WARMTEPOMPEN IS EEN UITGAVE VAN VAKMEDIANET en is hét vakblad over het duurzaam verwarmen en koelen van commercieel en maatschappelijk vastgoed en woningen

Met de brief waarmee hij de Tweede Kamer op de hoogte bracht van zijn warmtevisie, oogstte minister Kamp onlangs veel lof en een klein beetje kritiek. Energieleverancier E.ON meldde verheugd te zijn over het feit dat het kabinet inzet op restwarmte als opkomend alternatief voor aardgas. “Uiteindelijk zal deze koerswijziging leiden tot duurzamere warmte”, aldus E.ON, dat tot vorig jaar nog vol inzette op kolenenergie, maar zijn koers inmiddels lijkt te hebben bijgesteld. ‘Duurzame energie’ is natuurlijk prachtig, en het hergebruik van restwarmte die anders de lucht in wordt geblazen zou eigenlijk voor applaus moeten zorgen - ook al zal het eraan bijdragen dat huishoudens de keuze voor een eigen warmtepomp wordt ontnomen. E.ON staat niet alleen, met zijn jubelstemming. Ook andere energieleveranciers, de tuinbouwsector, Holland Solar en zelfs de Duurzame Energie Koepel zijn - zij het met wat voorbehoud - positief over de ‘omslag’ van Kamp.

Maar is het wel zo’n omslag en leidt de Warmtevisie inderdaad tot een duurzame samenleving? In de visie van Kamp wordt alles dat veel warmte genereert op een grote hoop gegooid: behalve van de industrie moet ook de restwarmte van vuilverbrandingsovens en elektriciteitscentrales worden gebruikt voor het verwarmen van huizen en kantoren. Op die manier wordt, zoals Jan Willem van de Groep, programmaregisseur van EnergieSprong het verwoordt ‘dit centraal gestuurde fossiele regime’ in stand gehouden. Nog los van het feit dat veel restwarmte afkomstig is van fossielgestookte processen, kan die warmte bovendien veel effectiever door het bedrijfsleven zelf onderling worden uitgewisseld, zodat er geen duur leidingwerk nodig is dat zulke afstanden moet overbruggen dat er forse transportverliezen zijn.

Hoofdredacteur Bas Roestenberg, basroestenberg@vakmedianet.nl tel. 088-5840978 / 06-26865263

Nu woon ik zelf sinds kort, als import-Rotterdammer, in een stad die bekendstaat om zijn warmtenetten, een fenomeen waar de gemeente trots op is. Ik vrees dat ik zelf ook, ongevraagd, warmte in mijn huis krijg die wordt aangeleverd via de Leiding Over Noord - Eneco’s nieuwste netwerk dat warmte via een zeventien kilometer lange buis vanuit de industrie rond Rozenburg de stad inpompt. Jammer eigenlijk, want het geeft toch een kleine smet op mijn vooorliefde voor deze stad. Er is echter ook goed nieuws: Rotterdam heeft als het om warmte gaat, twee gezichten. Het voordeel van een stadshart dat is opgetrokken uit nieuwe hoogbouw, is dat je alle kans hebt om met wko’s aan de slag te gaan, zonder je te bekommeren over boorlocaties of over allerlei gebouwgebonden ingrepen om warmtepompen toe te kunnen passen in een historisch monument (dat dit laatste overigens wel mogelijk is, leest u op pagina 29 van dit nummer). Het gevolg: Rotterdam is genomineerd voor de Europese Warmtepompstad van het jaar-award - en als u dit leest is de uitslag van deze verkiezing inmiddels bekend. Zoals een fijngevoelige collega van me wist te melden (het hoeft geen uitleg welke voetbalclub hij support): “Gut, ik gun het jullie wel hoor, eindelijk een keer kans op Europees succes.” Of dat laatste is gelukt, wist ik ten tijde van schrijven nog niet. Maar het is een erg prettige gedachte dat Rotterdam er niet alleen als warmtenet-, maar ook als warmtepompstad toe doet.

Abonnementenadministratie klantenservice@vakmedianet.nl, tel. 088-5840888

Eindredacteur Christine Linneweever Redactieraad Willem Hooijkaas (voorzitter Platform warmtepompen/secretaris BodemenergieNL), Onno Kleefkens (Agentschap NL) en Karin van der Maarel-Sonneveld (NVKL) Uitgever Geert van den Bosch Accountdirector Gejo Flierman, gejoflierman@vakmedianet.nl Tel: 06-53227316 Vormgeving & Opmaak colorscan, www.colorscan.nl Druk Ten Brink, Meppel Adres Vakmedianet, Postbus 448 2400 AK Alphen aan den Rijn tel. 088-5840800 www.vakbladwarmtepompen.nl

Abonnementen Warmtepompen verschijnt 6 keer per jaar.

Jaarabonnement Nederland: € 123,00, buitenland € 129,00; prijzen zijn exclusief btw. Op alle uitgaven van Vakmedianet zijn de Algemene Voorwaarden van toepassing. Die zijn te vinden op www.vakmedianet.nl.

Copyright Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand of openbaar gemaakt in enige vorm of op enige wijze, hetzij elektronisch, mechanisch, door fotokopieën, opnamen of op enige andere manier, zonder voorafgaande toestemming van de uitgever. © Vakmedianet 2015 Publicatievoorwaarden Op iedere inzending van een bijdrage of informatie zijn de standaardpublicatievoorwaarden van Vakmedianet van toepassing. Deze zijn te vinden op www.vakmedianet.nl.

Disclaimer Alle in deze uitgave opgenomen informatie is met de grootste zorgvuldigheid samengesteld.

De juistheid en volledigheid kunnen echter niet worden gegarandeerd. Vakmedianet en de bij deze uitgave betrokken redactie en medewerkers aanvaarden dan ook geen aansprakelijkheid voor schade die het directe of indirecte gevolg is van het gebruik van de opgenomen informatie.

Bas Roestenberg Hoofdredacteur Warmtepompen

4 WP JUNI 2015 WWW.VAKBLADWARMTEPOMPEN.NL

ISSN 2214-7349

WP

29

INHOUD Verder in dit nummer:

16

WARMTEPOMPEN EN VRAAGSTURING In de paper ‘Warmtepompen in de woningbouw & vraagsturing’, samengesteld door de Dutch Heat Pump Association en Business Development Holland, wordt beschreven welke rol warmtepompen in de woningbouw kunnen invullen bij het managen van de belasting van het elektriciteitsnetwerk. In twee delen geven we een samenvatting van de belangrijkste conclusies uit deze paper.

14 29 32 36

'Warmtenet 2.0' De Hallen Amsterdam Ventilatiewarmtepomp Arena Towers

20

‘LAGE EPC IN STAPELBOUW IS MOGELIJK’ Volgens LenteAkkoord, het platform voor energiezuinige nieuwbouw, is het ‘zeer moeilijk’ om in gestapelde woningbouw aan de epc-norm van 0,4 te voldoen. “Dat geeft het failliet aan van het traditioneel denken”, stelt Martijn Bos van Itho Daalderop in reactie op deze uitspraak. “In flatwoningen is een epc van 0,0 zelfs prima haalbaar.”

24

JAGA: RADIATORFABRIKANT MET EEN MISSIE

36 Rubrieken: 06 38 40 42

Nieuws Kennis Productnieuws Gastcolumn

Zonder goed afgiftesysteem is een warmtepomp een hulpeloos stuk techniek. Toch lijken afgiftesystemen soms een ondergeschoven kindje in warmtepompland. Dat is jammer en oneerlijk, maar ook begrijpelijk: in beton gegoten leidingwerk en overgedimensioneerde LTV-radiatoren spreken nu eenmaal niet echt tot de verbeelding. Toch? Niet helemaal; Jaga bewijst het tegendeel.

WWW.VAKBLADWARMTEPOMPEN.NL JUNI 2015 WP 5

NIEUWS

IEA Warmtepompconferentie in Rotterdam Er moet nog even op worden gewacht, maar voor Nederland is het verheugend nieuws: onlangs werd officieel bevestigd dat in 2017 de twaalfde internationale Warmtepompconferentie van het International Energy Agency plaats gaat vinden in Rotterdam. Van 15 tot 18 mei 2017 zal het Rotterdamse World Trade Centre een podium vormen voor discussies, netwerkactiviteiten en het kennis- en informatiedeling rond warmtepomptechnologie. Tijdens het congres wordt aandacht geschonken aan warmtepompen, airconditioning en koelapparatuur in residentiële, commerciële

en industriële toepassingen. Aan de exacte invulling van het programma wordt nog gewerkt, maar er zullen onder andere plenaire en workshop-sessies plaatsvinden, projectbezoeken worden georganiseerd en een informatiemarkt worden opgezet. Meer informatie over de Rotterdamse IEA Warmtepompconferentie zal later dit jaar en in 2016 volgen.

Overigens was Rotterdam ten tijden van schrijven ook in de race als Europese Warmtepompstad 2015. De uitslag van deze EHPA-verkiezing vond op 27 mei plaats, net nadat deze editie van

Warmtepompen werd gedrukt. Meerhierover vindt u op de website www. vakbladwarmtepompen.nl

Bouw ‘duurzaamste museumdepot van Nederland’ gestart In Leeuwarden is de bouw gestart van het Kolleksjesintrum Fryslân, een duurzaam depot voor kunst uit vijf Friese musea. Het Fries Museum, Tresoar, Natuurmuseum Fryslân, het Fries Scheepvaartmuseum en het Landbouwmuseum gaan hun collecties hier gezamenlijk beheren in één depot. De basis voor het klimaatconcept ervan is een luchtdichte schil met een rc-aarde van

10 m²K/W en een ongeïsoleerde betonnen vloer die als een accumulator van aardwarmte en -koude fungeert. In combinatie met minimale installatietechniek is het energiegebruik voor het depot met 26 KWh vergelijkbaar met dat van een grote eengezinswoning. De goed geïsoleerde en relatief gesloten strook met facilitaire vertrekken wordt verwarmd en gekoeld met een lucht-warm-

tepomp. Led-verlichting en bewegingssensoren minimaliseren het energiegebruik bovendien. De 500 pvpanelen op het depot leveren meer stroom op dan het gebouw gebruikt.

Per saldo wordt een energieleverend gebouw gerealiseerd, waarin het Fries erfgoed tegen minimale kosten en met maximale duurzaamheid veilig kan worden bewaard.

Beeld: LEVS architecten

Installatie Vakbeurs Hardenberg Dit jaar vindt Installatie Vakbeurs Hardenberg plaats van 8 t/m 10 september. Ooit begonnen als een regionale vakbeurs, is de Vakbeurs na zeventien jaar uitgegroeid tot dé beurs voor installatietechniek in Nederland. Het karakter van de beurs blijft regionaal, het

grootste gedeelte van de ca. 15.000 bezoekers komt uit de uit de noordelijke provincies. De rest van Nederland weet Hardenberg echter ook prima te vinden. Zowel de exposanten als de bezoekers zijn vaak landelijk of zelfs internationaal actief. Fabrikanten, impor-

6 WP JUNI 2015 WWW.VAKBLADWARMTEPOMPEN.NL

teurs en groothandelaren in de installatiebranche op het gebied van verwarming, sanitair, klimaatbeheersing en koudetechniek maken onderdeel uit van het platform. www.evenementenhal.nl/hardenberg/ beurzen/view/208/installatie-vakbeurs

NetwerkbeheerNederland en de vereniging Stroomversnelling hebben onlansgs Vereniging De BredeStroom-

versnelling opgericht. Dit platform moet partijen verbinden die in nauwe samenwerking de transformatie naar

energieneutrale omgeving nastreven, zoals bouwbedrijven, toeleverende industrie, corporaties, overheden en netwerkbedrijven). De BredeStroomversnelling bundelt kennis- en innovatiekracht om via een geïndustrialiseerde aanpak te komen tot nul-op-de-meter-woningen; om te beginnen met 111.000 woningen in 2020 en uiteindelijk 4,5 miljoen naoorlogse (hoog- en laagbouw)woningen in 2050. De vereniging gaat een keurmerk ontwikkelen voor bouwers die dit label gebruiken om hun kwaliteit te laten zien en te waarborgen.

Dit keurmerk wordt door de vereniging bewaakt zodat iedereen erop kan vertrouwen dat elke woning die het keurmerk draagt, voldoet aan de gegarandeerde prestatie-eisen. Van nieuwe leden wordt verwacht dat zij hun ideën en kennis delen en innovatie- en daadkracht inzetten om de doelstelling van de Stroomversnelling te bereiken. www.stroomversnelling.nl

Europese Gedragscode voor Energieprestatiecontracten

Tijdens het Nationale ESCo Congres 2015 is de Europese Gedragscode voor Energieprestatiecontracten (EPC) gelanceerd. 33 partijen afkomstig uit de ESCo-markt, waaronder de bedrijven BAM Techniek, Eneco, Strukton, Cofely, ZON Energie en Dubotechniek onderschreven daarbij de principes van de gedragscode. Eerder was de code al ondertektend door Energy Service Companies Unica en Van Dorp Installaties. Het vastlegen van een gegarandeerde energiebesparing energieprestatiecontract (epc) is een slimme manier om tot energiebesparing in vastgoed te komen. In zo’n contract worden afspraken tussen opdrachtgever en de uitvoerende partij (de Energy Service Company) opgenomen over de verduurzaming. De Europese Gedragscode voor Energieprestatiecontracten bestaat uit spelregels, waarden en principes waar EPC-aanbieders zich aan moeten houden.

Tegelijkertijd vormt de code een kwaliteitsindicator waarmee opdrachtgevers weten wat ze mogen verwachten. www.esconetwerk.nl/gedragscode

DIRT-SEP - GROFVUILVANGFILTERS AIR-SEP 1 TOESTEL MET 8 FUNCTIES: så $25+"%(/5$ så %80!.3)% så /.4'!33).' så ")*65,,).' så 7!4%2"%(!.$%,).' så 3530%.3)%65),6!.' så %.%2')%"%30!2).' så #/ 2%$5#4)%

WWW.VAKBLADWARMTEPOMPEN.NL JUNI 2015 WP 7

NIEUWS

Vereniging De BredeStroomversnelling opgericht

NIEUWS

Wise-rapport ‘Tien jaar stroometiketten’

In mei maakten de Nederlandse energieleveranciers voor de tiende keer op rij hun stroometiketten bekend. Wise (World Information Service on Energy ) brengt de etiketten al sinds 2007 systematisch in kaart. In het rapport ‘Tien jaar stroometiketten - Overstappen? Ik zou het wel weten...’ zijn vijf belangrijke trends zichtbaar: t Recordaantal windleveranciers: Inmiddels zijn zeven energiebedrijven bijna volledig overgegaan op het leveren van windenergie, waaronder Pure Energie, Qurrent en Huismerk Energie. Greenchoice, de grootste van de groene leveranciers, heeft het aandeel wind opgeschroefd naar 43 procent. t Voorzichtig begin met zonne-energie: Zonne-energie leverde in 2014 met een aandeel rond de twee procent een bescheiden bijdrage aan de verduurzaming van de Neder-

landse elektriciteitsproductie. Toch leveren voor het eerst meerdere partijen zonnestroom aan huishoudens . De drie bedrijven met het grootste aandeel zon in het stroometiket zijn NLD (Noordelijk Lokaal Duurzaam), Greenchoice en Pure Energie / Huismerk Energie t Trendbreuk ‘sjoemelstroom’: In 2014 waren er voor het eerst minder leveranciers van ‘sjoemelstroom’ (fossiel opgewekte energie met een ‘Garantie van Oorspong’-etiket dat is verkregen door een certificaat op Noorse waterkrachtstroom te kopen), De grootste sjoemelstroomaanbieders zijn Woonenergie, Oxxio (dochter van Eneco), Main Energie, Qwint (dochter DVEP) en NLE (Nederlandse Energie Maatschappij) t Essent & Nuon: ‘klimaatkillers’: De CO2-uitstoot per kWh nam in 2014 zowel bij Essent als bij Nuon toe.

