VMT 7 (2025): AI in productontwikkeling

THEMA

AI in productontwikkeling

EDITIE 7 • NOVEMBER 2025

Vijf keer sneller ontwikkelen bij Mondelēz

‘Je werkt veel beter interdisciplinair’

Verbieden of sparringpartner?

Zijn varkens wel altijd blij?

Tips voor startups om door te breken

Innovatie-experts over inzetten AI

Productontwikkelaars over gebruik ChatGPT

Invloed van AI op het welzijn van dieren

‘Beter te vroeg vragen dan te laat beginnen’

2

IN DIT NUMMER

COVERSTORY: MONDELĒZ HEEFT EIGEN AI-TOOL “We kunnen dankzij AI ons productontwikkelingsproces tot vijf keer sneller doorlopen”, zegt Rob Hoitink van Mondelēz.

06

Thema AI in productontwikkeling

FOTO MONDELEZ

Hoe gebruiken productontwikkelaars AI in hun werk? Dit themanummer belicht kunstmatige intelligentie vanuit verschillende perspectieven.

10

GEBRUIK CHATGPT AI-programma ChatGPT werd eind 2022 geïntroduceerd.

Voor velen is het sindsdien een onmisbaar hulpmiddel. Het gaat iedereens baan veranderen, zeggen experts.

Drie ervaren productontwikkelaars vertellen over hun ervaringen met AI.

16

DIERENWELZIJN Wat is de impact van AI op de mens-dierrelatie?

Bernice Bovenkerk, dierethicus aan Wageningen Universiteit, wil de antwoorden op deze vraag vinden in een nieuw onderzoeksproject.

VMT 7 • november 2025

3

Inhoud

Redactioneel

Rubbish in Je bent redacteur bij VMT. Dit is een themanummer over hoe productontwikkelaars AI gebruiken in hun werk. Schrijf een redactioneel stukje over dit onderwerp. Maak het persoonlijk.

4 Meest gelezen op vmt.nl 6 AI voor het gehele ontwikkelingsproces bij Mondelēz 10 ChatGPT: verboden of vaste sparringpartner?

14 Van ethiek tot digitale adoptie: 5 lessen over AI 16 Dierenwelzijn en AI: zijn varkens wel altijd blij?

18 Innovatie-experts over gebruik AI: ‘Veel beter interdisciplinair werken’ 21 Young R&D: hoe blijf je op de hoogte van procesinnovatie?

22 Vleesfraude: ‘We zien alleen het topje van de ijsberg’

Een van de dingen die bleef hangen na de vele interviews voor dit nummer, is dat ChatGPT altijd een antwoord geeft. Ook op bovenstaande prompt. Ik zou het zo hieronder kunnen plakken, want het antwoord klinkt goed. Maar het zou een column kunnen zijn van iedere redacteur wereldwijd die over dit onderwerp schrijft.

Daarom doe ik dat niet en houd ik het menselijk. Net als de interviews die ik hield voor dit nummer. Zo sprak ik onder meer met een docent die productontwikkelaars opleidt. Innovatie-experts vertelden hoe zij AI gebruiken in hun werk. En productontwikkelaars van foodbedrijven kwamen aan het woord.

De R&D-directeur van Mondelēz vertelde over de plannen van de multinational met AI. Deze gesprekken leerden me veel, inclusief het gesprek met een dierethicus. De eerste les: ‘rubbish in, rubbish out’. Bovenstaande prompt is niet goed genoeg voor een goede column. Maar ook: de vooroordelen die in de samenleving voorkomen, komen als output uit AI-tools. De belangrijkste les is daarom: blijf kritisch.

DIONNE IRVING Redacteur

24 Hoe gaat Nestlé om met duurzaamheidswetten?

27 Startup werkt aan korte transparante vanilleketen 28 Tips voor startups om door te breken 31 Colofon 32 Safe met Gea

/VMTredactie

/Vakblad VMT

dionneirving@vmnmedia.nl

Foto cover: multinational Mondelēz

Webinar Wat is de stand van zaken op het gebied van voedselcontactmaterialen? Wat zijn de gevolgen van nieuwe wet- en regelgeving, zoals de PPWR? Hoe vind je de juiste balans tussen voedselveiligheid en duurzaamheid in een veranderend wettelijk landschap? En wat doe je als je BPA of MOAH in je materiaal vindt? Tijdens dit (voor abonnees gratis) webinar op woensdag 3 december vertellen Lieke Prinsen (Rassers Advocaten) en Elly Spies-Faber (FrieslandCampina) meer over dit onderwerp. www.vmt.nl

4

‘Meerdere aspecten meldplicht bovenwettelijk’ Recent publiceerde Bureau Bartels een evaluatierapport over de meldplicht bij voedselincidenten.

Belangrijkste conclusie: de meldplicht werkt, maar melden binnen vier uur en onduidelijkheden zorgen voor problemen.

Claims

voor bijvoorbeeld bepaalde contaminanten of microbiologische gevaren. We kunnen tegenwoordig steeds nauwkeuriger meten. Het nadeel daarvan is dat die nauwkeurige metingen leiden tot lagere normen. Maar zijn die normen nog wel haalbaar?”, vraagt de FNLI zich af. Ook zijn er door de Europese wetgeving grijze gebieden. “Landen geven daar hun eigen invulling aan. Daardoor zijn sommige regels in Nederland strenger dan in andere lidstaten.”

Unilever stopt met onduidelijke duurzaamheidsclaims op verpakkingen, na ingrijpen van de ACM. Het gaat om claims als ‘duurzaam geteelde pinda’s’, ‘duurzaam verbouwde groente’ en ‘duurzame verpakking’. Die zijn volgens de ACM onduidelijk voor consumenten.

“We onderschrijven het belang van regelgeving, dat geeft duidelijkheid voor consumenten en producenten”, zegt Liesbeth Oosterom, adviseur voedselveiligheid bij de FNLI. Maar er zijn volgens de FNLI verbeteringen mogelijk. “Er komt steeds meer wetgeving. En ook veel specifieke wetgeving

“Die aanscherping gaat nu verder dan de General Food Law”, stelt Oosterom. “Het is onduidelijk wanneer de vier uur ingaan en er zijn verschillen met andere landen die geen vier uur hanteren. Meerdere aspecten van de meldplicht zijn in onze ogen bovenwettelijk”, stelt Oosterom. “De vieruurstermijn gaat verder dan de wet. Daarnaast is ook het ontbreken van het maken van onderscheid tussen schadelijk en ongeschikt bovenwettelijk.”

Webinar melden onveilige levensmiddelen

Minder vlees De hoeveelheid vlees die de gemiddelde Nederlander eet, is vorig jaar met ongeveer een halve kilo afgenomen en daarmee op het laagste niveau in twintig jaar gekomen. De Universiteit Wageningen heeft dat berekend op basis van cijfers over vleesverkoop en slachtingen.

De NVWA heeft de meldwijzer voor onveilige levensmiddelen vernieuwd. In een gratis webinar op donderdag 13 november om 14.00 uur geven experts van de NVWA tekst en uitleg. De belangrijkste verandering die de NVWA in de meldwijzer heeft aangebracht: bedrijven hoeven voortaan géén melding meer te doen als een onveilig product nog volledig in eigen beheer is. Daarmee komt de toezichthouder tegemoet aan zorgen uit het bedrijfsleven over een hoge administratieve last. Een tweede belangrijke aanpassing betreft de vieruursregel: bedrijven hoeven niet meer in één keer álle informatie aan te leveren, maar mogen gefaseerd melden.

Aanmelden? Scan de QR-code hiernaast.

Meer lezen? Scan de QRcode en bekijk online ons andere nieuws, video’s en achtergrondverhalen.

Altijd op de hoogte blijven?

Neem een online abonnement op vmt.nl met toegang tot alle artikelen en verdieping.

VMT 7 • november 2025

Nieuws

Anuga 2025: vijf trends productontwikkelaars Een van de grootste foodbeurzen in Europa – Anuga – is weer neergestreken in Keulen. VMT bezocht de beurs op zoek naar innovaties. Het effect van themapartner Zuid-Korea was duidelijk te merken, maar er was meer te ontdekken op de beursvloer.

1. Koreaanse bedrijven klaar voor Europa Azië en met name Zuid-Korea was populair op de beurs. Als partner van Anuga was er een bruisend plein waar Koreaanse bedrijven smaaksessies organiseerden.

Kort nieuws VEGA GEHAKT De NVWA heeft producenten van vleesvervangers een waarschuwing gegeven vanwege het gebruik van het woord ‘gehakt’ op verpakkingen.

BANEN SCHRAPPEN Nestlé gaat de komende twee jaar wereldwijd zo’n 16.000 banen schrappen om kosten te besparen.

2. Mochi en kimchi voeren boventoon “Mochi gaat door het dak”, zegt een medewerker van een bedrijf dat Koreaanse foodproducten importeert. Kimchi – voor de kenner al een bekend product – is pittige gefermenteerde kool. Ook dit product begint door te dringen tot de mainstream.

4. Functionele dranken Kombucha is al een aantal jaren een populaire drank, maar bedrijven blijven nieuwe smaken en nieuwe gebruiksmomenten ontwikkelen.

3. Meer keuze voor alternatieven voor ei Voor de eerste keer was er een aparte hal voor producten met alternatieve eiwitten. Twee Nederlandse bedrijven, Revyve en Algmighty, toonden alternatieven voor ei als ingrediënt.

5. Combinatietrend: popping boba Veel trends komen samen in de popping boba.

Deze zachte knappende bolletjes waren in eerste instantie bedoeld voor zoete drankjes en gevuld met bekende smaken.

EUDR: ‘Uitstel en versoepelingen voor mkb’ De Europese Commissie stelt voor om de Ontbossingswetgeving (EUDR) te versimpelen. Zo wordt de wetgeving in de eerste helft van 2026 niet gehandhaafd. Ook krijgen mkb-bedrijven een phase-inperiode van 12 maanden, waardoor de wetgeving voor hen vanaf 30 december 2026 van kracht wordt. ”Als een chocolademaker van een importeur cacaobonen buiten de EU koopt, moet er een verklaring zijn dat deze uit niet-illegaal ontbost gebied komen”, noemt een EU-functionaris als voorbeeld. “Dat zal niet langer het geval zijn; de verklaring van de importeur van de cacaobonen zal genoeg zijn. Ook hoeven kleine boeren en houtbedrijven binnen de EU niet voor elke keer dat ze een product verkopen, apart een verklaring af te leggen dat het uit legaal gebied komt.”

Deze maatregelen moeten volgens de Europese Commissie de druk op de IT-systemen verminderen. “Het voorstel is een zeer schadelijke koerswijziging voor bossen wereldwijd”, stelt het Wereld Natuur Fonds (WWF).

‘Kleine boeren hoeven niet voor elke keer dat ze een product verkopen, apart een verklaring af te leggen’

REORGANISEREN Heineken gaat zijn hoofdkantoor in Amsterdam reorganiseren. Hiermee zijn ongeveer vierhonderd banen gemoeid.

THUYSVERS De maaltijdservice ThuysVers ontvangt een investeringsbedrag van 1,5 miljoen euro van Value Factory, de Rabobank en private investeerders.

BESTRIJDINGSMIDDEL Uit de jaarlijkse monitoring van de NVWA blijkt dat het merendeel van de onderzochte voedingsmiddelen voldoet aan de wettelijke normen voor bestrijdingsmiddelen.

ZUIVEL Jumbo kiest voor één duurzaamheidskeurmerk in de komende jaren voor alle zuivel- en Nederlandse kaasproducten van eigen merk.

ROBOT Een viervoetige AI-robot ondersteunt Cargill bij veiligheidsinspecties.

Door risico’s realtime te signaleren wordt de voedselveiligheid verbeterd.

MILIEU CENTRAAL Slechts één op de vijf Nederlandse consumenten let goed op duurzaamheidskeurmerken bij het boodschappen doen, zegt Milieu Centraal.

5

6

AI IN PRODUCTONTWIKKELING

‘We willen AI voor het hele ontwikkelingsproces inzetten’ MONDELĒZ HEEFT EIGEN AI-TOOL OM TIJD EN KOSTEN TE BESPAREN Waar sommige bedrijven ChatGPT sporadisch inzetten voor bijvoorbeeld een brainstorm, heeft multinational Mondelēz een eigen AI-tool ontwikkeld voor productontwikkelaars. “We kunnen ons productontwikkelingsproces tot vijf keer sneller doorlopen”, vertelt Rob Hoitink, senior directeur R&D bij het bedrijf.

Tekst Dionne Irving Beeld Mondelēz

Met AI kan worden voorspeld hoe de consument het nieuwe product zal beoordelen.

