Onderzoeksrapport deliberatieve democratie wiekiesjijondernemingsraden nephtis brandsma 3

Deliberatieve democratie Een theoretisch onderzoek naar deliberatieve democratie en haar mogelijke toepassingen in organisaties

Auteur: Nephtis Brandsma Rijksuniversiteit Groningen, faculteit Wijsbegeerte Begeleider vanuit faculteit Wijsbegeerte: Marc Pauly Begeleider vanuit Wiekiesjij ondernemingsraden: Bob Vermaak Datum: 12 september 2014

Inhoudsopgave 1 Inleiding 2 Wat 2.1 2.2 2.3 2.4

2.5 2.6 2.7

4

is deliberatieve democratie?

Reactie op het representatieve model . . . . . . . .

Deliberatie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Consensus . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Kritiek op het representatieve kiesmodel . . . . . .

2.4.1 Stemmers weten te weinig . . . . . . . . .

2.4.2 Rationele desinteresse . . . . . . . . . . . .

2.4.3 Een onge穡覺nformeerd publiek maakt slechtere 2.4.4 Meningen zijn oppervlakkig . . . . . . . . .

2.4.5 Wederzijds wantrouwen . . . . . . . . . . .

2.4.6 De gouverneur versus de consument . . . .

2.4.7 Aggregatie . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Wat is het doel van deliberatieve democratie? . . .

Hoe vernieuwend is deliberatieve democratie? . . .

Conclusie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

3 Hoe kan deliberatie worden vormgegeven?

3.1 Het deliberatieve forum . . . . . . . . .

3.1.1 Terminologie . . . . . . . . . . .

3.1.2 De G1000 . . . . . . . . . . . .

3.1.3 Consensus . . . . . . . . . . . .

3.1.4 Informatie . . . . . . . . . . . .

3.1.5 Het aantal deelnemers . . . . . .

3.1.6 Vergoedingen . . . . . . . . . .

3.1.7 Impact . . . . . . . . . . . . . .

3.1.8 Groepen en moderators . . . . .

3.1.9 Willekeurige selectie . . . . . . .

3.1.10 Digitale deliberatie . . . . . . .

3.1.11 Conclusie . . . . . . . . . . . .

3.2 Welke vragen? . . . . . . . . . . . . . .

3.3 De rol van experts . . . . . . . . . . . .

3.4 De criteria voor deliberatie . . . . . . .

3.4.1 Diversiteit . . . . . . . . . . . .

3.4.2 Inclusiviteit . . . . . . . . . . .

3.4.3 Representativiteit . . . . . . . .

3.4.4 Informatie . . . . . . . . . . . .

3.4.5 De schaal van deliberatie . . . .

3.4.6 Transparantie . . . . . . . . . .

3.4.7 Gelijkheid van de deelnemers . .

3.4.8 Het bepalen van de agenda . . .

3.4.9 Externe impact . . . . . . . . .

3.4.10 Vrijheid van dwang . . . . . . .

3.4.11 Oprechtheid . . . . . . . . . . .

3.4.12 Empathie . . . . . . . . . . . .

3.4.13 Reflexiviteit . . . . . . . . . . .

3.4.14 Wederkerigheid . . . . . . . . .

3.4.15 Rechtvaardiging . . . . . . . . .

3.4.16 Gelijke overweging . . . . . . . .

3.4.17 Inhoudelijke balans . . . . . . .

3.5 Evaluatie van de criteria . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

2

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . beslissingen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . .

5 5 6 7 7 7 8 8 8 9 9 10 11 11 11

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

13 13 13 13 14 14 14 15 15 15 15 16 16 17 18 19 19 20 20 21 21 21 22 22 22 23 23 23 24 24 24 24 25 27

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

3.6

Conclusie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

4 Kritiek op de deliberatieve democratie 4.1 Deliberatieve democratie sluit mensen buiten 4.2 Wanneer is er genoeg gedelibereerd? . . . . .

4.3 De rol van informatie . . . . . . . . . . . . .

4.4 Een oefening in de status quo . . . . . . . . .

4.5 Deliberatie gaat te langzaam . . . . . . . . .

4.6 Wat is de impact? . . . . . . . . . . . . . . .

4.7 Conclusie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

27

. . . . . . .

. . . . . . .

. . . . . . .

. . . . . . .

. . . . . . .

. . . . . . .

. . . . . . .

. . . . . . .

. . . . . . .

. . . . . . .

. . . . . . .

. . . . . . .

. . . . . . .

. . . . . . .

. . . . . . .

. . . . . . .

. . . . . . .

29 29 30 31 33 34 35 35

5 Deliberatieve democratie in organisaties 5.1 Verschillen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

5.2 Gaan medewerkers wel zorgvuldig om met meer medezeggenschap? .

5.3 De rol van leidinggevenden . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

5.4 Loting . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . .

. . . .

. . . .

. . . .

. . . .

. . . .

. . . .

. . . .

. . . .

. . . .

. . . .

. . . .

. . . .

. . . .

. . . .

. . . .

37 37 38 38 38

. . . . . . .

. . . . . . .

. . . . . . .

. . . . . . .

. . . . . . .

. . . . . . .

. . . . . . .

. . . . . . .

. . . . . . .

. . . . . . .

. . . . . . .

6 Conclusie

40

7 Literatuurlijst

45

3

1

Inleiding

Wat is deliberatieve democratie, en op welke manier zou deze theorie kunnen worden toegepast binnen organisaties? Dit zijn de twee kernvragen van dit onderzoeksrapport. Deze vragen komen voort uit twee andere vragen, namelijk hoe we medewerkers meer kunnen betrekken bij de organisatie waar ze werkzaam zijn, en hoe medewerkers meer betrokken kunnen worden bij hun ondernemingsraad. Veel ondernemingsraden worstelen namelijk met het vinden van genoeg kandidaten. Hierdoor komt het regelmatig voor dat de verkiezingen niet doorgaan.

En als ze wel doorgaan, is de opkomst vaak niet hoog. Kortom: de achterban is in veel organisaties niet erg betrokken bij haar vertegenwoordigende orgaan, de ondernemingsraad (OR). Hoe kunnen we deze achterban beter bij het werk van de ondernemingsraad betrekken? In een poging hier een middel voor te ontwikkelen, is Wiekiesjij Ondernemingsraden begonnen aan de ontwikkeling van de Achterban | participatie-app. Deze app moet een ondernemingsraad in staat stellen sneller, beter en meer contact te onderhouden met haar achterban. Hierdoor kan de betrokkenheid van de medewerkers met de ondernemingsraad worden vergroot.

Maar hoe kan deze app het beste worden vormgegeven? Om deze vraag te beantwoorden wil Wiekiesjij ondernemingsraden gebruik maken van de deliberatieve democratie. Deze theorie moet zorgen voor een theoretisch kader op basis waarvan de app wordt gebouwd. Het resultaat hiervan is dit onderzoeksrapport naar de deliberatieve democratie. De belangrijkste kenmerken van de theorie worden besproken, evenals hoe ze kan worden vormgegeven, en welke kritiek de theorie krijgt. Ook wordt in het laatste hoofdstuk kort ingegaan op hoe de theorie zou kunnen worden gebruikt binnen organisaties. De oorspronkelijke opdracht van Wiekiesjij ondernemingsraden (het formuleren van aanbevelingen voor de app) is niet in dit rapport terug te vinden: deze zijn in interne rapporten voor Wiekiesjij ondernemingsraden verschenen. Dit stuk laat zich dan ook het beste lezen als een introductie van de deliberatieve democratie, en een verkenning naar mogelijke toepassingen binnen organisaties. De nadruk ligt daarbij vooral op ’face-to-face’ deliberatie, en minder op online deliberatie.

Vrijwel alle literatuur over de deliberatieve democratie richt zich op het publieke domein. Deze heeft dus vooral betrekking op burgers en de (lokale) politiek. Het was daarom nodig om een vertaalslag te maken naar organisaties: hoe zit de theorie eruit wanneer we haar toepassen in organisaties? Is ze daar u ¨berhaupt wel van toepassing? In de loop van het stuk komt dit regelmatig terug. Het zal blijken dat sommige kritieken van de deliberatieve democratie zeker van toepassing zijn op organisaties, en anderen niet of minder. Of de kritiek relevant is hangt ook sterk af van de organisatie zelf. Daarnaast kan de deliberatieve democratie niet direct worden ’geplakt’ op organisaties. Er zit namelijk een spanningsveld tussen de rechten van burgers, en die van medewerkers. Ook dit zal regelmatig ter sprake komen.

Het onderzoek is zowel gebaseerd op studie naar literatuur, als op interviews en rondetafelgesprekken met mensen ’uit het veld’: leden of oud-leden van ondernemingsraden, en organisatoren van deliberatieve evenmenten.

Deze gesprekken, en de gesprekken met Bob Vermaak vormen de voornaamste bronnen waarop ik mijn uitspraken over organisaties doe. E´en van deze rondetafelgesprekken heeft plaatsgevonden bij Bureau Zuidema, het andere rondetafelgesprek bestond uit een doorsnede van verschillende organisaties: V&VN, Yacht, gemeente Apeldoorn en de Hogeschool Utrecht. Ook hebben er een aantal interviews plaatsgevonden met organisatoren van deliberatieve evenementen. Al deze bijdragen zijn her en der terug te vinden in dit rapport, en allen ben ik dankbaar voor hun bijdrage. Om privacyredenen zal ik de deelnemers van de rondetafelgesprekken niet noemen. De organisatoren van de deliberatieve evenementen die ik heb gesproken zijn Cato L´eonard (betrokken bij de G1000 Belgi¨e), Harm van Dijk (initiatiefnemer van de G1000 Amersfoort), Klaas Kloosterman (organisator van twee deliberatieve peilingen in Groningen) en Larry Pennings (werkzaam bij het Jefferson Center ). Ook heb ik gesproken met Aukje Nauta en Mathilde Dekker (FNV), die beide waardevolle suggesties hebben gedaan.

De opzet van het onderzoek is als volgt: ik begin met de vraag wat deliberatieve democratie precies is.

Daarbij ga ik een aantal belangrijke kritieken van de theorie langs, behandel ik kort het doel van de deliberatieve democratie, en stel ik de vraag hoe vernieuwend de theorie is. Nadat de contouren van de theorie duidelijk zijn geworden ga ik over op de vraag hoe ze in praktijk kan worden vormgegeven. Dit doe ik aan de hand van een aantal voorbeelden, zoals de deliberatieve peilingen van James Fishkin, en de G1000 Belgi¨e. Het zal blijken dat er een aantal grote verschillen zijn te vinden, maar ook een aantal constante elementen zijn terug te zien. Vervolgens ga ik in op de vraag welke vraagstukken geschikt zijn om via deliberatieve methoden aan een publiek voor te leggen, en wat de rol van experts is bij het vormgeven van een deliberatief forum. Daarna ga ik in de op de vraag wanneer een gesprek tussen mensen deliberatie mag heten: aan welke criteria moet een gesprek voldoen om deliberatie genoemd te mogen worden?

Nadat duidelijk is geworden hoe deliberatie kan worden vormgegeven, ga ik over op de kritiek die de theorie

4

heeft gekregen. Sommige van die punten blijven staan, anderen worden weerlegd. Tot slot, in het laatste hoofdstuk, ga ik in op het spanningsveld tussen burger en medewerker, en doe ik een aantal suggesties en aanbevelingen voor het toepassen van deliberatieve democratie in organisaties.

2

Wat is deliberatieve democratie?

2.1

Reactie op het representatieve model

Het model voor deliberatieve democratie kan worden gezien als een reactie op het momenteel dominante model van democratie, namelijk de representatieve democratie. In het representatieve democratiemodel worden afgezanten gekozen door een achterban. Deze afgezanten (bijvoorbeeld leden uit de Tweede Kamer, of leden uit een ondernemingsraad) worden geacht om de belangen van de achterban te behartigen. Wanneer stemmers ontevreden zijn over het functioneren van de vertegenwoordigers zullen deze vanzelf verdwijnen, omdat kiezers ze bij de volgende verkiezingen wegstemmen. Dit model van representatie gaat uit van aggregatie: het tellen van stemmen en meningen. Deze stemmen worden door de representanten omgezet in collectieve beslissingen. Daarbij is het de vraag of er een meerderheid achter een beslissing staat: zo ja, dan is het ’goed’ of legitiem om die beslissing te nemen, zo niet, dan is dit niet het geval. Daarom is in een parlement bijvoorbeeld altijd een meerderheid nodig om bepaalde wetgeving door te voeren: als die meerderheid er niet is, dan is niet correct om het besluit door te voeren.

In de afgelopen jaren is de aandacht gegroeid voor een ander aspect van democratie, namelijk deliberatie.

Dit ietwat ingewikkelde woord betekent zoiets als ’het uitwisselen van redenen’, waarover later meer. Zo rond 1990 vond in de academische wereld een deliberatieve kentering plaats, en sindsdien is de literatuur over dit ondewerp spectaculair toegenomen.1 Ook zijn op allerlei plekken experimenten gaande, waarbij wordt geprobeerd de principes van de deliberatieve democratie in de praktijk te brengen.

In deze vorm van democratie staat het belang van deliberatie voorop. David van Reybrouck omschrijft de stroming als volgt: ”deliberatieve democratie is een vorm van democratie waarbij collectieve beraadslaging centraal staat en waarin deelnemers aan de hand van informatie en argumentatie concrete, rationele oplossingen formuleren voor maatschappelijke uitdagingen.”2 In lijn met deze definitie is die van Bohman, die door David Held in Models of Democracy wordt aangehaald: ”any one of a family of views according to which the public deliberation of free and equal citizens is the core of legitimate political decision-making and self-governance.”3 Deze tweede definitie benadrukt wat voor deliberatief-democraten de legitimiteit -oftewel de geloofwaardigheid- van een democratie bepaalt, namelijk de mogelijkheid tot deliberatie. De mening van de meerderheid is niet langer de belangrijkste bron van legitimiteit, in tegenstelling tot het hier eerder besproken representatieve model. Een beslissing of mening is pas geloofwaardig wanneer er over gedelibereerd is. Dat betekent dat iemand serieus over het onderwerp in discussie is gegaan met anderen, waarbij hij of zij genoeg weet van het onderwerp om er zinnige dingen over te kunnen zeggen. Deze discussie dient in vrijheid plaats te vinden: men mag dus geen last hebben van bijvoorbeeld intimidatie of sociale druk. Pas na deliberatie is een mening de moeite waard om serieus te nemen. Dit klinkt misschien vanzelfsprekend, maar het heeft vergaande gevolgen. Want hoe legitiem zijn verkiezingen waarbij kiezers wel bepalen wie er in het parlement of de ondernemingsraad komt, maar daarbij niet goed weten op wie of wat ze stemmen? Dit is volgens deliberatief-democraten het grootste manco van ons huidige model. Wanneer we door een deliberatieve bril naar organisaties kijken, kunnen we bijvoorbeeld stellen dat wanneer medewerkers de leden van de ondernemingsraad niet kennen, de ondernemingsraad een legitimiteitsprobleem heeft.4 Dit naast andere problemen waar sommige ondernemingsraden al mee worstelen, zoals een lage opkomst of het niet kunnen vinden van genoeg kandidaten.