8 WP JUNI 2015 WWW.VAKBLADWARMTEPOMPEN.NL

Essent heeft nooit eerder zo veel kolenstroom geleverd als in 2014: 30,6 procent. Nuon leverde minder stroom uit gas en kolen, maar verdubbelde het aandeel stroom uit ‘overige bronnen’, waaronder elektriciteit uit verbranding van afval en stookolie valt. t Energiebedrijven houden zich niet aan afspraken rond transparantie: In september 2014 kwam de Minister van Economische Zaken met de brancheorganisatie Energie Nederland overeen dat in het stroometiket een differentiatie naar binnen- of buitenlandse herkomst zou worden weergegeven – wat transparantie biedt en de kwestie rond ‘sjoemelstroom’ inzichtelijker maakt. Slechts 15 van de 37 door Wise onderzochte energieleveranciers hebben zich aan de afspraak gehouden. www.wisenederland.nl

Holiday Inn Amsterdam kiest voor LG Holiday Inn Amsterdam – Arena Towers Henk Jan Burgers, General Manager

Ik heb nu volledige controle over het energieverbruik van ons hotel

LiriŃ xw VQ Wypxm ` S` @ diiv lski irivkmitviwxexmiw @ ]yfwmhmiqskipmnolihir @ Srhmzmhyipi vikipmrk tiv vymqxi/ @ Nyyv~eeq ir fixvsy{feev w}wxiiq kvsit sj zivhmitmrk qskipmno @ ^sxepi pimhmrkpirkxi xsx BAAA qixiv qskipmno De gehele case is te bekijken op www.lgklimaat.nl/referenties/ArenaTowers

NIEUWS

Integrale aanpak renovatie bij energiebesparing huurwoningen Woningcorporaties komen in aanmerking voor overheidssteun als zij hun huurwoningen renoveren tot minimaal energielabel B. Een te ambitieuze doelstelling? Niet bij een integrale aanpak van de renovatie. Het ministerie van Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties ondersteunt verhuurders om de energieprestatie van huurwoningen te verbeteren. Dit gebeurt via de Stimuleringsregeling energieprestatie huursector (STEP) en het Fonds energiebesparing huursector (FEH).

“Tot 1 januari 2015 was de voorwaarde voor corporatiewoningen dat de huurwoningen na renovatie minimaal energielabel B krijgen. Maar sommige woningcorporaties geven aan dit ni-

veau niet te redden”, aldus Rob Smit van de Rijksdienst voor Ondernemend Nederland (RVO.nl). Dat geldt niet voor Woningcorporatie ZVH uit Zaandam. Smit: “ZVH wil flatgebouwen renoveren naar energielabel B. In een aanbestedingstraject hebben ze marktpartijen gevraagd om binnen bepaalde financiële kaders een renovatieplan in te dienen. De winnende partij lukte het om een plan op te zetten waarbij niet label B maar label A wordt bereikt. In september 2015 begint de renovatie.” Het succes in Zaandam wordt verklaard door de gekozen integrale aanpak: “Je moet energetische maatregelen niet los van elkaar zien, maar als onderdeel van één concept.

Als je isolatie toepast, dan heb je een lagere warmtevraag en kun je misschien ook met energiezuinigere cv-installaties volstaan. Sta je bij dit soort vragen stil, dan kun je uiteindelijk meer energie besparen.”

125.000 woningen ontvangen definitief energielabel Het aantal geregistreerde energielabels liep in het eerste kwartaal van 2015 loopt in rap tempo op. In totaal kregen 125.324 woningen een definitief energielabel. Dit aantal verdrievoudigde ten opzichte van dezelfde periode in 2014.

26.391 woningen kregen het energiezuinige label A, en 23.535 woningen ontvingen label B. De meeste woningen kregen energielabel C: 36.349.

Het Energielabel is één van de maatregelen uit het Energieakkoord. Met het label voldoet Nederland aan de Europese regelgeving en draagt bij aan de Europese klimaatdoelen voor 2020. De Rijksdienst voor Ondernemend Nederland (RVO) verzorgt de implementatie van het definitief energielabel, in opdracht van het ministerie van Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties.

HET MULTI VOORDEEL VAN DÉ ALLES-IN-1-PARTNER...

Multi Import staat bekend om zijn kwaliteitsproducten, snelle levering door voldoende voorraad, uitstekende service en scherpe prijzen. In Nederland is Multi Import sinds 2011 officieel distributeur van Panasonic Airconditioning. MAAK KENNIS MET DE VOORDELEN VAN MULTI IMPORT. 1. LEVERING EN VOORRAAD

2. UITGEBREIDE WEBSHOP

3. EXTRA DIENSTEN

10 WP JUNI 2015 WWW.VAKBLADWARMTEPOMPEN.NL

4. SERVICE EN GARANTIE

HONGKONGSTRAAT 10-14 3047 BS ROTTERDAM T +31 (0)10 437 62 55 E INFO@MULTI-IMPORT.NL WWW.MULTI-IMPORT.NL

VRAAG DE NIEUWE PRIJSLIJST AAN MET ONS COMPLETE LEVERINGSPROGRAMMA INCL. PANASONIC!

NIEUWS

Europese subsidie voor innovatieproject BAM

De Europese Commissie heeft een voorstel goedgekeurd voor het REnnovates-innovatieproject van BAM. De toekenning van een projectsubsidie van circa 5 miljoen euro maakt deel uit van Horizon 2020, het Europese subsidieprogramma voor onderzoek en innovatie. Het REnnovatesproject is ontwikkeld als uitbreiding op het innovatieprogramma Stroomversnelling, waarbij oudere woningen worden gerenoveerd naar zogenoemde nul-op-de-meterwoningen. Hiervoor wordt de gasaansluiting verwijderd en uitsluitend gebruik gemaakt van elektriciteit in de woning.

De elektrische energie wordt opgewekt door zonnepanelen en de warmte door warmtepompen.

Stroomversnelling heeft een grote invloed op de energienetten (zie ook het artikel op pagina 16 van deze editie van Warmtepompen). Daarom is netbeheerder Stedin één van de projectpartners. Door sturing met warmtepompen en het opvangen van netwerkpieken met accu’s, is het voor Stedin mogelijk om kostbare investeringen in meer capaciteit op het elektriciteitsnetwerk te minimaliseren of te voorkomen. BAM verwacht dit op termijn als nieuwe dienstverlening aan de netbeheerders te kunnen aanbieden. Het REnnovates-innovatieproject omvat tweehonderd woningen in het traject van de Stroomversnelling.

Installatiebedrijven ervaren barrières voor BIM-gebruik Vorig jaar is de Universiteit Twente in opdracht van de Bouw Informatie Raad en de Nederlandse Vereniging voor Inkoopmanagement een tweejarig onderzoek gestart naar het niveau waarop in de Nederlandse bouwen de grond- weg- en waterbouwsector met BIM wordt gewerkt. Inmiddels is aan de hand van interviews met vijftig bedrijven een sectoranalyse uitgevoerd. Daaruit blijkt dat geen van de geïnterviewde installatiebedrijven zich als BIM-koploper binnen de installatiesector ziet.

Als drijfveren om BIM te gebruiken, noemen installateurs dat het contractueel wordt afgedwongen door partners in de keten, dat het efficiëntier werkt, dat de doorlooptijd en kosten worden gereduceerd en de kans op faalkosten verkleint. Daar staat een breed scala aan barrières tegenover. Ruim de helft van de installatiebedrijven stelt dat een kennis- en ervaringsgebrek ten aanzien van BIM de snelheid van implementatie en uitbreiding ervan belemmert en dat de bedrijfsorganisatie onvoldoende steun biedt om de transitie naar het werken met BIM te maken. Bovendien wordt de ontwikkeling van nieuwe procedures en werkprocessen ‘ingewikkeld en tijdrovend’ genoemd.

WWW.VAKBLADWARMTEPOMPEN.NL JUNI 2015 WP 11

NIEUWS

Kabinet: ‘Gebruik meer hernieuwbare energiebronnen’

Hernieuwbare warmte zal ruim baan krijgen, schrijft minister Kamp in de Kamerbrief Warmtevisie. Het kabinet wil een trendbreuk realiseren in de verwarming van huizen, kantoren en industrie door veel meer gebruik te maken van hernieuwbare bronnen en restwarmte. Duurzame Energie Koepel reageert: “De trendbreuk die mi-

nister Kamp nastreeft is goed nieuws, maar alleen haalbaar als er op korte termijn een gelijk speelveld wordt gecreëerd tussen gas en hernieuwbare warmtebronnen.” Aardgas zal in veel wijken en steden op termijn terugtrekken, waarbij hernieuwbare warmte en de inzet van warmtenetten de warmtevoorziening deels gaan overnemen.

Nibe zet eigen serviceorganisatie op Nibe zet een eigen serviceorganisatie op met de twee service technicians Albert Snippe en Edwin van Os, meldt Nibe. Dit omdat het bedrijf contact met de markt wil intensiveren. Beide technici hebben jarenlange ervaring in de techniek. Zo werkte Snippe voorheen bij een installateur. En Van Os werkte bij een andere leverancier van warmtepompen en boilers. Om vertrouwd te raken met het Nibe-assortiment volgden de twee een inwerktraject voordat ze in het veld hun meerwaarde zullen gaan bewijzen. Het werkgebied van Snippe wordt Noorden Oost-Nederland, Van Os gaat werken in Zuid- en West-Nederland. www.nibenl.eu

12 WP JUNI 2015 WWW.VAKBLADWARMTEPOMPEN.NL

“Daar zijn wij blij mee, want het maakt Nederland in de toekomst minder afhankelijk van de import van aardgas uit onstabiele landen en brengt klimaatneutraal wonen dichterbij. Daarbij zal deze trendbreuk leiden tot een grotere bijdrage van de hernieuwbare energiesector aan de werkgelegenheid en de Nederlandse economie”, aldus de Duurzame Energie Koepel, een stichting die de toepassing van duurzame energie in Nederland wil bevorderen en stimuleren.

Door de huidige regelgeving en belastingstructuren is er echter geen gelijk speelveld waarin efficiënte hernieuwbare warmtebronnen kunnen concurreren. “De trendbreuk die Minister Kamp nastreeft is goed nieuws, maar alleen haalbaar als er op korte termijn een gelijk speelveld wordt gecreëerd tussen gas en hernieuwbare warmtebronnen. De warmtebrief geeft daarvoor een goed signaal. Onze sector zal zich sterk inzetten om te zorgen dat dit geen papieren tijger wordt en dringt er bij het kabinet op aan snel met maatregelen te komen zoals het wegwerken van de ongelijkheid in de waardering in de energiebelasting tussen gas en elektriciteit”, aldus Teun Bokhoven, voorzitter van de Duurzame Energie Koepel. www.dekoepel.org

Samsung Electronics is wereldwijd marktleider op vele gebieden, variërend van monitoren en TV’s tot mobiele telefoons en geheugenchips. Via innovatieve en betrouwbare producten laat Samsung de wereld kennis maken met fantastisch nieuwe mogelijkheden. Zo ook op het gebied van klimaatbeheersing.

De totaaloplossingen van Samsung klimaatbeheersing Warmtepompen

- Lucht-lucht - Lucht-water - Water-lucht - Water-water - Lucht-lucht/water - Water-lucht/water + aansluiting op luchtbehandelingskasten

WTW ventilatie De EPC-kolencentrale van EPZ, waar Delta een meerderheidsbelang in heeft.

Volgens energiemaatschappij Delta zullen consumenten en bedrijven fors gaan betalen om verloren belastinginkomsten uit de geschrapte ‘kolentax’ te compenseren. Uit onderzoek in opdracht van Delta zou blijken dat energie-eindgebruikers de komende 30 jaar tot 4 miljard euro aan belastinggeld moeten ophoesten. Dit is een geval van de afspraak in het Energieakkoord dat voor 2020 oude kolencentrales in Nederland moeten sluiten. Ter compensatie van deze maatregel hoeven energiemaatschappijen geen belasting meer te betalen voor het gebruik van kolen in nieuwe, minder vervuilende, centrales. Volgens Delta gaan consumenten en bedrijven meer energiebelasting betalen om deze ‘kolendeal’ te bekostigen. Stieltje van Veldhoven, Tweede Kamerlid van D66, noemt het ‘belachelijk’ dat nieuwe kolencentrales belastingvoordeel voor de eigenaren opleverent. “Ik heb minister Kamp meerdere malen gevraagd hoeveel kosten de energiebedrijven maken om die oude kolencentrales eerder te sluiten. Daar heb ik nooit antwoord op gekregen. Nu blijkt dat de ‘kolendeal’ zeer ongunstig is: de kolenbelasting is niet afgeschaft, maar overgeheveld naar de consument”, zo stelde ze onlangs in een interview op de website Energiepodium.nl.

Overigens komen de genoemde cijfers niet uit geheel onverdachte hoek: Delta heeft een meerderheidsbelang in een oude kolencentrale in Borssele die in 2016 wordt gesloten, maar is tegelijkertijd de enige grote kolengebruikende energieproduct die niet profiteert van de afschaffing van de kolenbelasting op nieuwe centrales.

- Enthalpieventilatie, vocht en temperatuur - Zeer schone lucht door unieke F8 filters - Geen (elektrische) voorverwarming nodig

Airconditioning - Volledig assortiment binnendelen in diverse capaciteiten

Gebouwbeheersystemen - Geïntegreerde bedieningsoplossingen met de DMS2 - Bediening, controle en monitoring op afstand via internet - Gebruiksvriendelijke toepassing

www.samsung-klimaat.nl WWW.VAKBLADWARMTEPOMPEN.NL JUNI 2015 WP 13

NIEUWS

Delta: ‘Consument betaalt voor kolendeal’

‘Warmtewet 2.0’ vergroot kansen voor wko Met wat aanpassingen, zoals het verlagen van de 100 kW-grens, biedt de Warmtewet volop mogelijkheden voor bodemenergiesystemen. De ins en outs van wko moeten dan wel goed gecommuniceerd worden. Betere voorlichting is gewenst, luidde de conclusie tijdens een goedbezochte bijeenkomst van BodemenergieNL. TEKST: JAAP VAN EKERIS

“De mensen begrijpen het niet. Op een zonnige dag als vandaag is een woning met wko op temperatuur, maar de bewoners kunnen het toch koud hebben.”

Ing. Jos van den Bedem neemt vanuit de zaal het woord. Met warmte- en koudeopslag zelf is niks mis, betoogt hij, maar de gebruikers weten niet goed wat je er allemaal mee kunt, hoe het werkt en wat de voordelen zijn. “Ik heb ook zo’n systeem maar ik krijg het thuis niet uitgelegd”, grapt de senior projectmanager klimaattechniek. “En eigenlijk heeft mijn vrouw gewoon gelijk.

Zij ervaart het als koud en ik kan die ervaring niet wegnemen.”

UITGANGSPUNTEN Van den Bedem is één van de negentig deelnemers aan de themabijeenkomst van BodemenergieNL op dinsdag 14

april. Aan de orde is de Warmtewet, of beter: de (on)mogelijkheden van die wet in relatie tot bodemenergiesystemen. In zijn openingswoord stelt dagvoorzitter Teun Bokhoven: “Hoe kunnen we aanbevelingen realiseren om een Warmtewet 2.0 van input te voorzien, zodat deze beter aansluit en goede kansen biedt voor een sterke positionering van bodemenergie?”

Vijf sprekers houden een presentatie, ieder vanuit een andere invalshoek. Adviseur Bas de Zwart van IF Technology vertelt over de uitgangspunten, randvoorwaarden en het toepassingsgebied van de Warmtewet. “De wet is ontstaan vanuit ontevredenheid bij consumenten, die vonden dat ze teveel betaalden. In 2003 was er een initiatiefwet en op 1 januari 2014 werd hij van kracht.

Sindsdien zijn enkele aanpassingen

14 WP JUNI 2015 WWW.VAKBLADWARMTEPOMPEN.NL

doorgevoerd; zo werd de reikwijdte veranderd van 1.000 kW in 100 kW.” De wet is van toepassing op woningen die zijn aangesloten op het warmtenet en zakelijke aansluitingen met een vermogen tot 100 kW. “Een collectieve wko met individuele warmtepompen valt niet onder de Warmtewet”, aldus De Zwart, waarna hij ingaat op de vergunningplicht en de tariefregulering.

“De maximale prijs van bodemenergiesystemen is gebaseerd op de integrale kosten en die worden bepaald door de rendementsmethode.”

WARMTEWET 2 Albert Koedam van AK-Consultancy belicht de kansen voor bodemenergie in de woningbouw. “Knelpunten: er is nog geen eenduidigheid over huur en servicekosten, de wet sluit aan bij stadsver-

BodemenergieNL is de branchevereniging voor bedrijven en instanties die bodemenergiesystemen (zowel open als gesloten) realiseren en exploiteren. Tweemaal per jaar houdt de vereniging een themamiddag, waarbij een actueel thema onder de loep wordt genomen. Experts en/of ervaringsdeskundigen verzorgen een inleiding over het onderwerp. De bijeenkomsten zijn toegankelijk voor leden en externe partijen. Voor meer informatie: www.bodemenergienl.nl

warming maar niet bij blokverwarming en ‘one size fits all’ klopt niet.” Verbeterpunten: er moet een expliciete aanduiding komen voor blokverwarming en de wet moet toekomstproof worden. “Ik zou de nieuwe wet Warmtewet 2 willen noemen en niet 2.0, zoals de dagvoorzitter voorstelde.” Hij ziet een aantal uitdagingen: “Koppelen van uitvoering en beheer. Integrale verantwoordelijkheid voor het boven- en ondergrondse deel van een wko. En: levert de installatie wat verwacht wordt?”

tips. “Denk bij een wko goed na over de kwaliteit van de materialen. Zorg dat er uniformiteit is. En vraag je af: wie is de eindgebruiker en wat is je boodschap. Vertel een eerlijk verhaal en je kunt er veel plezier aan beleven. Wij zijn heel blij met de Warmtewet. Hij helpt in onze communicatie - de uitleg van tarieven en dergelijke - en houdt ons scherp. We worden nog regelmatig gebeld door bewoners met vragen: hoe zit dit, hoe zit dat? Daar worden wij als organisatie beter van.”