VMT 7 • november 2025

7

Coverstory

Kritisch oordelen

Mondelēz is al sinds 2019 met AI aan de slag, vertelt Rob Hoitink. “We hebben één belangrijke tool: AI-PD, onze Augmented Artificial Intelligence Product Development-tool. Het is een geweldig hulpmiddel bij de ontwikkeling van nieuwe producten of het verbeteren van recepten en productieprocessen.”

De tool is een gebruikersinterface voor wetenschappers en productontwikkelaars die het gebruiken om het productontwikkelproces te versnellen.

Trial and error Het werkt als volgt: productontwikkelaars specificeren wat ze in een nieuw product willen, bijvoorbeeld hoe zout of zoet het moet zijn. Ze geven ook aan welke aroma’s ze nodig hebben. “Als ze bijvoorbeeld een chocolatechipcookie ontwikkelen, kunnen ze aangeven hoeveel chocoladestukjes van welke grootte ze willen toevoegen.” De AI-PD-tool houdt rekening met de kosten, de voedingswaarde en de duurzaamheid van de ingrediënten. Vervolgens voorspelt het programma wat de sensorische eigenschappen zijn.

“We hebben geoefend met de grote database aan sensorische evaluaties die we over de jaren heen hebben verzameld.” De tool kan ook voorspellen hoe de consumenten het nieuwe product zullen beoordelen.

“De tool stelt dan verschillende recepten voor aan de productontwikkelaar. Voorheen was dit proces meer trial and error. Nu zijn de recepten specifieker. Een productontwikkelaar hoeft veel minder prototypes te maken in de keuken of proeffabriek.” De ervaring van Mondelēz is dat het ontwikkelproces vier tot vijf keer sneller gaat dan op de traditionele manier.

Versnellen ontwikkelproces De tool is ontwikkeld op basis van eigen data en openbare data. “We gebruiken uiteraard de AI-tools die beschikbaar zijn en passen die intern toe op ons productieproces. We hebben gekeken welke data we hebben en wat we ermee konden doen.” De reden om de tool te ontwikkelen, was het versnellen van het ontwikkelproces om tijd en kosten te besparen. Het is effectiever om in plaats van 100 maar 20 prototypes te hoeven ontwikkelen. Met de gebruikersinterface kunnen productontwikkelaars end-to-end gegevens invoeren, wat meer structuur biedt en tijd bespaart.

Hoitink: “Bij productontwikkeling zijn er veel verschillende variabelen: kosten, voedingswaarde, CO2-impact. En er zijn honderden ingrediënten waar ze toegang tot hebben. AI kan met die verschillende multidimensionale informatie snel nieuwe recepten genereren.”

Rob Hoitink, senior directeur R&D bij Mondelēz.

Hoitink benadrukt dat de menselijke input belangrijk blijft bij de receptontwikkeling. “We krijgen betere resultaten als een productontwikkelaar samenwerkt met een AI-robot, beter dan AI alleen.”

Mensen zijn nodig om producten te proeven en te beoordelen. De R&D-directeur geeft een voorbeeld van waar AI een te hoge dosis bakpoeder voorstelde voor een chocolatechipcookie. Hoitink: “Het is heel belangrijk dat een productontwikkelaar kritisch blijft bij het beoordelen van recepten. Dat is iets wat AI niet alleen kan. Daar heb je echt mensen met wetenschappelijke deskundigheid voor nodig.”

Philadelphia-roomkaas

‘Mensen zijn nodig om te proeven’

Hoe werkt AI in de praktijk? Hoitink geeft een voorbeeld voor Philadelphia-roomkaas. Van dat product heeft Mondelēz veel sensorische data en consumentendata. “Het is voor ons heel belangrijk dat we altijd de romigste roomkaas hebben. Dat is waar Philadelphia bekend om staat.”

In het laboratorium maken ze foto’s van de roomkaas tijdens het productieproces. Zo zien ze de microstructuur, hoe groot de vetbolletjes zijn en hoe de grote en kleine bolletjes gemengd zijn. AI kan de vetverdeling linken aan sensorische data. Die voorspelt de romigheid en het mondgevoel van de roomkaas.

Dat wordt weer gelinkt aan de consumentenwaardering van de romigheid.

“Dit is een heel interessante applicatie, want nu kunnen we in ons proces zien wanneer de vetbolletjes ontstaan, zorgen dat ze de juiste grootte hebben voor de gewenste romigheid voor onze consumenten. Dit is voor mensen bijna onmogelijk te doen omdat er zoveel complexe data beschikbaar zijn.”

Intern ontwikkelen De multinational ontwikkelt de AI-tools zoveel mogelijk intern. Het bedrijf heeft daarvoor digitale experts – datawetenschappers en programmeurs – aangenomen. “Als we de vaardigheden niet intern hebben, schakelen we externe experts in.”

Tip voor productontwikkelaars Wat kunnen productontwikkelaars leren van Mondelēz? Rob Hoitink: “We zijn begonnen met een aantal pilots om te leren waar we AI nuttig kunnen inzetten. Dat kunnen kleine bedrijven ook doen: kijken waar en wanneer het helpt en waar niet, wat is moeilijk. Ik begrijp dat op kleinere schaal toepassen natuurlijk anders is dan wanneer je op grotere schaal produceert. Ons heeft het enorm geholpen om eerst met drie projecten te starten waarvoor we al veel data hadden. Dat is de beste tip: begin, doe een test en kijk hoe je het kunt toepassen in je eigen processen.”

VMT 7 • november 2025

9

Coverstory

Mondelēz heeft een interne versie van ChatGPT ontwikkeld die medewerkers kunnen gebruiken om consumententrends te screenen of nieuwe marketingcampagnes te ontwikkelen. Hoitink: “Data lekken is een grote zorg voor ons. Als je je eigen data in externe AI-robots gebruikt, kan die data op straat komen te liggen. Dus zijn we echt heel voorzichtig.”

Data van goede kwaliteit De multinational is een project gestart binnen R&D om hun data in goede staat te brengen. “De kwaliteit en kwantiteit zijn heel belangrijk. Is de kwaliteit slecht – niet goed geordend of er zit een fout in – dan zijn de resultaten dat ook. We willen dat iedereen data beschouwt als een waardevol bezit in plaats van een bijproduct. De data moeten een goede kwaliteit hebben. We moeten erop kunnen vertrouwen dat we ze kunnen gebruiken in onze modellen.”

Naast een sneller productontwikkelingsproces is er nog een reden voor Mondelēz om vol in te zetten op AI. “Kosten besparen en de speed to market zijn belangrijk. We analyseren trends zoals die van de Dubai-chocolade en onderzoeken hoe we zo snel als mogelijk daarop kunnen inspelen. Vervolgens leren we van de feedback van consumenten als onze producten op de markt zijn.”

Nadelen AI Op de vraag naar de nadelen van AI, antwoordt Hoitink dat onduidelijke Europese wetgeving voor een drempel zorgt. “De regels zijn nog niet helemaal duidelijk. Als die er zijn, weten we waaraan we moeten voldoen.” Een andere zorg is data lekken. “We moeten ervoor zorgen dat onze data niet extern terechtkomen. Daar kijken we echt naar.”

‘De menselijke input blijft belangrijk’

Een ander aandachtspunt is de hele organisatie meekrijgen. “Sommige mensen kunnen sneller mee in dit proces dan anderen.” Iedereen meekrijgen is belangrijk, want Mondelēz heeft flinke ambities met AI. “Onze ambitie is om AI van begin tot eind bij de productontwikkeling te gebruiken”, verklaart Hoitink.

Dat betekent van ideeëngeneratie en conceptontwerp tot consumentenonderzoek en prototyping.

Een deel kan al met de AI-PD-tool. Waar Mondelēz AI nog meer voor wil gebruiken is: • onderzoek naar grondstoffen met de beste prijs/ kwaliteitverhouding • screenen van alternatieve materialen voor duurzame verpakkingen • analyseren van de specificaties • testen en valideren van recepten • sneller de houdbaarheid bepalen • zo soepel mogelijk opschalen van pilot-plant naar fabriek • campagnes bedenken voor de lancering van nieuwe producten • digitale content maken voor sociale media • na lancering de feedback op sociale media analyseren “Bij verschillende onderdelen wordt AI al gedeeltelijk toegepast, maar we denken dat we AI kunnen gebruiken om alles efficiënter te maken.” Mondelēz heeft ongeveer zeventig projecten waarbij AI is toegepast. “We merkten dat de ontwikkeling echt sneller en efficiënter gaat, het gaat vijf keer sneller dan wat we eerst deden. Zo kunnen we competitief blijven.”

Minder productontwikkelaars?

AI wordt gebruikt om de romigste roomkaas te krijgen.

Betekent dit dat er minder productontwikkelaars nodig zijn? Hoitink zegt dat productontwikkelaars samen met AI moeten werken. “Het zijn de complexere taken die AI makkelijker en veel sneller kan doen, maar de output is beter dan bij alleen productontwikkeling of alleen AI. AI kan nooit een product proeven. Het mist de culturele context van een land of een bepaalde doelgroep. Eten is emotie. Dat is moeilijk te programmeren. Maar AI wordt echt een onderdeel van productontwikkeling binnen ons bedrijf.”

De ambitie van Mondelēz is om binnen een paar jaar voor productontwikkeling van begin tot eind AI in te zetten. “Sommige stappen zullen sneller gaan dan andere. Het is bijzonder om te zien hoe snel de ontwikkelingen gaan sinds de introductie van ChatGPT. Het is onderdeel van onze wereld geworden.

Het is aan ons om te kijken hoe we het in ons voordeel kunnen gebruiken.” •

10

AI IN PRODUCTONTWIKKELING

ChatGPT: verboden of vaste sparringpartner?

ZO GEBRUIKEN DRIE PRODUCTONTWIKKELAARS AI AI-programma ChatGPT werd eind 2022 geïntroduceerd. Voor velen is het sindsdien een onmisbaar hulpmiddel. Het gaat iedereens baan veranderen, zeggen experts. In dit artikel vertellen drie ervaren productontwikkelaars over hun ervaringen met AI.

Tekst Dionne Irving

30 november 2022 was de dag waarop ChatGPT met veel tamtam in ons leven kwam. Drie jaar later buitelen de AI-tools over elkaar heen. AI dringt door tot in de haarvaten van de gehele samenleving, ook in veel bedrijven. Maar hoe ver is het hulpmiddel doorgedrongen bij productontwikkelaars?

VMT vroeg een aantal naar hun ervaringen. Sommigen gebruikten het nog nauwelijks: ‘Voor een presentatie soms’, of: ‘Ik kijk na een brainstorm of AI nog iets anders oplevert’. Drie productontwikkelaars reageerden wat uitgebreider op vragen van VMT.

1

llse van der Voort, HAK

FOTO HAK

Productontwikkelaar Ilse van der Voort van HAK gebruikt AI steeds vaker. Van het bedrijf mogen ze Microsoft Copilot gebruiken. Van der Voort gebruikt het nu met name om snel leveran-

‘Het is een handig startpunt voor verdere research’

ciers of nieuwe ingrediënten te zoeken. Ze laat AI ook overzichten maken van de verschillende functionaliteiten van ingrediënten en voor een check op wetgeving. Ook voor het zoeken naar trends, smaakcombinaties en leuke marketingteksten wordt Copilot steeds vaker geraadpleegd.

Voor Van der Voort heeft Copilot vooral Google vervangen. “Als ik normaal naar ingrediënten zoek, ga ik eerst naar de bekende leveranciers en vervolgens spitten in websites. Onlangs dacht ik: kijken hoe Copilot het doet. Dan kom je hetzelfde tegen maar veel uitgebreider en veel mooier samengevat. Het is een handig startpunt voor verdere research.”

Ze gebruikt Copilot nog niet echt veelvuldig in het creatieve proces, maar verwacht wel dat het meer zal worden. Haar collega op de afdeling productontwikkeling was er al eerder mee aan de slag. “Ze is jonger en al veel meer gewend om het breed te gebruiken, ook bijvoorbeeld voor het opstellen van teksten voor briefings of mails aan leveranciers.”

Werk overnemen De ervaren productontwikkelaar is niet bang dat het werk van haar gaat overnemen, omdat het bij haar werk om de inhoud van het product gaat. “AI is meer aanvullend en een bevestiging dat je op de goede route zit. Je moet wel oppassen om niet alles klakkeloos over te nemen. Je kunt met AI leuke smaakcombinaties bedenken, maar het werkelijke samenstellen moet je toch zelf doen.”

VMT 7 • november 2025

11

AFBEELDING GEMAAKT DOOR MIDJOURNEY

Interview Reportage

Hoe ver is AI doorgedrongen bij productontwikkelaars?