Geconcludeerd kan worden dat binnen de deliberatieve democratie het geven van een ge¨ınformeerde en weloverwogen mening centraal staat. De theorie kan worden gezien als een reactie op het representatieve kiesmodel, een model waarbij een achterban haar vertegenwoordigers kiest.

1 Dryzek,

2000, p. iii van Reybrouck, https://decorrespondent.nl/512/peil-het-volk-eens-terwijl-het-denkt/3805542400-b92b702b. Geraadpleegd op dinsdag 17 juni.

3 Bohman, 1998, p. 401 4 E´ en van de respondenten van het onderzoek met wie ik heb gesproken gaf aan dat dit in ieder geval in haar organisatie het geval was.

2 David

5

2.2

Deliberatie

Maar wat is deliberatie dan precies? Gutmann en Thompson omschrijven deliberatie als ”the process of mutual reason giving.”5 James Fishkin geeft een iets gedetaileerdere definitie: ”By deliberation we mean the process by which individuals sincererly weigh the merits of competing arguments in discussions together.”6 Wat bij beide definities in ieder geval opvalt is het feit dat het een sociale activiteit is. Deliberatie is interactief, en vindt dus met minimaal twee mensen plaats. Deliberatie is ook co¨operatief, wat wil zeggen dat het een gemeenschappelijke onderneming van de deelnemers is, met als doel om tot een goed antwoord op een bepaalde vraag te komen.7 Dat deliberatie pas kan ontstaan in interactie met andere mensen is een belangrijk aspect ervan. Je zou immers ook in je eentje een probleem kunnen proberen op te lossen, door zelf te redeneren en zo proberen te achterhalen wat de beste oplossing voor een bepaald probleem zou kunnen zijn, zoals bijvoorbeeld met behulp van de veil of ignorance van John Rawls, of de Categorische Imperatief van Kant. Voor de deliberatief-democraten zijn dergelijke gedachtenexperimenten ontoereikend, omdat het onwaarschijnlijk is dat daarmee alle aspecten van een bepaald probleem worden meegenomen: ”no amount of hypothetical reasoning is likely to bring out all the complexities that are relevant to determining whether a law is justified at a particular time in any given society.”8 Niet alleen voorkomt deliberatie dat er dingen over het hoofd worden gezien, deliberatie maakt het ook makkelijker om oplossingen te verzinnen. Dit zijn oplossingen die een individu waarschijnlijk niet zelf zou kunnen verzinnen: ”[deliberative democracy] rests on the supposition that there may be sometimes be solutions to conflicts which no party is likely to figure out on her own, but might emanate from collective brainstorming[.]”9 Onderwerp van debat is de vraag of het noodzakelijk is dat deliberatie face-to-face plaatsvindt. Sommige deliberatief-democraten geven hier de voorkeur aan, anderen zoals Pettit laten dit liever open: ”some will insist that dialogue must be centralized in a single forum, if talk of deliberative democracy is to be justified. But I think that it is better to leave that question open and to take the centralized or collective picture of deliberative democracy as a more specific version of a broader ideal.”10 Hier staat deliberatie voor een breder ideaal. Los daarvan denk ik dat ook inhoudelijk er geen redenen zijn om te stellen dat bijvoorbeeld digititale deliberatie onmogelijk is. Er zitten natuurlijk grote voordelen aan deliberatie waarbij de deelnemers aan het gesprek ook echt in elkaars gezelschap zijn: het is relatief makkelijk elkaar aan te voelen, je hebt geen last van slechte internetverbindingen en het gesprek kan redelijk vloeiend verlopen. Deze vorm kent echter ook beperkingen. Logistiek is het bijvoorbeeld lastig: het kan moeilijk zijn om mensen die ver weg wonen bij elkaar te brengen, iets wat extra lastig is omdat agenda’s niet altijd op elkaar aansluiten. Zelfs het bijeenbrengen van medewerkers van ´e´en instelling kan al lastig zijn, bijvoorbeeld in zorginstellingen waar weinig tot geen ruimte is om vervangers te regelen wanneer personeel bij elkaar gebracht moet worden om gezamenlijk te vergaderen.11 Door middel van programma’s zoals bijvoorbeeld Skype heb je geen last meer van de problemen rondom locatie. Wanneer communicatie via schrift verloopt, zijn bijvoorbeeld fora of andere digitale middelen geschikt, omdat iedereen die kan gebruiken op een moment dat het hem of haar goed uitkomt. Inhoudelijk hoeft deliberatie via digitale middelen geen bezwaar te zijn: er kan immers nog steeds voldaan worden aan de hierboven genoemde kenmerken van deliberatie, namelijk interactiviteit en co¨operatie. Wanneer er bijvoorbeeld gebruik wordt gemaakt van een website of forum, kunnen deelnemers nog steeds goed op elkaars reacties reageren, ´en kunnen ze daarbij co¨ operatief te werk gaan. Wanneer de communicatie anoniem is, kun je zelfs stellen dat ze de deliberatie bevorderd. Deelnemers hebben immers geen last van vooroordelen over hun gesprekspartners, waardoor de volledige aandacht kan gaan naar wat de ander precies zegt. Aangezien het met digitale middelen ook mogelijk is om de eisen van deliberatie te vervullen, sluit ik me bij Pettit aan en vind ik dat deliberatie niet pers´e aan een locatie gebonden hoeft te zijn. Deliberatie via digitale middelen kent ongetwijfeld een aantal praktische uitdagingen die face-to-face deliberatie niet kent, maar dit hoeft inhoudelijk geen bezwaar te zijn.

Naast interactie en samenwerking (co¨ operatie) spelen argumenten ook een belangrijke rol: men dient alleen 5 Gutmann

and Thompson, in Debating Deliberative Democracy, p. 34. ed. Fishkin and Laslett 2009, p. 34 7 Shapiro, Debating Deliberative Democracy, p. 122 8 Gutmann and Thompson, in Debating Deliberative Democracy, p. 35. ed. Fishkin and Laslet 9 Shapiro, Debating Deliberative Democracy, p. 124 10 Pettit, Debating Deliberative Democracy, p. 140 11 Dit logistieke probleem, werd aangegeven door ´ e´ en van de respondenten, die veel betrokken is geweest bij medezeggenschapsvernieuwingen bij zorginstellingen. Voor zorginstellingen is dit een probleem, omdat er vaak op een krap budget zoveel mogelijk gedaan moet worden en het dus bijvoorbeeld lang niet altijd mogelijk is om vervangers te regelen, of iedereen tegelijkertijd op dezelfde plek te krijgen. Afhankelijk van het type organisatie kan de zorg immers 24 uur per dag doorgaan.

6 Fishkin,

6

oplossingen of belissingen te accepteren die overtuigend beargumenteerd dienen te worden.12 ”Ik wil dit graag” is dus vanzelfsprekend niet genoeg, er moet beargumenteerd kunnen worden waarom iemand x graag wil. Een hoge, of juist lage sociale status van een deelnemer mag geen overweging zijn om het argument wel of niet serieus te nemen. Binnen de deliberatieve democratietheorie hangt de legitimiteit van een beslissing dus niet (meer) zozeer af van de mening van de meerderheid, maar van de deliberatie (en de kwaliteit daarvan) die aan de mening ten grondslag ligt.

Al met al kan geconcludeerd worden dat het geven van goede redenen centraal staat: ”political legitimacy does not turn on the ballot box or on majority rule per se but, rather, on the giving of defensible reasons, explanations and accounts for public decisions.”13 Held haalt dan ook Bohman aan, die deliberatieve democratie als volgt definieert: ”any one of a family of views according to which the public deliberation of free and equal citizens is the core of legitimate political decision-making and self-governance.” 14 Toegepast op organisaties wordt de definitie iets anders: ”publieke deliberatie van vrije en gelijkwaardige werknemers is de kern van politieke besluitvorming en zelfbesturing.” Deze aangepaste definitie geeft meteen ook het spanningsveld tussen het publieke en het private domein weer: dat burgers vrij en gelijk zijn accepteren we wel, maar hoe zit dit in organisaties? Bij verreweg de meeste organisaties is het volstrekt vanzelfsprekend om een duidelijke hi¨erarchie te hebben, waarbij het de leidinggevenden zijn die belangrijke beslissingen nemen over het beleid van de organisatie en bijvoorbeeld de macht hebben om bepaalde werknemers te ontslaan. En zeker ’zelfbesturing’ is niet iets wat vanzelfsprekend is binnen organisaties. Niet elke werknemer is dus gelijk, in ieder geval niet zoals burgers dat zijn en ook de uitgangspunten van organisaties kunnen heel anders zijn dan die van een samenleving. Ik zal later terugkomen op dit spanningsveld tussen burgerschap en werknemerschap.

2.3

Consensus

Streeft de deliberatieve democratie ook naar consensus? Dat verschilt. Niet alle theoretici zijn het hier over eens.

James Fishkin is uitgesproken tegenstander van het streven naar consensus. Volgens hem oefent het streven naar volledige overeenstemming namelijk sociale druk uit op deelnemers, waardoor deelnemers minder vrij zijn om te delibereren. Hij haalt ter illustratie een burgerjury aan, waarbij (wellicht) door sociale druk en/of onderhandelen je als deelnemer op iets uit kunt komen dan je ’echte’ standpunt. Ook politici zien zich vaak genoodzaakt te onderhandelen over hun idealen en idee¨en. Of mensen hiertoe geneigd zijn zal dan ook verschillen per omgeving, en hoe een bijeenkomst georganiseerd is. Deliberatieve peilingen zoals georganiseerd door Fishkin zijn dan in feite ook uitgebreide opinipeilingen. Er zijn echter ook initiatieven waarbij deelnemers w´el naar consensus streven: deelnemers kunnen bijvoorbeeld de opdracht krijgen om een gezamenlijk advies uit te brengen. Kortom, binnen de deliberatieve democratie en binnen de verschillende deliberatieve experimenten die worden uitgevoerd, verschilt het per situatie of er naar consensus gestreefd wordt.

2.4

Kritiek op het representatieve kiesmodel

In deze paragraaf zal ik ingaan op een aantal van de belangrijkste argumenten van de deliberatieve democratie tegen ons huidige kiesmodel. Dit representatieve model, waarbij kiezers hun vertegenwoordigers kiezen, vertoont volgens de deliberatief-democraten een aantal mankementen. Deze zal ik nu langslopen.

2.4.1

Stemmers weten te weinig

De nadruk op deliberatie en het geven van ge¨ınformeerde en gedegen redenen, kan worden verklaard vanuit de kritiek die deze theorie levert op het al eerder genoemde representatieve kiesmodel. Er kleeft namelijk een aantal nadelen aan dit model. Onze regering is op het representatieve model gebaseerd, evenals de ondernemingsraad, en bijvoorbeeld gemeenteraden: in alle gevallen kiezen stemmers vertegenwoordigers die namens hen regeren. Ten eerste valt op dat de keuze van de meeste mensen vaak gebaseerd is op zeer gebrekkige informatie over kandidaten en relevante politieke vraagstukken: ”...it is difficult to effectively motivate citizens in mass society to become informed. Levels of information about most political of policy questions are routinely low.”15 Er wordt dus wel 12 Dryzek,

2000, p. iii Models of Democracy, p. 237 14 Bohman, 1998, p. 401 15 Fishkin, 2009, p. 2 13 Held,

7

gestemd, en op basis van die stemmen worden mensen in het parlement of de ondernemingsraad gezet, maar hoe legitiem is een verkregen meerderheid wanneer deze stemmen niet of nauwelijks gebaseerd zijn op volledige of correcte informatie? Ter illustratie: als een land in een economische crisis zit, en verschillende politieke partijen verschillende oplossingen voor die crisis aandragen, hoe kan iemand zonder enige gedegen kennis van economie een goede keuze maken tussen deze partijen? Zoals al eerder gesteld, vragen deliberatief democraten zich ernstig af hoe legitiem verkiezingen zijn wanneer het volk eigenlijk niet weet waar ze het over heeft. In hoeverre dit probleem speelt bij organisaties verschilt sterk. In de ene organisatie is de ondernemingsraad een stuk sterker verankerd in de organisatiecultuur dan de ander. In ieder geval kan gesteld worden dat een ondernemingsraad een legitimiteitsprobleem heeft wanneer medewerkers bijvoorbeeld niet weten wie de kandidaten zijn, geen zicht hebben op hun capaciteiten, of niet goed weten wat de ondernemingsraad precies doet.

2.4.2

Rationele desinteresse

Gebrekkige motivatie van burgers en medewerkers om zich in belangrijke onderwerpen te verdiepen hoeft niet direct te duiden op luiheid of apathie. Ook kan het ze natuurlijk niet verweten worden geen expert te zijn op allerlei verschillende sociale vraagstukken. Anthony Downs introduceerde in deze context de term rational ignorance, rationele of verstandige onwetendheid. Want waarom zou je je informeren en ’meedoen’ wanneer je mening (en stem) er slechts ´e´en van zeer velen is? Wanneer het geven van je stem slechts een kleine, of zelfs helemaal geen impact heeft, waarom zou je die dan geven? Voor kiezers voor bijvoorbeeld de Tweede Kamer geldt dat de effecten van ´e´en stem vrij klein zijn. Voor de meeste burgers loont het dan ook niet om kostbare tijd vrij te maken om je te verdiepen in politieke vraagstukken. Zo bekeken is het dus heel logisch en rationeel (misschien zelfs verstandig) om niet van alles op de hoogte te zijn en je al teveel niet te verdiepen in verschillende maatschappelijke kwesties: je ziet immers toch geen resultaat van je werk. Binnen organisaties is dit effect doorgaans kleiner: er zijn immers minder stemmers en daardoor is je stem dus ook meer waard.