WONDERE WERELD Aansluitend volgt een mooi voorbeeld uit de praktijk. Vier jaar geleden begon woningcorporatie Brabant Wonen een project met een aantal aanleunwoningen met warmte/koudeopslag. “Ik kwam terecht in de wondere wereld van de wko”, blikt directeur Richard van Meersbergen terug. “We kregen te maken met een nieuwe techniek en hoge verwachtingen. Aanvankelijk waren bewoners niet blij met hun verwarming. Het was koud, dan weer warm, duurder dan voorheen; ze vroegen zich af waarom ze zoveel moesten betalen. Na enkele weken zijn we met een bewonerscomité in gesprek gegaan. We hebben veel geïnvesteerd in uitleggen. Dat hielp. Nu heerst er rust onder de klanten en we hebben een stabiele installatie.”

Hij laat een schets zien van een nog op te starten wko-project in Oss, waarin de corporatie alle opgedane ervaringen heeft gebundeld, en geeft een paar

VERMOGEN OMLAAG Directeur Jaap van Eck van energiebedrijf Eteck noemt een paar aandachtspunten met betrekking tot de exploitatie en het beheer van bodemenergiesystemen. Over de rendementstoets zegt hij: “De wetgever stelt dat exploitanten een redelijk rendement mogen maken. Een exploitant die een lagere kostprijs heeft, zou daarvoor gestraft worden. Dit lijkt mij onlogisch.” Het maximale vermogen voor kleinverbruik kan wat hem betreft omlaag naar 25 kW. Verder vindt hij het beter bij een project niet de rendementstoets te hanteren maar te ‘sturen op een redelijke prijs’. Van Eck: “Ons bedrijf heeft ongeveer honderd projecten in exploitatie. Ik heb ontzettend veel vertrouwen in het wko-marktsegment; de Warmtewet kan daarbij helpen.”

BLIJF COMMUNICEREN Kies je voor een wko-installatie, zorg dan dat deze integraal onderdeel is van

een project. Dat advies geeft Jeremiah Bertsch, Exploitatiemanager bij Unica Ecopower. Hij herhaalt de woorden van Brabant Wonen-directeur Van Meersbergen: “Maak het verhaal inzichtelijk, leg het uit. Organiseer na oplevering van de installatie een bewonersbijeenkomst. Zorg voor een goede klantenservice. En stel een 24/7 storingsnummer in.” De Warmtewet draagt bij aan het vertrouwen in de markt, aldus Bertsch; hij biedt gereguleerde tarieven en leveringszekerheid. “Samenvattend: de Klant is Koning, manage verwachtingen, blijf communiceren” CONCLUSIES Tijdens de discussieronde komt dagvoorzitter Bokhoven terug op het verlagen van het vermogen van 100 kW naar 25 kW. “Volgens mij zijn we het daar over eens.” Overeenstemming is er ook over het Niet Meer Dan Andersprincipe uit de Warmtewet. “Dit geeft transparantie en communiceert makkelijk. Voor nu is het de beste oplossing, maar laten we afspreken dat we er dynamiek en flexibiliteit in brengen.” De zaal is eensgezind over de communicatie: er is betere voorlichting nodig. Verder doet Bas de Zwart een voorstel om koude in de wet mee te nemen. Koude is in zijn ogen nodig om projecten rendabel te krijgen. Bokhoven: “Dit soort zaken lijkt me eenvoudig oplosbaar.

Daar kun je een Warmtewet 2.0 van maken, en dat hoeft geen jaren te duren.” WP

WWW.VAKBLADWARMTEPOMPEN.NL JUNI 2015 WP 15

BODEMENERGIE

Branchevereniging

De toepassing van warmtepompen kan bijdragen aan het vergroten van de flexibiliteit van het elektriciteitsnetwerk.

Warmtepompen en vraagsturing (deel 1) In de positioning paper ‘Warmtepompen in de woningbouw & vraagsturing’, samengesteld door de Dutch Heat Pump Association en Business Development Holland, wordt beschreven welke rol warmtepompen in de woningbouw kunnen invullen bij het managen van de belasting van het elektriciteitsnetwerk. In twee delen geven we een samenvatting van de belangrijkste conclusies uit deze paper.

De warmtepomp moet fors gaan bijdragen aan het verduurzamen van de woningbouwsector. Naar verwachting van de warmtepompbranche zal toepassing ervan een serieuze groei doormaken. De ambitie is om in 2020 een half miljoen geïnstalleerde warmtepompen in Nederland te hebben (status 2013: 100.000 stuks). Het is dan

ook de verwachting dat in de nabije toekomst warmtepompen steeds sneller toe zullen nemen in penetratiegraad (zie figuur 1). Een niet-integrale aanpak bij het grootschalig toepassen van warmtepompen kan echter een enorme impact hebben voor netbeheerders (black outs, ongeplande netverzwaringen), en daarmee uiteindelijk

16 WP JUNI 2015 WWW.VAKBLADWARMTEPOMPEN.NL

ook voor de maatschappij. Daar staat tegenover dat met een goede integrale aanpak juist heel veel mogelijk is; de toepassing van warmtepompen kan bijdragen aan het vergroten van de flexibiliteit van het elektriciteitsnetwerk. Hierdoor kan er meer duurzaam opgewekte energie in dat netwerk worden ge geabsorbeerd.

De warmtepompbranche heeft voor de periode 2013-2020 een inschatting gemaakt waar warmtepompen in hoofdlijnen zullen worden toegepast. De aanname hierbij is dat in de woningen met het hoogste gasgebruik - vrijstaande en twee onder een kap/hoek woningen - de penetratie van warmtepompen het snelst zal toenemen omdat hier de grootste besparingen mogelijk zijn. Voor warmtepompen wordt een groei verwacht tot 500.000 geïnstalleerde warmtepompen in 2020, met een doorgroei naar 1,5-1,8 miljoen warmtepompen in 2030. Energiearmoede en afspraken die de sociale woningbouwsector heeft gemaakt met de overheid aangaande het terugdringen van het energiegebruik, zorgen ervoor dat ook woningcorporaties waarschijnlijk substantieel zullen ingrijpen in hun woningbestand. Dit zal ook verduurzaming in de huursector gaan betekenen, veelal in rijtjeshuizen en meergezinswoningen, het dominante woningtype in de sociale huursector. Of dat betekent dat dit tot een toename van het toepassen van warmtepompen in deze sector zal leiden, is echter nog niet te zeggen. Grondgebonden warmtepompen blijven tot 2020 grotendeels voorbehouden voor nieuwbouwtoepassing. Hybride warmtepompen zullen in deze periode de grootste groei doormaken. In de periode 2020-2030 zal naar verwachting de verhouding hybride/volledig elektrisch doorgroeien naar 50/50. Over de periode 2013 - 2020 zal circa 40 procent van de toegepaste warmtepompen naar verwachting geplaatst worden in vrijstaande woningen. Daarbij gaat het vooral om de grotere capaciteiten elektrische en hybride warmtepompen; in appartementen zal het voornamelijk om hybride (ventilatie) warmtepompen gaan.

Warmtepompen naar toepassing op woningtype.

Figuur 1: Verwachte aantal nieuwe installaties per jaar op typewarmtepomp tot 2020.

(Bron: DHPA, BDH)

Warmtepompen zijn een kansrijk instrument voor vraagsturing in slimme netten, omdat ze (duurzaam opgewekte) elektrische energie om kunnen zetten in thermische energie, die in de gebouwde omgeving op een later moment kan worden gebruikt voor ruimteverwarming of warm tapwater. Een warmtepomp verdubbelt globaal het elektriciteitsgebruik van een gemiddeld huishouden in de bestaande bouw bij, uiteraard, een forse reductie van het aardgasgebruik. Dit geeft ook meteen de technische regelpotentie aan. Door warmtepompen te combineren met thermische opslag, kan deze relatief grote gebruiker van elektriciteit in de woning worden ingezet als regelinstrument binnen het wisselende aanbod van duurzaam geproduceerde elektriciteit. Naast e-mobiliteit - elektrische en plug-in hybride auto’s - is de warmtepomp de grootste energiegebruiker in de woning, en daarmee het apparaat met de grootste impact als er ‘slim’ mee wordt gestuurd. In smart gridproeftuinen wordt weliswaar veel aandacht geschonken aan manieren om andere huishoudelijke apparatuur ‘slim’ te sturen, maar de impact daarvan is vele malen kleiner. Warmtepompen en elektrisch vervoer geven ook zonder aanbod van elektriciteit uit zon-PV en wind al reden genoeg voor het slim inrichten van netten.

BLACK OUTS Als er steeds meer elektrische warmtepompen geïnstalleerd worden zonder dat de netbeheerder daarbij betrokken is, of er in ieder geval van op de hoogte wordt gesteld, kunnen zich problemen voordoen omdat het elektriciteitsnet veel zwaarder belast wordt en warmtepompen daarnaast een hoge mate van gelijktijdig gebruik kennen (als het koud is hebben alle woonhuizen tegelijkertijd behoefte aan warmte). De gevolgen zijn stijgende storingsminuten als gevolg van black outs, een hogere klantontevredenheid en spoedverzwaringen. Een black out heeft daarbij ook nog eens een veel grotere impact, aangezien woningen met een elektrische warmtepomp afhankelijk zijn van elektriciteit voor warmte en warm tapwater.

En het risico op een black out is het grootst als het koud is (hoogste belasting). Daarnaast is er het risico dat het net na een black out niet meer kan worden opgestart omdat alle warmtepom-

WWW.VAKBLADWARMTEPOMPEN.NL JUNI 2015 WP 17

SMART GRIDS

Marktverwachtingen

SMART GRIDS

Naast elektrische en plug-in hybride auto’s is de warmtepomp de grootste energiegebruiker in de woning.

pen tegelijkertijd in vollast elektriciteit vragen.

FLEXIBILITEIT Om de doelstellingen van de Nederlandse overheid in 2020 te realiseren, zal in toenemende mate elektriciteit uit hernieuwbare bron, voornamelijk afkomstig van zon-PV en windenergie, moeten worden gebruikt. Deze groei in gebruik van duurzaam geproduceerde elektriciteit vereist een aanpassing van ons elektriciteitssysteem; we gaan van vraaggestuurd produceren naar productiegestuurd vragen.

Elektriciteit wordt dus niet meer op een willekeurig moment gebruikt, maar wanneer het voorhanden is.

Flexibiliteit in het elektriciteitsnetwerk is daarom essentieel voor de gewenste verduurzaming van ons energiesysteem. Flexibiliteit wordt bepaald door de mate waarin producenten, grootverbruikers, maar ook consumenten in staat zijn om te reageren op wisselend aanbod op de elektriciteitsmarkt, zodat tekorten en overschotten aan elektriciteit uitgebalanceerd kunnen worden en mogelijke capaciteitstekorten worden voorkomen. Omdat opslag van elektriciteit momenteel alleen mogelijk is ten koste van een fors rendementsverlies en tegen hoge kosten, is het voor de hand liggend om elektriciteit zoveel mogelijk te gebruiken op het moment

van productie. Kolengestookte centrales kunnen in deze context slechts weinig bijdragen, omdat hun beperkte flexibiliteit ten koste gaat van het rendement.

Als elektriciteit uit duurzame bronnen, die niet allemaal op afroep beschikbaar zijn, verder toeneemt, moet de vraag beter op het aanbod worden afge-

ker wordt moet de verlichting aan.

Belangrijk is dat men inzicht heeft in het elektriciteitsgebruik van de warmtepomp en het resterende behoeftegestuurde elektriciteitsgebruik in de woningen. Voor een woning geldt dat door het toepassen van een elektrische warmtepomp de post extern gestuurde elektriciteit behoorlijk hoger zal worden

Van vraaggestuurd produceren naar productiegestuurd vragen stemd. Als gebruikers hun elektriciteitsgebruik over de tijd gezien kunnen aanpassen, is er in het totale systeem minder reservecapaciteit noodzakelijk.

HUISHOUDELIJK GEBRUIK Om inzicht te verwerven in de opbouw van het totale energiegebruik in een woning kan dit verbruik worden opgedeeld in extern gestuurd en behoeftegestuurd. Onder extern gestuurd energiegebruik valt alle gebruik gerelateerd aan verwarming, koeling, ventilatie en warm tapwaterbereiding binnen een woning. Al het andere elektriciteitsgebruik binnen de woning wordt aangemerkt als behoeftegestuurd. Extern gestuurd gebruik is daarbij nauwelijks te beïnvloeden: als het buiten koud wordt moet de verwarming aan, als het don-

18 WP JUNI 2015 WWW.VAKBLADWARMTEPOMPEN.NL

omdat elektriciteit de enige energiedrager is die in de woningen wordt toegepast. In geval van een hybride warmtepomp neemt het elektriciteitsgebruik toe en tegelijkertijd het gasgebruik af.

Naar verwachting zal het extern gestuurde elektriciteitsgebruik (in de woning met een cv-ketel) in de komende jaren gaan stabiliseren door de razendsnel groeiende penetratie van led-verlichting in de woningbouw en cv-ketels met een verminderd elektriciteitsgebruik. Het behoeftegestuurde gebruik zal naar verwachting onder invloed van de Ecodesign-regelgeving ten aanzien van huishoudelijke apparatuur efficiënter worden, maar door de bevolkingsgroei, de toenemende welvaart en het toenemende thuiswerken gecompenseerd worden.

Hoe?

Integreren van meer: - Warmtepompen - Duurzaam opgewekte energie - Elektrisch vervoer - Lokaal opgewekte energie

Door vraagsturing

Zorgen voor een efficienter, meer betrouwbaar net, en de mogelijkheid een black-ou te voorkomen of herstellen

Door automatische net-reconfiguratie

Consumenten invloed geven op hun gebruik(tijdstip) en deel laten nemen in de elektriciteitsmarkt

Door nauwkeurige en continue meting en beheersing van energiestromen

Als voorbeeld kan worden gekeken naar het elektriciteitsprofiel van een vrijstaande woning op de kortste dag (21 december) en de langste dag (21 juni) van het jaar. Daarbij is sprake van een patroon van oplopende vraag in de ochtend met een kleine piek en een hoge piek in de avond. Daarnaast is het patroon tussen de kortste en de langste dag gelijk, maar verschilt de hoogte van de pieken. De oorzaken zijn voornamelijk extern gestuurd; op de kortste dag is het kouder (meer draaiuren cvpomp) en korter licht (meer verlichting aan). Daarnaast is te zien dat er een bepaalde basislast is in de nacht die vrijwel niet verschilt tussen de langste en kortste dag, dit is extern gestuurd stroomverbruik, veroorzaakt door apparatuur die altijd aanstaat (koeling, ventilatie) en behoeftegestuurde apparaten zoals routers.

SLIMME WARMTEPOMPEN Om de potentie van vraagsturing met warmtepompen in de woningbouw duidelijk te krijgen, staat hieronder eerst een tabel die aangeeft wat een slim elektriciteitsnet eigenlijk kan brengen en welke aspecten daarin een rol spelen.

Een elektriciteitsnet wordt een ‘slim’ net als componenten in dat net slim worden gemaakt, inclusief opwekkers, gebruikers en opslagfaciliteiten. Deze componenten worden slim gemaakt door ze real time te meten en/of te sturen en ze te laten communiceren met elkaar. Een warmtepomp wekt met behulp van elektrische energie duurzame warmte op. Warmte die zich eenvoudig en goedkoop laat opslaan in een buffervat ((boiler)tank), in de massa van het gebouw en in de bodem. Daarnaast

wordt veel onderzoek gedaan naar faseovergangsmaterialen (Phase Changing Materials, ook wel PCM’s genoemd) en thermochemische opslag als opslagmedium die de energiedichtheid nog verder kunnen verhogen (meer warmte opslaan in minder ruimte).