2

Bart Donders, Lamb Weston

FOTO LAMB WESTON

Bij Lamb Weston op de R&D-afdeling gaat het er streng aan toe. De medewerkers gebruiken voor gerichte onderzoekswerkzaamheden geen

‘Na een paar drukken op de knop heb je veel sneller een goed antwoord’

ChatGPT. De fritesproducent heeft ook de betaalde versie niet aangeschaft. Principal-productontwikkelaar Bart Donders: “Wil je een voorsprong houden op de concurrentie, dan is geheimhouding voor wat betreft nieuwe innovaties belangrijk en met een openbare AI-tool heb je best een aanzienlijke kans dat iets uitlekt.”

Hoe de toekomst van AI eruit komt te zien, weet nog niemand, maar het bedrijf is wel voorzichtig. “We hebben innovatieprojecten die een aantal jaren duren. We willen onze concullega’s niet wijzer maken.

Een patent aanvragen kan namelijk alleen als iets echt uniek is en nog niet wereldkundig is gemaakt.”

De medewerkers hebben in hun digitale werkomgeving wel toegang tot Copilot. Dat is een zakelijke afgeschermde omgeving.

( % # $ & % ! # %$ !' % ! % % !#

#! $$

#! ! & % ! !! $ %) )

(! %# #$ ! " % !&# )

! !

! % # ( %

$ ' $ %!# ! $$ ' $ %!# "#!$( %$ ! !

" " " " " " " " " " " " " " " " " " " " ""

" " " " " "" " " " " " " " " " " " " " " "

" " " " " "" " " " " ! " "

Proef de revolutie in zoutvervanging en vraag gratis een sample aan.

VMT 7 • november 2025

13

Interview

Beperkende factor Het bedrijf heeft momenteel een pilot lopen met de AI-tool Universe Finest: “Innovatie heeft vaak een vertrouwelijk karakter, dat is een beperkende factor van AI. Met de tool kunnen we op een simpele manier zoeken in wetenschappelijke artikelen en patenten. Dat was vroeger een wekenlange zoektocht. Nu, met een goede vraagstelling, heb je na een paar drukken op de knop veel sneller een goed antwoord.”

Donders vindt het nog lastig om AI te gebruiken voor het creatieve proces. Normaal krijgt hij nieuwe ideeën door onder andere beurzen te bezoeken en daar trends te spotten. “Het gaat om methodes die niet tastbaar zijn. Soms raak je geïnspireerd door een andere markt of een ander segment. Hoe haal je nieuwe ideeën uit een AI-tool? In ons werk word je soms overvallen door een toevalligheid.”

Krokante frietjes Een paar jaar geleden vertelde Donders aan VMT over een project waarin hij krokante frietjes ontwikkelde. Zou AI hem daar nu bij hebben geholpen? “Ik denk het wel omdat we een gerichte onderzoeksvraag hadden.” Voor nu blijft het gebruik beperkt tot deskresearch. “Veel verder en veel dieper zijn wij ook nog niet.”

Tip voor productontwikkelaars Thijs Bouwman: “Trash in is trash out. Zorg voor goede input van je AI-model en voor goede instellingen. Je kunt van tevoren aangeven waar die op moet letten: wil je korte of lange antwoorden, moet het makkelijke taal of juist vaktaal zijn? Als je dat allemaal goed instelt en je leert hoe je een juiste prompt schrijft, dan is de output uiteindelijk iets waarmee je echt wat kan.”

3

Thijs Bouwman, Schouten Europe

Productontwikkelaar Thijs Bouwman gebruikt AI en dan met name ChatGPT veel in zijn werk bij Schouten Europe, producent van vleesvervangers. Het is echt een sparringpartner. “In het begin wist niemand echt wat het was. De laatste tijd neemt het bedrijfsaccount een meer prominente plek in in het bedrijf.” Schouten heeft beleid over het gebruik en biedt intern cursussen aan.

Rol toewijzen “Je kunt ChatGPT ook heel makkelijk een rol toewijzen. Soms zeg ik: je bent een kritische consument. Je ziet een product liggen met deze specificaties. Wat zijn je associaties? En wat gebeurt er als ik dan dit eraan toevoeg? Ik gebruik het regelmatig vanuit het scheikundeperspectief. Dan zeg ik: je bent een scheikundige. Waarom werkt deze binding niet bij een pH van vier? Je kunt echt heel diep gaan met de rollen.”

Bouwman en zijn collega’s merken wel dat bij diepgaander onderzoek ChatGPT bronnen gebruikt die niet geheel kloppen. “Je moet de resultaten goed controleren en scherp blijven.”

Ideeën genereren De productontwikkelaar ziet ook mogelijkheden voor het genereren van ideeën, maar denkt niet dat ChatGPT de creativiteit van mensen kan evenaren.

“ChatGPT is interessant als het gaat om het combineren van verschillende ingrediënten. Als ik vraag: waar zit de markt op te wachten of waar moeten we innoveren, dan krijg je info over producten die een half tot twee jaar geleden zijn geïntroduceerd. Daar hebben we niets aan.” En ben je op zoek naar informatie over een innovatief ingrediënt zoals mycoproteïne, dan krijg je vooral mainstream antwoorden.

“Met creativiteit helpt het ook wel, maar je moet zelf met het idee komen. Ik denk dat de mens altijd een grote rol zal spelen. Uiteindelijk maak je iets voor mensen en zij moeten het lekker vinden.”

FOTO SCHOUTEN EUROPE

Voor- en nadelen bij elkaar Bouwman gebruikt AI bij verkennend onderzoek.

“Als ik begin met een nieuw onderwerp, kan ik informatie van deelonderwerpen verzamelen. Dat kan

bijvoorbeeld gaan om de voor- en nadelen van een nieuwe eiwitbron.”

De productontwikkelaar is vooral te spreken over de efficiëntie. “Een voorbeeld: pak de tien meest verkochte plantaardige eiwitten van Europa en zet de voor- en nadelen op basis van teelt, duurzaamheid en nog een paar eisen onder elkaar. Je moet het nog controleren, maar je hebt snel een basis van waaruit je kunt werken.”

Bouwman geeft nog een voorbeeld waarbij AI goed werkt. “Stel, ik wil een Italiaanse burger ontwikkelen. Ik vraag dan: wat is nou echt lekker? Dan komt de tool met bijvoorbeeld gedroogde tomaat als idee.

Daar heb ik dan niet aan gedacht.”

Een andere functie die Bouwman gebruikt, is ChatGPT een opdracht geven. “Ik zeg bijvoorbeeld: ‘Dit is mijn idee, spreek me eens tegen’. Maar we gooien niet al onze ideeën in de chatbots.”

‘Ik denk dat de mens altijd een grote rol zal spelen’

Hij verwacht dat AI een integraal onderdeel zal worden van het werk van elke productontwikkelaar.

“We moeten AI niet mijden, want het is een efficiënte manier van informatie vergaren.” •

14

AI IN PRODUCTONTWIKKELING

Van ethiek tot digitale adoptie VIJF LESSEN OVER AI IN VOEDSELINNOVATIE Wat betekent AI voor productontwikkeling en productinnovatie? Die vraag stond centraal tijdens verschillende sessies op het Food Matters Live-event. VMT destilleerde er vijf lessen uit waar productontwikkelaars hun voordeel mee kunnen doen.

Tekst Dionne Irving Beeld VMT

AI was, naast vezels, GLP-1, ultrabewerkte voeding, een van de onderwerpen op het event Food Matters Live. Mariette Abrahams en Carla Hilhorst spraken over dit onderwerp in relatie tot voedselinnovatie.

Abrahams is oprichter en ceo van Qina, een consultancybedrijf actief op het snijvlak van voeding, technologie en personalized nutrition (zie kader). Hilhorst is senior vice president onderzoek en innovatie bij multinational Danone.

VMT noteerde vijf lessen over AI waar productontwikkelaars hun voordeel mee kunnen doen.

‘Neem mensen bij de hand in een AI-project’

Ze geeft nog een tip: “Betrek ook klantenservice.

Waar klagen klanten over, waar zijn ze enthousiast over? Die data is waardevol. Je kunt die gegevens koppelen aan bredere trends.”

1

Begin bij de consument of patiënt om behoefte te peilen

Volgens Hilhorst zorgt AI voor een enorme versnelling van de productontwikkeling. “Consumenten laten miljarden datapunten online achter. AI helpt om in die hoeveelheid eerste signalen van trends te krijgen.” Hilhorst geeft aan dat het belangrijk blijft om te beginnen bij de consument, en in het geval van Danone ook bij de patiënt. “Zo begrijp je voor welke behoefte van consumenten of patiënten je een oplossing probeert te vinden.” Hilhorst ziet AI als sparringpartner: “Het zal altijd gecombineerd moeten worden met een domeinexpert.”

2

Betrek alle afdelingen vanaf het begin bij een AI-project

Abrahams beaamt dat en ze vult aan: “Het is belangrijk dat alle afdelingen erbij betrokken zijn wanneer

AI wordt gebruikt, een 360-gradenperspectief als het ware. Het is geen probleem om mensen met vaardigheden te vinden. Het probleem is om iedereen tegelijk aan tafel te krijgen. Wat we veel zien is dat AItools eerst worden ontwikkeld. Vervolgens moeten voedingsdeskundigen de AI-output controleren. Die experts hadden meteen aan tafel moeten zitten.” De juiste mensen kunnen zien of de datakwaliteit goed genoeg is.

Wat doet Qina?

Qina is een b-to-b-bedrijf werkzaam in personalized nutrition. Het werkt voor bedrijven die geïnteresseerd zijn in hoe mensen consumeren als het gaat om voeding en supplementen. Het bedrijf heeft een grote database met alle informatie over de industrie van personalized nutrition door de jaren heen. Dit varieert van innovaties en startups tot wetenschappelijk onderzoek.

Qina gebruikt generatieve AI om vragen te beantwoorden die bedrijven hebben over specifieke onderwerpen. Bedrijven kunnen snel een samenvatting krijgen van wat er in de industrie gebeurt. Informatie krijgen, gebeurt sneller en efficiënter. Het bedrijf kan niet alleen trends destilleren. Omdat het bedrijf ook data heeft van praktijkmensen die in contact staan met consumenten, weet men ook welke applicaties werken.

VMT 7 • november 2025

15

Verslag

3

Digitale adoptie vraagt om verandermanagement in organisaties

En dan begin je met een AI-project. Volgens Hilhorst wordt vaak onderschat hoeveel veranderingsmanagement nodig is om in een organisatie digitale adoptie te stimuleren. “Mensen zijn gewend om op een bepaalde manier te werken. Breng je daar verandering in met een digitale tool, dan is verandermanagement nodig. Dat moet je stap voor stap doen en je moet mensen echt bij de hand nemen.”

Volgens Hilhorst haalt een R&D-organisatie door de jaren heen mensen met verschillende achtergronden binnen. “Vijftien jaar geleden hadden we in de R&D-organisatie waar ik werkte nog geen datawetenschapper. Nu zijn er een aantal in dienst waar ik werk.” Ze benadrukt nogmaals dat een datawetenschapper alleen minder nuttig is. Zijn of haar kennis moet je combineren met een vakexpert.” Hilhorst legt uit dat je een organisatie geleidelijk moet ontwikkelen. De experts moeten meer digitaal onderlegd worden. En je moet capaciteit opbouwen voor digitale R&D.”

4

Denk na over AI-ethiek

Het onderwerp ethiek kwam ook ter sprake.

Abrahams: “Als we informatie van het internet halen, nemen we dat over van mensen die het internet gebruiken. We sluiten nu al bepaalde informatie of sommige bevolkingsgroepen uit die baat zouden kunnen hebben bij de oplossingen die we ontwikkelen.”

Ze haalt ook aan dat het uitmaakt welke databases in algoritmen worden opgenomen en welke populaties zijn uitgesloten in die datasets. “Het risico op ongelijkheid neemt toe als we tools ontwerpen op basis van de informatie die we al hebben.”

Mariette Abrahams en Carla Hilhorst spraken over AI en voedselinnovatie tijdens Food Matters Live.

Hilhorst beaamt dat dit iets is waar we ons allemaal heel bewust van moeten zijn. Ze geeft een voorbeeld dat tot op zekere hoogte zou kunnen helpen om de ongelijkheid op te lossen. Als je een foto van de ontlasting van baby’s maakt met een mobiel en dat uploadt in een ontlastingstracker, geeft dat informatie over de gezondheid van de baby.

“Veel mensen zijn in het bezit van een smartphone, zo kunnen we een groot deel van de samenleving betrekken.”