2.4.3

Een onge¨ınformeerd publiek maakt slechtere beslissingen

Of de gebrekkige informatie bij burgers nu rationeel is of niet, feit blijft dat onwetendheid een gevaar vormt voor een deugdelijke besluitvorming. Gaten in de informatie kunnen leiden tot slechte beslissingen, maar ook is een onge¨ınformeerd publiek is namelijk vatbaarder voor manipulatie.16 Manipulatie wordt door Fishkin als volgt gedefinieerd: ”A person has been manipulated by a communication when she has been exposed to a message intended to change her views in a way she would not accept if she were to think about it on the basis of good conditions -an in fact she does change her views in the manner that was intended.”17 Een voorbeeld van manipulatie is het inzetten van incomplete informatie, informatie die wel correct is, maar een misleidend beeld geeft van een situatie. Een voorbeeld: in Nederland wordt naar schatting voor zo’n 150 miljoen euro met uitkeringen gefraudeerd. Een politicus die dit bedrag aanhaalt zal waarschijnlijk veel navolging krijgen wanneer hij of zij pleit voor strengere maatregelen tegen deze fraude. Echter, wanneer het publiek ook zou weten dat het totale budget voor uitkeringen 30 miljard euro bedraagd, en het totale fraudepercentage op ongeveer 0,5% ligt, dan wordt het een heel ander verhaal.18 Het ligt dus voor de hand aan te nemen dat de mening van veel mensen over dit onderwerp zou veranderen wanneer ze deze getallen erbij hebben, en daarmee een completer beeld hebben van de situatie. Natuurlijk hoeft de verspreiding van de gebrekkige informatie niet met opzet gedaan te worden. Een mooi voorbeeld hiervan is die van een organisatie van ongeveer 100 man, waar medewerkers misbruik maakten van de mogelijkheid om onder werktijd naar de dokter te gaan. De ondernemingsraad was al druk bezig om hier een nieuwe regeling voor op te stellen. Deze regeling zou nadeliger zijn voor de werknemers, maar het misbruik doen afnemen. Later werd echter duidelijk dat het probleem werd veroorzaakt door 5 medewerkers die de gegeven ruimte stelselmatig misbruikten. Deze gebrekkige informatie had dus bijna tot gevolg dat men een regeling aan het ontwerpen was voor 100 man, terwijl het probleem bij 5 medewerkers lag.

2.4.4

Meningen zijn oppervlakkig

Naast het feit dat de meningen van mensen vaak slecht ge¨ınformeerd zijn, zijn veel meningen oppervlakkig. Aan opiniepeilingen geen gebrek, maar deze peilingen worden doorgaans afgenomen over onderwerpen waar mensen 16 Fishkin,

2009, p. 4 2009, p. 6 18 https://decorrespondent.nl/797/hoe-onze-oplossingen-problemen-werden/20427110-10ee6e28 17 Fishkin,

8

niet bijster veel of diep over hebben nagedacht: ”there are thousands of polls that show what the public is thinking -usually when it is not thinking very much or paying much attention.”19 Hoewel natuurlijk niet altijd, zijn meningen vaak gebaseerd op sound bites die op tv zijn langsgekomen, half-gelezen artikelen en krantenkoppen, die samen een onjuist of onvolledig beeld kunnen geven van de situatie. Bovendien zijn de meningen vaak niet erg weldoordacht. Omdat ze niet erg diep zitten, kunnen ze ook relatief snel veranderen.20 In dit licht mag het geen wonder heten dat uitspraken van politici grote invloed kunnen hebben op de voorkeuren van het publiek, die uit de dagelijkse opiniepeilingen blijkt.

Wat die peilingen betreft: die zijn zelf ook (deels) misleidend. Naast het feit dat ze vooral oppervlakkige meningen weergeven, geven ze ook al snel meningen weer die die naam niet waard zijn. Fishkin wijst in dit licht op een voorbeeld van George Bishop, die door middel van een enquˆete ontdekte dat mensen ook allerlei meningen hadden over de herroeping van de Public Affairs Act uit 1975 -een act die echter niet bestond en ook nooit heeft bestaan.21 2.4.5

Wederzijds wantrouwen

Daarnaast -zoals David van Reybrouck zo scherp opmerkt- zitten burgers en politici gevangen in een wederzijds wantrouwen. De politicus wantrouwt de burger, die veel schreeuwt, maar weinig verstand van zaken heeft, en andersom wantrouwt de burger de politicus, die toch niet luistert en vooral uit is op eigen gewin. Tussen de burger en de politicus zit voor beiden kanten een dikke laag ’prikkeldraad’, zoals Van Reybrouck het formuleerde.22 Dit wantrouwen van politici werd door Peter Kanne onderzocht. Hieruit bleek dat 87% van de bestuurlijke elite zichzelf beschouwd als ”vernieuwend, vrijheidslievend, en internationaal geori¨enteerd, maar 89% ervan denkt dat het volk eerder traditioneel, nationalistisch en conservatief is ingesteld. Politici gaan er dus massaal van uit dat burgers er andere, in hun ogen minder hooggestemde waarden op na houden dan zijzelf.”23 Een deel van dat wantrouwen kan wellicht verklaard worden door het fenomeen van opiniepeilingen. Als een soort permanente thermometer, meten ze het humeur van het volk. Aangezien de meeste meningen van mensen tamelijk oppervlakkig zijn mag het geen wonder heten dat er regelmatig grote fluctuaties plaatsvinden -iets wat het vertrouwen van politici in burgers geen goed kan doen. Toch oefenen deze dagelijkse peilingen grote druk uit op politici, waardoor ze zelf minder goed in staat zijn vrij te delibereren. Ook fenomenen als partijdiscipline en alvast nadenken over de volgende verkiezingen belemmeren politici vrijelijk te handelen ´en vrijelijk te delibereren. ”Legislatures have been less deliberative than they should be, and mass democracy is less deliberative than it should be”, zo vat Fishkin de situatie bondig samen.24 Ook bij organisaties kan er sprake zijn van wederzijds wantrouwen (de mate waarin verschilt natuurlijk per geval). E´en van de respondenten van een rondetafelgesprek, die veel organisaties van binnen heeft kunnen zien, gaf aan dat hij een dergelijk wantrouwen ook bij veel leidinggevenden bespeurde.

Volgens deze respondent heerste bij veel directeuren en leidinggevenden het vooroordeel dat wanneer medewerkers meer inspraak zouden krijgen, ze vooral naar hun eigen belangen zouden kijken, en niet naar die van de organisatie als geheel. Hij voegde daar aan toe dat dit meestal erg meevalt. Wederzijds wantrouwen komt ook voor tussen bestuurders en ondernemingsraden. Zo vertelde een andere respondent over de relatie tussen ondernemingsraad en bestuurder. De bestuurder was ontevreden over de ondernemingsraad, die in zijn ogen vooral klaagde, vertraagde, en te laat met advies kwam. In zijn ogen was de ondernemingsraad een ’verplicht passeerpunt.’ In de ogen van de ondernemingsraad kregen ze informatie te laat aangeleverd waardoor ze er niet meer op tijd een goed advies over konden geven. Ik heb niet genoeg onderzoek gedaan om te kunnen zeggen hoeveel of hoe vaak dergelijk wederzijds wantrouwen aanwezig is binnen organisaties, maar ik durf wel te stellen dat dit wederzijdse wantrouwen zich niet beperkt tot de politiek.

2.4.6

De gouverneur versus de consument

Een ander bezwaar is het feit dat stemmen erg vrijblijvend is. Kiezers zijn op geen enkele manier verplicht om zich goed te informeren, of met anderen in discussie te gaan over hun beslissing. Ook hoeven ze geen rekening te 19 Fishkin,

2009, p. xi 2009, p. 3 21 Fishkin, 2009, p. 2-3v 22 http://www.uitzendinggemist.nl/afleveringen/1407990 23 Van Reybrouck, Tegen Verkiezingen, p. 11 24 James Fishkin, http://www.theeuropean-magazine.com/783-fishkin-james/784-deliberative-democracy, bezocht op maandag 2 juni, 2014 20 Fishkin,

9

houden met het algemeen belang, en staat het ze vrij voor een persoon of partij te kiezen die standpunten heeft die goed zijn voor hemzelf, maar nadelig zijn voor de andere bevolkingsgroepen. Er is dus geen enkel middel om te voorkomen dat mensen stemmen op basis van (ego¨ıstisch) eigenbelang. Dit wordt ook wel omschreven als de stemmer als consument, versus de stemmer als gouverneur (”gouvernor vs. consumer ”.25 ) Het verschil tussen deze twee stijlen van gedrag is dat je als consument vooral rekening houdt met jezelf en je eigen voorkeuren.

Een meer politieke keuze houdt ook rekening met het algemene belang, en met de gevolgen van jouw keuze voor anderen. In zo’n geval gedraagt een kiezer zich meer als gouverneur, iemand die een gebied moet besturen. Een politieke keuze houdt dus ook rekening met anderen, en niet alleen met jezelf.26 Deze kritiek heeft raakvlakken met het vorige punt, want ook wat dit betreft zijn er weinig incentives voor kiezers om op een politieke wijze te stemmen, dat wil zeggen, rekening houdend met het algemeen belang, waarvoor soms eigen privileges ingeleverd moeten worden.

2.4.7

Aggregatie

In het representatieve model van democratie is er vooral sprake van aggregatie. Dat wil in deze context zeggen, dat de meningen en stemmen van alle mensen worden verzameld op ´e´en punt, zoals tijdens verkiezingen, en vervolgens worden opgeteld. Op basis van deze uitslag wordt bijvoorbeeld bepaald wie er in in de ondernemingsraad komt, of welke partij kan beginnen met de kabinetsformatie. Aggregatie wordt dus ingezet als een middel voor kiezers om hun voorkeuren aan te geven, en het is vervolgens aan de vertegenwoordigers daar mee aan de slag te gaan. Als de stemmers ontvreden zijn over hun vertegenwoordigers, dan kunnen ze dit bij de volgende verkiezingen kenbaar maken door op iemand anders te stemmen.

De kritiek van de deliberatieve democratie is dat dit optellen van voorkeuren wel een zeer beperkte manier is om voorkeuren door te geven. In het verslag van de G1000 Belgi¨e staat bijvoorbeeld de klacht dat democratie ”meer [is] dan de som van opgeteld buikgevoel”, waarmee gesuggereerd wordt dat onze huidige verkiezingen een optelsom zijn van gevoelens en emoties.27 Zo wordt er bijvoorbeeld geen rekening gehouden met hoe de meningen van mensen kunnen veranderen wanneer ze met onbekenden in gesprek zouden gaan over hun standpunt. Ook worden kiezers niet nadrukkelijk gevraagd om na te denken over het algemeen belang tijdens het maken van hun keuze.28 Daarnaast geldt dat mensen vaak niet genoeg ge¨ınformeerd zijn (dit is al aan bod gekomen), terwijl informatie een grote impact kan hebben op de mening van kiezers. Het verschil tussen representatieve en deliberatieve democratie kan dan ook worden opgevat als het optellen van meningen versus het transformeren van meningen.

Volgens sommige critici komt de deliberatieve democratie niet onder het probleem van aggregatie uit. Ook wanneer er goed gedelibereerd is over beslissingen en voorstellen zal er op een gegeven moment toch een beslissing genomen moeten worden, en hoe dit anders moet dan door te stemmen is niet duidelijk. Daar kan tegen gesteld worden dat deliberatieve democratie niet noodzakelijk hoeft worden opgevat als een radicale nieuwe vorm van democratie: sommige theoretici beschouwen haar als een noodzakelijke aanvulling op ons huidige model. Wanneer we deliberatieve democratie zo begrijpen, is het niet pers´e erg dat er uiteindelijk gebruik moet worden gemaakt van aggregatie.

Volgens Fishkin is de tegenstelling tussen aggregatie en deliberatie zelfs een schijntegenstelling, en is er helemaal geen sprake van een probleem. Hij wijst erop dat deliberatie een voorwaarde is voor het vormen van een mening. Aggregatie, waarbij er gekeken wordt naar de meerderheid is een onderdeel van het nemen van beslissingen, waarbij de uitkomst resulteert in een bepaalde uitkomst.29 In die zin kan dus gesteld worden dat er eigenlijk over twee verschillende aspecten van besluitvorming wordt gesproken wanneer we hebben over deliberatie versus aggregatie. Deliberatie gaat vooraf aan de besluitvorming, en aggregatie is het middel waarmee het besluit wordt genomen. Naar mijn mening wijken de meeste deliberatief-democraten niet heel erg af van het representatieve model, maar leggen ze simpelweg de nadruk op een aspect (deliberatie) wat in onze huidige democratie niet (meer?) goed genoeg is georganiseerd. Ze brengen het representatieve model als het ware weer in balans. Daarbij moet wel gesteld worden dat er ook deliberatief-democraten zijn die pleiten voor loting, als aanvulling of als vervanging van verkiezingen. Daarvan kan minder goed gesteld worden dat ze onze democratie weer ’in balans’ brengt, omdat dit een geheel ander model is.

25 Zie

Hindriks, Vitale Democratie, p. 137 Models of Democracy, p. 235 27 G1000 Eindrapport, p. 13 28 Kies, 2010, p.27 29 Fishkin, 2009, p. 86 - 87 26 Held,

10

2.5

Wat is het doel van deliberatieve democratie?

In deze paragraaf ga ik in op de vraag wat het doel is van de deliberatieve democratie. Held wijst erop dat er grofweg twee antwoorden zijn op deze vraag. In de ene stroming wordt politieke participatie beschouwd als ”a fundamental mode of self-realisation.”30 In deze stroming is participatie een manier om jezelf te verwezenlijken.