Veel warmtepompen hebben nu al een thermische buffer (met name warmtepompen geïnstalleerd in een nieuwbouwwoning) in de vorm van een waterboilervat. Alle warmtepompen hebben een regeling. Dit betekent dat warmtepompen nu al de potentie hebben om een brug te slaan tussen elektriciteit en warmte, en in de opslag daarvan, onder de voorwaarde dat de systemen juist zijn ontworpen en geïnstalleerd. De warmtepomp zal daarvoor wel een slimmere regeling moeten krijgen, die op basis van bijvoorbeeld prijssignalen van één dag vooruit of een ‘maximum toebedeeld vermogen’ zelf kan bepalen wanneer hij aanslaat en wanneer niet. Daarbij moet de regeling rekening houden met het gebruikersgedrag, klimaatgegevens en de warmtetraagheid van de woning.

VERMOGENSREDUCTIE Zulke ‘slimme’ regelingen zijn momenteel mondjesmaat verkrijgbaar, maar het ontwerpen van zo’n regeling is geen technische uitdaging voor fabrikanten. Als slimme warmtepompen vervolgens informatie over de buffercapaciteit kunnen versturen naar netbeheerders, wordt het mogelijk om de totale virtuele buffer in beeld te hebben, om zodoende veel meer winden zonne-energie te kunnen absorberen. Daarnaast is het mogelijk om de totale gemiddelde wijkbelasting omlaag te brengen om zo netverzwaring of

DHPA en BDHO De Positioning paper ‘Warmtepompen in de woningbouw & vraagsturing’ is samengesteld door de Dutch Heat Pump Association in samenwerking met Business Development Holland.

het risico op black outs te voorkomen.

Dat de wijknetbelasting daadwerkelijk significant omlaag kan door warmtepompen slim te sturen, is aangetoond in het SmartProofS-programma (zie kader). Dit levert zeker 50 procent reductie van het benodigd trafovermogen op, en vermeden netkosten tussen de 250.000 en de 1.450.000 euro bij een wijk van 1.400 woningen. Deze bandbreedte is overigens zo groot omdat de vermeden netkosten sterk afhankelijk zijn van de locatie en situering. Hoewel in slimme net-proeftuinen en in talloze studies het voordeel van slim gestuurde warmtepompen is aangetoond, kunnen commercieel verkrijgbare warmtepompen momenteel nog niet standaard communiceren via het net. Andersom kan het net momenteel ook nog niet communiceren met warmtepompen, waardoor er een klassieke ‘kip of het ei’ situatie kan ontstaan.

In de volgende editie van Vakblad Warmtepompen wordt ingegaan op mogelijke oplossingen voor de geschetste uitdagingen, en aangegeven welke acties verschillende partijen zouden moeten ondernemen om warmtepompen op een succesvolle manier in te passen in het elektriciteitsnetwerk.

WP

WWW.VAKBLADWARMTEPOMPEN.NL JUNI 2015 WP 19

SMART GRIDS

Wat kan een slim net doen?

Lage epc in stapelbouw: ‘prima haalbaar’ LenteAkkoord, het platform voor energiezuinige nieuwbouw, noemt het ‘zeer moeilijk’ om in gestapelde woningbouw aan de vereiste epc-norm van 0,4 te voldoen. “Dat geeft het failliet aan van het traditioneel denken”, stelt Martijn Bos van Itho Daalderop in reactie op deze uitspraak. “Ook in flatwoningen is een epc van 0,4 of minder prima haalbaar”.

TEKST: BAS ROESTENBERG

20 WP JUNI 2015 WWW.VAKBLADWARMTEPOMPEN.NL

THEORIE EN PRAKTIJK Klimaatgarant garandeert dat een appartementengebouw of woning 25 jaar lang netto geen energie gebruikt en biedt daarvoor totaalconcepten met onder andere warmtepompen, balansventilatie en wtw aan. Het succes van die aanpak wordt volgens Van den Bogerd gestaafd door een database met zesduizend huur- en koopwoningen waarin een warmtepomp is geïnstalleerd en die continu worden gemonitord. “Dat systeem werd in 2006 geïmplementeerd door Itho B.V., waar ik destijds CEO was. Al snel toonde het aan dat er een enorm gat tussen theorie en praktijk bestaat. Wat op papier tot een epc van 0,6 leidt, bleek op basis van gemeten resultaten feitelijk een epc van 1,0 op te leveren. We ontdekten dat een aantal elementaire dingen in de epc-systematiek niet klopt. Zo scoort een CO2-gestuurd ventilatiesysteem in de berekeningen bijna net zo goed als een wtw-installatie, terwijl de energetische efficiëntie in de praktijk enorm verschilt. De epc-berekening gaat ervan uit dat iemand die CO2-stu-

ring middels gevelroosters heeft, de hele dag door die roosters opent en sluit, afhankelijk van de ruimte waarin hij zich bevindt. Dat is natuurlijk onzin.

Een andere epc-veronderstelling is dat je in beide gevallen met dezelfde binnentemperatuur kunt werken. In de zesduizend woningen die we monitoren zijn er 2.500 uitgerust met wtw en 3.500 met gevelroosters. Bij woningen met gevelroosters staat de thermostaat gemiddeld 1,2 graden hoger; er wordt zeventien procent meer verwarmingsenergie gebruikt.”

Moet er dus afscheid worden genomen van de epc? Van den Bogerd: “Als er beter wordt gekeken naar de daadwerkelijke meetresultaten en de fouten uit de epc-systematiek worden gehaald, is

TAPWATER Tot zover de kritische noten over de epc. Aan Martijn Bos van Itho Daalderop de vraag hoe de epc in gestapelde bouw kan worden geminimaliseerd, in tegenstelling tot wat LenteAkkoord beweert. Volgens Bos speelt warmtapwaterbereiding daarbij een cruciale rol: “Tapwater is de belangrijkste component die de epc-berekening beïnvloedt.

Dat lijkt lastig op te lossen: het rendement van tapwaterbereiding door warmtepompen valt tegen omdat ze zes of zeven keer per dag aan het werk moeten om de buffer op temperatuur te houden.” Een eerste stap om dit probleem aan te pakken, zit volgens Bos in het optimaliseren van de buffer.

“Ooit heb ik met TNO onderzoek ge-

Booster-warmtepomp maakt lage aanvoertemperatuur mogelijk het een prima instrument. Of de epc in stand wordt gehouden is overigens onderwerp van een discussie over twee alternatieven: de epc-norm gaat in 2020 naar nul, of er wordt een nieuwe norm ingevoerd op basis van het kilowattuurverbruik per vierkante meter woonoppervlakte.”

daan naar rendementsverlies bij de productie van tapwater. De onderzoeker die metingen verrichtte, ging uit van een stilstandsverlies bij tapwater van 30 tot 38 watt elektrische energie; dat is de energie die je nodig hebt om het water in de buffer op temperatuur te houden. Als je water tapt, loopt er

In november 2014 stuurde LenteAkkoord een brief naar minister Blok, waarin wordt aangegeven dat de nieuwe epc-norm van 0,4 niet vrijwel onhaalbaar is. Uit de brief: “Dit ligt niet aan het ambitieniveau van de opdrachtgevers: diverse corporaties en ontwikkelaars hadden wel degelijk hoge ambities en hebben hun uiterste best gedaan. Bij appartementen lijken we, op gebouwniveau, bij het eindpunt van de huidige technische mogelijkheden te zijn aangekomen. Er zijn verschillende oorzaken voor het verschil met grondgebonden woningen: een lager rendement voor collectieve systemen, te weinig dakoppervlak voor zonnecellen bij meer dan vijf bouwlagen, meer warmteverlies door een hoger glaspercentage en meer aansluitingen in de gevel voor balkons en galerijen”.

WWW.VAKBLADWARMTEPOMPEN.NL JUNI 2015 WP 21

EPC-NORM

“Om een epc van 0,6 te bereiken, kunnen bouwers bij een flatgebouw voldoen met een gasketel en ter compensatie wat pv-panelen op het dak. Een epc van 0,4 haal je echter niet via compensatie, want daarvoor kom je dakoppervlakte tekort”, aldus Martijn Bos op de vraag wat hij bedoelt met ‘traditioneel denken’. Wim van den Bogerd, directeur van Klimaatgarant dat duurzame klimaatsystemen aanbiedt, deelt deze mening. Van den Bogerd: “Wij behoren tot de grotere importeurs van pv-panelen, en toch adviseren we om zo min mogelijk pv toe te passen. Dat klinkt raar, maar je moet altijd vanuit de trias energetica werken en eerst de energievraag beperken. Maatregelen zoals triple-glas en wtw hebben weinig invloed op de epc, maar de praktijk wijst uit dat bij triple glas de thermostaat gemiddeld een graad omlaag gaat omdat bewoners geen koudeval meer ervaren, terwijl de toevoeging van warmteterugwinning voor een nog grotere reductie in de energievraag zorgt.

Wat er dan nog overblijft aan warmtevraag kan worden afgedekt met een warmtepomp, en pas als al die maatregelen zijn getroffen, kun je de resterende energievraag compenseren middels pv-panelen”.

EPC-NORM “In de gestapelde bouw kun je een epc van 0,4 niet via pv-compensatie bereiken; daarvoor kom je dakoppervlakte tekort”

nieuw, koud water in de buffer en dat gaat mengen met de bestaande voorraad, waardoor je veel rendement verliest. De gelaagdheid is dus belangrijk; het laagje tussen de bovenste buffervoorraad die 60 graden is en de onderste die 10 graden is, meet maar een paar centimeter. Bij de buffervaten die Itho Daalderop nu ontwikkelt haal je uit een vat van 150 liter 136 liter water van boven de 50oC. Dan is er dus nog maar veertien liter bufferwater waarvan de temperatuur te laag is. Dat geeft het belang van die gelaagdheid dus wel aan.”

BOOSTER Het belangrijkste hulpmiddel om in gestapelde bouw een zeer lage epc te bewerkstelligen, is volgens Bos echter de Booster-warmtepomp, die speciaal voor collectieve systemen is ontwik-

De Trip Een voorbeeld dat aantoont hoe de Booster in de praktijk voor duurzamere stapelbouw kan zorgen, is de Trip in Utrecht. Hier worden momenteel 255 kleine starterswoningen gerealiseerd, met een grote centrale warmtepomp en decentrale Boosters. Klimaatgarant is bij dit project betrokken als leverancier van het klimaatsysteem. Van den Bogerd: “De Trip wordt voorzien van een centrale 500 kilowatt zware centrifugaalcompressor-warmtepomp van Daikin. Die verwarmt water tot maximaal 30 graden, dat is ook de temperatuur waarop de verwarming in de appartementen is uitgelegd. De woningen zijn zo goed geïsoleerd dat ze, zelfs op zonnige winterdagen, netto een veel grotere koel- dan warmtevraag hebben. Als de woningen worden gekoeld, maakt de Booster-warmtepomp tapwater door het warme koelwater als bron te gebruiken. Op de paar echt koude dagen van het jaar waarop er geen koelvraag is, draait de Booster als het ware in cascade met de centrale warmtepomp, zodat ze samenwerken om tapwater te produceren. Op die momenten heb je uiteraard energieverlies omdat je twee warmtepompen aan het werk zet, maar die situatie doet zich slechts zo’n twintig dagen per jaar voor, dus is dat verlies op jaarbasis verwaarloosbaar.”

22 WP JUNI 2015 WWW.VAKBLADWARMTEPOMPEN.NL

MOGELIJKHEDEN De eerste Booster-warmtepomp werd in oktober 2012 geïnstalleerd. Inmiddels zijn er enkele tientallen geplaatst, in de meest uiteenlopende toepassingen. Zo wordt de Booster gebruikt om de gelaagdheid van een groot zonthermisch buffervat te vergroten, hij staat op melkveehouderijen waarbij hij aan een groot buffervat is gekoppeld, en in verschillende all-electric kantoorgebou-

Klimaatgarant en Itho Daalderop Wim van den Bogerd was vroeger CEO bij Itho B.V. Behalve voor grote collectieve systemen levert zijn huidige bedrijf, Klimaatgarant, alleen ventilatie- en warmtepompsystemen van Itho Daalderop. “Dat doe ik niet uit eigenbelang of chauvinisme”, zo stelt Van den Bogerd. “Ik heb allang geen aandelen meer in IthoDaalderop, maar ben ervan overtuigd ben dat deze systemen de beste in de markt zijn.”

Opstellingsoverzicht Itho Daalderop BWP Boosterwarmtepomp met 150 liter boilervat.

wen voorziet een Booster in de douchevoorziening. Bos: “Het is leuk om te zien dat dit apparaat uitnodigt tot creatief denken. Door de variëteit aan toepassingen krijgen we steeds beter door wat de mogelijkheden zijn. Bij galerijflats met een 90/70-installatie die zijn voorzien van een geiser of een elektrische boiler wordt nu nagedacht over een labelsprong. Ik stel daarbij voor dat die geiser wordt vervangen door een Booster die aan een warmtenet wordt gekoppeld dat altijd 20 graden geeft.

Die temperatuur kun je opwekken met zonthermische of PhotoVoltaisch-Thermische panelen.” Bos is ervan overtuigd dat de inzet van Boosters een vlucht gaat nemen: “De epc-aanscherping naar 0,6 ging redelijk geruisloos, maar ik merkte tijdens de afgelopen Bouwbeurs heel goed dat de sprong van 0,6 naar 0,4 voor reuring zorgt.

Mensen realiseren zich dat het onvermijdelijk lijkt dat de epc-norm al over vijf jaar naar 0 zal zijn bijgesteld. Ze vragen zich af of ze nog wel epc0,4-woningen moeten bouwen die in energetisch opzicht een moeilijke concurrentiestrijd aan moeten gaan op de woningmarkt.

Door de verlaging van de epc-norm zal het ‘traditionele denken’ verdwijnen.

We kunnen aantonen dat de Booster een prima alternatief is waarmee ruimschoots aan de epc-norm kan worden voldaan. ” Van den Bogerd: “Met de Boosterwarmtepomp doe je in de zomer drie dingen tegelijk: je koelt de woning, de pv-panelen wekken de energie op voor de warmtepomp en van het koelwater maak je tapwater. Kun je het mooier bedenken? Met de combinatie van een fatsoenlijke schil, het juiste ventilatiesysteem, een warmtepomp- en/of Booster-warmtepompsysteem, en pvpanelen, krijg je uiteindelijk ieder gebouw op een epc van 0. Sinds de invoering van de epc0,4-norm hebben we als Klimaatgarant bij enkele duizenden appartementen een epc-berekening gemaakt. In geen van die gevallen bleek het problematisch om op een epc van 0 uit te komen; het is dus onzin om te stellen dat een epc van 0,4 onhaalbaar is.” WP

WWW.VAKBLADWARMTEPOMPEN.NL JUNI 2015 WP 23

EPC-NORM

keld en met een lage aanvoertemperatuur tapwater kan maken. “Stadsverwarmingsnetten zijn standaard ingericht op een aanvoer/retour van 90/70, omdat de afgiftesystemen in oudere galerijflats die temperatuur gebruiken. Die aanvoertemperatuur kan best worden verlaagd, maar de ondergrens blijft gefixeerd op de 65 graden die je voor tapwater nodig hebt. Door niet het tapwater maar het afgiftesysteem leidend te maken, los je een groot probleem op. Je hebt dan een lagere – dus duurzamer opgewekte – aanvoertemperatuur nodig, buffering wordt eenvoudiger, en je kunt via een collectieve ‘change over’ zowel verwarmen als koelen.” Dat betekent dat warmtapwater voortaan decentraal moet worden gemaakt, en daar zijn verschillende opties voor: “Een elektrische boiler bijvoorbeeld, maar dat is exergetisch gezien geen goede keuze. Een ventilatie-boosterwarmtepomp is ook een mogelijkheid, maar in de steeds kleiner wordende woningen moet je daarmee geforceerd ventileren om warmtapwater te kunnen maken. De bestaande opties werken dus niet goed; daarom hebben we bedacht dat je ook uit kunt gaan van een kleine water/water-warmtepomp met een aangepast ontwerp. Normaal houdt de aanvoertemperatuur voor de verdamper van een warmtepomp op bij 18oC; de Booster-warmtepomp van Itho Daalderop kan echter met een aanvoertemperatuur tussen de 14 en 40 graden tapwater van bijna 70 graden maken.

Doordat je de hoge aanvoertemperatuur van het stadswarmtenet niet meer nodig hebt, kun je voor aanvoer voor de Booster-warmtepomp bijvoorbeeld een zon-thermisch systeem of een laagtemperatuur-warmtepomp inzetten. Er is inmiddels zelfs een praktijkvoorbeeld waarbij het retourwater van een bestaand stadsverwarmingsnet als aanvoerstroom wordt gebruikt.”

De Jaga-fabriek in Diepenbeek.

‘Jaga: Innovate or Die!’ radiatorfabrikant met een missie Zonder goed afgiftesysteem is een warmtepomp een hulpeloos stuk techniek.