5

Wetenschap is nog niet zo vergevorderd als technologie

Abrahams ziet in haar wereld van personalized nutrition een explosie van verschillende industrieën ontstaan. Wearables zijn in opkomst. Dat betekent dat data over fitheid, slaap en voedselinname ruim beschikbaar zijn.

“Er is nu een enorme haast om een superapp te ontwikkelen die alles met elkaar verbindt. Hierbij wordt gebruik gemaakt van AI. Dat geeft aanbevelingen over wat en wanneer iemand moet eten of drinken.

De wetenschap is echter nog niet zo vergevorderd dat we precies weten hoe fysieke inspanning, slaap en de bloedsuikerspiegel met elkaar verband houden. AI zal op een positieve manier een antwoord geven, alsof het de 100 procent waarheid is.”

‘Combineer de kennis van vakexperts en datawetenschappers’

Volgens Abrahams bevinden we ons op een punt waar technologisch veel mogelijk is, maar de wetenschap sluit daar nog niet helemaal bij aan. “Ik weet niet of dit tijdens mijn leven gaat gebeuren. Ik denk wel dat we dichter bij het punt zullen komen waarop we een nauwere verbinding kunnen hebben of een beter begrip zullen krijgen van wat voor het individu werkt en waarom.” •

16

AI IN PRODUCTONTWIKKELING

Zijn varkens wel altijd blij?

WAGENINGEN UNIVERSITY ONDERZOEKT INVLOED AI OP DIERENWELZIJN Wat is de impact van AI op de mens-dierrelatie? Bernice Bovenkerk, dierethicus aan Wageningen University, wil de antwoorden op deze vraag vinden in een nieuw onderzoeksproject.

Tekst Dionne Irving Beeld Shutterstock

“We willen dat de AI-discussie minder speciessistisch wordt. Dat wil zeggen dat wezens niet worden gediscrimineerd alleen maar omdat ze tot een andere soort dan de soort mensen behoren.” Dierethicus Bernice Bovenkerk vertelt dat het project dat zij is gestart, moet leiden tot ethische en juridische richtlijnen om er zo voor te zorgen dat de impact van AI op dieren niet wordt vergeten.

“Als het gaat om de gevolgen van AI op mensen, dan heeft iedereen daar wel een beeld bij. AI kan het werk van mensen overnemen. Het kan in de rechtspraak leiden tot racistische uitkomsten. Dat proberen mensen nu te veranderen, al is het vaak niet duidelijk hoe een AI-model tot die uitkomsten komt.

Maar op het gebied van dieren gebeurt nog heel weinig.”

Sensoren

‘Dierenwelzijn wordt gereduceerd tot de afwezigheid van ziekte’

Een deelonderzoek van het project gaat in op de rol van AI bij precision livestock farming. Bij dit type veehouderij gebruiken boeren sensoren zoals thermometers of hoestmeters. Ook worden video-opnames gemaakt in de stal. AI analyseert de data en detecteert patronen. Het fungeert als een vroeg waarschuwingssysteem voor bijvoorbeeld zieke dieren.

Dat is positief, beaamt Bovenkerk. “Het lijkt een win-winsituatie. Boeren kunnen met minder mankracht voor meer dieren zorgen terwijl het welzijn van de dieren wordt geborgd. Theoretisch zouden

boeren meer tijd hebben om met hun dieren door te brengen. Maar in de praktijk leidt deze situatie tot opschaling. Dat is logisch, want een boer moet de investeringen in de sensoren terugverdienen. Er zijn twee manieren om dat te doen: meer geld krijgen voor de producten, bijvoorbeeld in de biologische veehouderij, of meer van hetzelfde product maken oftewel opschaling. Dat betekent dat de afstand tussen boer en dier wordt vergroot. Hiermee gaat kennis en ervaring verloren.”

Alleen een biologisch proces Bovenkerk ziet ook dat het gebruik van sensoren leunt op een smal concept van dierenwelzijn. “Ze reduceren dierenwelzijn tot de afwezigheid van ziekte.

Maar dat is slechts een van de condities waaraan voldaan moet zijn voordat een dier zich goed kan voelen. Bij onderzoek naar dierenwelzijn – met name in de ethiek – wordt nu de nadruk gelegd op positief welzijn. Dat betekent niet alleen de afwezigheid van ziekte maar ook de aanwezigheid van positieve ervaringen.”

Sensoren verhogen volgens Bovenkerk het risico dat dieren nog meer onderdeel worden van een productieproces. “Het dier wordt een ding.” Ethici noemen dat de ‘verdingliking’ van dieren. “Dieren worden in het precision livestock farming-systeem beschreven als biologische processen met input aan de ene kant, vervolgens zie je computermodellen en aan de andere kant output. Dieren zijn een fabriekje om melk,

VMT 7 • november 2025

17

Interview

WELZIJN DIEREN Heel veel varkens in Nederland rennen niet blij rond in de wei.

eieren en vlees te maken, niet meer volwaardige wezens met gevoel en een eigen persoonlijkheid. Technologie verandert onze kijk op de werkelijkheid en hoe wij naar dieren kijken.”

Niet meer zelf denken Dieren als fabriek zien is al gaande, beaamt Bovenkerk. “AI versterkt deze processen: opschalen, het vervreemden van het dier en ‘ deskilling’ van de boer.

Normaal gesproken loopt een boer een stal in en heeft meteen door als er iets niet pluis is. Dit nietpluis-gevoel is haast onbewust. Een boer gebruikt al zijn of haar zintuigen. Met precision livestock farming system kan het heel goed zijn dat een boer op een gegeven moment denkt: ik heb zelf het gevoel dat er iets mis is, maar het wordt niet gemeten en mijn systemen zeggen dat er niks aan de hand is, dus dan is er ook niks aan de hand.”

Bovenkerk ziet hetzelfde fenomeen in menselijke geneeskunde. “Mensen meten van alles en dan vertrouwen ze niet meer hoe ze zichzelf voelen. Die ervaringsdeskundigheid kun je niet goed vangen in AI. En ook AI kan dat niet overnemen. Het zoekt patronen in data, maar zoekt niet naar verklaringen.”

AI is net als de samenleving Een van de deelprojecten in het onderzoek van Bovenkerk gaat over hoe vooroordelen die in de samenleving leven over dieren, worden gereproduceerd in AI. Bovenkerk: “Vraag aan ChatGPT: maak een plaatje van varkens en je krijgt een plaatje van blije varkens die in de wei aan het rondrennen zijn, terwijl heel veel varkens niet zo leven in Nederland. Die

‘AI versterkt de vooroordelen die bij ons leven’

zitten met z’n twaalven in een klein hokje en komen nooit buiten. Ook bij doorvragen krijg je geen ander plaatje.”

Volgens de dierethicus komt dit doordat in landen als Amerika er regels zijn die het online plaatsen of publiceren van beelden van bijvoorbeeld slachthuizen of boerderijen verbieden. De AI-modellen zijn daarop getraind. Dat versterkt alle vooroordelen die bij ons leven. Veel mensen weten dat de dieren pijn kunnen ervaren en willen dat liever niet. Maar tegelijkertijd willen ze vlees blijven eten. Dat zorgt voor cognitieve dissonantie. Zien ze alleen plaatjes van blije biggetjes, dan denken ze dat het helemaal niet zo erg is om vlees te blijven eten.”

Casus: aquacultuur Een van de casussen in het project gaat over aquacultuur. Bovenkerk vertelt dat in China en Noorwegen kweekfaciliteiten worden gebouwd voor 1 miljoen vissen. “Deze worden volledig gerund door AI. Er komt geen mens meer aan te pas bij het voeren, het meten van de waterkwaliteit en het vangen en slachten van de dieren.” Bovenkerk gaat uitzoeken wat dit doet met de visie van de mens op vissen.

“Over het algemeen ervaren mensen al minder empathie bij vissen, maar dit gaat dat nog meer versterken. Wij onderzoeken hoe de medewerkers die aan het project werken, praten over vissen. Welke vooroordelen over vissen hebben ze en wat voor soort ethische aspecten zijn er aan verbonden.” Bovenkerk en haar collega’s willen richtlijnen formuleren voor de beste aanpak. “Het zou ook kunnen dat we adviseren om het niet te doen op deze manier.” •

18

AI IN PRODUCTONTWIKKELING

‘Je kunt veel beter interdisciplinair werken’ INNOVATIE-EXPERTS OVER HET GEBRUIK VAN AI In het innovatieproces zijn niet alleen productontwikkelaars actief bezig met AI. VMT sprak met een fooddesigner, innovatieconsultant en foodinnovator over de rol van AI in hun werk met productontwikkelaars.

Tekst Dionne Irving

Fooddesigner en trendwatcher Marielle Bordewijk is net terug van een foodexperience naar Japan. “Het is echt niet te vergelijken met welk ander land of werelddeel dan ook, zoveel elegantie in de maaltijden.”

Bordewijk is vanaf de introductie van ChatGPT er enthousiast mee aan de slag gegaan. Ze kan bijna niet meer zonder. Na drie jaar experimenteren ziet ze op meta-niveau iets interessants gebeuren.

om die tekst te laten lezen door AI en dan vragen te stellen, of je laat een korte samenvatting van een nieuwe wet maken. Zo kan ik beter met bijvoorbeeld de kwaliteitsdienst praten.”

‘AI geeft je een extra paar ogen’

Snel kennis ontsluiten “Het ontsluit snel veel kennis uit verschillende vakgebieden. Kijk, een expert weet of de antwoorden uniek of actueel zijn. Maar ben je nieuw in een vakgebied, dan is ChatGPT een manier om heel snel basiskennis tot je te nemen. Zo kun je makkelijker interdisciplinair werken. Een R&D’er denkt mee over consumententrends en een marketeer durft over houdbaarheidstechnologieën mee te praten. De innovators van de toekomst zijn mensen die AI inzetten om snel over andere vakgebieden te leren en dat te combineren met hun eigen kennis.”

Dit is een van de manieren waarop Jeanette Cameron ChatGPT inzet. Cameron is oud-NPD-manager.

Nu werkt ze als innovatieconsultant voor foodbedrijven en als docent op de Haagse Hogeschool waar ze onder andere toekomstige productontwikkelaars opleidt (zie kader).

“In mijn werk als consultant gebruik ik het onder andere om wetteksten snel door te lezen. Soms wil ik gewoon weten wat mag en wat niet. Het is sneller

Jeanette Cameron: “AI maakt mijn werk efficiënter”

Overal toepassen AI is nuttig in alle stappen van het innovatieproces, zegt Bordewijk. “Of je nou in de oriënterende of in de receptformulerende fase zit, het versnelt en verrijkt het proces. In de strategische fase kan het bijvoorbeeld concurrentieanalyses uitvoeren. Trends destilleren uit sociale media, dat is prima te doen met ChatGPT.” Foodinnovator Eveline van Dam gebruikt AI onder andere om patronen te ontdekken in data. “AI geeft je een extra paar ogen. Wanneer ik met grote hoeveelheden data werk, bijvoorbeeld bij assortimentsanalyses, helpt AI om patronen, kansen en witte vlekken sneller te signaleren.”

Alle drie gebruiken ze ChatGPT tijdens een brainstorm met klanten. Van Dam: “Soms heb ik een groep die het moeilijk vindt om vanuit zichzelf creatief te zijn. Ze krijgen zelfvertrouwen als je ze met prompts laat werken. De ideeën worden rijker dan waarmee ze zelf eerst komen. Dat zorgt voor meer betrokkenheid en enthousiasme tijdens het proces.”

Tijd besparen Zowel Bordewijk als Cameron ziet de efficiëntie van ChatGPT als voordeel. De fooddesigner kan snel een

VMT 7 • november 2025

19

Interview

INSPIRATIE

FOTO: FOOD BY DESIGN

Een combinatie van koraal en red velvet cake.

bepaald thema in kaart brengen met de AI-tool. “Als ik wil weten of de Sichuan-keuken interessant is voor de Nederlandse consument, zou ik vroeger allerlei boeken kopen en filmpjes bekijken. Nu kun je gewoon aan ChatGPT vragen: geeft mij een overzicht van wat de karakteristieke smaken en ingredienten zijn van die keuken. Wat zijn populaire gerechten, zowel in restaurants als bij mensen thuis?

Binnen een minuut heb je dat op hoofdlijnen. Dat zou normaal weken tijd kosten.”

Cameron gebruikt ChatGPT als coach. “Er zijn verschillende methodieken voor een brainstorm. In plaats van zelf alle handboeken te lezen, gebruik ik AI een beetje als mijn coach. Ik zeg: dit is het proces dat ik wil doorlopen, heb je tips en tricks om het zo goed mogelijk te laten verlopen? Het maakt mijn werk efficiënter, met name in de voorbereiding.”