Daarmee is het een doel op zichzelf, omdat het in zich zelf waardevol is: ”political engagement is prized because it fosters a sense of political efficacy, generates a concern with collective problems and nurtures the formation of a knowledgeable citizenry capable of pursuing the common good. Democracy here is the unfolding of civic virtue and the democratic polity is the means to self-fulfillment.”31 Democratische processen zijn dus volgens deze stromingen intrinsiek waardevol, omdat ze een middel zijn voor zelf-realisatie.

De andere stroming vindt democratische participatie ook waardevol, maar vanuit heel andere motieven. Hier is participatie geen doel maar een middel om burgers (of medewerkers) te beschermen tegen slecht beleid, en om ze tegen elkaar te beschermen: ”Democracy is a means, not an end; it serves to protect the liberty of citizens and to maintain the minimum public goods (the rule of law, electoral politics, a social safety net, security) necessary for citizens to go about their self-chosen ends and objectives.”32 Democratie kan in deze opvatting worden beschouwd als een instrument. Dit ’instrument’ biedt bescherming tegen tirannie, en binnen organisaties tegen slechte leidinggevenden en slecht beleid. Bescherming hiertegen zorgt ervoor dat zowel burgers als medewerkers hun gang kunnen gaan, en in vrijheid hun doelen kunnen nastreven.

2.6

Hoe vernieuwend is deliberatieve democratie?

De vraag rijst op in hoeverre we deliberatieve democratie echt een innovatieve democratietheorie kunnen noemen.

Naar mijn mening is de theorie qua inhoud niet baanbrekend: je zult geen enkele democraat horen zeggen dat deliberatie onbelangrijk is voor een goed functionerende democratie. Natuurlijk moeten beslissingen weloverwogen genomen worden: daar hebben we het parlement voor, die daar onderling over in discussie treedt. Natuurlijk moeten de verkozenen een representatie zijn van hun achterban. Daarom willen we ook dat elk onderdeel van een organisatie minstens ´e´en afgevaardigde heeft die zetel neemt in de ondernemingsraad. Daar zijn we het allemaal wel over eens. Je kunt zelfs vaststellen dat veel belangrijke punten al ge¨ınstutionaliseerd zijn in onze samenleving. En dat is waar de schoen begint te wringen, want het zijn nu net precies die instituten (zowel parlement als ondernemingsraden) die (vaak) niet meer naar behoren werken. Zoals al eerder werd opgemerkt kampen deze instituten met steeds meer problemen, problemen die door de deliberatieve democratie worden aangekaart. Inhoudelijk beschouw ik deze stroming dan ook meer als een tegenreactie die de huidige situatie probeert ’recht te trekken.’ In die zin vraag ik me dus ook af hoe groot de tegenstelling is tussen representatieve democratie en deliberatieve democratie.

Inhoudelijk mag de deliberatieve democratie dan wel niet baanbrekend zijn, de praktische alternatieven die ze voorstelt zijn dat wel degelijk. Het zijn de praktische middelen die deliberatief-democraten ontwikkelen waarbij de theorie echt interessant en spannend begint te worden. Het meest ’extreme’ voorbeeld hiervan is waarschijnlijk het voorstel van loting door David van Reybrouck in zijn boek Tegen verkiezingen. In dit stuk pleit hij voor staatsorganen die ge¨ınspireerd zijn op de staatsorganen van het oude Athene, waarbij deelnemers worden geselecteerd door middel van loting. In het laatste hoofdstuk kom ik terug op het principe van loting, maar dan in de context voor organisaties. Van Reybrouck doet in zijn boek suggesties voor een heel nieuwe staatsvorm, en ge¨ınteresseerden die daar meer over willen weten verwijs ik graag naar het zeer leesbare pamflet van Van Reybrouck. Waar ik in mijn volgende hoofstuk wel over zal schrijven zijn de zogeheten deliberatieve peilingen, ook wel burgerfora genoemd.

Op een geheel nieuwe wijze brengen deze peilingen, met behulp van moderne technologie de principes van de deliberatieve democratie in de praktijk.

2.7

Conclusie

De deliberatieve democratie stelt dus deliberatie centraal: het uitwisselen van redenen. Dit is een co¨operatief en sociaal proces, wat zowel offline als online kan plaatsvinden. Er wordt soms wel, soms niet naar consensus gestreefd.

De theorie kan gezien worden als een reactie op het huidige, representatieve model waarbij vertegenwoordigers 30 Held,

Models of democracy, p. 231, eigen cursivisering Models of democracy, p. 231, eigen cursivisering 32 Held, Models of democracy, p. 231, eigen cursivisering 31 Held,

11

worden gekozen door een achterban. Ze heeft een aantal kritieken op dit model. Ten eerste weten kiezers vaak niet genoeg af van belangrijke maatschappelijke problemen, maar moeten ze wel de mensen aanstellen die die problemen op moeten lossen. Ze zijn dus niet ge¨ınformeerd genoeg om daar een goed oordeel over te kunnen vellen. Dit gebrek aan kennis kan een gevolg zijn van rationele desinteresse: het geloof dat men toch geen invloed uit kan oefenen, waardoor het ook geen zin heeft om energie en tijd te steken in ’grote’ problemen. Dit is echter gevaarlijk, omdat een onge¨ınformeerd publiek minder goed in staat is om goede beslissingen te nemen. Daarnaast zijn meningen van mensen vaak oppervlakkig, deels omdat we weinig verstand van zaken hebben, deels omdat ze er vaak niet over gedelibereerd hebben. Ook is er sprake van wederzijds wantrouwen tussen politici en burgers, maar ook tussen bestuurder en medewerkers, en tussen bestuurder en ondernemingsraad. Er kan op basis van dit onderzoek alleen geconstateerd worden dat dit wederzijds wantrouwen ook in organisaties aanwezig is. De mate waarin is niet onderzocht. Daarnaast nodigt het representatieve model burgers nauwelijks uit zich als gouverneur te gedragen, iemand met oog voor het algemeen belang. De kiezer kan zich eenvoudig als ego¨ıstische consument opstellen. Tot slot is de kritiek dat aggregatie -het optellen van voorkeuren (stemmen)- een mager middel is om democratie te organiseren. Fishkin gaat hier tegenin door te stellen dat deliberatie v´o´or de aggregatie plaats moet vinden, en er dus sprake is van een schijntegenstelling. Over de vraag wat het doel van de deliberatieve democratie is, zijn grofweg twee antwoorden te geven: het is waardevol in zichzelf (intrinsiek) of waardevol als middel (instrument). De ene stroming beschouwd het als een middel om tot zelfverwezenlijking te komen, de ander als een middel om te beschermen tegen slechte wetgeving en tirannie. Deliberatieve democratie is tot slot zowel wel, als niet vernieuwend. Inhoudelijk is ze niet baanbrekend, iedereen vindt het belangrijk dat meningen weloverwogen zijn. In haar praktische toepassing is het echter wel vernieuwend. Sommige deliberatief-democraten pleiten voor loting, en ook de deliberatieve experimenten die worden gehouden zijn zeer vernieuwend.

12

3

Hoe kan deliberatie worden vormgegeven?

In het vorige hoofdstuk is gekeken naar wat de deliberatieve democratie inhoudt, en welke kritiek ze heeft op het representatieve model. De vraag die hier uit volgt is hoe het dan w´el kan: hoe kan deliberatie worden vormgegeven? Als eerste zal ik in gaan op de deliberatieve fora. Een deliberatief forum kent vele vormen en namen, en ik gebruik de term dan ook als parapluterm om naar al deze verschillende methoden te verwijzen. Ik ga ook in op een aantal onderlinge verschillen en overeenkomsten van deze fora. Deliberatie via digitale middelen zal ook kort aan bod komen. Daarna ga ik in op de vraag welke vraagstukken geschikt zijn om aan een forum voor te leggen, en welke rol experts spelen bij een deliberatief forum. Daarna ga ik uitgebreid in op de verschillende eisen die bestaan voor deliberatie, die bepalen of iets wel of niet deliberatief is.

3.1

Het deliberatieve forum

In dit stuk ga ik in op de manieren waarop deliberatie kan worden vormgegeven. Ik ga eerst in op de terminologie die ik gebruik om dergelijke initatieven te omschrijven. Vervolgens leg ik aan de hand van de G1000 uit wat de overeenkomsten en verschillen zijn tussen deliberatieve fora. Zo ontstaat een beeld hoe deliberatie in de praktijk kan worden vormgegeven.

3.1.1

Terminologie

E´en van de lastige dingen aan de deliberatieve democratie is dat ze nog niet echt uitgekristalliseerd is: er worden op allerlei verschillende plekken allerlei experimenten gedaan, die vaak veel op elkaar lijken, maar soms ook op kleine relatief kleine doch fundamentele wijze van elkaar verschillen33 Daarnaast zijn er verschillende modellen waarmee de deliberatieve democratie kan worden vormgegeven: de burgerjury, de 21st Century Town Meeting, de deliberatieve peiling, de consensusconferentie, het mini-publiek, en ga zo maar door. Om de situatie nog wat ingewikkelder te maken, worden deze modellen ingezet, maar vaak ook weer met aanpassingen. De gemeente Groningen heeft zich bijvoorbeeld gebaseerd op de methodologie van de deliberatieve peiling, maar is daar vervolgens wel op een aantal punten van afgeweken. Toch wordt het wel omschreven als een deliberatieve peiling.34 Dit maakt het niet altijd even eenvoudig om naar dergelijke iniatieven te verwijzen, want hoe moet je het noemen? Om dit probleem deels op te lossen maak ik gebruik van de term deliberatief forum. Deze term zal ik als parapluterm inzetten om te verwijzen naar de vele initiatieven die er op dit gebied te vinden zijn.

3.1.2

De G1000

Het idee voor de G1000 ontstond bij David van Reybrouck. Hij zag het gestuntel van de Belgische politici met lede ogen aan (het lukte al maanden niet om een regering te vormen), en riep mede naar aanleiding daarvan op tot een ’burgertop’: onze politici komen er niet uit, dus wat zou er gebeuren als we gewone burgers nu eens met elkaar om tafel laten zitten? Zouden die het beter doen? Hij deed via een opiniestuk in een nationale krant een oproep voor deze burgertop, en wist daarmee verrassend snel een veelzijdig team van organisatoren bijeen te brengen.

De G1000 kwam aan haar naam omdat werd besloten 1000 burgers uit te nodigen. De G is een verwijzing naar andere ’tops’, zoals de G20 en de G7. Allereerst werd er gebruik gemaakt van willekeurige selectie. Zo had elke Belg in principe evenveel kans om gevraagd te kunnen worden voor de G1000. Wel was het belangrijk dat de groep een bepaalde afspiegeling vormde van de samenleving: er werd dus wel geselecteerd op kenmerken als geslacht, leeftijd, woonplaats, etc. Ook werden 10% van de beschikbare stoelen gereserveerd voor ’moeilijke’ groepen, zoals immigranten en daklozen, doorgaans groepen die weinig politiek actief zijn. Van tevoren werd via internet bepaald waar men het over wilde hebben. Alle reacties werden verzameld, en uiteindelijk kwam men tot een aantal thema’s waar de deelnemers die dag over zouden delibereren. Men werd door experts (in dit geval hoogleraren) voorzien van informatie over het onderwerp, opdat men ge¨ınformeerd aan het gesprek kon deelnemen. Op de dag zelf gingen de mensen uiteen in groepjes, waarbij het gesprek werd begeleid door een neutrale moderator. Op de bijeenkomst was er ook mogelijkheid om snel informatie in te winnen bij de aanwezige 33 Voor een uitgebreid overzicht verwijs ik door naar www.participedia.net, een website die probeert allerlei democratische vernieuwingen over de hele wereld in kaart te brengen.

34 http://gemeente.groningen.nl/beleid/armoedebeleid Dat op sommmige punten werd afgeweken van het concept van de deliberatieve peiling werd verteld door de organisator ervan, Klaas Kloosterman

13

experts, zodat de deliberatie niet stil hoefde te vallen vanwege een gebrek aan juiste informatie. Het was aan de deelnemers om aanbevelingen te formuleren over de thema’s waar ze over spraken (herverdeling van de welvaart, immigratie en de sociale zekerheid). Uiteindelijk mocht men stemmen op de maatregelen waar ze het meest achter stonden. Ook werd er opgeroepen tot deelname aan een werkgroep waarin ´e´en van de thema’s verder werd uitgewerkt. Dit resulteerde uiteindelijk in een groep van 32 deelnemers die in de maanden na de ’burgertop’ een aantal aanbevelingen op het gebied van werkgelegenheid verder gingen uitwerken.

Deze G1000 is een goed voorbeeld van een deliberatief forum, en de methode heeft ook navolging gevonden in Nederland. Echter, wanneer we kijken naar de navolging die de G1000 in Belgi¨e heeft gekregen, dan zien we ook meteen een aantal verschillen. Dit is ook te zien wanneer we kijken naar andere deliberatieve initiatieven. Ik zal nu een aantal hiervan langslopen.

3.1.3

Consensus

Al eerder kwam aan bod dat er binnen theoretici geen overeenstemming is of deelnemers nu naar overeenstemming moeten streven of niet. Fishkin, uitgesproken tegenstander van het streven naar consensus, past het dan ook niet toe in zijn deliberatieve peilingen. Dit zijn evenmenten die qua opzet lijken op de G1000, maar niet streven naar consensus. Hij vreest namelijk voor sociale druk die uitkomst kan be¨ınvloeden (vandaar ook de term ’deliberatieve peiling ’). Bij de G1000 werd wel gestreefd naar enige mate van consensus, omdat het de bedoeling was dat tafels met concrete aanbevelingen kwamen. Ook in de werkgroep die voortkwam uit de G1000 streefde men naar consensus. Sommige deliberatieve fora streven dus naar consensus, anderen niet. Kies stelt echter, zich daarbij baserend op Young, dat het streven van de deelnemers naar consensus wel belangrijk is. Ze moeten immers geloven dat het mogelijk is een zekere mate van overeenstemming te bereiken, omdat deelnemers anders niet gemotiveerd zijn naar elkaar te luisteren.35 3.1.4

Informatie

Daarnaast verschilt het hoe men de informatie aan deelnemers voorlegd. Dit wordt vaak op papier gedaan, maar kan bijvoorbeeld ook met film gedaan worden. Het medium film werd bijvoorbeeld gebruikt voor de deliberatieve peilingen in Groningen.36 Het leveren van toegankelijke informatie is w´el een essentieel onderdeel van deliberatieve fora: het is essentieel dat mensen ge¨ınformeerd zijn over het onderwerp om het gesprek deliberatief te kunnen noemen. Ook verschilt wanneer deelnemers de informatie krijgen. In sommige gevallen krijgt men een informatiepakket thuis gestuurd om van tevoren door te nemen, soms is het juist de bedoeling dat niemand zich inleest.