Toch lijken afgiftesystemen soms een ondergeschoven kindje in warmtepompland. Dat is jammer en oneerlijk, maar ook begrijpelijk: in beton gegoten leidingwerk en overgedimensioneerde LTV-radiatoren spreken nu eenmaal niet echt tot de verbeelding. Toch?

TEKST: BAS ROESTENBERG

24 WP JUNI 2015 WWW.VAKBLADWARMTEPOMPEN.NL

FILOSOFIE Onder het motto ‘Innovate or Die’ vormen vijf kernwaarden de bedrijfsfilosofie van de radiatorenfabrikant: t Respect nature: de zoektocht naar de meest duurzame productiemethode van radiatoren die minder energie gebruiken en minder grondstoffen vergen. t Awake the artist: het vermijden van ‘platgetreden designpaden’; de opdrachtgever is vrij in design-keuzes,

BEDRIJFSBEZOEK

Niet helemaal. In de radiatorenfabriek van Jaga, gevestigd in het Vlaamse Diepenbeek, lijkt de verbeelding juist aan de macht. Wie bij radiatoren aan lelijke klompen plaatstaal denkt, zit op het verkeerde spoor; de radiatorenindustrie staat bol van de innovaties.

Jaga kan daarbij zonder meer worden gezien als voorloper en ‘out of the box’denker pur sang. Het levensmotto van Jaga-CEO Jan Kriekels, zoon van een van de oprichters van het bedrijf, luidt niet voor niets ‘Innovate or Die!’; een boodschap die, zo stelt hij, ook in het dna van Jaga is verweven: “Zonder innovatie zijn mens en milieu ten dode opgeschreven, maar dat geldt uiteindelijk ook voor Jaga. Onze concurrenten leveren seriële massaproducten; dat is een keuze die wij niet kunnen en willen maken. We moeten blijven innoveren om onderscheidend vermogen te houden.” Nu hoeft Jaga zich over dat ‘onderscheidend vermogen’ geen zorgen te maken, zo bleek toen we onlangs door Jan Kriekels en Chris Heerius, directeur van Jaga Nederland, werden uitgenodigd voor een bezoek aan de hoofdvestiging. Jaga behoort tot de meest onorthodoxe bedrijven in de klimaatsector. Veel daarvan is terug te voeren op de kernwaarden die het bedrijf hanteert.

Om kwaliteit te waarborgen, wordt iedere Low-H2O warmtewisselaar getest op lekkage.

zodat hij geen traditionele radiator, maar een functioneel kunstwerk in huis haalt. t Dream a future: er moeten innovatieve producten en systemen worden ontwikkeld die al met een been in de toekomst staan, zodat de aarde kans op een duurzame toekomst wordt gegeven. t Create emotion: passie, dynamiek en beleving worden samen met de producten uitgedragen, onder andere middels culturele evenementen, sport en netwerkactiviteiten. t Building bridges: kennis delen, netwerken bouwen en samenwerken met andere bedrijven met een open geest: door krachten te bundelen wordt in gezamenlijkheid aan betere producten, en dus een betere wereld, gebouwd.

Ontstaangeschiedenis Jaga werd in 1962 opgericht door de broers Jan en Gaston (Ja Ga) Kriekens, twee verwarmingsmonteurs. Uit ergernis over de lange levertijden van fabrikanten, besloten ze hun eigen convectoren te gaan bouwen. te knutselen. Dit bleek zo succesvol, dat daarmee de basis werd gelegd van een bedrijf met een wereldwijde omzet van meer dan 70 miljoen euro en een personeelsbestand van 650 mensen. Inmiddels is Jan Kriekels, de zoon van oprichter Jan senior, de CEO van Jaga. Gaston Kriekels is in 2013 overleden; zijn broer Jan senior loop nog zeer regelmatig in de fabriek rond. Jaga Nederland wordt geleid door Chris Heerius (algemeen directeur) en Bert Kriekels (verkoopdirecteur).

BURNING MAN Met gevoel voor cynisme kun je best stellen dat in het bedrijfsleven vaker met idealisme wordt geschermd, zonder dat duidelijk is hoe daar invulling aan wordt gegeven. Bij Jaga hoeft over dat laatste weinig twijfel te bestaan. De idealistische dadendrang van Jan Kriekels heeft hem in de Belgische media het stempel ‘excentriekeling’ opgeleverd. In lijn met de kernwaarde ‘Create Emotion’ trok hij ooit met vijftig van zijn werknemers naar het Burning Man-festival in de woestijn van Nevada, een vrijplaats voor vrijdenkers en creatievelingen. Het team trok er een twintig meter hoog houten bouwwerk op dat dienst deed als tijdelijke techno-dancetent.

Tegen het einde van het festival werd de boel - geheel in de Burning Man-traditie - door Kriekels zelf in brand gestoken. Zijn boodschap: om nieuwe ideeën te kunnen creëren, moet er eerst ruimte worden gemaakt.

Bij Jaga worden vaker activiteiten ontplooid die aan het denken moeten zetten. Zo liet Kriekels vijf jaar geleden een dode potvis van vijftien meter voor de deur van de fabriek afleveren, om aan zijn personeel te tonen wat de gevolgen van milieuvervuiling zijn.

De kernwaarde ‘Respect Nature’ wordt echter niet alleen in symboliek omgezet. “Duurzaamheid kan nooit vrijblijvend zijn”, aldus Kriekels. “We streven er naar om op een zo ecologisch moge-

WWW.VAKBLADWARMTEPOMPEN.NL JUNI 2015 WP 25

BEDRIJFSBEZOEK

Vernieuwde showroom Jaga heeft onlangs zijn vernieuwde showroom in Den Bosch geopend. Hij is zo ingericht dat installateurs en eindgebruikers via een logisch opgebouwde route kennis kunnen maken met het productportfolio van Jaga. Volgens directeur Chris Heerius hebben de ontwerpers van Jaga er veel tijd in gestoken. “In de opbouw en uitstraling van de vernieuwde ruimten wordt verwezen naar de kernwaarden waar Jaga voor staat. Daarnaast laten we duidelijk zien dat techniek en design een gezamenlijke hoofdrol bij onze producten spelen.”

lijke manier zo duurzaam mogelijke producten te maken. Dat betekent dat onze radiatoren energie-efficiënt verwarmen en koelen, maar ook dat we zo min mogelijk grondstoffen gebruiken en ‘cradle to cradle’ werken. Afval bestaat feitelijk niet; materiaal moet worden hergebruikt.” Een voorbeeld van dat laatste is zowel in de ontvangstruimten in Diepenbeek als in de Nederlandse Jaga-showroom in Den Bosch te zien. Op beide locaties is bedrijfs’afval’ uit het productieproces verwerkt in de aankleding van het interieur. In het kader van ‘cradle to cradle’ worden radiatoren zo ontworpen dat ze volledig demontabel zijn om het materiaal te hergebruiken. Een paar jaar geleden stond in de Jaga-catalogus zelfs een radiator die van gerecyclede pet-flessen was gemaakt. De naam van het apparaat luidde ‘Your Waste’. “Ons streven naar cradle-to-cradle is een bijkomende reden waarom we nooit serieus hebben overwogen om vloerverwarmingsystemen aan te bieden”, vult Chris Heerius aan. “De producten die we maken zijn op een heel beperkt aantal onderdelen na volledig herbruikbaar. Bij vloerverwarming is dat onmogelijk; bij sloop van een woning of vervanging van het systeem kun je er niks meer mee.”

LOW H2O De kernwaarde ‘Respect Nature’ komt ook terug in het energiegebruik van de Jaga-producten. De Low-H2O radiato-

ren van Jaga zijn veel lichter in gewicht dan andere radiatoren en ze gebruiken slechts één liter water. Ze zijn daardoor sneller opgewarmd en werken dus energie-efficiënter dan traditionele tienliter-radiatoren of vloerverwarmingssystemen. Jaga stelt dat de Low-H2O zelfs de ´zuinigste radiator van Nederland´ is: uit onderzoek van Kiwa Technology blijkt dat Low-H2O radiatoren zowel bij lage als hoge watertemperaturen het hoogste afgifterendement bieden van alle radiatoren die in de markt verkrijgbaar zijn. Uit dat onderzoek blijkt verder dat de Low-H2O radiatoren minstens vijf procent energiezuiniger zijn dan

vloerverwarmingssystemen. Ander onderzoek, waar onder andere de TU Eindhoven aan heeft meegewerkt, toont dat Low-H2O-installaties – afhankelijk van bouwmethode, buitenklimaat en bewonersgedrag – tot vijftien procent minder energie gebruiken dan de traditionele plaatstalen radiatoren.

WARMTEPOMP Mooie cijfers, maar omdat warmtepompen een veel lagere watertemperatuur bieden dan cv-ketels, moeten ook LowH2O systemen bij de keuze voor een warmtepomp fors worden overgedimensioneerd. Daar heeft Jaga wat op

In het Experience Lab worden metingen verricht aan het binnenklimaat van een testruimte.

26 WP JUNI 2015 WWW.VAKBLADWARMTEPOMPEN.NL

Chris Heerius, Algemeen directeur Jaga Nederland,, voor de Jaga Heatwave, een designradiator gemaakt van polybeton.

Gelakte radiatoren hangen te drogen.

bedacht: Dynamic Boost Effect (DBE).

Dit apparaat bestaat uit een serie miniventilatoren die in bestaande Low H2Oradiatoren kunnen worden ingebouwd.

Het systeem meet vervolgens volcontinu de kamer- en watertemperatuur en schakelt zichzelf automatisch in als de radiator de warmtevraag niet bij kan benen. Na een kwartier schakelt het systeem zichzelf weer uit om het extra energiegebruik ervan te beperken. Met de inzet van DBE wordt de warmtelevering, zo stelt Jaga, twee tot drie keer zo groot en kan bij gebruik van een warmtepomp worden voldaan met een radiator waarvan de omvang beperkt blijft.

Dit moet het voor eindgebruikers eenvoudiger maken om de overstap van een gasketel naar een warmtepomp te overwegen.

niets Experience Lab; het is ook gebouwd om letterlijk te voelen wat systemen onder verschillende omstandigheden doen met het binnenklimaat van een woning. De temperatuur van de koelcel kan extreem variëren; we kunnen hem instellen op -20 maar even goed op +35. Met meetapparatuur kan in de lab-woningen worden uitgelezen hoe een klimaatsysteem daarbij presteert.” Het staat marktpartijen overigens vrij om een afspraak met Jaga te maken om zelf in het Experience Lab te onderzoeken hoe bijvoorbeeld hun warmtepomp presteert in combinatie met radiatoren. “Op deze manier geven we ook weer invulling aan de kernwaarde ‘Building Bridges’. We werken graag samen met andere marktpartijen, om elkaar te inspireren en samen tot betere, duurzamere installaties te komen”.

EXPERIENCE LAB Terug naar de fabriek in Diepenbeek.

Om de resultaten van productontwikkeling in kaart te kunnen brengen, heeft Jaga er het ‘Experience Lab’ opgezet.

Dit lab bestaat uit een enorme koelcel waarin twee identieke huizen zijn gebouwd waarin iedere denkbare combinatie van opwek- en afgiftesysteem kan worden gestest, onder de meest uiteenlopende omstandigheden. “Dit gaat echter verder dan alleen testen”, vertelt Heerius. “Het heet niet voor

DESIGN Dat Jaga geen ‘seriële massaproductie’ maakt is een understatement voor wie de productcatalogus van het bedrijf ziet. Klanten worden nadrukkelijk gestimuleerd om samen met de fabrikant een ‘eigen’ radiator te creëren, waarbij ze volledig vrij zijn met betrekking tot afmetingen, vorm en kleur. “We willen dat functionaliteit en creativiteit samenkomen”, aldus Heerius. “Enerzijds om-

PERSONEELSBELEID De bedrijfsfilosofie van Jaga wordt niet alleen gereflecteerd in productieprocessen en productontwikkeling, maar ook in de manier waarop met werknemers wordt omgegaan. Toen de crisis zich een paar jaar geleden in alle hevigheid liet gelden en bedrijven massaal overgingen tot het wegbezuinigen van personeel, werd bij Jaga niet in het personeelsbestand gesneden maar afscheid genomen van directieleden die ‘te weinig voeling met de bedrijfscultuur’ hadden. Heerius legt uit dat het bedrijf nooit werknemers heeft wegbezuinigd: “Jaga is een belangrijke werkgever in de regio. De 500 mensen die in de fabriek in Diepenbeek werken, moeten in veel gevallen een partner of gezin onderhouden; daar voelen wij ons vanuit sociaal oogpunt medeverantwoordelijk voor.” Om de noodzaak tot ontslagen te voorkomen, kreeg het voltallig personeel tijdens de crisisjaren enkele onbetaalde vakantiedagen per maand.

Inmiddels is de crisisperiode bij Jaga voorbij en blijkt de combinatie van techniek, duurzaamheid en design het bedrijf geen windeieren te leggen.

Jaga heeft ontwerpprijzen gewonnen, grote, prestigieuze opdrachten binnengehaald en het enkele jaren geleden geopende verkoopkantoor in NoordAmerika is inmiddels toe aan uitbreiding. Daarmee lijkt het levensmotto achter het bedrijf bewezen: Innovate or Die. WP

WWW.VAKBLADWARMTEPOMPEN.NL JUNI 2015 WP 27

BEDRIJFSBEZOEK

dat de wereld er letterlijk mooier van wordt, maar er zit ook een duurzaamheidsgedachte achter: als mensen een systeem aanschaffen dat ze mooi vinden, zullen ze het minder snel afdanken”. Jaga is waarschijnlijk de enige radiatorfabrikant die in dat kader een academisch geschoolde kunstenaar in dienst heeft om nieuwe vormen, kleuren en opdrukken de bedenken. Maar ook het ‘gewone’ personeel kan zijn creativiteit de vrije loop laten; het bedrijf organiseert creatieve dagen waarop nieuwe ontwerpen worden gemaakt die in productie kunnen worden genomen en worden gepresenteerd aan fabrieksbezoekers. Verder wordt volop ruimte gegeven aan creatieve interactie met klanten. Tijdens speciale events kunnen ze concepten uitwerken met ontwerpers, en artistieke ideeën en ervaringen uitwisselen.

F-GASSEN CONGRES 2015 DOELGROEP Het congres richt zich zowel op installatiebedrijven als op haar klanten: A 378&11&8*967 .3 )* 04*1 koude- en klimaattechniek A ):.7*967 45 )* ,*'.*)*3 # *3 (4)*7.,3 A *:*6&3(.*67 :&39.8 )* # *3 de warmtepompen-industrie A .3),*'69.0*67 :&39.8 43)*6 &3)*6* )* 2&6807*(846*3 :*67 04*14571&, 04*186&375468 +44) en de gebouw omgeving – zowel kantoren als woningbouw 451*.)*67 (*68.> (**6)*67 *3 handhavers.

KOUDEMIDDELEN: Anders, Beter, Minder

Op 1 januari van dit jaar is de aangescherpte F-gassenverordening van kracht geworden. Na de politiek en beleidsmakers zijn nu de marktpartijen aan de beurt. Hoe kan de koel-, koude- en klimaatsector op economisch verantwoorde wijze voldoen aan de nieuwe koudemiddelregels?

Welke technische mogelijkheden zijn er om installaties effectief en in lijn met de verordening te laten werken - en wat zijn de risico’s als bedrijven zich niet aan die verordening houden? In een plenair gedeelte en verschillende workshoprondes komen deze - en veel meer - vragen aanbod.

Het programma heeft daarbij langs drie inhoudelijke ‘rode draden’: A ANDERS: Wat zijn de (on)mogelijkheden van natuurlijke koudemiddelen?

A BETER: Bieden synthetische koudemiddelen met een laag GWP een oplossing?

A Minder: Hoe kan het koudemiddelvolume in installaties worden verkleind?

Na afloop van deze dag - die wordt afgesloten met een netwerkborrel - bent u volledig op de hoogte van de actuele stand van zaken met betrekking tot zowel regelgeving als technische ontwikkelingen rond koudemiddelen.