Maar achteraf in de analyse helpt het haar ook. “Als ik heel veel geschreven data heb, hoef ik dat niet meer zelf te categoriseren. Het eindeloos klikken en slepen is voorbij.”

Zelf de regie behouden Alle drie benadrukken ze dat je zelf de regie moet houden bij AI. Bordewijk: “Het is jouw smaak, intuïtie en beoordelingsvermogen die weet welke gerechten aanslaan bij de Nederlandse consument. Neem het voorbeeld van de Sichuan-keuken. Ze lusten eerder pittige aubergine dan kippentenen.”

Van Dam ziet AI als een sparringpartner en hulp-

‘Het maakt mijn werk efficiënter en het helpt bij analyses’

middel. “Jij bepaalt of ideeën potentie hebben en maakt de vertaalslag van idee naar praktijk. Potentiele ideeën moet je toetsen aan de doelstellingen van het bedrijf en de consument.” Ze benadrukt dat het belangrijk is om bronnen te blijven controleren. “Die zijn niet altijd betrouwbaar. Blijf zelf kritisch op de uitkomst.”

Culturele nuances

Marielle Bordewijk: “AI versnelt en verrijkt het proces.”

Een ander nadeel van ChatGPT is dat het niet altijd goed nuances kan aanbrengen. “Een voorbeeld: hoe belangrijk is gezondheid voor bepaalde doelgroepen?

ChatGPT kan niet de subtiele verschillen herkennen tussen bijvoorbeeld Aziatische of Europese consumenten. Het antwoord blijft vrij algemeen, terwijl culturele nuances essentieel zijn om gedrag goed te begrijpen. Dat moet je incalculeren bij de vraagstelling.”

Van Dam gebruikt ChatGPT bijvoorbeeld niet als bron voor trends. “Ik vind dat nog niet betrouwbaar genoeg. Ik check cijfers altijd bij marktonderzoeksbureaus waarvan ik weet dat ze daar onderzoek naar hebben gedaan.”

Kritisch blijven Cameron gebruikt AI om haar werk efficiënter uit te voeren, maar benadrukt dat je het resultaat goed moet bekijken. “Tijdrovende zaken uitbesteden is fijn, maar je moet zelf kritisch blijven.” Volgens Bordewijk kan AI ontzettend veel creëren, maar niet

20

AI IN PRODUCTONTWIKKELING

In haar rol als docent geeft Jeanette Cameron onder andere les aan toekomstige productontwikkelaars. Deze generatie – van 18 tot 22 jaar – gebruikt ChatGPT volop: “Als je niet oppast, gebruiken ze het voor alles.” In haar werk als docent gebruikt Cameron het om lessen voor te bereiden en actuele voorbeelden te vinden. Ze genereert ook plaatjes voor nieuwe innovaties of ideeën die nog niet bestaan. “Dat spreekt veel beter aan.”

Volgens Cameron is het nadeel van ChatGPT dat je altijd een antwoord krijgt. “Het praat met je mee. Ik hamer er bij studenten op dat ze altijd kritisch moeten zijn, want hoe weten ze of iets klopt of niet? De studenten gebruiken het voor hun verslagen en (literatuur)onderzoek. Ik ben veel bezig met referentiechecks als een soort AI-politie. Deze generatie heeft niet de ervaring met het doorspitten van artikelen. Met AI hoeven ze een onderwerp slechts oppervlakkig te begrijpen. Maar ze hebben niet die grafieken bekeken, niet zelf conclusies getrokken. Daar maken we ons toch wel zorgen over.”

FOTO: FOOD BY DESIGN

AI in onderwijs voor toekomstige productontwikkelaars

Geïnspireerd door een combinatie van kunstwerk van keramiek en foodproducten ontstaan nieuwe vormen.

co’s eraan zitten. Daarnaast zijn ze sceptisch en vragen zich af of de uitkomsten kloppen. Dit geldt vooral voor productontwikkelaars die veel met smaak bezig zijn.” Van Dam denkt dat het sensorische aspect niet snel overgenomen kan worden door AI. “Ik denk dat je altijd de mens met zijn unieke ervaringen, herinneringen en associaties nodig hebt.”

goed kiezen. “ChatGPT kan wel aan de hand van door jou opgestelde criteria een ranking maken.

Neem het Sichuan-voorbeeld. Vergeet je het criterium dat de ingrediënten bekend moeten zijn bij Nederlanders, dan kunnen de kippentenen er doorheen glippen. Die zijn wereldwijd veel voorkomend.”

Flink investeren

Productontwikkelaar vervangbaar?

Bedrijven kunnen in principe de fooddesign-methode van het bedrijf van Marielle Bordewijk ook met ChatGPT doorlopen. Is ze niet bang dat ze haar niet meer inschakelen?

“Mensen denken dat ons werk alleen bestaat uit goede ideeën bedenken. Het grootste deel is echter het innovatieproces begeleiden. En in ieder proces kom je onverwachte dingen tegen. Dat kan variëren van een investering die wordt uitgesteld tot een productontwikkelaar die ontslag neemt. Een team enthousiast en gemotiveerd houden, is net zo belangrijk voor ons als naar de trends kijken. AI zorgt dat delen van ons werk sneller en makkelijker gedaan kunnen worden.

Daardoor kunnen we binnen hetzelfde budget sneller en dieper ingaan op bepaalde onderwerpen.”

Verbinder Cameron: “Ik denk dat een van de taken van productontwikkelaars, die van verbinder tussen fabriek, commercie en kwaliteit, essentieel blijft. Dat is echt mensenwerk. Ik verwacht niet veel concurrentie van AI op dat gebied.”

Innovatie-expert Van Dam merkt dat productontwikkelaars ChatGPT best spannend vinden. “Ze vragen zich af of het hun werk overneemt en welke risi-

‘Ontwikkelaars vragen zich af of AI hun werk overneemt’

Eveline van Dam: “AI is sparringpartner en hulpmiddel.”

Alle drie zien ze dat grote bedrijven flink inzetten op integratie van AI in het hele proces. Bordewijk: “Vooral de grotere bedrijven zijn ver, maar die houden de kennis binnenshuis. Ik ben nog weinig bedrijven tegengekomen die AI echt gestructureerd toepassen in hun innovatietraject.” En Cameron ziet dat sommige bedrijven flink investeren in AI-gedreven robotisering, datasets en fabrieksprocessen.

“Dat zorgt voor een gat tussen hen die investeren in AI-gerelateerde productie en de bedrijven die dat niet doen.”

Zou Bordewijk hetzelfde hebben geleerd over Japan als ze was thuisgebleven en AI had ingeschakeld?

“ChatGPT kan de basis van de Japanse keuken veel beter en met meer structuur opsommen dan ik. Ik heb niet alles geproefd. Maar waar ik persoonlijk enthousiast van wordt, dat kan ChatGPT niet vangen.

Een bedrijf zal het anders ervaren als ik mijn ervaringen deel of als ik een prompt schrijf en die uitkomsten toon.” Bordewijk weet hoe belangrijk enthousiasme is in een innovatietraject. “Samen ergens voor durven te kiezen. Dat is natuurlijk iets wat AI niet kan.”

De efficiëntie van ChatGPT kan een nadeel zijn. “Je mist onbedoeld dingen. Boeken of filmpjes geven soms informatie waarvan je niet wist dat die belangrijk was.” •

VMT 7 • november 2025

INGREDIËNT & PRODUCT

R&D

Eeltje Jansma, projectmanager R&D bij ME-AT

Hoe blijf je op de hoogte van procesinnovaties en machines?

In de rubriek Young R&D stellen jonge productontwikkelaars vragen aan ervaren vakgenoten. Dit keer vraagt Eeltje Jansma van ME-AT: “Hoe zorg je ervoor dat je op de hoogte blijft van nieuwe procesinnovaties en machines?” Erik-Jan Ransdorp, directeur Research & Development bij Cloetta, geeft antwoord.

“Het is altijd goed om op de hoogte te blijven van innovaties in grondstoffen en processen. Onze producten zijn immers het resultaat van de grondstoffen die we in een bepaalde volgorde en hoeveelheid bij elkaar brengen, in het proces dat we toepassen. Voor zowel grondstoffen als processen is het nuttig om twee dingen met regelmaat te doen. Namelijk het bezoeken van beurzen en in gesprek blijven met leveranciers.

Op beurzen zie je de laatste ontwikkelingen van bekende en onbekende leveranciers. Ik zie een beurs altijd als een moment om te starten met het opbouwen van nieuwe relaties. Als je iets interessants ziet, kun je contact leggen met de aanbieder. Vervolgens kun je dit naderhand verder uitwerken. Op beurzen kun je overigens ook altijd de contacten met bestaande relaties onderhouden. Dit kan door bijvoorbeeld van tevoren een afspraak te maken met een bekende leverancier om even bij te praten.

Het is belangrijk om naar een beurs te gaan met een bepaalde vraag in je hoofd. Bijvoorbeeld: ik ga op zoek naar nieuwe technologie voor mijn plantaardige vleesalternatief die het verkleven van producten kan voorkomen. Zonder een dergelijke vraag is een beurs te vrijblijvend en ga je minder zien of minder inspiratie opdoen.

Minstens net zo belangrijk is het om altijd in gesprek te blijven met je leveranciers. Zeker met de leveranciers

waarmee je een goede relatie hebt. Je kunt een dergelijke leverancier de vraag stellen die je ook op de beurs stelt. Zo hoef je niet te wachten tot er een beurs is.

Naar mijn ervaring zijn dit zeer waardevolle interacties. Het kan leiden tot gezamenlijke innovatietrajecten op zowel grondstof- als procesgebied. In het verleden heb ik op deze manier veel met verpakkingsmachinefabrikanten gewerkt om de juiste verpakkingen voor consumenten en retailers te kunnen produceren.

Tot slot nog een derde suggestie. Ook kennisinstituten zoals universiteiten en onderzoeksbureaus werken aan procesinnovatie. Het is altijd interessant om daarvan op de hoogte te blijven om te zien waar op de langere termijn vernieuwingen kunnen ontstaan. Dit kun je doen door regelmatig met deze instituten te praten of publicaties te volgen. Ik ben me er wel van bewust dat dit gemakkelijker is voor grote organisaties met significante R&D-afdelingen.” •

Erik-Jan Ransdorp Directeur Research & Development bij Cloetta

21

22

VOEDSELVEILIGHEID & KWALITEIT

‘We zien alleen het topje van de ijsberg’ VLEESFRAUDE BLIJFT LASTIG TE BEWIJZEN Dertien jaar na het paardenvleesschandaal staat fraude met vlees nog altijd volop in de schijnwerpers. Toch blijft het onduidelijk hoe vaak het voorkomt en blijft fraude ook lastig te bewijzen, zeggen Wim Huisman en Saskia van Ruth. “Maar er zijn kansen om het aan te pakken.”

Tekst Johan van Leipsig Beeld ANP

Wim Huisman is criminoloog aan de Vrije Universiteit Amsterdam. Saskia van Ruth is hoogleraar bij University College Dublin en voormalig hoogleraar bij Wageningen University. Beiden houden zich, ieder op hun eigen vakgebied, bezig met onder andere voedselfraude. Van Ruth nam meer dan tien jaar geleden contact op met Huisman. “Het leek interessant om de ‘technische’ kant van fraude te combineren met de meer sociale kant, dus ‘wie doen het en waarom?’”, zegt Huisman. Samen ontwikkelden ze met anderen de SSAFE Food Fraud Tool die de kwetsbaarheid van bedrijven voor fraude in kaart brengt, waaronder vleesfraude.

En dat is nodig ook, zo vinden beide experts. “Het probleem is waarschijnlijk groter dan we denken.

Wat we zien is slechts het topje van de ijsberg”, aldus Huisman. “Fraude met dierlijke producten staat altijd hoog op het lijstje. In verschillende databanken met fraudegevallen komen relatief veel incidenten met vlees voor. Net als vis en andere dierlijke producten”, zegt Van Ruth. De beperkte zichtbaarheid komt omdat er weinig data over fraude gedeeld worden. Ook heeft het te maken met de capaciteit van de toezichthouders, denkt Huisman. “De NVWA houdt zich wel bezig met fraude, maar heeft ook maar beperkte middelen.”

Fraude met vlees kan verschillende vormen aannemen. Zo is er de meer traditionele fraude met de samenstelling ervan. Denk aan fraude met de diersoort of het toevoegen van water. Maar de consument is ook geïnteresseerd in hoe en waar voedsel vandaan komt, en dit creëert toegevoegde waarde. Daarom zijn er ook meer fraude-incidenten met de herkomst en de productiemethode.