Dit laatste zorgt ervoor dat iedereen blanco begint. Deze methode wordt gehanteerd door het Jefferson Center, een Amerikaanse organisatie die zich specialiseert in het organiseren van burgerjury’s.37 Bij het organiseren van burgerjury’s vraagt men de deelnemers altijd een open, lerende houding aan te nemen. Dit is eenvoudiger te vragen wanneer iedereen ongeveer evenveel van het onderwerp af weet. Overigens komen bij deze methode komen deelnemers over een langere periode bijeen, en is er dus ook meer tijd om je in te lezen.

3.1.5

Het aantal deelnemers

Het aantal deelnemers kan per forum verschillen, en hangt sterk af van de methode die wordt gebruikt. Het Handboek Burgerforum stelt bijvoorbeeld dat het aantal deelnemers ongeveer tussen de 30 en de 150 kan zitten.

In dit stuk wordt verwezen naar het burgerforum, wat gebaseerd is op de methode van de burgerjury. Bij deze methode komt een groep burgers in een periode van enkele maanden bijeen om te delibereren, en uiteindelijk een advies uit te brengen. Maar een burgerjury kan ook enkele dagen duren. Hoe dan ook, de G1000 wist 1000 man uit te nodigen (hoewel -zoals gebruikelijk is bij een dergelijk evenement- er zo’n 30% uitviel). De opzet van het traject was hier dan ook anders: deze duizend burgers hoefden ’maar’ ´e´en dag bijeengebracht te worden, niet meerdere weekenden. Dat een G1000 qua schaal nog groter kan is bewezen door de non-profit organisatie America Speaks. Haar zogeheten 21st Century Township Meeting kan georganiseerd worden met een slordige 5000 man.

Deliberatieve fora kunnen dus in aantal deelnemers vari¨eeren, afhankelijk van de gebruikte methode.

35 Kies,

2010, p. 50, daarbij Young citerend: Young, 2000, p. 24 interview met Klaas Kloosterman 37 Bron: emailconversatie met Larry Pennings, Associate Director van het Jefferson Center.

36 Bron:

14

3.1.6

Vergoedingen

Ook qua vergoedingen zijn er verschillen. Zo krijgen de deelnemers van deliberatieve peilingen georganiseerd door James Fishkin altijd een vergoeding van$150,-. Ook in de Burgerforum Handleiding staat dat de deelnememde burgers een vergoeding ergens tussen de e50,- en e100,- krijgen. Toch hoeft dit niet altijd te gebeuren: bij de Belgische G1000 kregen deelnemers alleen een reiskostenvergoeding voor de trein.

3.1.7

Impact

De impact van deliberatieve fora verschilt sterk. Zo had het burgerforum in Flevoland een beperkte invloed: veel statenleden zagen de conclusies van het forum vooral als een bevestiging van dat wat ze al dachten.38 Hierbij moet wel worden opgemerkt dat de aanbevelingen en standpunten weinig afweken van die van de statenleden, en in dat opzicht de impact ook niet erg groot k´on zijn. Men gaf wel aan de input van de burgers erg waardevol te vinden.39 Er zijn echter ook andere deliberatieve fora gehouden die wel invloed wisten uit te oefenen op het beleid. De evenementen van America Speaks wisten doorgaans echter zoveel media aandacht te genereren, dat ze er regelmatig in slaagden het beleid te be¨ınvloeden. De impact van een forum is doorgaans groter wanneer beleidsmakers er vanaf het begin bij worden betrokken. Een voorbeeld hiervan is het crowdsourcen van de IJslandse grondwet. Hoewel het initiatief een redelijk groot draagvlak was, had het parlement toch moeite met het aannemen van deze nieuwe wet.40 Het spreekt voor zich dat de impact van een forum groter zal zijn wanneer besturen (denk bijvoorbeeld aan gemeenteraden, of bestuurders) positief staan tegenover het forum, of het zelfs initi¨eren.41 In Nederland is een platform voor de G1000 opgericht, die onderzoekers en gemeenten bijelkaar wil brengen om in een tiental gemeenten een G1000 te organiseren. De bedoeling van het platform is ook om te onderzoek hoe deze vorm van inspraak duurzaam kan worden ge¨ımplementeerd.

3.1.8

Groepen en moderators

Een ander kenmerk van deliberatieve fora is het feit dat deelnemers in kleine, overzichtelijke groepen worden opgedeeld (de precieze grootte verschilt per methode).42 Deze groepen worden vervolgens begeleid door een neutrale moderator, die de kwaliteit van de deliberatie in de gaten houdt. Deze moderator zorgt er bijvoorbeeld voor dat iedereen z’n zegje kan doen, en de conversatie niet gedomineerd wordt door bepaalde deelnemers.

3.1.9

Willekeurige selectie

De organisatie van de G1000 Belgi¨e heeft haar deelnemers willekeurig geselecteerd, hoewel er wel rekening werd gehouden met een aantal demografische kenmerken. Wanneer iemand niet wilde deelnemen aan de G1000 werd gewoon gezocht naar iemand met vergelijkbare kenmerken om te vragen of hij/zij misschien wel interesse had.

Dit is ook gebruikelijk bij de deliberatieve peilingen van James Fishkin. Opvallend is echter dat niet voor alle deliberatieve fora gebruik wordt gemaakt van willekeurige selectie. De G1000 Uden selecteert bijvoorbeeld niet, maar laat burgers zichzelf aanmelden. Het gevaar bij een dergelijke opzet is dat de ’usual suspects’ aanwezig zijn, wat een vertekend beeld kan geven. Benoˆıt Derenne zegt hierover: De burgers hebben me nog nooit teleurgesteld. Niet nu, en niet in de projecten voordien. Maar het is cruciaal dat je methodiek goed zit. Participatie kan alleen maar werken als je tot een diverse mix van mensen komt, die daar niet expliciet voor gekozen hebben. Dat is wat nog te weinig gebeurt, ook bij referenda. Het zijn toch steeds de gemotiveerden, de hogeropgeleiden, de politiek ge¨engageerden die er meer op afkomen dan anderen. En dan klopt je resultaat gewoon niet. Maar die methode juist krijgen is erg moeilijk, en hangt ook af van het concrete project. En vandaar ook dat de G1000 zo belangrijk was, net als experiment om te zien of de methode werkte.43 38 Edwards,

Jury’s achter Lely’s Meesterwerk, p. 22

39 Idem.

40 https://www.youtube.com/watch?v=bmsXNTNCCbc 41 Interessant voorbeeld is in dit licht Uden, waar in oktober 2014 een deliberatief forum zal worden georganiseerd onder de naam G1000 Uden. Dit is een initiatief van de lokale gemeenteraad. Zie voor meer informatie: https://g1000uden.nl Op moment van schrijven heeft het evenement nog niet plaatsgevonden.

42 Zie voor meer informatie Participatieve Methoden - Een gids voor gebruikers.

43 G1000 Eindrapport, Belgi¨ e, 96

15

Een deliberatief forum zou dus eigenlijk altijd gebruik moeten maken van willekeurige selectie, hoewel dit in de praktijk niet altijd gebeurt. Ik kom later nog terug op waarom willekeurige selectie belangrijk is voor een deliberatief forum.

3.1.10

Digitale deliberatie

Dat er op internet veel gediscussieerd wordt, is wel bekend. Er zijn talloze nieuwsgroepen, blogs, websites waar men reacties achter kan laten, fora, etc. Kortom: aan discussie geen gebrek. Het niveau hiervan is echter vaak bijzonder laag. ’In het wild’ lijkt deliberatie zoals in deliberatieve fora nauwelijks plaats te vinden.

Toch is dit wel degelijk mogelijk. Zo heeft Synthetron software ontworpen die grootschalige online deliberatie faciliteerd, via een soort mega-chats. Om de deliberatie behapbaar te houden, worden de deelnemers in groepjes verdeeld, en begeleid door een moderator. Daarbij kunnen ze aangeven wat ze ergens van vinden, of waar ze zich zorgen over maken (afhankelijk van het onderwerp). Daarbij wordt van de andere deelnemers gevraagd om hierop te reageren. Dit kan inhoudelijk, maar je kunt als deelnemer ook aangeven in hoeverre je het met een bepaalde uitspraak eens bent.44 Voordeel van deze opzet is dat het interactief is: doordat je meteen de reacties van anderen ziet, voelt dit waarschijnlijk het meest aan als een ’echt’ gesprek. Een Amerikaanse tegenhanger van deze software is PICOLA (”Public Informed Citizen Online Assembly”). De opzet is vergelijkbaar, hoewel bij PICOLA de nadruk iets meer lijkt te liggen op het informeren van de deelnemers, afgaande op de schermen die op de site te vinden zijn.45 Ook bestaat bijvoorbeeld de open-source applicatie Loomio, waarmee je online beslissingen kunt maken die vooraf worden gegaan door een discussie.

Veel deliberatieve experimenten (zoals de 21st Century Township Meeting en de G1000) zijn bovendien in hun uitvoering afhankelijk van digitale middelen. Zo worden bijvoorbeeld de idee¨en, bezwaren en andere overwegingen van de tafels verzameld, en bijvoorbeeld via een tablet naar een centrale tafel gestuurd. Hier komt alles terecht, en de medewerkers van de centrale tafel verzamelen alles, proberen deze zo goed mogelijk samen te vatten.

Vervolgens kan dit weer op een groot scherm geprojecteerd worden, zodat men tijdens de deliberatie kan zien wat er bij andere tafels wordt besproken -wat natuurlijk weer meegenomen kan worden in de eigen deliberatie. Ook kan bijvoorbeeld gestemd worden, waarmee wordt bepaald over welke punten in de volgende ronde gedelibereerd moet worden.

3.1.11

Conclusie

De deliberatieve democratie maakt momenteel een stormachtige ontwikkeling door, en dit zorgt ervoor dat er veel onderlinge verschillen zijn die het soms lastig maken om haar te omschrijven. Ik gebruik de term ’deliberatief forum’ als parapluterm om te verwijzen naar deliberatieve initatieven. Grofweg kan worden gezegd dat bij een deliberatief forum een willekeurig gekozen groep mensen bij elkaar komt om te delibereren over een vraagstuk.

Deze deliberatie geschiedt in kleine groepjes en wordt begeleid door een neutrale moderator. De uitwerking van deliberatieve fora verschilt sterk, en hangt af van zowel de gekozen methode, als de eigen idee¨en van de organisatie. Zo worden deelnemers dooraans van tevoren ge¨ınformeerd over het onderwerp van gesprek, zodat ze een ge¨ınformeerd gesprek met elkaar kunnen voeren. Dit kan via schrift gedaan worden, maar ook via film.

Soms vindt de informatievoorziening later plaats, om er voor te zorgen dat alle deelnemers blance aan het proces beginnen. In sommige gevallen wordt gestreefd naar consensus (bijvoorbeeld in de vorm van adviezen of beslissingen), maar dit is niet altijd het geval. Bij een deliberatieve peiling wordt er bijvoorbeeld alleen gevraagd naar de mening van de deelnemers. Ook het aantal deelnemers aan een deliberatief forum kan varie¨eren: in sommige gevallen zijn er 30 deelnemers, soms 5000. Het aantal deelnemers is vooral afhankelijk van de gebruikte methode. Veel deliberatieve fora maken gebruik van vergoedingen voor de deelnemers, vaak ter hoogte van zo’n e50,- tot e100,- De impact van fora verschilt ook aanzienlijk: sommige initiatieven slagen er in om invloed uit te oefenen op het (lokale) beleid, andere initiatieven worden slechts ter kennisgeving aangenomen. In Nederland is men aan het experimenteren om het concept van de G1000 te implementeren bij gemeenten, en deze te verbinden aan de lokale besluitvormingsorganen zodat de impact hoger wordt. Bij deliberatieve fora worden deelnemers in groepen verdeeld. Deze groepjes gaan samen met elkaar in gesprek onder begeleiding van een neutrale moderator.

De grootte van de groep verschilt per methode. Per experiment lijkt het te verschillen of de organisatie deelnemers willekeurig selecteert, of mensen zichzelf laat aanmelden. Het eerste heeft de voorkeur, omdat dit betere resultaten 44 Voor

meer informatie, zie www.synthetron.com

45 http://caae.phil.cmu.edu/picola/current.html

16

oplevert. Het is ook mogelijk om via digitale weg te delibereren. Er zijn verschillende middelen en applicaties om digitale deliberatie te faciliteren. Ook kan technologie een belangrijke faciliterende rol spelen in sommige deliberatieve fora spelen, zoals bij de G1000.

3.2

Welke vragen?

Nu grofweg duidelijk is geworden hoe een deliberatief forum er uit kan zien, is het tijd om na te gaan welk type vragen het beste kunnen worden voorgelegd aan een dergelijk forum. Dat zal ik in deze paragraaf doen, waarbij ik eerst kijk naar welke vraagstukken geschikt zijn om voor te leggen, en vervolgens naar wat voor type vragen het meest bruikbaar zijn voor een deliberatief forum.