Bekijk het programma en schrijf u in via: WWW.CONGRESFGASSEN.NL Hoofdsponsor:

Sponsors:

Organisatie en mediapartners:

”Er zijn eerst 3d-BIM-modellen gemaakt van de installatieruimte, vervolgens is bekeken wat er op welke manier in past”

De Hallen: Oud complex, nieuwe techniek EĂ ĞĞŶ ůĂŶŐĚƵƌŝŐĞ ƉĞƌŝŽĚĞ ǀĂŶ ůĞĞŐƐƚĂŶĚ͕ ǀĞƌƉĂƵƉĞƌŝŶŐ ĞŶ ŬƌĂĂŬĂĐƟĞƐ ŝƐ ĚĞ ŽƵĚĞ ƚƌĂŵƌĞŵŝƐĞ ǀĂŶ ŵƐƚĞƌĚĂŵ ǀŽůůĞĚŝŐ ŐĞƚƌĂŶƐĨŽƌŵĞĞƌĚ ĞŶ ǁĞĞƌ ŝŶ ŐĞďƌƵŝŬ ŐĞŶŽŵĞŶ͘ ,Ğƚ ƌŝũŬƐŵŽŶƵŵĞŶƚ͕ ŐĞŶĂĂŵĚ ĚĞ ,ĂůůĞŶ͕ ďŝĞĚƚ ŽŶĚĞƌ ĂŶĚĞƌĞ ŽŶĚĞƌĚĂŬ ĂĂŶ ŚŽƌĞĐĂ͕ ĮůŵnjĂůĞŶ͕ ƉĂƌŬĞĞƌŐĂƌĂŐĞ͕ ĞĞŶ ,ŽƚĞů ĞŶ ĞĞŶ ƚǀͲƐƚƵĚŝŽ͘ ĞŶ ƵŶŝĞŬ ƉĂŶĚ͕ ŵĞƚ ĞĞŶ ĞǀĞŶ ƵŶŝĞŬĞ ŝŶƐƚĂůůĂƟĞ͗ ŚĞƚ ĐŽŵƉůĞdž ŝƐ ĂĂŶŐĞƐůŽƚĞŶ ŽƉ ĞĞŶ ǀĂŶ ĚĞ ŐƌŽŽƚƐƚĞ ŵŽŶŽďƌŽŶŶĞŶ ƚĞƌ ǁĞƌĞůĚ͘ TEKST: BAS ROESTENBERG

Het Rijksmonument de Hallen werd begin 20e eeuw gebouwd voor het stallen en onderhouden van de eerste elektrische trams die in Amsterdam reden.

Het Amsterdamse Gemeentelijk Vervoerbedrijf heeft de remise nog tot 1990 gebruikt. Toen het GVB een nieuwe remise opende en uit de Hallen vertrok, was het lot van de oude remise ongewis. Het complex, dat ongeveer 20.000 m2 meet en een wat verborgen bestaan in Amsterdam West leidde,

stond jarenlang leeg en verpauperde zienderogen. Verschillende plannen om het complex op te knappen en een herbestemming te geven, sneuvelden en het pand werd gekraakt. In 2010 werd TROM (TramRemise Ontwikkelings Maatschappij) opgericht, een stichting waarin buurtbewoners en potentiële pandgebruikers zich verenigden met architect André van Stigt. Van Stigt, die eerder onder andere het Olympisch Stadion in Amsterdam en

het Groothandelsgebouw in Rotterdam heeft herontwikkeld, bleek daarbij een gepassioneerd kartrekker. Doelstelling van TROM was om de Hallen te herontwikkelen tot een duurzaam complex met verschillende functies die aansluiten bij wensen vanuit de buurt.

Daarbij werd in eerste instantie vooral gezocht naar een rendabel exploitatiemodel. Met succes: in 2012 kwam de financiering rond en kon de ingrijpende renovatie van start gaan.

WWW.VAKBLADWARMTEPOMPEN.NL JUNI 2015 WP 29

Monobron

PROJECT

Bij veel wko-systemen moeten de warme en de koude bron op relatief grote afstand van elkaar geprojecteerd worden. Een monobron heeft echter een verticaal ontwerp waarbij de warme bron boven de koude bron ligt; een oplossing in situaties waarin de fysieke ruimte ontbreekt voor een doubletsysteem.

De voorgevel van De Hallen.

PROCES Om een en ander mogelijk te maken, werkten verschillende marktpartijen samen, waaronder Triodos Bank, de Gemeente Amsterdam, combinatie Strukton/de Nijs en Unica - waarbij Unica het energieconcept van het complex voor zijn rekening nam. Jan-Maarten Elias, directeur van Unica Ecopower, vertelt dat Unica vanaf het prille begin bij het bouwteam betrokken was: “Direct nadat buurtbewoners, eindgebruikers en de gemeente een visieplan voor de Hallen hadden ontwikkeld, zijn wij ingestapt en hebben we een energieconcept ontwikkeld. Daar zijn bijvoorbeeld dak- en gevelisolatie, driedubbel glas en de inpassing van een wko-systeem in opgenomen. De volgende stap was dat met Monumentenzorg gepraat ging worden, want het was een terechte eis dat het authentieke karakter van de gebouwen intact bleef. Nadat ze ervan te overtuigden dat aan die eis konden worden voldaan, moest de financiering rond komen, zodat ons energieconcept op een gezonde manier kon worden geëxploiteerd. Toen dat rond was, zijn we partners gaan zoeken voor ontwerp, realisatie en exploitatie van het energiesysteem, hebben er langjarige afspraken mee gemaakt en die afspraken omgezet in contracten.”

Uiteindelijk heeft dit hele proces ertoe geleid dat Unica nu een prestatiecontract heeft met TROM en de gebruikers van de Hallen, die een breed spectrum

beslaan: er zijn onder andere een bioscoop, restaurant, fietsenwerkplaats, kunstgalerij, onderzoekswerkplaats voor duurzame spijkerbroeken en de openbare bibliotheek gevestigd. De wko die voor warmte en koeling voor deze huurders zorgt is eigendom van een aparte BV die is opgericht door Unica Groep.

Deze aparte BV heeft een raamovereenkomst voor energielevering gesloten met TROM. Unica Ecopower, onderdeel van Unica Groep en met Elias als directeur, is eindverantwoordelijk voor het ontwerp, de realisatie en de 30 jarige exploitatie. Een op het oog wat ingewikkelde constructie, maar het resultaat is dat Unica verantwoordelijkheid draagt voor de energie-efficiëntie van het systeem èn voor een comfortabel binnenklimaat.

WKO Dat doet Unica vanuit de rol van ESCo (Energy Service Company). Groot voordeel van die insteek is dat daarmee voor een lange termijn aan de duurzaamheidsambities bij de Hallen wordt gewerkt: Unica is 30 jaar lang verantwoordelijk voor de prestaties van de wko, en minimaal 10 jaar lang voor het goed functioneren van de geplaatste klimaatinstallatie. Huurders in De Hallen hebben daardoor slechts één aanspreekpunt in het geval van storingen of klachten.

Overigens zijn het ontwerp en de realisatie van de wko-installatie niet door

30 WP JUNI 2015 WWW.VAKBLADWARMTEPOMPEN.NL

Unica zelf gefinancierd. Elias: “Onze expertise ligt bij het ontwerpen, realiseren en exploiteren van duurzame energiesystemen, en niet zozeer bij de financiering ervan. Voor dat aspect hebben we een partner in het Amsterdams Klimaat en Energie Fonds, dat de volledige financiering verzorgt. Het contract dat we nu met dit fonds hebben lopen, biedt ook de mogelijkheid om gezamenlijk nog meer wko-projecten in deze stad te ontwikkelen.”

Zoals gezegd is de wko van De Hallen een van de grootste monobronnen ter wereld. Jan-Maarten Elias: “Het is in ieder geval een van de grootste monobronnen van Nederland, maar aangezien deze eigenlijk alleen in Nederland worden toegepast, staat dit project vrijwel zeker ook in de wereldtop, qua omvang. De wateropbrengst van een monobron is meestal niet groter dan 60

Een van de twee DynaCIAT LG540V water/ water-warmtepompen.

De Foodhall: oorspronkelijk bestemd voor een groot restaurant, maar nu fungerend als een horeca-plein met verschillende eetgelegenheden.

m³/h, terwijl de wko bij De Hallen maximaal 100 m³/h levert.” Voor deze monobron heeft De Ruiter Grondwatertechiek een put geboord met een diepte tot 200 meter onder het maaiveld.

Het koude bronfilter zit op 146-181 en het warme bronfilter op 73-108 meter diepte. Dit systeem levert bij De Hallen een CO2-reductie op van meer dan 50% ten opzichte van een conventioneel koeling- en verwarmingssysteem; dit staat gelijk aan een jaarlijkse reductie van 340 ton CO2, of ruim 10.000 ton CO2 gedurende de exploitatielooptijd

ter minder afhankelijk van de directe verkoop van Gigajoules. Door het energiegebruik van De Hallen verder terug te dringen, kunnen we een mogelijk overschot aan warmte in de bron wellicht aan andere projecten in de buurt verkopen en het vastrecht dat de TROM nu betaalt reduceren . Door deze integrale benadering en het feit dat we vanaf het begin partner zijn geweest bij de ontwikkeling, hebben we zo een langjarig en meervoudig duurzaam winstmodel voor alle partijen rondom De Hallen kunnen ontwikkelen.”

Rijksmonument krijgt grootste monobron van Nederland van 30 jaar, zo rekent Elias voor: “Daarmee wordt in die 30 jaar net zoveel CO2-emissie voorkomen als met 3.000 zonnepanelen gedurende dezelfde looptijd”.

Hoewel de bron zoals gebruikelijk iets is overgedimensioneerd, is in het contract voor de levering van warmte en koude toch opgenomen dat Unica de mogelijkheden onderzoekt on het energiegebruik in het complex te reduceren. Elias: “Op het eerste gezicht lijkt dat wellicht wat merkwaardig, omdat we daarmee onderzoeken hoe we minder energie kunnen verkopen, terwijl we de investeringen via de energielevering terug moeten verdienen. Omdat de rente op de investeringen al wordt gedekt door vastrecht van de huurders, zijn we ech-

WARMTEPOMP De monobron van de Hallen is aangesloten op twee DynaCIAT LG540V water/water-warmtepompen van Ciat, met een opgeteld verwarmingsvermogen van 400 kW. Hiermee moet het grootste deel van de verwarmings- en koelingvraag in De Hallen kunnen worden opgevangen. De warmtepompen kunnen in acht trappen schakelen, zodat in deellast een hogere COP kan worden bereikt. Om piekbelasting in de warmtevraag van het gebouw op te vangen, zijn in de installatieruimte ook nog zeven Remeha-gaswandketels opgesteld.

Verder staan op het dak van De Hallen nog twee Ciat-drycoolers waarmee de warmtepompen als koelmachine kunnen fungeren, mocht vrije koeling van-

PRAKTIJKLESSEN Uit een omvangrijk project als De Hallen zijn altijd lessen te leren en aandachtspunten te destilleren. Bij De Hallen bleek het bijvoorbeeld een uitdaging dat de warmte-, koude- en ventilatievraag per hal sterk afhankelijk is van het type huurder dat erin is gehuisvest, en zorgt ook de monumentenstatus van het complex voor hoofdbrekens. Jan-Maarten Elias: “Het ontwerp van het klimaatsysteem is bijvoorbeeld mede gebaseerd op het oorspronkelijke plan, waarin de huidige Foodhal zou worden gehuurd door een groot restaurant. Die marktpartij haakte echter af, en nu zijn op die locatie verschillende kleine eetgelegenheden gevestigd; iedere met een eigen keuken en afzuiginstallatie. Het gevolg was is dat het ventilatiesysteem moest worden aangepast, maar gezien de monumentenstatus van De Hallen kun je niet zomaar extra leidingwerk aanleggen.” Die bijzondere status brengt met zich mee dat Monumentenzorg eist dat alle inpandige leidingwerk in het zicht hangt en niet wordt weggewerkt achter plafondplaten of extra wandjes. Bij het leidingwerk dat vanuit de binneninstallatie naar de coolers op het dak voert, werden zeer strenge eisen gesteld met betrekking tot de exacte locatie waar door het dak werd geboord. Een andere uitdaging bleek de zeer beperkte omvang van de technische ruimte. Het is indrukwekkend om te zien hoe twee kolossale warmtepompen, verschillende transportleidingen en -pompen, een wirwar aan ander leidingwerk, zeven back-up cv-ketels en twee VRF-buitenunits voor het hotelgedeelte van het complex allemaal in een bijzonder kleine technische ruimte zijn geplaatst. Volgens Elias heeft dat ook de nodige voorbereiding gevergd: “Er zijn eerst 3d-BIM-modellen gemaakt van de installatieruimte.

Vervolgens is bekeken wat er op welke manier in past, en een deel van de componenten is daar vervolgens op geselecteerd. Ook in dit opzicht vergt het creativiteit om met een monumentaal complex te werken. De complimenten zijn dan ook vooral aan het projectteam van Unica die dit, in zeer nauwe samenwerking met de opdrachtgever en het totale bouwteam, voor elkaar heeft weten te krijgen.” WP

WWW.VAKBLADWARMTEPOMPEN.NL JUNI 2015 WP 31

PROJECT

uit de monobron onvoldoende zijn om aan de extra koelvraag te voldoen.

Ventilatiewarmtepomp voor Passiefhuizen Inventum Ecolution WTW-D

Inventum springt met een ventilatiewarmtepomp en gebalanceerd ventilatiesysteem in op de tendens naar bijna energieneutrale en passiefhuizen. De al bestaande ventilatiewarmtepomp Ecolution wordt daartoe uitgebreid met een module om ventilatielucht voor te verwarmen.

TEKST: RICHARD MOOI

Het was één van de opvallende installatie-noviteiten op de afgelopen Bouwbeurs: de Inventum Ecolution WTW-D. De basis van het lucht/water-warmtepompsysteem is niet nieuw. Het gaat om de al langer bestaande Ecolution, die afgezogen ventilatielucht gebruikt om tapwater (voor) te verwarmen en om warmte toe te voegen aan het cvsysteem. Het is in eerste instantie ontwikkeld als hybridetoestel waarbij de hr-ketel bijspringt als de ventilatiewarmtepomp energie tekort komt. Doordat de warmtevraag van woningen steeds lager wordt, is het mogelijk om de Ecolution als enige verwarmingsysteem toe te passen. De Ecolution all-electric (AllE) is op deze manier onder meer in 27 energiezuinige Brabant-woningen toegepast. Deze woningen, gebouwd in

de omgeving van Sint-Oedenrode, behoren met een EPC van -0,27 tot de energiezuinigste van Nederland.

LOSSE TOEVOER-UNIT Hoewel de Ecolution All-E ook in een passiefhuis met een extreem lage warmtevraag prima kan functioneren, is er één grote maar. Het standaard-passiefhuis gaat uit van ventilatiesysteem D, oftewel gebalanceerde ventilatie met warmteterugwinning. Om met de Ecolution in passiefhuizen uit de voeten te kunnen, moest Inventum de ventilatiewarmtepomp uitbreiden met een losse ventilatortoevoerunit. Het complete systeem kreeg de naam WTW-D. Anders dan in een traditionele wtw-unit worden in de WTW-D geen luchtstromen met elkaar in contact gebracht. De

32 WP JUNI 2015 WWW.VAKBLADWARMTEPOMPEN.NL

afgezogen ventilatielucht gaat naar de ventilatiewarmtepomp, om daar te dienen als bron voor de warmtepomp. Wel vindt er een waterzijdige koppeling plaats, zodat de verse toevoerlucht wordt verwarmd. In de winter is deze toevoerlucht te koud om de woon- en slaapkamers in te blazen.

TOCHTKLACHTEN Door de voorverwarming is de temperatuur van de toevoerlucht zelfs hoger dan bij een traditionele wtw-unit. Fredo van Noordenburg, Productmanager bij Inventum: “Je kunt de temperatuur instellen tussen 18 en 25 graden. Dit is een voordeel ten opzichte van een traditioneel balanssysteem, dat klachten geeft over koude lucht die uit de roosters komt - want die lucht is in de winter

wellicht helemaal niet wilt verwarmen.

Daarom lijkt het beter om de lucht voor te verwarmen en de rest van de warmte die je hebt te transporteren via het cvsysteem. Dan kan de gebruiker zelf kiezen waar de warmte terechtkomt.”

De Ecolution WTW-D zonder hr-ketel kan worden toegepast in woningen met een maximale cv-warmtevraag van ongveer 15 GJ op jaarbasis. Daarbij hanteert Inventum de methodiek volgens de NEN7120-norm over energieprestaties van gebouwen. Het komt overeen met een standaard referentie-doorzonwoning met een oppervlakte van 124 m2. Ook de renovatiewoningen volgens het ambitieuze project Stroomversnelling zijn geschikt voor het nieuwe warmtepompsysteem van Inventum. Het warmteverlies (bij -10 graden Celsius) komt bij zo’n lage warmtevraag van maximaal 15 GJ overeen met ongeveer 3 kW. Dat is minder dan het piekvermogen dat de Ecolution kan leveren (1,5 kW). Daarom is het een bivalent systeem met een elektrisch bijstookelement van 2 kW.