FOTO: ANP/ERIK VAN ‘T WOUD

Hoog op het lijstje

INSPECTIE Opzettelijk

‘Het probleem is waarschijnlijk groter dan we denken’

De Nederlandse Voedsel- en Warenautoriteit (NVWA) inspecteerde in 2013 ten tijde van de fraude met paardenvlees van slachthuizen tot supermarkten.

“Het aantonen van samenstelling, diersoort of bepaalde toevoegingen is relatief eenvoudig. Maar bij herkomst wordt het al lastiger om aan te tonen met analytische tests”, legt Van Ruth uit. Sowieso is fraude al lastig te bewijzen, denkt ze. “Het is best te bewijzen dat een stuk vlees niet is wat het zou moeten zijn, maar bewijzen dat dit opzettelijk gedaan is, is een ander verhaal. Het kan een verwisseling zijn geweest, per ongeluk, of een versleping, zegt men dan.”

VMT 7 • november 2025

23

Interview

Huisman knikt. “Er zit ook een juridische component aan. Je moet de verwijtbaarheid bewijzen. Dat is heel lastig. Bedrijven zullen heel snel zeggen dat ze simpelweg een fout hebben gemaakt die niet strafrechtelijk verwijtbaar is. Probeer dan als Openbaar Ministerie maar eens te bewijzen dat er sprake is van een bewuste actie.”

De NVWA speelt uiteraard ook een rol bij het toezicht en het opsporen van fraude. “De opsporingsdienst van de NVWA pakt met name de grote zaken aan”, zegt Van Ruth. “Er zit daar wel prioriteit, maar de nadruk ligt bij toezicht toch vooral op voedselveiligheid.” Huisman: “De NVWA-opsporingsdienst is een kleine dienst en opsporing van vleesfraude is heel intensief. Ze doen wat ze kunnen met de middelen die ze hebben, maar er wordt slechts een beperkt deel opgespoord. Het is aan de overheid om meer middelen vrij te maken als ze meer fraude willen opsporen.”

Voedselfraude op Food Safety Event Hoe herken je voedselfraude en wat kun je er aan doen? Op díe vraag geeft Saskia van Ruth (University College Dublin) antwoord tijdens het Food Safety Event op 20 november in de Jaarbeurs Utrecht. Check www.vmt.nl/foodsafety

download en geïmplementeerd in kwaliteitssystemen van een aantal mondiale voedingsmiddelenproducenten.”

Drie elementen

Geen vleesmaffia Na het paardenvleesschandaal ontstond het beeld dat vleesfraude vooral voorkwam door bijna maffiose-achtige toestanden; bedrijven buiten de sector die infiltreerden in een branche waar niets mis was.

“Dat beeld is daarna wel wat gekanteld. Het zijn niet zozeer bendes of criminelen van buitenaf. Wat wij zien is dat fraude vooral zit ingebakken in de bedrijfsvoering. Het is niet één persoon, maar er zijn meestal meerdere mensen of afdelingen bij betrokken. Zeker omdat het vaak grotere bedrijven betreft, moeten er wel meer mensen bij betrokken zijn. Een enkele persoon die labels verwisselt is dan onvoldoende”, zegt Huisman.

“Zoals bij het paardenvleesschandaal bij het bedrijf van Willy Selten. Hij was daar de directeur-eigenaar die buiten de lijntjes kleurde, maar er waren meerdere medewerkers bij betrokken.”

Saskia van Ruth

Loont de moeite

‘Je moet altijd kijken waarom fraude wordt gepleegd’

Tool Op de vraag wat er te doen is tegen zo’n geïnstitutionaliseerde vorm van fraude, kunnen Van Ruth en Huisman alleen een algemeen antwoord geven. “Je moet altijd kijken waarom zoiets gebeurt. Is het hebzucht? Zit iemand in nood en heeft hij acuut geld nodig? Er zijn allerlei redenen dat mensen frauderen.

Dat is ook de reden dat we de tool hebben gemaakt”, zegt Huisman.

Van Ruth legt de achtergrond kort uit. “We hebben de tool gemaakt in samenwerking met SSAFE, een samenwerkingsverband van grote bedrijven in de voedingsmiddelenindustrie. De tool is beschikbaar als gratis vragenlijst die bedrijven als spreadsheet kunnen toepassen in hun bedrijfscultuur en -processen. Hij is inmiddels meer dan 100.000 keer ge-

De tool gaat ervan uit dat kwetsbaarheid van bedrijven voor fraude bepaald wordt door drie elementen: kansen/gelegenheid, motivatie en beheersmaatregelen. Dit drietal is weer verder op te splitsen en zo ontstaat een totaal van ongeveer vijftig vragen die samen een totaalscore genereren van hoe kwetsbaar een bedrijf is voor fraude.

Welk van de drie elementen het zwaarst weegt, verschilt per bedrijf en situatie. “Bij het ene bedrijf is de motivatie heel hoog, bij het andere zijn er simpelweg veel kansen en gelegenheden tot fraude. De oplossing moet je daar dan op toespitsen. Het kan dus zijn dat beheersmaatregelen moeten worden aangescherpt, maar soms is het slim om een nieuwe leverancier te zoeken.”

Wim Huisman

De vragenlijst invullen is wel veel werk, ziet Van Ruth. “De vijftig vragen beantwoorden kost aardig wat tijd. Maar bedrijven zien het wel als een sterke kwetsbaarheidsanalyse, dus het loont om er moeite in te steken.”

Er zijn overigens meer systemen die kwetsbaarheid voor fraude meten. “Er is van alles op de markt, maar lang niet alles is wetenschappelijk onderbouwd. Zo zijn er ook softwaresystemen, horizon scanning genaamd, die de media scannen om in kaart te brengen op welk terrein en waar in de wereld nieuwe fraude-incidenten opduiken. Ook zijn er uitgebreide traceerbaarheidssystemen die op basis van data kunnen zien of er iets moet veranderen in het proces. Maar dat kan met name als alles is gedigitaliseerd. Retailers gebruiken dat soort systemen soms voor hun private label-producten.”

Huisman wijst tot slot op grotere bewustwording in de sector als de tool van SSAFE meer wordt gebruikt.

“Andere bedrijven gaan dan ook meer nadenken over hun kwetsbaarheid en eventueel actie ondernemen.

En dat is positief! Uit onderzoek bij de NVWA blijkt dat hun opsporingsonderzoeken naar voedselfraude vaak beginnen met een melding of een tip uit de branche. Met meer bewustwording zal er ook meer worden gemeld.” •

24

WETGEVING & TOEZICHT

‘Niet afzwakken, maar verduidelijken’ HOE GAAT NESTLÉ OM MET DUURZAAMHEIDSWETGEVING? Duurzaamheidswetten zoals de CSRD, CSDDD en de EUDR houden bedrijven bezig. Hoe bereid je je als producent goed voor op deze wetgeving? En hoe zorg je dat het niet té veel tijd kost? VMT sprak met Klaas Cuperus, duurzaamheidsmanager bij Nestlé.

Tekst Carmen Groeneveld Beeld Nestlé

Nestlé staat positief tegenover duurzaamheidswetgeving. “Dit is essentieel om een gelijk speelveld te creëren. We zien allemaal de noodzaak van het zetten van grote stappen op het gebied van duurzaamheid, mits die duidelijk en uitvoerbaar zijn.”

Cuperus kijkt met gemengde gevoelens naar de Omnibus-voorstellen. “Waar het in de Omnibus gaat om het afzwakken van de wetgeving, zeggen we volmondig nee. Maar waar het gaat om het vereenvoudigen van deze wetgeving, zeggen wij volmondig ja. Er is geen afzwakking nodig, maar wel verduidelijking.

Duurzaamheid is een relatief nieuw onderwerp in wetgeving. We moeten dit nog uitkristalliseren.

Maar je moet ergens beginnen.”

CSRD en PPWR Hoewel nog niet alle duurzaamheidswetten uitgekristalliseerd zijn, komt er veel op de industrie af.

“De CSRD, CSDDD, PPWR, EUDR en Green Claims, eigenlijk komen ze allemaal voorbij bij ons.” Nestlé is een internationaal bedrijf met een Zwitsers moederbedrijf. De CSRD-rapportages maakt het bedrijf dan ook op internationaal niveau.

Naast de CSRD staat de verpakkingswetgeving PPWR hoog op de agenda. “Internationaal gezien willen we onze verpakkingen ‘ design for recycling’ maken. Maar dit betekent niet automatisch dat verpakkingen ook echt gerecycled worden. Daar heb je lokale infrastructuren voor nodig. Wij kijken of we

‘Grip op de keten is een hot topic’

de infrastructuur in de betreffende landen kunnen verbeteren. Zo kunnen we materialen beter inzamelen, sorteren en recyclen”, legt de duurzaamheidsmanager uit.

“In Nederland doen we het relatief goed”, voegt Cuperus toe. “Maar in andere landen belandt nog veel op de stortplaats. Daarom werken we eraan om de inzameling en recycling structureel te verbeteren.”

Informatieverzameling EUDR

Klaas Cuperus: “Hoe meer bedrijven dezelfde eisen stellen, hoe groter de kans dat boeren de manier van produceren veranderen.”

Los van het verbeteren van lokale infrastructuren zette Nestlé nog meer stappen op het gebied van duurzaamheidswetgeving. De EUDR vraagt bijvoorbeeld vooral om grip op de keten en dat is op dit moment een hot topic binnen Nestlé, stelt Cuperus.

“We zijn gestart met het identificeren van de grondstoffen en eindproducten die binnen de EUDR-scope vallen. Bij koffie bijvoorbeeld valt roasted groundkoffie er wel onder, maar oploskoffie niet. Dit is ongetwijfeld een gat in de wetgeving dat nog aangepast gaat worden”, legt de duurzaamheidsmanager van Nestlé uit.

Het verkrijgen van al die informatie door de keten heen heeft wat voeten in de aarde, stelt Cuperus.

“We werken nu binnen Nestlé aan een tool om informatieverzameling handen en voeten te geven. Met deze tool kunnen we leveranciers tot op perceelniveau volgen en sneller risico’s signaleren. Zonder dit soort systemen wordt EUDR-compliance vrijwel onmogelijk.”

VMT 7 • november 2025

25

Interview Reportage

VERPAKKING De verpakkingswetgeving PPWR staat hoog op de agenda bij Nestlé.

‘License to operate’ Producenten onderschatten volgens Cuperus het belang van de EUDR. “Het is een license to operate. Als het product niet compliant is, mag het simpelweg de markt niet op”, benadrukt de duurzaamheidsmanager. Veel producenten zijn hier nog niet voldoende mee bezig.

“Vele hebben er nog niet eens over nagedacht. We zitten minder dan een half jaar voor de invoering.”

Toch is Nestlé geen voorstander van nóg meer uitstel. Volgens Cuperus is het cruciaal dat regelgeving niet te lang op zich laat wachten.

“Vertraging van de regelgeving is voor ons een grote vrees. Het gaat ons dan heel veel moeite kosten om bijvoorbeeld omstandigheden voor boeren daadwerkelijk te verbeteren. Wij weten op grond van alle verzamelde data dat 60 tot 70 procent van onze emissies komt van de landbouw en de landbouwproducten die wij gebruiken. Wij geven boeren premies om de uitstoot te verminderen. Maar als een boer met zijn producten net zo makkelijk naar een concurrent kan stappen die deze eisen niet stelt, dan is dat gemakkelijker. Hoe meer bedrijven dezelfde eisen stellen, hoe groter de kans dat boeren de manier van produceren veranderen.”

Recyclen koffiecups

Stappen Nestlé Dit heeft Nestlé al gedaan: • Het maken van CSRD-rapportages op internationaal niveau • Het verbeteren van lokale infrastructuren om inzamelen, sorteren en recyclen te verbeteren • Analyseren welke grondstoffen en producten onder de EUDR-scope vallen • Eerste stappen in het opzetten van een interne tool voor informatieverzameling • Mede opzetten van Koffie Capsule Recycling Nederland Dit gaat Nestlé nog doen: • Verder uitbouwen en verbeteren van de tool voor informatieverzameling • Verder uitbouwen en verzamelen van primaire data scope 3 • Pilots uitvoeren met retailers voor het efficiënt delen van de juiste data • Verder uitwerken en uitvoeren initiatieven Koffie Capsule Recycling Nederland

Een ander concreet voorbeeld van Nestlé’s duurzaamheidsaanpak is de oprichting van Koffie Capsule Recycling Nederland. Cuperus: “Het doel is het verhogen van het recyclingpercentage van onze cups van 25 naar 75 procent. Consumenten kunnen cups al jaren apart inleveren, maar in de praktijk gebeurt dat weinig. Om het makkelijker te maken, werken we nu met afvalverwerkers die onze cups uit het restafval selecteren zodat ze alsnog worden gerecycled. We hebben inmiddels twee afvalverwerkers aangesloten. Naarmate er meer volgen, gaan we onze doelstellingen sneller behalen.”