Welke thema’s? Volgens het Handboek Bugerforum zijn fora geschikt voor allerlei verschillende onderwerpen, ”waaronder economische, sociale, politieke- milieu- en ruimtelijke ordeningsproblemen.”46 John Dryzek is zelfs nog iets stelliger: ”I actually think there are no issues which are off-limits for deliberation.”47 Ook thema’s die technisch erg ingewikkeld zijn, kunnen aan leken worden voorgelegd. Het blijkt dat mensen ook complexe vraagstukken kunnen begrijpen, mits ze daar de tijd voor krijgen.48 Of iets geschikt is om te behandelen in een forum hangt niet zozeer af van het thema, maar wordt vooral be¨ınvloed door andere factoren: ”[h]et grootste potentieel ligt daar waar een aantal alternatieven tegen elkaar moeten worden afgewogen, wanneer scenarios op wenselijkheid moeten worden beoordeeld of wanneer beslist moet worden over conflicterende belangen.”49 Concrete vraagstukken lenen zich dus het beste voor een forum. Dit maakt het namelijk makkelijker om een goede vraagstelling te formuleren. Ook is het dan ook duidelijker voor de organisatoren welke informatie nodig is, en dus ook welke deskundigen uitgenodigd kunnen worden.50 Toch is het ook mogelijk om brede en abstracte onderwerpen voor te leggen. Daarbij is het erg belangrijk dat dit thema steeds concreter gemaakt wordt. Goede begeleiding van de moderator is daarbij cruciaal. Dit bespreek ik in de volgende paragraaf. De conclusie is dus, dat elk thema in principe behandeld kan worden waarbij geldt: hoe concreter hoe beter. Daarbij zijn vraagstukken waarbij een waardeoordeel moet uitspreken over verschillende alternatieven ook erg geschikt om voor te leggen.

Welk type vragen? Het is duidelijk geworden dat elk thema in principe behandeld kan worden door een deliberatief forum. Maar wat voor type vragen zijn geschikt om te gebruiken? Allereerst is het van belang dat de vraagstelling duidelijk is. Een onduidelijke vraagstelling zorgt er namelijk voor dat het voor de deelnemers niet precies duidelijk waar de deliberatie over moet gaan. Door dit gebrek aan richting zal het gesprek dan ook alle kanten op gaan. Ook zorgt het ervoor dat de deliberatie oppervlakkiger zal worden, en daarmee minder vruchtbaar.

Eventuele adviezen die worden gegeven, zijn zullen dan ook minder bruikbaar zijn. In het geval van een peiling is het de vraag of we de mening van deze deelnemers meer gewicht kunnen toekennen dan voorafgaand aan het evenement: de deliberatie is immers oppervlakkig geweest. Kortom: ”Het is ... van groot belang dat het de deelnemers klip en klaar is waarover en met welk doel zij met elkaar in discussie gaan. Kortom: de vraagstelling is maatgevend voor de effectiviteit van de deliberatie.51 Daarbij moet het de deelnemers ook duidelijk zijn wat wel, en wat vooral niet van ze gevraagd wordt. Met name in een setting binnen een organisatie, waar sommige beslissingen gewoon al genomen zijn, moet dit voor alle deelnemers duidelijk zijn om frustratie en teleurstelling te voorkomen.

In het rapport Jury’s achter Lely’s meesterwerk, een evaluatie van de burgerjury’s (fora) die rond 2005 in Flevoland georganiseerd werden, worden de richtlijnen voor een goede vraagstelling nog concreter gemaakt: Burgerjurys functioneren het beste bij een geconcentreerde vraagstelling, een puzzel, met de volgende kenmerken: • het gaat om een redelijk afgebakend concreet probleem; • het probleem heeft tegelijkertijd een behoorlijke complexiteit (de burgerjury moet zijn tanden erin kunnen zetten); 46 De

burger aan zet - Handboek Burgerforum, p. 7 : //www.youtube.com/watch?v = eN P v7yjOvdc, rond 16:37 48 Idem.

49 De burger aan zet - Handboek Burgerforum, p. 7 50 De burger aan zet - Handboek Burgerforum, p. 7 51 M. Leyenaar, Burgerforum, theorie en praktijk, p. 14 47 https

17

• er moet voldoende verschil van mening over bestaan in de relevante samenleving om een pittige discussie mogelijk te maken; • de geformuleerde vraagstelling is open. De politieke opdrachtgever mag wel randvoorwaarden stellen aan een oplossing, maar die moeten vooraf helder worden gecommuniceerd.

Redelijk concrete problemen, maar met een zekere complexiteit (puzzels), zijn voor deliberatieve fora dus het meest geschikt.52 En hoe zat het met de abstracte thema’s? Deze kunnen op verschillende manieren behandeld worden. Leyenaar geeft een voorbeeld: ”Minder concreet, maar wel duidelijk afgebakende vragen zoals: Welke maatregelen zouden moeten worden genomen om ... , zijn (...) wel door een burgerforum te behandelen, vooral als de beschikbare informatie en de deskundigen echt ter zake kundig zijn.”53 Daarbij is het wel zaak dat er stapje voor stapje van het algemene naar het concrete gewerkt wordt, bijvoorbeeld in verschillende gespreksrondes. Goede begeleiding van de moderators is hierbij erg belangrijk.

Deze richtlijnen zijn vooral van toepassing op burgerjury’s. Volgens Participatieve Methoden lenen sommige deliberatieve methoden zich beter voor bepaalde vragen dan anderen. Voor een uitgebreider overzicht hiervoor verwijs ik dan ook door naar deze gids.

Neutrale vragen Ondanks deze handvaten zal het waarschijnlijk lastig blijven om goede vragen te stellen. Een vraag draagt immers vaak een aantal vooronderstellingen in zich, die de uitkomst van de deliberatie een bepaalde kant op kunnen sturen. In de gids Participatieve Methoden wordt dit ge¨ıllustreerd aan de hand van een voorbeeld: Een nationale overheid kan oorspronkelijk de vraag stellen hoe ze kan beletten dat immigranten het land blijven binnenkomtem. Die vraag zelf, zoals ze geformuleerd is, vooronderstelt al dat de vluchtelingenstromen niet gewenst zijn en gaat louter op zoek naar manieren om ze tot staan te brengen. De vraag kan ook anders gesteld worden, bijvoorbeeld ’Hoe kunnen migratiestromen in de grotere regio het beste beheerd worden, teneinde de complementariteit te maximaliseren en de mobiliteit te bevorderen?’ Aan deze vraagstelling liggen andere vooronderstellingen ten grondslag: dat mobiliteit van personen ook voordelen kan hebben en ondersteund en beheerd dient te worden.

Het verschil in vertrekpunt zorgt ervoor dat radicaal verschillende antwoorden zullen verkregen worden, met heel uiteenlopgende gevolgen, zeker op de langere termijn. Garanderen dat een kwestie op de zinvolste manier gesteld wordt verondersteld ruimte cre¨eren voor zo veel mogelijk stemmen.54 Een goede vraag voldoet dus niet alleen aan de eisen zoals omschreven in de vorige paragrafen, maar is ook zo neutraal mogelijk. Dat wil zeggen dat ze ruimte overlaat voor zoveel mogelijk stemmen.55 Conclusie Het is belangrijk dat de gestelde vragen duidelijk zijn, en op een begrijpelijke manier worden geformuleerd. De thema’s die door middel van deliberatieve fora aan burgers kunnen worden voorgelegd zijn onbeperkt.

Ook moeilijke en ingewikkelde vraagstukken kunnen behandeld worden, al zullen deelnemers dan meer tijd nodig hebben om zich de stof eigen te maken. Vraagstukken waarbij er gekozen moet worden tussen verschillende opties zijn het meest geschikt. Ook is het belangrijk dat het een vraag is waar deelnemers mee moeten puzzelen. Tot slot is het van belang om neutrale vragen te stellen: vragen die ruimte laten voor het grootst aantal meningen en oplossingen.

3.3

De rol van experts

De rol van experts in een deliberatieve peiling is een andere dan in onze huidge vormen van democratie. ”Laat de experts het maar oplossen” is geen ongewone uitspraak. Hoewel de jaren ’60 de status van autoriteiten voor een deel hebben uitgehold, heeft de wetenschap nog steeds een hoge status. Ook niet geheel ongewoon is het standpunt dat sommige vraagstukken te ingewikkeld zijn om door ’gewone’ burgers te begrepen te worden. Die kunnen zich er dan ook maar beter niet mee bemoeien. Toch zijn het tijdens deliberatieve peilingen nadrukkelijk 52 Jury’s

achter Lely’s meesterwerk, p. 37 burger aan zet - Handboek Burgerforum, p. 8 54 Participatieve Methoden - Een gids voor gebruikers, p. 10-11 55 In een rapport van de Kettering Foundation wordt dieper op het stellen van vragen ingegaan: Naming and framing difficult issues to make sound decisions. Helaas ontdekte ik dit rapport te laat om het nog uitgebreid in mijn rapport te verwerken. De Kettering Foundation is een Amerikaanse organisatie die onderzoek doet naar democratische innovatie.

53 De

18

niet experts die aan het woord komen, behalve om het publiek de informatie te geven die het nodig heeft om tot een gedegen standpunt of beslissing te komen. Natuurlijk zijn experts beter in staat bepaalde informatie op waarde te schatten, en hebben ze meer verstand van bepaalde onderwerpen. Dat wil echter niet zeggen dat ze beter in staat zijn om waardeoordelen te maken: ”they have no special claim to finding the right anwer about priorities when degrees of risk and trade-offs of costs and benefits are involved.”56 Het is essentieel dat de deliberatie goed ge¨ınformeerd is. Daarna kan het echte werk beginnen. Deliberatie gaat uiteindelijk veel over welke waarden deelnemers belangrijk vinden, wat hun prioriteiten zijn, wat hun persoonlijke ervaringen zijn, en hoe dit allemaal relateert aan de zaken die besproken worden. Wanneer alle relevante feiten duidelijk zijn, komt het aan op een waardeoordeel: welke belangen gaan boven anderen, en waarom? Niet allemaal, maar veel beslissingen zijn in dat opzicht uiteindelijk een ethisch vraagstuk: ze gaan over wat gedaan zou moeten worden. En om dat soort vragen te beantwoorden is niemand meer ’bekwaam’ dan een ander om deze vragen te beantwoorden.57 Het is de vraag of deze stelling ook opgaat binnen organisaties. De meeste bedrijven zijn bijvoorbeeld nog steeds vrij hi¨erarchisch ingericht, en is het gebruikelijk dat de bestuurder bepaalt welke koers het bedrijf moet gaan varen.

Opnieuw zitten we hier in een spanningsveld tussen wat we voor burgers rechtvaardig vinden, en wat we voor werknemers rechtvaardig vinden.

3.4

De criteria voor deliberatie

In dit hoofdstuk ga ik in op de vraag wat deliberatie tot deliberatie maakt. Wat is er anders aan dan een ’gewone’ discussie, of een gewoon gesprek? Om dit te beoordelen zijn verschillende criteria opgesteld. In dit hoofdstuk behandel ik alle criteria die ik tijdens mijn onderzoek ben tegengekomen.

3.4.1

Diversiteit

Wanneer ´e´en bepaald standpunt oververtegenwoordigd is, loopt de deliberatie mank. Dit maakt het namelijk moeilijker om alle standpunten te overwegen. Ook zorgt het ervoor dat deelnemers minder worden uitgedaagd door de meningen en standpunten van anderen om over hun eigen idee¨en na te denken. Daardoor wordt de deliberatie oppervlakkiger, en de meningen van de deelnemers minder weloverwogen. Het is dus belangrijk dat de deelnemers aan de deliberatie zo divers mogelijk zijn, zodat alle verschillende standpunten die leven binnen een bevolking gehoord worden. Ook kritische meningen moeten aanwezig zijn: ”the criterion of plurality aims to evaluate whether an online discussion space hosts different and divergent opinions. It is a fundamental criterion for evaluation how succesfull a debate has been in hosting and confronting all the relevant opinions on a specific topic.”58 Dat diversiteit een zeer belangrijk criterium is, werd beaamd in ´e´en van de interviews. Kies noemt diversiteit hier pluraliteit. Ook stelt hij dat het een criterium is voor online deliberatie, maar deze eis geldt net zo goed voor offline deliberatie.

Diversiteit lijkt een verscholen eis voor representativiteit te zijn: ”Our diversity criterion will specify that the range of competing viewpoints on the issue in the population at large should be represented in the discussions.”59 Hieruit blijkt dat de eis voor diversiteit moet garanderen dat alle posities in een bevolking verwoord worden door de deelnemers. Dit geldt nadrukkelijk ook wanneer die posities kritisch zijn richting de heersende orde, of richting heersende ideologie¨en, zoals blijkt uit de omschrijving van diversiteit van Kies: ”a deliberative context should be a context where a plurality of voices is heard even if these voices are critical to the dominant opinions/ideologies.”60 Naast het streven naar een zekere representativiteit of afspiegeling van een groep mensen, sluit de eis voor diversiteit aan bij een andere deliberatieve gedachte. Dat is de gedachte dat wanneer veel verschillende mensen met verschillende standpunten en invalshoeken bijeenkomen, ze betere beslissingen kunnen nemen en op idee¨en komen die ´e´en persoon niet bedacht zou kunnen hebben. Er kan dus geconcludeerd worden dat de eis voor diversiteit drie gronden heeft. De eerste grond is het belang van een goede afspiegeling van de betrokkenen. De tweede grond is dat verschillende perspectieven de kwaliteit en het resultaat van de deliberatie zullen verbeteren.

Deelnemers worden immers uitgedaagd om hun eigen opvattingen ter discussie te stellen. Ook verkleint het de kans dat relevante overwegingen worden vergeten, wat de kwaliteit van beslissingen kan doen toenemen. Het 56 Gutmann

and Thompson, in Debating Deliberative Democracy, p. 36, ed. Fisking en Laslett p. 42 58 Kies, 2010, p. 53 59 Fishkin, 2009, p. 37 60 Kies, 2010, p. 42 57 Handbook,

19

uiteindelijke resultaat is een ’diepe’ mening: een weloverwogen mening waar goed over na is gedacht. Dit criterium geldt zowel voor online als offline omgevingen.

3.4.2

Inclusiviteit

Deze eis stelt dat een democratisch genomen beslissing alleen te verantwoorden is als iedereen die iedereen die op wat voor manier dan ook betrokken is bij het te bespreken vraagstuk, mee heeft kunnen doen in het deliberatieproces, en de uiteindelijke beslissing.61 Betrokken betekent hier dat de persoon in kwestie geraakt wordt door het onderwerp, in persoonlijke of materi¨ele zin (of beide). Ge¨ınteresseerden hebben volgens Kies ook het recht om betrokken te zijn in de deliberatie.62 Dit criterium ligt dicht tegen de twee andere criteria aan: diversiteit en representativiteit. Overigens kan dit criterium wel in conflict komen met het loten van de deelnemers. De kans is dan aanwezig dat ge¨ınteresseerden niet worden ingeloot, en dus niet aan de deliberatie mee mogen doen.