Renson Ook het Belgische Renson komt met een speciaal verwarmingstoestel met ingebouwde warmtepomp die op een mengsel werkt van afgezogen ventilatielucht en buitenlucht. De buitenluchttoevoer wordt geregeld met een klep en er wordt alleen koudere lucht bijgemengd als dit voor de warmtebehoefte van de lucht/water-warmtepomp noodzakelijk is. Renson, OEM-toeverancier van ventilatieboxen aan diverse Nederlandse spelers, noemt deze ventilatiewarmtepomp E+ndura. Het toestel beschikt over een ingebouwde boiler van 300 liter en het levert maximaal 2,67 kW warmte bij een opgenomen warmtepompvermogen van 715 Watt. Renson gaat er vanuit dat de E+ndura wordt geplaatst in combinatie met een hr-ketel zonder tapwatervoorziening. Om raadselachtige redenen vindt Renson het nodig om een nieuwe ventilatiecategorie te introduceren: systeem E, systeem E+ zelfs. Dit terwijl het eigenlijk om systeem C gaat, met natuurlijke toevoer en mechanische afzuiging (want met een ventilator). Het andere veelverkomende systeem D is de benaming voor gebalanceerde ventilatie, met mechanische toevoer en mechanische afzuiging. Vrijwel altijd vindt in deze klasse ook warmteterugwinning plaats. Renson lijkt met de introductie van systeem E de ventilatienormen te willen uitbreiden met een systeem met natuurlijke toevoer en mechanische afzuiging met warmteterugwinning.

17 of 18 graden.” Door de ventilatielucht tot kamertemperatuur te verwarmen krijgt tocht geen kans. Inventum heeft er bewust voor gekozen de inblaastemperatuur op 25 graden te be-

grenzen. “De eerste gedachte was om alle energie uit de Ecolution in de ventilatielucht te stoppen, maar dat bleek niet zo handig. Je verwarmt dan alle ruimtes, dus ook slaapkamers die je

GEEN GAS In de beleving van Van Noordenburg kun je voor die piekmomenten beter een elektrisch element inschakelen dan een gasketel installeren. “Bij zo’n lage energievraag heeft het plaatsen van een gasketel bijna geen zin meer. Een bepaald deel van de jaarvraag zal altijd elektrisch moeten worden afgedekt.”

Naast de energie uit de ventilatielucht en de condensatiewarmte uit het afgezogen vocht benut de Ecolution ook indirect buitenlucht als bron. Vaak heeft de bewerkte lucht uit de Ecolution een lagere temperatuur dan de buitenlucht, en ook de buitenluchtenergie wordt effectief gebruikt door de warmtepomp.

Van Noordenburg: “In de opgewarmde ventilatielucht zit ook de energie van de buitenlucht en de energie die uit het ‘leefvocht’ vrijkomt. Als je dat vocht gaat condenseren, komt er extra energie vrij. Dat is een behoorlijk groot deel, daarom bereikt de Ecolution zo’n hoge opbrengst.”

BUITENLUCHT In de doorzonwoning die bijna energieneutraal is of op passiefhuisniveau wordt uitgevoerd scoort de Ecolution All-E zelfs energetisch beter dan een lucht/water-warmtepomp van 4 kW. Zo’n toestel van bekende fabrikanten

WWW.VAKBLADWARMTEPOMPEN.NL JUNI 2015 WP 33

VENTILATIE

De installatie in een van de Brabantwoningen in Sint-Oedenrode.

VENTILATIE

Tapwater Voor tapwater beschikt de Ecolution over een boiler van 50 liter. Dat is onvoldoende om de tapwaterbehoefte van een gezin af te dekken. Een kleiner doorstroomtoestel van maximaal 11 kW is voldoende om over een comfortabele hoeveelheid warmtapwater te beschikken. Meer vermogen is niet nodig, want het tapwater gaat al voorverwarmd naar het elektrische doorstroomtoestel. Een zonneboiler voor de Ecolution kan de warmtevraag voor tapwater nog verder verminderen. In bestaande woningen waarin de huidige elektraaansluiting van 3 x 25 ampère niet verzwaard kan worden, of als de bewoners niet in een hoger capaciteitstarief willen vallen, kan men kiezen voor een elektroboiler van 50 of 80 liter in plaats van een doorstromer van 11 kW.

De éne gebruiker heeft iets meer warmte nodig dan de andere, en die kun je bedienen zonder dat de systeemkosten onnodig oplopen.”

Een schematisch overzicht van het ventilatiesysteem.

kan weliswaar de volledige warmtevraag afdekken zonder elektrische bijstook, maar toch heeft dezelfde woning met de Ecolution en elektrische bijstook een lager energiegebruik. Volgens Van Noordenburg ontbreekt bij een lucht/water-warmtepomp de extra condensatie-energie uit ventilatielucht, en die blijkt juist bij lagere buitentemperaturen de COP van de Ecolution hoog te houden. Bij een buitentemperatuur van zeven graden presteert een goede buitenlucht-warmtepomp meestal beter dan de Ecolution, maar als het echt kouder wordt, wint de Ecolution het. Op jaarbasis blijkt de Ecolution bij de laag-energiewoningen daardoor juist winnaar.

“Als je naar de prestatiegetallen kijkt van buitenluchtwarmtepomp van 3 tot

4 kW, dan je zie je dat die lucht bij min 10 bijna niks meer doet doordat de COP wegzakt”, aldus Van Noordenburg. Hij stelt dat lucht/water-warmtepompen die de ventilatielucht en buitenlucht bij elkaar gooien energetisch ook in het nadeel zijn. “Als je het één op één bij elkaar gooit, wordt het systeem er niet beter op”. Ook heeft Inventum even met de gedachte gespeeld om extra buitenlucht bij te mengen bij de luchtstroom met afgezogen ventilatielucht. Dit maakt het toestel en de installatie duurder, maar het levert vrijwel niets op. Van Noordenburg: “Het is altijd een gevecht tussen de systeemkostprijs en de opbrengst.

Voor die twintig euro per jaar kun je het best elektrische bijstook gebruiken. Dat maakt het systeem ook wat robuuster.

34 WP JUNI 2015 WWW.VAKBLADWARMTEPOMPEN.NL

GOEDKOPER Die ‘robuustheid’ mist een standaardwarmtepomp eigenlijk, legt Van Noordenburg uit. “Je kunt wel een grotere warmtepomp plaatsen, maar die is duurder en het systeemrendement wordt slechter. Zo’n warmtepomp is te groot voor de woning en dat zie je terug in de jaarprestatie.” Volgens Inventum is de Ecolution All-E ‘zo’n 40 procent goedkoper dan vergelijkbare systemen’ (met buitenlucht- warmtepomp en traditionele gebalanceerde ventilatie met een wtw-unit, red.). Doordat Inventum het koudemiddel R134 gebruikt blijft volgens van Noordenburg ook de COP bij een relatief grote temperatuursprong (hogere afgiftetemperaturen) overeind. Vloerverwarming of laagtemperatuurverwarming wordt wel geadviseerd, maar is niet per se noodzakelijk.

De Ecolution WTW-D komt in januari 2016 op de markt. WP

DAG OVER PREVENTIE 16 JUNI 2015 DE REEHORST IN EDE

Tussen Wet en Werkelijkheid Preventie is een zaak van werkgever ĂŠn werknemer.

Bedrijven zien het nut er wel van in, maar investeren er nog niet genoeg tijd en geld in. Dit terwijl de Arbowet een aantal zaken verplicht stelt. Ervaar tijdens deze dag hoe je preventie beter kan. Zijn wetgeving en procedures hierbij de belangrijkste richtingbepalende factoren?

Korting voor abonnees en bij inschrijving met meerdere personen

SKO punten zijn aangevraagd

WWW.DAGOVERPREVENTIE.NL

#overpreventie

Twee hotels, één klimaatsysteem Arena Towers kiest voor energiezuinig LG-systeem Het voormalige ABN Amro-hoofdkantoor in Amsterdam is volledig gestript, waarna het gebouw een hotelfunctie heeft gekregen. Waar vroeger bankzaken werden geregeld, staat nu Arena Towers, dat huisvesting biedt aan Holiday Inn en Holiday Inn Express. Beide hotels hebben eigen verdiepingen en eigen balies, maar ‘slechts’ één LG klimaatsysteem.

TEKST: MARJA BOGAARD

Hotelgasten zijn kritisch en stellen terecht hoge eisen. Groene labels, energiebesparing, comfort en design – alles komt samen in de boekingsbeoordeling. Als hotel doe je je uiterste best om uitstekend uit de bus te komen. Bij een nieuw hotel staat de comfortbeleving van de gast daarom centraal. Klimaatsystemen en televisie spelen daarin een grote rol, en LG Solutions is op dit gebied al jarenlang een toonaangevende speler in de hotelbranche.

COMFORT Ook vanuit de techniek wordt altijd eerst gekeken welke invloed bepaalde keuzes hebben op het comfort van de gast.

Voor Holiday Inn Amsterdam - Arena Towers (met in totaal 443 hotelkamers) heeft Henk Jan Burgers, General Manager van het hotel, deze afweging ook gemaakt. In het voortraject zijn met de installateur verschillende mogelijkheden besproken, maar al snel viel de keuze op het VRF-systeem van LG. Hiermee won

36 WP JUNI 2015 WWW.VAKBLADWARMTEPOMPEN.NL

PROJECT

de hotelier twee slagen. De LG Multi V IV is een van de zuinigste systemen in de markt, waardoor de hotelier direct op zijn energiekosten bespaart. Maar de grootste winst zit in hem de comfortbeleving van de gast: die is top.

Burgers legde een serieus programma van eisen neer bij Kemp installatie uit Amstelveen en Technisch Bureau Kaptein uit Rijswijk. Eén energiezuinig klimaatsysteem met heat recovery voor het hele complex, dat stond vast. Daarnaast moest er een centrale bediening voor het complete gebouw komen, maar beide hotels moesten ook afzonderlijk hun eigen deel kunnen beheren. Uiteraard moesten de kamers zowel in de zomer als de winter desgewenst gekoeld of verwarmd kunnen worden, en gasten moesten zelf de gewenste temperatuur kunnen instellen op hun kamer. De hoogte van het hotel speelde een belangrijke rol in het geheel.

SLIMME OPLOSSING Cor Cuiper van Technisch Bureau Kaptein vond de oplossing in het LG Multi V HR klimaatsysteem dat met warmteterugwin-

Arena Towers Het pand dat nu tot hotel is getransformeerd stond sinds 2009 leeg. Daarvoor fungeerder het als hoofdkantoor van ABN Amro, en voor die periode was het ICT-bedrijf Bull erin gevestigd. De verbouwing van het complex, dat 17.500 meter vloeroppervlak heeft, kostte 2,5 jaar en is uitgevoerd door aannemer AKS Renobouw.

ning werkt en tegelijkertijd kan verwarmen en koelen. Voor de centrale bediening heeft hij via een BACNET-aansluiting twee ACP BAC gateways aangesloten op het Priva-gebouwbeheersysteem. Daardoor heeft ook de installateur op afstand inzicht in het klimaatsysteem. De hoogte van het zeventien verdiepingen tellende hotel vormde voor de LG Multi V overigens geen enkele belemmering; het systeem kan tot honderd meter hoogteverschil probleemloos overbruggen.

Aangezien de maximale leidinglengte per buitendeel duizend meter bedraagt, kan het LG Multi V klimaatsysteem de vraag prima aan.

LEGE KAMERS Als een hotelkamer niet bezet is, wordt de temperatuur door de centrale bediening binnen een bepaalde range gehouden. Alle hotelkamers zijn voorzien van een energy saver, waardoor het licht en

de klimaatinstallatie automatisch aangaan als de hotelgast de kamer betreedt en automatisch uitgaan als hij de kamer verlaat. Ook dat betekent een flinke energiebesparing, terwijl de kamer toch snel op de gewenste temperatuur komt.

In alle ruimtes van het hotel heerst tijdens ieder seizoen een aangename temperatuur. Op de kamer kiest de hotelgast zelf bij welke temperatuur hij zich prettig voelt, en dat draagt uiteraard sterk bij aan zijn comfortbeleving.

De hotelier heeft een bijzonder energiezuinig klimaatsysteem met een directe koppeling op het gebouwbeheersysteem. Via de centrale bediening kan hij alles monitoren en zo controle houden over zijn exploitatiekosten. Een behaaglijke temperatuur in het hele hotel – die ook nog eens energiezuinig is verkregen – geeft de hotelgast een extra goed gevoel. Dat laatste is terug te zien in zijn hotelbeoordeling. WP

WWW.VAKBLADWARMTEPOMPEN.NL JUNI 2015 WP 37

KENNIS

Agenda

Heat Pump Summit 2015

2 t/m 4 juni 2015 1SPWBEB -PDBUJF "NTUFSEBN *OGPSNBUJF XXX provada.nl

%F MBBUTUF POUXJLLFMJOHFO SPOE XBSNUFQPNQUFDIOPMPHJF EF VJUEBHJOHFO WBO IFU &VSPQFTF FOFSHJFCFMFJE FO &DP%FTJHO EF WJFSEF &VSPQFTF )FBU 1VNQ 4VNNJU XXX IQ TVNNJU EF SJDIU [JDI EJU KBBS PQ USFOET POUXJLLFMJOHFO FO POEFS[PFLTSFTVMUBUFO PQ IFU HFCJFE WBO XBSNUFQPNQFO )FU TZNQPTJVN JT JO /FVSFOCFSH PQ FO PLUPCFS %F WPFSUBBM JT &OHFMT &FO SFFLT MF[JOHFO CJFEU JO[JDIU JO EF MBBUTUF SFTVMUBUFO WBO IFU MPQFOEF POEFS[PFLTJOJUJBUJFG WBO IFU *OUFSOBUJPOBBM &OFSHJF "HFOUTDIBQ *&" )11 )FBU 1VNQ 1SPHSBN )FU TZNQPTJVN [BM EF DPOHSFTEFFMOFNFST WPPS[JFO WBO QSBLUJTDIF LFOOJT FO VJUHFCSFJEF UFDIOJTDIF JOGPSNBUJF PWFS UFDIOJTDIF POUXJLLFMJOHFO EF DPNCJOBUJF WBO XBSNUFQPNQFO NFU [POOF FOFSHJF WPPS TMJNNF FMFLUSJDJUFJUTOFUUFO WBO EF UPFLPNTU FO WPPS O;&# FOFSHJFOFVUSBMF HFCPVXFO XBSNUFQPNQUFTUPQTUFMMJOHFO FO XBSNUFQPNQ DFSUJmDFSJOH

3 juni 2015 .BTUFSDMBTT A1BTTJFG#PVXFO WPPS "SDIJtecten’ -PDBUJF 3PUUFSEBN )FJKQMBBU *OGPSNBUJF XXX QBTTJFGCPVXFO BDBEFNZ OM 10 juni 2015 7FOUJMBUJFXPSLTIPQ +BHB -PDBUJF 3PUUFSEBN *OGPSNBUJF XXX jagapro.nl

NĂźrnberg Messe.

11 juni 2015 Nationale Milieudag 2015 -PDBUJF 6USFDIU *OGPSNBUJF XXX WWN info 18 juni 2015 F-gassencongres Locatie: Nijkerk. Informatie: http:// XXX DPOHSFTGHBTTFO OM 26 juni 2015 $POHSFT -FTTFO VJU EF %VJUTF A&OFSHJFXFOEF -PDBUJF #SVTTFM *OGPSNBUJF XXX bondbeterleefmilieu.be 8 september 2015 *OTUBMMBUJFWBLCFVST )BSEFOCFSH -PDBUJF )BSEFOCFSH *OGPSNBUJF XXX evenementenhal.nl

Cursussen Bodemenergie In aansluiting op de verplichte CertiďŹ cering voor Bodemenergiesystemen en de daarbij geldende BRL 11000 en/of BRL 6000-21, heeft BodemenergieNL vijf cursussen in haar programma om de bijbehorende kennis over te dragen. Begin juni staan hiervoor op de planning: t $VSTVT $ 4QFDJBMJTBUJF 0OUXFSQ SFBMJTBUJF CPWFOHSPOE t $VSTVT & 4QFDJBMJTBUJF &YQMPJUBUJF PQFO FO HFTMPUFO TZTUFNFO *O IFU LBEFS WBO EF DFSUJmDFSJOH JT IFU XFMMJDIU XFM WBO CFMBOH EBU V [JDI WPPS [PXFM EF DVSTVT BMT PPL IFU CJKCFIPSFOEF $*50 FYBNFO UJKEJH JOTDISJKGU FYBNFO HBBU WJB $*50 7FSEFS TUBBU FS WBOBG TFQUFNCFS XFFS FFO WPMMFEJH DVSTVTQSPHSBNNB JOHFQMBOE NFU BMMF WJKG EF DVSTVTTFO XBBSPQ LBO XPSEFO JOHFTDISFWFO www.bodemenergienl.nl/Actueel/Cursussen

38 WP JUNI 2015 WWW.VAKBLADWARMTEPOMPEN.NL

Onder het motto ‘Koudemiddelen: Anders, Minder, Beter’ vindt donderdag 18 juni in Nijkerk het F-gassencongres 2015 plaats. Hierbij staan de laatste ontwikkelingen rond de implementatie van de F-gassenverordening en de kansen die nieuwe regelgeving biedt centraal.