Scope 3 en recyclebare verpakkingen Hoewel Nestlé al jaren bezig is met duurzaamheidswetgeving, staan er nieuwe acties op de planning.

26

WETGEVING & TOEZICHT

Fabriek van Nestlé in Bulgarije.

“We willen ook op land- en productspecifiek niveau gaan rapporteren. We werken nu aan pilots met retailers. Daarbij kijken we welke informatie iedereen wil, hoe we dat juist met elkaar kunnen delen en via welke systemen”, legt Cuperus uit. “Het is logisch dat retailers ons vragen stellen over scope 3. Maar data vragen om data te vragen? Het moet wel toegevoegde waarde hebben. Uiteindelijk moet die data helpen om gerichter te verduurzamen.”

Veel wetten behoeven nog verduidelijking, toch is er al veel dataverzameling nodig. Dit doet Nestlé op internationaal niveau, legt Cuperus uit. “We vragen veel data bij onze toeleveranciers en ketenpartners.

4 tips van Klaas Cuperus 1. Bereid je voor op de EUDR-wetgeving, want die staat echt voor de deur.

2. Weet welke wetgeving er speelt en welke van toepassing is op je bedrijf.

3. Zoek de juiste partners en informatiebronnen, bijvoorbeeld brancheverenigingen.

4. Wees niet naïef. De wetgeving is er, en vandaag of morgen word je erop aangesproken. Is het niet door de wetgever, dan is het wel door een ketenpartij die verlangt dat je compliant bent. Onderschat dit niet.

Dit doen we zo consistent, gestructureerd en gestandaardiseerd mogelijk.”

Deze data verzamelt de producent zoveel mogelijk via een interne tool. “Idealiter ontvangen we primaire data, als dit niet kan secundaire data. En de secundaire data willen we uiteindelijk omzetten naar primaire data. Het is belangrijk om alle data hetzelfde te bekijken en te berekenen. Daarom onderstrepen wij SBTI en werken we samen met onze partners aan gestandaardiseerde data.”

Gebruik AI Bij deze dataverzameling ziet Nestlé dat niet alle data beschikbaar is. “Bij Nestlé werken we met referentiejaar 2018, omdat dit het eerste betrouwbare punt is voor datavalidatie. Wij werken met langdurige partnerschappen waardoor best wat data beschikbaar is.

Maar des te verder je de keten ingaat, des te lastiger het is om de juiste data te krijgen”, legt Cuperus uit.

Hierbij kijkt Nestlé ook naar de mogelijkheden van het inzetten van Artificial Intelligence (AI). “We gebruiken wel al AI op het gebied van satellietmonitoring bij koffie en cacao. Maar er is meer mogelijk met onze huidige data bij gebruik van AI. Dit kan in de toekomst een belangrijke rol spelen.” •

VMT 7 • november 2025

INGREDIËNT & PRODUCT

27

Interview

VANILLE Kiwumulo schrok van de hoge prijzen en de slechte kwaliteit van de vanillepeul in Nederland.

‘Opbrengst weegt niet op tegen inspanning’ STARTUP WERKT AAN TRANSPARANTE, KORTE VANILLEKETEN Vanille is een kostbaar product. Maar wie verdient hieraan? Vaak zijn dat niet de boeren, maar de tussenpersonen. Godfrey Kiwumulo, opgegroeid in Oeganda, besloot dat dit anders kan en levert nu met zijn startup VanillaPoint vanille vanuit Oeganda zonder tussenschakels.

Tekst Carmen Groeneveld Beeld VanillaPoint

In 2018 verhuisde Kiwumulo naar Nederland. Hij werkte in de keuken van een restaurant naast zijn studie politicologie in Nijmegen. Hier zag hij hoe men met vanille omgaat. Kiwumulo informeerde naar de prijs en herkomst. “Ik schrok van de hoge prijzen en de slechte kwaliteit van de vanillepeul. In Oeganda zou vanille van deze kwaliteit niet eens verkocht worden. Toen werd mij duidelijk dat hier een kans lag”, legt de ondernemer uit. Kiwumulo gaf vanillemonsters aan restaurants en chefs. “Niemand kende vanille uit Oeganda, maar ze vinden de smaak allemaal verrassend.” Naar aanleiding hiervan richtte de ondernemer startup VanillaPoint op.

Regeneratieve landbouw De vanille uit Oeganda wordt volgens de ondernemer duurzaam geteeld. “Onze boeren telen de vanille met regeneratieve landbouwmethoden, die verder gaan dan traditionele duurzaamheid”, legt Kiwumulo uit. Dat heeft volgens de ondernemer verschillende voordelen. “Het herstelt en verbetert de bodemgezondheid, ondersteunt biodiversiteit en versterkt ecosystemen.”

Het verbouwen van vanille is niet gemakkelijk, stelt de ondernemer. “Het is hartverscheurend als een tussenpersoon of groot bedrijf vervolgens slechts 20 euro per kilo aan de boer betaalt. Deze vanille wordt

gerust voor 400 tot 700 euro per kilo verkocht in Europa. Boeren weten vaak niet eens dat ze onderbetaald worden”, legt Kiwumulo uit. Hier wil hij met VanillaPoint verandering in brengen. “Het eerlijk betalen van boeren motiveert ze om goed voor hun land te zorgen en te investeren in duurzame praktijken voor de lange termijn.”

100.000 euro

‘Boeren weten vaak niet eens dat ze onderbetaald worden’

Om VanillaPoint verder te laten groeien, startte Kiwumulo een crowdfundingsactie. Hiermee haalde hij 100.000 euro op. Met deze investering wil de ondernemer nieuwe producten lanceren, onder andere vanillepasta, -poeder en -extract. Voor de productie van de nieuwe producten werkt de startup samen met een Nederlandse producent. Zo hoopt de startup te groeien in Nederland, België en Duitsland en door te groeien naar andere Europese landen. “We willen laten zien dat het mogelijk is om een bloeiend bedrijf te runnen dat gemeenschappen versterkt, de natuur beschermt en echte waarde levert voor de betrokkenen.” •

Een uitgebreid interview met Godfrey Kiwumulo is te vinden op vmt.nl. Scan de QR-code.

28

INGREDIËNT & PRODUCT

‘Beter te vroeg gevraagd dan te laat begonnen’ TIPS VOOR STARTUPS OM DOOR TE BREKEN Er zijn veel startups die in plantaardige producten of technologieën stappen. Maar het is niet vanzelfsprekend dat startups een succes worden in de voedingsindustrie. Hoe kun je als startup doorbreken in een schijnbaar verzadigde markt? VMT sprak met Bram van Beek (Head of Marketing & Communications) en Jorien Hattink (Corporate Partnership Manager), beiden van Startlife.

Tekst Carmen Groeneveld Beeld Startlife

Startlife helpt startups bij het opstarten en opschalen van hun bedrijf. Zo biedt het bijvoorbeeld hulp bij het valideren van producten of processen. Startups lopen bij het opstarten en opschalen tegen verschillende dingen aan. Wat zijn de meestgestelde vragen?

“Een veelgestelde vraag is: hoe ga ik bewijzen dat mijn product of technologie waarde heeft en waar vind ik die waarde?”, legt Hattink uit. “Ook werken wij samen met verschillende grote producenten.

Startups benaderen ons vaak omdat zij contact willen met deze bedrijven voor advies, samenwerking of toegang tot de supply chain. En tot slot is ook financiering een onderwerp waar veel vragen en onduidelijkheden over bestaan. Dit kan gaan over ondersteuning bij de vraag hoe een startup financiering kan vinden, maar ook over een verzoek voor direct contact met venture capital-bedrijven over financieringsmogelijkheden.”

ship Manager. “Als je als startup kunt zeggen dat een grote multinational achter je product of technologie staat, heeft dat een enorme overtuigingskracht naar de rest van je bedrijf en dat stimuleert de groei.”

Verschillende vormen Die samenwerking kan volgens Van Beek verschillende vormen hebben. “Een multinational kan klant worden van een startup, maar kan ook nieuwe inzichten of feedback geven. Vaak is die feedback het meest nuttig.”

Startups zitten volgens Van Beek vaak in hun eigen bubbel. “Zij komen bij ons terecht om uit die bubbel te komen. Wij brengen ze in contact met andere bedrijven om ze op nieuwe gedachten te brengen. Multinationals hebben alles al doorlopen en gezien. Zij weten veel en dat is goud waard voor een startup.”

En ook multinationals hebben hier iets aan, vult Hattink aan. “Zij kijken met hulp van startups met een frisse blik naar de eigen keuken.”

Samenwerking met multinationals Een belangrijke stap voor startups is groeien en opschalen. Soms klinken er geluiden vanuit de industrie dat startups zich afzetten tegen multinationals.

Hattink en Van Beek zien eigenlijk het tegenovergestelde. “Wij horen juist vaak dat startups willen samenwerken. Wij adviseren dit ook. Multinationals hebben kennis, inzicht en de faciliteiten om dingen te testen”, legt Hattink uit.

Er is nog een belangrijke reden voor samenwerking met een multinational, vertelt de Corporate Partner-

Middelgrote bedrijven

‘Over de financiering zijn veel vragen’

“Behalve met grote bedrijven is het ook waardevol om samenwerkingen met middelgrote ondernemingen, zoals familiebedrijven, te overwegen. Zij kunnen over het algemeen sneller schakelen dankzij kortere lijnen en minder complexe besluitvormingsstructuren. Ook zijn zij vaak meer betrokken. Denk aan het mkb voor snelle trajecten, en aan grote corporates voor de lange termijn en verdere opschaling”, vult Van Beek aan.

VMT 7 • november 2025

29

Interview Reportage

Bram van Beek en Jorien Hattink: “Startups zitten vaak in hun eigen bubbel.”

Plantaardige patisserie Deze frisse blik van startups zorgt tegenwoordig voor veel innovatie in de categorie plantaardig. Dit ziet ook Startlife. “Sommige productlijnen binnen plantaardig zijn nog niet perfect, bijvoorbeeld plantaardige kaas. Hier zijn nog veel uitdagingen op het gebied van smaak, nutriëntenprofiel en textuur”, legt Hattink uit. Hier liggen kansen voor technologische ontwikkelingen, stelt de Corporate Partnership Manager. “We zien technologische oplossingen om meer textuur of nutriënten uit producten te halen.”

Ook in het segment van luxe producten ziet Startlife ontwikkelingen. “Denk aan koffie, chocolade en bakkerijproducten; producten die duurder worden.

De markt voor vleesvervangers is redelijk vol. Dus zien we nu meer ontwikkeling in markten zoals patisserie, waar nog minder aanbod is. De vraag is hier wel groot. En als er ergens vraag is, komt er wel een startup met een antwoord.”

geproduceerd, moet je het nog wel zien te verkopen”, aldus Van Beek.

Novel food of niet?

‘Je kunt enkel doorbreken als je iets biedt dat anderen niet hebben’

Bedenken van een product is één, het op de markt krijgen is twee en vraagt veel van een producent. Zo is het belangrijk om te weten of er sprake is van een novel food. “Welke regelgeving hoort bij je product of technologie? Je wilt dit van tevoren weten. Dit kan je traject naar de markt beïnvloeden. Is je product een novel food, dan komt er zomaar een paar jaar bij op je tijdlijn. Het is heel vervelend om dat op een laat moment nog uit te vinden”, vertelt Hattink.

Zijn startups zich voldoende bewust van de inhoud van zo’n novel food-traject? “Ja en nee. Ze weten dat er een traject is. Maar vaak denken ze dat het product geen novel food is.” Startups onderschatten volgens Startlife soms hoe lang zo’n traject kan duren.

“Als we ze uitleggen wat het is, hoor je vaak: ‘Oh, daar komt wel veel bij kijken’”, vult Van Beek aan.

Sterk verhaal Reageren op de vraag uit de markt is dus belangrijk.

En daarmee een onderscheidend product bieden ten opzichte van wat er al is. “Je kunt enkel doorbreken in plantaardig als je iets biedt dat anderen niet hebben, waar vraag naar is.”

Daarbij is volgens Van Beek ook de marketingpropositie erg belangrijk. “Vooral voor het introduceren van eindproducten is dit belangrijk, zeker in een nieuwe categorie. Je moet een sterk verhaal hebben.

Dus als je het product eenmaal hebt ontwikkeld en

Geen kopzorgen Startlife werkt samen met een juridische partner die startups hierbij kan helpen. “Wij adviseren startups om in een vroeg stadium vast te stellen of een product een novel food is of niet. Dat kan je veel kopzorgen, tijd en geld besparen.” Los daarvan heeft Hattink nog een tip. “Zorg dat je vroegtijdig met een expert spreekt. Beter te vroeg gevraagd dan te laat begonnen. Je kunt het beter twee keer vragen dan achteraf opnieuw moeten beginnen.”