Wanneer we inclusiviteit vertalen naar een online omgeving, betekent het dat deelnemers toegang hebben tot een computer met een internetaansluiting, en de vereiste kennis en vaardigheden in huis hebben om met de online applicatie om te gaan en een bijdrage te leveren. Factoren die in deze context nog meer van invloed zijn: de manier waarop er wel of niet moderators actief zijn, de architectuur van het forum, en de vereisten voor registratie en/of identificatie. Al deze factoren kunnen invloed hebben op de mate van inclusiviteit, aldus Kies.63 Kortom, in een online omgeving is het gebruiksgemak erg belangrijk: hoe gebruiksvriendelijker, hoe beter. Toch blijft er een groep mensen die niet goed uit de voeten kan met digitale middelen: analfabeten, mensen die niet of langzaam kunnen typen, etc. Voor hen blijven ook gebruiksvriendelijke applicaties waarschijnlijk een grote uitdaging.64 3.4.3

Representativiteit

In het rapportserie De burger aan zet is het criterium representativiteit te vinden, wat als volgt wordt omschreven: ”de samenstelling van het burgerforum is zo dat deze representatief is voor de samenleving waarvoor het besluit gevolgen zal hebben (stad, wijk, specifieke groep burgers).”65 Deze omschrijving doet sterk denken aan de eis voor inclusiviteit, zoals geformueerd door Kies. Het kernpunt is hier dat alle mensen die de gevolgen van het besluiten zullen merken, betrokken worden bij het deliberatieve proces (of toch op z’n minst een afspiegeling vormen van de betrokkenen). De organisatie van de G1000 Belgi¨e stelt echter dat dit criterium nagenoeg onmogelijk is om te organiseren: ”Niettemin zochten we niet naar representativiteit. We hebben zelfs nooit beweerd representatief te willen zijn want als er 1000 mensen worden uitgenodigd en er eentje niet opdaagt, kan er niet meer gesproken worden over statistische representativiteit. Het centrale principe dat de G1000 beheerste was diversiteit en niet representativiteit en het willekeurig selecteren van deelnemers uit de bevolking werd algemeen beschouwd als de meest belovende techniek om zeker te zijn van diversiteit. ”66 Het is dus de vraag hoe streng we representativiteit moeten interpreteren. Als we zoeken naar ’zuivere’ statistische representativiteit, dan is dit inderdaad moeilijk te organiseren, zeker bij grootschalige ’live’ evenementen zoals de G1000. Men moet dan immers naar een locatie reizen, en het kan goed zijn dat er onverwachts iets tussen komt (een begrafenis, ziekte, etc.) Toch lijkt het redelijk om te eisen dat de deelnemers een representatieve afspiegeling volgen van degene die geraakt worden door het te bespreken voorstel of probleem. Dit was ook wat de G1000 zelf deed. De organisatie streefde niet naar statistische representativiteit, maar streefde bijvoorbeeld wel naar een representatieve man/vrouw verhouding. Ook werd gekeken naar bijvoorbeeld leeftijd, sociale klasse, in welke provincie men woonde en welke taal men sprak (zeker in Belgi¨e geen onbelangrijk detail). Enige mate van representativiteit kan dus wel gerealiseerd kan worden wanneer gekeken wordt naar dergelijke kenmerken.

Wanneer je deliberatie binnen een bedrijf of organisatie zou organiseren, zou bijvoorbeeld nog gekeken kunnen worden naar functie, afdeling, aantal jaren dienstverband, type contract, etc.

61 Kies,

2010, p. 42 2010, p. 42 63 Kies, 2010, p. 43 64 Bron: interview.

65 Leyenaar, De Burger aan zet, Burgerforum: theorie en praktijk, p. 12 66 http://www.g1000.org/nl/fondsenwervingprincipes.php Geraadpleegd op 14 augustus 2014 62 Kies,

20

3.4.4

Informatie

Het is belangrijk dat deelnemers goed op de hoogte zijn van het onderwerp waar ze over spreken, en er een zo volledig mogelijk beeld van hebben. Door Fishkin wordt deze eis als volgt samengevat: ”the extent to which participations are given access to reasonably accurate information that they believe to be relevant to the issue.”67 De eis is redelijk intu¨ıtief: we zijn gewend om mensen die veel van een onderwerp afweten serieuzer te nemen dan iemand die er weinig over weet. Verrassend of niet, belangrijk is ze wel. In dit licht haalt Fishkin een zeer veelzeggend voorbeeld aan over het belang van informatie voor het vormen van een mening. In een peiling over het buitenlands beleid van de VS, werd aan de deelnemers gevraagd hoe groot ze dachten dat het budget voor ontwikkelingshulp was. Slechts 18% wist dat het ging om minder dan 1% van de totale begroting. Na de deliberatie wist 64% van de deelnemers deze vraag wel goed te beantwoorden. Daarnaast vond in het begin een meerderheid van de deelnemers dat het budget omlaag moest. Na afloop van de peiling was een meederheid juist voor het verhogen van het budget.68 Fishkin stelt tenslotte dat dit standspunt ook een ”recommending force” heeft: ”it is what the people would want if they were better informed and weighed the reasons for and against.

It is a representation of what they would approve of, or agree to, on reflection.”69 Deze uitspraak roept echter wel de vraag op wanneer er ’genoeg’ gedelibereerd is over een onderwerp, en wanneer deelnemers er genoeg vanaf weten. Ik kom hier nog op terug. Overigens wordt hier het verschil tussen theoretici goed zichtbaar: Fishkin noemt informatie ´e´en van de belangsrijkste eisen, maar Kies noemt het criterium bijvoorbeeld niet. Wellicht komt dit omdat hij zich vooral richt op online fora, die bijvoorbeeld gebruikt worden door beleidsmakers en politici om reacties te krijgen vanuit de bevolking. Toch blijft het opvallend dat ´e´en van de belangrijkste kritieken (dat burgers vaak te weinig van een onderwerp afweten) niet terugkomt in zijn lijst met criteria.

3.4.5

De schaal van deliberatie

Echt een criterium zoals de bovenstaande is dit niet, maar hij is toch het noemen waard. Deliberatie is namelijk alleen mogelijk in een bepaalde setting. Niet voor niets worden tijdens deliberatieve evenementen de mensen verdeeld in groepen van 10 tot 12 man, soms minder, soms iets meer. Wanneer de groepen groter worden, wordt het vrijwel onmogelijk om nog met elkaar te delibereren. Wanneer de groepen te klein worden, bestaat er de kans dat de aanwezige perspectieven te weinig divers zijn. Of er ook een limiet zit aan het aantal groepen wat met elkaar in discussie kan gaan is niet geheel duidelijk. America Speaks faciliteerde bijvoorbeeld deliberatieve evenementen met maar liefst 5000 man. In theorie zou het waarschijnlijk wel mogelijk zijn om nog grotere evenementen te organiseren. Het is dan echter de vraag of daar genoeg geld voor verzameld kan worden: dergelijke evenementen kunnen vrij prijzig worden, zeker wanneer deelnemers een vergoeding krijgen voor hun tijd.

Online is de eis voor schaal afhankelijk van de opzet. Tijdens de G1000 Belgi¨e konden mensen ook meedoen via internet. Daar worden de chatruimtes wel opgedeeld in groepen, en begeleid door een moderator. Hoe hoog het totale deelnemerslimiet hier is, is ook niet geheel duideljk. Essentieel is in ieder geval dat alle verschillende groepen goed begeleid worden, en dat de informatiestromen die op gang komen goed worden gekanaliseerd. Dit geldt voor zowel offline als online deliberatie. Het voordeel van online deliberatie is dat het relatief eenvoudiger is om mensen erbij te betrekken: ze hoeven immers niet naar een bepaalde plek af te reizen.

3.4.6

Transparantie

Het deliberatieve proces moet voor alle aanwezigen transparant zijn. Smith onderscheid hierin twee aspecten van transparantie: interne en externe transparantie. Interne transparantie verwijst naar het proces zelf: ”the extent to which participants are made aware of the conditions under which they are participating.”70 Dit punt is in een andere context al besproken (zie de paragraaf over welke vragen voorgelegd kunnen worden) en wordt ook door Leyenaar benadrukt, die stelt dat het belangrijk is dat de deelnemers precies weten waarover ze delibereren, en met welk doel. De tweede vorm van transparantie heeft betrekking op de omgeving waarbinnen de deliberatie plaatsvindt: ”the extent to which the non-participating public are aware of how the innovation functions, its role in the decision-making process and how participants came to their judgements.”71 Externe transparantie heeft 67 Fishkin,

2009, p. 34 2009, p. 35 69 Fishkin, 2008, p. 35 70 Smith, Democratic Innovations, p. 176 71 Smith, Democratic Innovations, p. 176 68 Fishkin,

21

dus betrekking op het kennisniveau van de omgeving. Zeker wanneer een deliberatief forum een zwaarwegend of bindend advies heeft gegeven, is het belangrijk dat alle betrokkenen die niet hebben deelgenomen aan het forum goed op de hoogte zijn van de werking van dat forum: dat advies gaat hen immers ook aan.

3.4.7

Gelijkheid van de deelnemers

De deelnemers moeten gelijk zijn aan elkaar. Dat wil in dit geval zeggen dat ze evenveel mogelijkheden moeten hebben om te mogen zeggen en vragen wat ze willen, en evenveel mogelijkheden hebben om opvattingen, verlangens en behoeften te formuleren.72 Kies merkt daarbij op dat dit alleen mogelijk is als de participanten vrij zijn van dominantie door hun gesprekspartners. Deze dominantie kan op twee punten liggen. Ten eerste kan iemand simpelweg teveel praten. In dat geval is de oplossing redelijk simpel: de moderator grijpt in. De andere vorm van dominantie is moeilijker te ondervangen. Vrijheid van dominantie impliceert namelijk ook dat de gesprekspartners politiek gelijkwaardig zijn. Met deliberatieve burgerinitiatieven is deze gelijkwaardigheid wel te organiseren: er zijn misschien statusverschillen, maar andere burgers zullen bijzonder weinig mogelijkheden hebben om anderen tot bepaalde standpunten te dwingen. Binnen organisaties is dit echter lastiger. Meer dan in de gewone samenleving is daar namelijk sprake van duidelijke hi¨erarchieverschillen. E´en van de respondenten in mijn onderzoek gaf aan dat wanneer leidinggevenden meedoen in een discussie of brainstorm, medewerkers geneigd zijn zich te conformeren, en zich aan te sluiten bij de idee¨en van de leidinggevenden. Zijn conclusie was dat de enige ’goede’ manier om leidinggevenden mee te laten doen is door ze te laten aanmoedigen, maar geen inhoudelijke uitspraken te doen over wat ze zelf over een vraagstuk denken.73 Een andere manier om deze ’angst’ voor de leidinggevende te ondervangen is door alle kandidaten anoniem te maken, iets wat alleen kan met een digitaal middel. Zou je een deliberatief forum binnen een organisatie willen houden, dan lijkt het er dus op dat de leidinggevenden niet mee kunnen doen, tenzij ze anoniem kunnen deelnemen.

3.4.8

Het bepalen van de agenda

Het verschilt sterk per situatie of deelnemers vrij zijn om de aganda zelf te bepalen. Tijdens de G1000 Belgi¨e werd de agenda bijvoorbeeld bepaald door reacties van allerlei burgers te verzamelen, waar uiteindelijk door deelnemers op gestemd kon worden. Wanneer dit kan, is de deliberatie natuurlijk vrijer en kom je er meer achter wat mensen ’echt’ denken. Bovendien stelt het ze in staat om problemen aan de kaak te stellen of voorstellen te lanceren die politici wellicht over het hoofd zien. Er zijn echter ook burgerfora waarbij de agenda van tevoren werd bepaald door bijvoorbeeld beleidsmakers, en om de mening van deze burgers werd gevraagd, zoals werd gedaan bij het Burgerforum in de Randstad, en Flevoland. Wat dat betreft is het beeld dus diffuus. Het moet worden opgemerkt dat dit criterium, net als het criterium van schaal, eigenlijk een randvoorwaarde van deliberatie is. Ook als de agenda niet door de deelnemers zelf wordt bepaald kan er nog steeds worden gedelibereerd. Het w´el kunnen bepalen van de agenda is wel wenselijk, en meer in lijn van de filosofie van de deliberatieve democratie, omdat het de deelnemers meer vrijheid geeft. Deliberatie is echter nog steeds mogelijk, en daarom beschouw ik het zelf kunnen bepalen van de agenda als wenselijk, maar niet pers´e noodzakelijk.

3.4.9

Externe impact

Dit criterium verwijst naar de impact die het deliberatieve proces heeft op de omgeving. Of, zoals Kies het stelt: ”A successful deliberative process should have an impact on the opinions formed and decisions taken outside the context of the debate.”74 Wederom is dit niet een criterium wat betrekking heeft op de deliberatie zelf, maar meer op de omstandigheden daar omheen. Dat wil echter niet zeggen dat is het onbelangrijk is. Waarschijnlijk is het namelijk ´e´en van de belangrijkste factoren die er voor zorgt of mensen wel of niet bereid zijn om mee te doen, zeker wanneer je een gewoonte wilt maken van deliberatieve fora. In Porto Alegre, Brazili¨e, is het bijvoorbeeld de gewoonte om een deel van de uitgaven van het gemeentebudget door burgers te laten bepalen. In de loop der jaren werd het budget wat door burgers verdeeld kon worden steeds groter, en werd het aantal deelnemende burgers ook steeds groter. Wellicht is dit ook deels aan de bekendheid van het project te danken, maar de kans 72 Kies,

2010, p. 42 deliberatie waarover werd gesproken was online. Daarbij is het eenvoudiger om een leidinggevende zich te laten onthouden van inhoudelijk commentaar. Of dit ook in een ’live’ setting kan, is nog een open vraag.