8BOOFFS JT EF JO[FU WBO OBUVVSMJKLF LPVEFNJEEFMFO WFSTUBOEJH EBOL[JK XFMLF JOOPWBUJFT JT FS FFO LMFJOFS LPVEFNJEEFMWPMV NF OPEJH XFMLF SVJNUF JT FS WPPS EF JO[FU WBO TZOUIFUJTDIF LPVEFNJEEFMFO NFU FFO MBBH (MPCBM 8BSNJOH 1PUFOUJBM 0Q EF[F FO UBM WBO BOEFSF WSBHFO HFFGU IFU DPOHSFT PQ KVOJ BOUXPPSE #F[PFLFST XPSEFO EBBSCJK VJUHFOPEJHE PN WSBHFO UF TUFMMFO NFU FMLBBS FO NFU TQSFLFST JO EJTDVTTJF UF HBBO FO UF OFUXFSLFO PROGRAMMA )FU DPOHSFTQSPHSBNNB TUBSU NFU FFO QMFOBJS EFFM XBBSJO 3PMG WBO ;XJFUFO .JOJTUFSJF WBO *OGSBTUSVDUVVS .JMJFV EF BDUVF MF TUBOE WBO [BLFO TDIFUTU NFU CFUSFLLJOH UPU EF /FEFSMBOETF JNQMFNFOUBUJF WBO EF ' HBTTFOWFSPSEFOJOH &FO UXFFEF QMF OBJSF TQSFLFS XBT UFO UJKEF WBO TDISJKWFO OPH OJFU CFWFTUJHE NBBS IJK [BM JOHBBO PQ EF LPVEFNJEEFMLFV[FT WBO FFO CFLFO EF NBSLUQBSUJK %JU EFFM XPSEU HFWPMHE EPPS ESJF XPSLTIPQSPOEFT 5JKEFOT EF FFSTUF UXFF SPOEFT XPSEFO TUFFET BDIU XPSLTIPQT HFHFWFO XBBS CF[PFLFST FS UXFF WBO LVOOFO WPMHFO 1. Certificering *OTUBMMBUFVST NPFUFO BBO DFSUJmDFSJOHTSFHFMT WPMEPFO BMT [F NFU TZOUIFUJTDIF LPVEFNJEEFMFO XFSLFO 2. Praktijknormen .FEJP [VMMFO XFUUFMJKLF WPPSXBBSEFO NFU CFUSFLLJOH UPU IFU HFCSVJL WBO OBUVVSMJKLF LPVEFNJEEFMFO WFSBOEFSFO 3. Propaan als koudemiddel "BO EF IBOE WBO QSBLUJKLFSWBSJOHFO XPSEU JOHFHBBO PQ EF WPPS FO OBEFMFO WBO IFU LPVEFNJEEFM QSPQBBO 4. CO als koudemidel 0OMBOHT XFSE IFU A/BUVVSQBLIVJT WBO LBBTCPFSEFSJK %F (SPPUF 7PPSU WPPS[JFO WBO FFO USBOTLSJUJTDI $0 TZTUFFN 5. Discussiepanel Klimaattechniek &FO HFTQSFL UVTTFO FO NFU $BSSJFS %BJLJO FO 4BNTVOH "NCSBWB PWFS LPVEFNJEEFMLFV[FT 6. Verkleining koudemiddelvolume %BOL[JK NJOJDIBOOFM XBSNUFXJTTFMBBST IFCCFO JOTUBMMBUJFT NJOEFS LPVEFNJEEFM OPEJH 7. Koelen zonder koudemiddel .FU 1$.}T LVOOFO HFCPVXFO QBTTJFG XPSEFO HFLPFME FO PG WFSXBSNE 8. Diabatische koeling %JBCBUJTDIF LPFMJOH WPPS[JFU JO BJSDPOEJUJPOJOH XBBS HFFO DPOWFOUJPOFMF LPVEFNJEEFMFO BBO UF QBT LPNFO /B EF[F UXFF XPSLTIPQSPOEFT WPMHU FFO EFSEF XPSLTIPQSPOEF XBBSJO 6OJFDIFNJF &NFSTPO $MJNBUF 5FDIOPMPHJFT FO -JO EF (BT JOHBBO PQ UFDIOJTDIF NPHFMJKLIFEFO FO QSBLUJTDIF UPFQBTTJOHTWPPSCFFMEFO 7FSWPMHFOT XPSEU POEFS MFJEJOH WBO EBHWPPS[JUUFS 4UFWFO -PCSFHU LPSU UFSVHHFCMJLU PQ EF NFFTU PQNFSLFMJKLF GFJUFO FO DPODMVTJFT VJU EF ESJF XPSLTIPQSPOEFT )FU JOIPVEFMJKL EFFM WBO IFU DPOHSFT XPSEU BGHFSPOE NFU FFO ALFZOPUF WBO mMPTPPG JOWFTUFFSEFS FO USFOEBOBMJTU 3VVE 7FM UFOBBS XBBSOB IFU ' HBTTFODPOHSFT XPSEU BGHFTMPUFO NFU FFO OFUXFSLCPSSFM t %BUVN FO UJKE KVOJ VVS t -PDBUJF /JKLFSL t ,PTUFO é TUBOEBBSEUBSJFG

é (FSFEVDFFSE UBSJFG MFEFO ,/7W, 4UFL 7FSBD BCPOOFFT 3$$ , -

t 0SHBOJTBUJF 7BLNFEJBOFU XXX WBLNFEJBOFU OM FO ,/7W, XXX LOWWL OM

t .FFS JOGPSNBUJF IUUQ DPOHSFTGHBTTFO OM

Een van de workshops tijdens het F-gassencongres van 2014.

WWW.VAKBLADWARMTEPOMPEN.NL JUNI 2015 WP 39

KENNIS

F-gassencongres 2015

PRODUCT NIEUWS

Scorpion Climat reinigingsmiddelen voor HVAC Door hun constante werking en door diverse omgevingsfactoren treedt vervuiling op in airconditioninginstallaties, met verminderde rendabiliteit en hygiene, onzuivere lucht en slechte geuren

als gevolg. Met behulp van speciale producten kan dit worden voorkomen.

Scorpion Climate is specialist in reinigingsmiddelen voor airco-units en koelinstallaties. Het totaalaanbod van

Scorpion Climate bestaat uit: t universele ontvettende en ontgeurende reinigingsmiddelen voor binnen- en buitenunit; t heavy duty reinigingsmiddelen voor condensors; t niet-bijtende reinigingsmiddelen voor verdampers en opvangschotels; t Desinfecteermiddelen voor verdampers; t geureliminatoren; t lekdetector; t diepreinigende ijsmachinereiniger.

Alle producten zijn conform de nieuwste EU-wetgevingen, met in het bijzonder de desinfecteermiddelen die voldoen aan de strenge EU528/2012-norm, en dus algemeen toegelaten zijn voor gebruik. Voor de distributie in de Benelux, Duitsland en Frankrijk doet Scorpion Climate beroep op Linum Europe, gespecialiseerd in de toelevering naar installatiebedrijven in onder andere de sectoren koeltechniek en HVAC. www.linum.eu

Doppio hybride ventilatorconvector Western Airconditioning breidt het programma van hybride ventilatorconvectoren uit met de Doppio. De Doppio is een innovatieve radiator die kan koelen als een ventilatorconvector en verwarmen als een radiator. De range is leverbaar in vier verschillende modellen met een verwarmings- en koelvermogen tussen 2 en 4 kW. Door de zeer com-

pacte bouw, laag geluidsniveau (en geen geluid bij radiatorverwarming), verschillende kleuren en toepasbaarheid op een warmtepomp maakt deze unit uitermate geschikt voor de particuliere sector. De Doppio is uit te voeren met verschillende regelaars op de unit of extern. www.western.nl

Trane brengt serie nieuwe kleine koelmachines uit Trane presenteert twee nieuwe opties voor HVAC-systemen met een kleine capaciteit. De systemen die zijn ontworpen voor comfort- en procestoepassingen, voldoen aan de strengste eisen ten aanzien van energiezuinigheid, geluidsniveau en bedrijfszekerheid. De twee nieuwe machines zijn de CGA lucht/water-koelmachine en de CXA lucht/water-warmtepomp. Beide units zijn voorzien van axiale ventilatoren en scrollcompressoren.

De nieuwe units komen in de plaats van de voorgaande CGA/CXA-serie van 40 WP JUNI 2015 WWW.VAKBLADWARMTEPOMPEN.NL

Trane. Ze koelen en verwarmen tot 17 procent zuiniger dan hun voorgangers, nemen tot 32 procent minder ruimte in en produceren tot 5 dB minder geluid.

Bovendien kunnen de nieuwe CGA- en CXA-units gekoeld water met een temperatuur tot -12 graden Celsius produceren, waardoor ze ideaal zijn voor proceskoeling in de horeca. De nieuwe CGA/ CXA-units voldoen aan het seizoengebonden prestatiecoëfficiënt (SCOP) die in september 2015 van kracht wordt. www.trane.com

Dit voorjaar werd TripleAqua gepresenteerd: een warmtepompsysteem dat de voordelen van vierpijps-fancoils en driepijps-VRF samenvoegt en kan verwarmen, koelen en ‘opslaan’. Triple Aqua werkt buiten met het natuurlijke koudemiddel propaan en binnenpandig gebruikt het water in plaats van synthetische koudemiddelen. Het systeem verwarmt met 28 tot 36°C en koelt met 12 tot 18°C – waar een standaard-verwarmingsinstallatie werkt met temperaturen tot boven de 70°C. Door de lagere temperaturen is TripleAqua veel energiezuiniger. Bovendien scheelt het leidingwerk: doordat retourwater van te koelen ruimten in het gebouw dezelfde temperatuur heeft als retourwater van te verwarmen delen, is slechts één retourleiding nodig in plaats van twee.

Het derde aspect in de slogan ‘Verwarming, koeling en opslag in één’ is vooral interessant in de tussenseizoenen, als sommige ruimten een koel-

De Triple

vraag hebben terwijl er elders een niet volledig gelijktijdige warmtebehoefte is. TripleAqua is voorzien van tanks voor warmte- en een voor koudeopslag en zelfs voorzien van PCM’s. Daarmee

wordt warmte en koude gebufferd die op een ander tijdstip passief kan worden vrijgegeven. www.tripleaqua.nl

AAA energiezuinige Gaswarmtepomp

G F

energielabel A

A kwaliteit

service van A tot z

E D C B A

Tel. 0348 413 485 | e-mail: info@gasengineering.nl | www.gasengineering.nl WWW.VAKBLADWARMTEPOMPEN.NL JUNI 2015 WP 41

PRODUCT NIEUWS

TripleAqua: ‘Verwarming, koeling en opslag in één’

GASTCOLUMN

Warmtevisie en kansen Dit voorjaar stuurde de minister van Economische Zaken zijn brief over de Warmtevisie naar de Kamer. Vanuit meerdere hoeken kwam er, terecht of onterecht, kritiek. Een aantal partijen vindt dat de aanpak van de minister te veel is gebaseerd op traditionele warmtedistributie. Prof. dr.

André Faaij Freij stelde dat je de aanleg van warmtenetten niet kunt combineren met een omvangrijk programma voor het energieneutraal maken van woningen. De minister stelt immers dat de grootste uitdaging voor vermindering van de warmtevraag in de gebouwde omgeving ligt bij het energieneutraal maken van de bestaande bouw. Om de energievraag van de gebouwde omgeving te beperken, worden gebouwmaatregelen getroffen zoals isolatie of efficiency-verbetering van verwarmingsinstallaties. De warmtenetten vanuit industriële restwarmte waar de Warmtevisie over spreekt, passen daar niet bij. Die creëeren alleen maar nieuwe ‘bakstenen’.

De Nederlandse industrie kan veel beter energie besparen door restwarmte met warmtepompen op te waarderen tot proceswarmte. Dit is volgens Tjeerd Jongsma, directeur van het Institute for Sustainable Process Technology (ISPT) effectiever dan het grootschalig inzetten van industriële restwarmte voor het verwarmen van huizen. In de IEA Annex Industrial Heat Pumps is aangetoond dat de technologie hiervoor voor alle industriesectoren in Nederland volop beschikbaar is. In de industrie wordt veel warmte op 80oC fossiel en inefficiënt opgewekt. In de komende serie Energie Efficiency Plannen in 2016 voor de MeerJarenAfspraken (MJA’s) zal hier veel aandacht aan worden besteed. De ‘one day heat pump scan’ ontwikkeld door Energy Matters kan daar veel voor betekenen.

Aan de andere kant is DE-Koepel bij monde van Teun Bokhoven lovend over de Warmtevisie.

Is dat, gezien het bovenstaande, onterecht? Laten we in ieder geval vaststellen dat het verheugend is dat er eindelijk aandacht is voor de cruciale rol van warmte voor het bereiken van doelstellingen op het gebied van hernieuwbare energie. Maar wat wordt er in de Warmtevisie specifiek over warmtepompen gemeld? Elektriciteit wordt naar verwachting belangrijker in de warmtevoorziening. De minister stelt dat in gebieden met veel goed geïsoleerde nieuwbouw de warmtevraag voor woningen laag is zodat warmtepompen in de vraag kunnen voorzien. Gasnetten en warmtenetten zullen naar verwachting overbodig worden in dergelijke ‘all electric areas’. Verder zullen hybride warmtepompen, zo stelt hij, een aanzienlijk deel van de warmte in bestaande woningen gaan leveren. Voor warmtepompen in de bebouwde omgeving wordt dus een positief beeld geschetst, waarbij ervan uitgegaan wordt dat er nog wel wat gedaan moet worden, maar dat het ‘er wel komt’.

In de kantorenmarkt en nieuwbouw is de keuze voor de warmtepomp inmiddels onontkoombaar. In de bestaande bouw voorzie ik enige ‘battlegrounds’; hier liggen grote uitdagingen waarbij de producten nog ‘te duur zijn’ en zich nog verder moeten bewijzen. Het kabinet neemt zich voor iets te doen de verhouding tussen de energiebelasting op gas en elektriciteit. Verder daagt de minister de markt uit goede voorbeelden te tonen, duidelijkheid te geven over de praktijkprestaties en te streven naar een verbetering van de installatiekwaliteit. Al met al toch een aantal positieve signalen waar we mee aan de slag kunnen. Een stimulering in een bredere energiebesparingscampagne of gerichte stimulering vanuit de overheid gezamenlijk met de markt kan daar verder aan bijdragen.

Onno Kleefkens Phetradico Communication and Publishing

42 WP JUNI 2015 WWW.VAKBLADWARMTEPOMPEN.NL

Expertisecentrum Koudetechniek

DÉ PRAKTIJKOPLEIDER VOOR WARM & KOUD

Schr ijf je direct in!

Vol is vol!

Basistraining warmtepompen voor monteurs

Training F-gassen categorie 1

groep 1: 22, 29 mei en 5 juni 2015 SPECIAAL TARIEF € 720,00 groep 2: 12, 19 en 26 juni 2015

groep 1: 15 t/m 25 juni 2015 groep 2: 29 juni t/m 9 juli 2015

(versneld traject inclusief examen)

LEARNING BY DOING

Bekijk ons gehele trainingsaanbod op www.ptcplus.com, Expertisecentrum Koudetechniek of bel voor meer informatie Herjan Bekamp, 06 12 33 59 47.

TARIEF € 2.272,50

Authorized dealer

Energieneutraal wonen met onze Ecodan warmtepomp-concepten Mitsubishi Electric creëert meerwaarde door samenwerking met alle partijen in de bouwkolom.

Zo realiseren we met onze partners energieneutrale woningen.

In het kader van ‘De Stroomversnelling’ heeft BAM in opdracht van woningcorporatie Woonwaard in Heerhugowaard een eerste pilot afgerond waarbij bestaande woningen zijn opgewaardeerd tot nul-op-de-meter-woningen. In deze woningen is gekozen voor onze modulerende Ecodan lucht-water-warmtepomp voor de voorziening van verwarming en warm tapwater.

T 078 - 615 00 00

E INFO@MITSUBISHI-CLIMATECARE.NL

I WWW.MITSUBISHI-CLIMATECARE.NL