30

INGREDIËNT & PRODUCT

Van Beek en Hattink: “Je moet een sterk verhaal hebben.”

Om door te breken als startup zijn volgens Hattink drie dingen belangrijk. “Allereerst moet je de onderscheidende waarde laten zien. Ten tweede moet de productie op te schalen zijn met zo min mogelijk kosten. En tenslotte moet je constante kwaliteit kunnen leveren.” Met die drie aspecten kom je als startup volgens de Corporate Partnership Manager een eind.

Investeerders vinden Wel is het in het huidige financieringslandschap volgens Startlife minder makkelijk om investeerders te vinden als startup. “Er is gewoon minder geld beschikbaar.” Zeker met novel food kan dit volgens Van Beek lastig zijn. “Dan heb je investeerders nodig met een lange adem. Dus als een traject vier jaar duurt, vinden startups nog moeilijker een investeerder.”

Vijf tips voor startups 1.

2.

3.

4.

5.

“Mensen worden niet geboren om het wetboek te lezen. Als de wetgeving teveel wordt, zoek dan hulp bij iemand die deze kennis wel heeft. Zoek geschikte partners zoals een multinational of een andere externe partij”, stelt Hattink.

“Het is de investering waard, maar er zijn ook partijen die deze hulp gratis bieden.”

“Praat met elkaar en leer van elkaars uitdagingen en hindernissen. Als een investeerder investeert in een startup, praat dan met de investeerder én de startup. Hoe werken ze samen?,” aldus Hattink.

“Doe geen aannames. Deze gaan een eigen leven leiden. Dus toets alles”, stelt Van Beek.

“Het verhaal moet goed zijn. Je product kan nog zo goed zijn, zonder overtuigend verhaal komt het niet bij de consument”, vervolgt Van Beek.

“Start op tijd met het zoeken naar financiering. Als je gaat zoeken op het moment dat je het nodig hebt, ben je te laat”, concludeert Van Beek.

De startups die wel geld krijgen, gebruiken dit veelal voor opschaling. Ziet Startlife veel eigen productie of juist veel uitbesteding? “In een vroege fase willen startups de productie graag zelf in eigen hand houden.

Maar als puntje bij paaltje komt, is het toch erg fijn als een derde partij met expertise en opschalingscapaciteit de productie kan doen”, vertelt Hattink.

Soms wordt de productie in een later stadium toch weer naar de startup zelf gehaald. Zo bouwde Upfront bijvoorbeeld recentelijk een eigen fabriek. “Als een startup geld kan ophalen voor het bouwen van een fabriek, is dit zeker een mogelijkheid. Maar velen blijven ook opschalen met partners of in samenwerking met multinationals.”

Veel van elkaar leren Startups en multinationals werken volgens Startlife dus regelmatig samen. Zij kunnen volgens Startlife dan ook veel van elkaar leren. “Als startup kun je van twee partijen leren. Allereerst je directe concurrent die ongeveer hetzelfde doet, maar niet helemaal. En ten tweede de multinational waarmee je hoopt samen te werken”, legt Hattink uit. “Multinationals hebben meer mankracht voor marktresearch. Voor elk product dat op de markt komt, zijn er tien afgevallen. Waarom vielen deze af? Een multinational geeft startups het benodigde inzicht.”

Maar multinationals kunnen volgens Hattink ook leren van startups. “Er waait met hulp van startups een frisse wind door de keuken van een multinational. En ze zien wellicht ideeën uitgewerkt waar zij zelf de tijd niet voor hebben. Een startup kan zich hierop focussen en het uitzoeken, waarbij een samenwerking dus voor beide voordelen kan hebben.” •

COLOFON

Hygiëne is geen keuze, maar de basis voor voedselveiligheid.

Dat vraagt om inzicht, totaaloplossingen en een partner die meedenkt.

Christeyns is die partner.

Samen zorgen we voor een schone, veilige én toekomstbestendige productieomgeving.

Wij zijn uw hygiënepartner.

WWW.CHRISTEYNS.COM

31

VMT (Voedingsmiddelen, Management en Technologie) is hét mediaplatform voor de voedingsmiddelenindustrie in Nederland en België. VMT verschijnt 8x per jaar en is een uitgave van VMN media.

Vormgeving Colorscan bv, www.colorscan.nl

VMN media Bezoek- en postadres Utrechtseweg 44 3704 HD Zeist T 088-584 08 00 E redactie.vmt@vmnmedia.nl www.vmt.nl

Abonnementen

Hoofdredactie Willem Paul de Mooij T 06-45 07 45 28 E willempauldemooij@vmnmedia.nl

Voor vragen over abonnementen, bezorging en/of adreswijzigingen bel of mail je met 088-584 08 88, klantenservice@vmnmedia.nl

Eindredactie Henk Hogewoning T 06-51 55 03 48 E henkhogewoning@vmnmedia.nl

Abonnementsprijzen Online abonnement: € 30,- per maand Online en vakblad: € 41,- per maand Teamlicentie: € 90,- per maand

Redactie Dionne Irving T 06-48 27 29 28 E dionneirving@vmnmedia.nl Carmen Groeneveld T 06-31 67 77 93 E carmengroeneveld@vmnmedia.nl Didi de Koning T 06-15 28 61 21 E dididekoning@vmnmedia.nl Yves De Groote T +32 485-62 35 90 E yvesgm.degroote@outlook.com

De tarieven zijn exclusief 9% btw.

Redactie-adviesraad Drs. J. Stark (voorzitter) Prof. dr. E.J. Smid (WUR) Dr. ir. C.D. de Gooijer (Topsectoren voor Kennis en Innovatie) M. Vencken (Vencken QIS) K. Cuperus (Nestlé) D. Linssen (Danone) E. Cornelissen (Vezet) H. Vriend (ViaVriend) J. Schilstra (Mérieux Nutrisciences) P. Meewisse (Hilton Foods Holland) M. Molenaar (DO-IT) Dr. ir. M. van Wells-Bennik (NIZO) S. van der Pijll (Schuttelaar & Partners) S. Kanters (Bakkerij van der Westen) Advertenties Voor online, print en events: Berry Pitlo T 06-20 04 35 77 E berrypitlo@vmnmedia.nl

Druk Wilco BV, Amersfoort

Scan de QR-code en abonneer je op VMT

Meer info op www.vmt.nl/abonneren.

Studenten lezen gratis online wanneer de opleiding een contract heeft met VMT. Informeer naar de mogelijkheden.

© 2025 VMN media. Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand of openbaar gemaakt in enige vorm of op enige wijze, hetzij elektronisch, mechanisch, door fotokopieën, opnamen of op enige andere manier, zonder voorafgaande toestemming van de uitgever. Alle in deze uitgave opgenomen informatie is met de grootste zorgvuldigheid samengesteld. De juistheid en volledigheid kunnen echter niet worden gegarandeerd. VMN media en de bij deze uitgave betrokken redactie en medewerkers aanvaarden dan ook geen aansprakelijkheid voor schade die het directe of indirecte gevolg is van het gebruik van de opgenomen informatie.

32

VOEDSELVEILIGHEID & KWALITEIT

Transparant over kwaliteit

Column

Safe met Gea Mijn nieuwe slimme collega die nooit moe wordt Als je meer dan 25 jaar in het vakgebied zit, maak je de nodige technologische revoluties mee. Van het gebruik van e-mail tot computergestuurde apparatuur, van papieren mappen naar elektronische kwaliteitsmanagementsystemen. Nu dient de volgende golf zich aan: kunstmatige intelligentie, oftewel AI. En dat is bijster interessant.

Over Gea Gea Stevens is levensmiddelentechnoloog en chemisch ingenieur met jarenlange ervaring als QA/QC-manager in zowel binnen- als buitenland. In 2018 werd ze verkozen tot Kwaliteitsmanager van het Jaar door het Nederlands Netwerk voor Kwaliteitsmanagement (NNK). Inmiddels biedt ze al meerdere jaren haar kennis aan als interimmanager. In deze column deelt ze haar ervaringen in het kwaliteitsmanagementvakgebied.

Gea woont in het Drentse 2e Exloërmond samen met haar partner. In haar vrijetijd werkt ze in haar moes- en bloementuin en gaat ze graag op reis om de wereld verder te ontdekken.

AI wint in hoog tempo terrein. Waar het een paar jaar geleden nog vooral slim deed zonder echt slim te zijn, zie ik nu AI-toepassingen die verwijzen naar wetgeving, GFSI-normen en zelfs specifieke klanteisen. Ook ik gebruik AI sinds dit jaar regelmatig – niet om werk over te dragen, maar om het te versterken. Bijvoorbeeld om te checken of ik in de juiste richting denk, om zinnen anders te laten klinken, rapporten consistenter te maken of om extra invalshoeken te verkennen.

Toch blijft het belangrijk om kritisch te blijven. AI is maar zo goed als de vraag die je stelt. Een paar woorden verschil kunnen al leiden tot een totaal ander antwoord. En eerlijk gezegd: vaak weet ik het nog beter. Dat geeft niet – AI geeft dat zelf soms toe en blijft me positief motiveren. Het herinnert me eraan dat technologie ons kan ondersteunen, maar het vervangt niet ervaring, context en gezond boerenverstand.

Sommigen vrezen dat AI de expert overbodig maakt. Ik zie het juist als een kans.

Kennis zit niet langer opgesloten in hoofden of mappen, maar is vastgelegd, gedeeld en verbonden. Waar vroeger kennis verdween met het met pensioen gaan van iemand, blijft die kennis nu bewaard en wordt zelfs doorontwikkeld. Dat maakt onze rol als QA-manager niet geringer, maar juist waardevoller: wij zijn degenen die bepalen hoe die kennis nog beter gebruikt kan worden ten gunste van de voedselveiligheid.

Want laten we eerlijk zijn: kwaliteit gaat niet alleen over data, normen of modellen.

Het gaat over mensen. Over aandacht, luisteren, meedenken, omdenken en samenwerken. Over het lef hebben om soms tegen de stroom in te gaan omdat je weet dat iets beter kan of omdat het simpelweg je eer te na is om je ergens bij neer te leggen.

Dat is iets wat geen algoritme van je overneemt.

AI is daarmee geen bedreiging, maar een nieuwe collega. Eentje die nooit moe wordt van nóg meer verdiepende vragen en die zich niet aangevallen voelt wanneer jij denkt het beter te weten. De echte meerwaarde ontstaat pas als de menselijke scherpte, doorzettingskracht en empathie worden gecombineerd met de kracht van technologie. En precies dáár ligt de toekomst van ons vak: niet in het vervangen van mensen door AI, maar in het versterken van mensen mét AI. Dáárin schuilt de perfecte combinatie van kennis én karakter. •

GOCHUJANG BURGER Deze Koreaanse smashburger is dubbel hot!

Gemaakt met de Gochugaru kruiden en Creamy Gochujang saus.

Tolboomweg 16 3784 XC Terschuur The Netherlands +31 (0) 88 55 777 55 info@dkbfoodsolutions.com www.dkbfoodsolutions.com

;COC MQGUVGTV CN DĎPC \GUVKI LCCT GGP FKGRG RCUUKG XQQT FG ,CRCPUG GGVEWNVWWT YCCT CNNGU FTCCKV QO WOCOK +P QP\G CCPRCM \QGMGP YG EQPVKPW PCCT FG RGTHGEVG DCNCPU GP UVTGXGP YG PCCT PKGVU OKPFGT FCP WNVKGOG MYCNKVGKV GP UOCCMDGNGXKPI /GV GGP UEJGTR QQI XQNIGP YG YGTGNFYĎFG UOCCMVTGPFU FKG XCCM UWDVKGN XGTCPFGTGP RGT TGIKQ GP XGTVCNGP YG FG\G PCCT FG LWKUVG UOCCMUVWTKPI &G OQFGTPG EQPUWOGPV XTCCIV QO OKPFGT OKPFGT \QWV OKPFGT UWKMGT OKPFGT VQGXQGIKPIGP s OCCT \QPFGT KP VG NGXGTGP QR UOCCM &CCT NKIV WY WKVFCIKPI GP LWKUV F½½T NKIV QP\G MTCEJV

Your silent partner in famous food , # 2# 0 5 ' 5 1 , # 5 # 7 5 7 / # / + + 0 ) 4 ' & + § 0 6 ' 0 ) + 5 6 ' : 6 4 # % 6 ' 0 5'#510+0)5 51'2 $17+..105 0#6774.+,-' 5/#-'0 5/##-5674+0)

Your silent partner in famous food