74 Kies, 2010, p. 42 73 De

22

dat dit project steeds meer burgers aan zou trekken als het niet ’echt’ was acht ik niet erg hoog: waarom zou je daar je je tijd besteden aan iets wat toch geen invloed heeft?

Cruciaal bij dit criterium is de rol van bestuurders. Uiteindelijk zijn zij immers degene die de beslissingen nemen, en hangt het dus van hen af of er iets gedaan wordt met de aanbevelingen of reacties van een deliberatief forum. De externe impact kan vergroot worden door met bestuurders (zowel in de politiek als in organisaties) samen te werken bij de organisatie van een deliberatief forum, zoals al eerder werd opgemerkt. Dit kan in de vorm van toezeggingen om de adviezen van het forum op te volgen, of aanwezig zijn tijdens het forum zelf.

Ook kunnen bestuurders de kaders aangeven waarbinnen gedelibereerd wordt, zodat het de deelnemers duidelijk is wat er wel en niet mogelijk is. Wanneer een bestuur heeft toegezegd iets met de resultaten te gaan doen, of de aanbevelingen te implementeren, of zelf deelneemt aan het forum, heeft het forum veel meer impact dan een forum waar bestuurders niet op reageren. Dit vraagt echter moed, openheid en vertrouwen van bestuurders: medewerkers en burgers worden immers tijdelijk op hun stoel gezet.

3.4.10

Vrijheid van dwang

Een ander criterium voor deliberatie is de eis dat de dialoog open is, vrij van dwang of intimidatie. Sociale druk mag dus geen rol spelen, en het mag niet zo zijn dat deelnemers bang zijn voor nadelige gevolgen voor hun uitspraken. Er moet dus een gevoel van veiligheid gecre¨eerd worden. Deze eis is al voorbij gekomen bij de eis voor gelijkheid van de deelnemers, en ligt ook dicht tegen de eis voor oprechtheid aan. Doordat deelnemers vrij zijn van intimidatie of dwang, zijn ze immers in staat vrij en gewetensvol te delibereren. Vrijheid van dwang en intimidatie heeft twee positieve gevolgen voor de deliberatie. Ten eerste kunnen deelnemers erop vertrouwen dat de resultaat van het deliberatieve proces echt door de deelnemers zelf tot stand is gebracht. Men hoeft niet bang te zijn dat dit het gevolg is geweest van angst, intimidatie, of een valse consensus.75 Ook vergroot het de kwaliteit van de deliberatie, omdat het zorgt voor de maximale expressie van belangen, meningen en perspectieven die relevant zijn om tot een oplossing van het besproken probleem te komen.76 Zo bekeken kan vrijheid van dwang als een faciliterend criterium beschouwd worden: ze faciliteert als het ware de oprechtheid van de deelnemers.

3.4.11

Oprechtheid

Deliberatie vraagt van deelnemers dat ze in het hele proces oprecht (en dus integer) te werk gaan. Dat wil zeggen dat van alle deelnemers wordt gevraagd zo eerlijk mogelijk hun relevante ervaringen te delen, net als hun intenties, belangen, behoeften en verlangens.77 Hier blijkt wel uit dat het cre¨eren van een veilige omgeving voor de deelnemers belangrijk is. Deelnemers mogen bijvoorbeeld niet bang zijn om uit de groep te vallen: dit zou ze tegen houden om hun overwegingen eerlijk te delen. Strategisch handelen, bijvoorbeeld door bepaalde punten nadrukkelijk w´el naar voren te brengen, maar bepaalde belangen achter te houden, is uit den boze. Retoriek is dan ook niet toegestaan: dat is immers ook een vorm van strategisch handelen. Oprechtheid is de bouwsteen van deliberatie: als deelnemers niet oprecht zijn, dan is er geen deliberatie, zelfs niet als aan alle andere criteria wel wordt voldaan.78 Zelfs als de deelnemers representatief zijn, als het gesprek wederkerig is, als alle argumenten gelijk worden overwogen: als dit alles niet oprecht is, is er geen sprake van deliberatie. Deliberatie is immers een gezamenlijke onderneming, een zoektocht naar een passend antwoord op een bepaald probleem. Als mensen hier aan deelnemen zonder oprecht te zijn, kunnen ze beter helemaal niet meedoen. Helaas is oprechtheid ook het moeilijkst om te meten: mensen die niet oprecht deelnemen aan het deliberatieve forum, zullen ook niet geneigd zijn om bijvoorbeeld onderzoeksenquˆetes eerlijk in te vullen.

3.4.12

Empathie

Empathie is de mate waarin deelnemers gevoelig zijn voor de inbreng van andere deelnemers, ook die van hen die niet op het forum aanwezig zijn.79 Empathie impliceert volgens Kies ook dat deelnemers gericht zijn op het vinden van een gemeenschappelijke oplossing of overeenstemming. Dit zal niet altijd mogelijk zijn, maar ze moeten er 75 Kies,

2010, 2010, 77 Kies, 2010, 78 Kies, 2010, 79 Kies, 2010, 76 Kies,

p. p. p. p. p.

43 43 52 52 50, waarbij hij Dahlberg citeert: 2004, p. 33.

23

in ieder geval naar streven, aldus Kies.80 Empathie wordt door Kies qua gewicht gelijk gesteld aan oprechtheid, aangezien volgens hem alle andere criteria er uit voortvloeien. Kies stelt dat hoe meer empathie een deelnemer voelt, hoe meer hij zich druk zal maken om de meningen en zorgen van de andere deelnemers (oprechtheid), hoe meer hij geneigd zal zijn met hen te interacteren (wederkerigheid), dat hij zijn meningen zal rechtvaardigen (rechtvaardiging), en dat hij bereid is zijn meing te veranderen door de argumenten van anderen (reflexiviteit).81 3.4.13

Reflexiviteit

Ook dit is ´e´en van de belangrijkste criteria van deliberatie: deelnemers moeten reflexief zijn, oftewel ’open-minded.’

Dat wil zeggen dat deelnemers bereid zijn om eventueel hun mening te herzien als ze tijdens het deliberatieve proces merken dat hun eigen standpunten of voorkeuren ongeschikt of zelfs fout zijn om een collectief vraagstuk op te lossen.82 Het moge duidelijk zijn dat oprechtheid hier ook een grote rol speelt.

3.4.14

Wederkerigheid

Deliberatie moet wederkerig zijn. Dat wil zeggen dat de deelnemers eerst elkaars argumenten en reacties opnemen (door te lezen, of te luisteren, afhankelijk van de setting), dat op de standpunten van anderen wordt gereflecteerd, en vervolgens gereageerd.83 Kies beschouwt wederkerigheid als een basisvoorwaarde voor deliberatie: als deelnemers niet naar elkaar luisteren en niet met elkaar interacteren, is er sprake van monologen, niet van deliberatie.84 In de definitie van James en Thompson zit deze eis dan ook al verwoord, ze noemen het immers ”the proces of mutual reason giving.” (eigen cursivisering) 3.4.15

Rechtvaardiging

Dit criterium ligt dicht bij wederkerigheid. Toch is ze net weer even anders: dit criterium stelt dat deelnemers elkaar goede redenen verschuldigd zijn voor hun standpunten, waar wederkerigheid stelt dat deelnemers van deliberatie op elkaar moeten reageren. Kies trekt het principe van rechtvaardiging door naar de samenleving als geheel: ”citizens owe each one another justifications (or reason giving) for the mutually binding laws and public policies that they collectively enact.”85 Toegepast op deliberatie wil dat zeggen dat deelnemers het elkaar verplicht zijn om redenen te geven voor hun standpunten. Deze redenen moeten rationeel en begrijpelijk zijn. Volgens sommige auteurs moeten ze ook gebaseerd zijn op morele fundamenten.86 Dat redenen rationeel en toegankelijk moeten zijn, baseert Kies op Gutmann en Thompson. Zij stellen dat het geven van redenen onmogelijk is wanneer een ander de redenen niet kan begrijpen.87 In de praktijk betekent dit dat mensen geen redenen mogen geven die alleen gebaseerd zijn op een openbaring, of wanneer die redenen zo ingewikkeld zijn dat alleen een een kleine groep intellectuelen ze zou kunnen begrijpen.88 Het geven van morele redenen wil zeggen dat deelnemers aan het gesprek (maar ook degene die de beslssingen maakt, volgens Kies) hun standpunten of beslissingen met morele redenen moeten rechtvaardigen.89 Hij maakt daarbij wel de kanttekening dat een beroep op morele redenen een retorische truc kan zijn, en in feite een verborgen strategie om het eigenbelang te promoten. Hij stelt dat we alleen op morele rechtvaardigingen af kunnen gaan als we weten dat degene die ze aanhaalt oprecht is. Wat dat betreft kan wat mij betreft de eis prima blijven staan: binnen een deliberatieve setting is het immers ook een eis dat deelnemers oprecht zijn.

3.4.16

Gelijke overweging

Deze eis stelt dat alle overwegingen en argumenten tijdens het delibereren evenveel in overweging genomen moeten worden, ongeacht van de vraag door wie ze gegeven worden. We mogen dus de argumenten van iemand met 80 Kies, 81 Kies, 82 Kies, 83 Kies, 84 Kies, 85 Kies,

2010, 2010, 2010, 2010, 2010, 2010,

p. p. p. p. p. p.

50 50 48 44 44 46

86 Idem 87 Idem 88 Idem 89 Idem

24

een hoge sociale status niet serieuzer nemen dan de argumenten van iemand met een lage sociale status. Ook is het belangrijk dat de argumenten die gegeven worden door iemand die verbaal minder sterk is, even zwaar meewegen als iemand die zich goed weet uit te drukken. Het is natuurlijk de vraag of dit ooit helemaal kan: wanneer we met iemand in gesprek zijn, zullen we ons toch altijd afvragen of hij/zij verstand van zaken heeft, hoe intelligent de persoon is, wat voor (relevante) ervaring hij/zij heeft om iets over het onderwerp te zeggen, etcetera. Alleen via digitale middelen is het grotendeels mogelijk om geen last te hebben van vooroordelen op basis van bijvoorbeeld uiterlijk, die waarschijnlijk toch altijd een rol zullen spelen. Het is niet helemaal duidelijk of Fishkin hier op doelt. Wellicht begrijpt hij ook dat we altijd bepaalde (sociale) oordelen over iemand zullen hebben. Het gevaar waar hij met name op wijst is het gevaar dat je iemand anders voor je laat denken. Waarom zouden we belangrijke beslissingen niet overlaten aan experts, die veel van het onderwerp weten? Fishkin stelt dat deze rational ignorance wellicht redelijk is als kiezer tijdens een referendum of tijdens een verkiezing, maar bij een evenement wat nadrukkelijk gericht is op deliberatie is het niet wenselijk. Je denkt immers niet voor jezelf na wanneer je je mening ’weggeeft’, door de expert er over na te laten denken.90 3.4.17

Inhoudelijke balans

Fishkin noemt dit substantive balance. Er is geen inhoudelijke balans wanneer persoon A een opvatting verkondigt, en vervolgens persoon B daarop reageert door over diens persoonlijk leven te beginnen, diens uiterlijk, of wat dan ook. In dat geval is er niet inhoudelijk ingegaan op de bijdrage van de gesprekspartner. Dat Fishkin dit benadrukt is wellicht te begrijpen vanuit het sterk gepolariseerde medialandschap van de Verenigde Staten. Hoe dan ook, deliberatie vereist dat de overwegingen die voor of tegen een bepaald voorstel, een bepaalde kandidaat of een bepaald beleid worden op een inhoudelijke manier worden beantwoord door mensen met een andere positie.91 Dit is een voor de hand liggende, maar toch belangrijke eis, omdat anders niet alle relevante argumenten worden overwogen. Fishkin vindt deze eis net zo essentieel als de eis dat er voldoende informatie beschikbaar moet zijn, omdat anders de verschillende overwegingen niet worden meegenomen. Indien dat niet gebeurt heeft de deliberatie ook niet bijster veel zin, en kan het wat Fishkin betreft dan ook geen deliberatie genoemd worden.92 Overigens kan het natuurlijk zijn dat gesprekspartners ruzie krijgen. In dat geval kan het juist goed zijn om nadrukkelijk even niet de inhoud op te zoeken, maar het conflict tussen gesprekspartners te benoemen. Het is aan de moderator om in een dergelijk geval in te grijpen. Een dergelijke ingreep staat uiteindelijk wel in dienst van de kwaliteit van de deliberatie, en zorgt er hopelijk voor dat deelnemers weer inhoudelijk op elkaar kunnen reageren.

90 Fishkin,

2009, p. 41 2009, p. 35 92 Fishkin, 2009, p. 36 91 Fishkin,

25

Tabel 1: Een overzicht van alle deliberatieve criteria Betekenis Er zijn veel verschillende meningen aanwezig, ook afwijkende en kritische meningen. Alle relevante standpunten worden gehoord.

Inclusiviteit Allen die geraakt worden door het te bespreken besluit of probleem, of daar ge穡覺nteresseerd in zijn, zouden in staat moeten zijn mee te doen met de deliberatie.

Representativiteit De deelnemers vormen een afspiegeling (representatie) van allen die betrokken zijn bij het probleem.

Informatie Deelnemers hebben verstand van het probleem waar over gedelibereerd wordt, en krijgen toegang tot accurate informatie waarvan deelnemers vinden dat die relevant is.

De schaal van deliberatie De groepen waarin gedelibereerd worden zijn niet te groot, en niet te klein.

Interne transparantie De deelnemers begrijpen de omstandigheden waarin ze delibereren: ze begrijpen het doel, het onderwerp, en wat er met de resultaten gebeurt.

Externe transparantie Buitenstaanders, mensen die niet hebben mee gedaan aan het deliberatieve forum, begrijpen de opzet van het forum, haar rol in het besluitvormingsproces, en hoe de deelnemers tot hun oordelen zijn gekomen.

Gelijkheid van de deelnemers Deelnemers hebben evenveel ruimte en mogelijkheden om hun opvattingen, verlangens en behoeften te formuleren.

Het bepalen van de agenda Deelnemers zijn zelf in staat te bepalen waar de deliberatie over zal gaan.

Externe impact Het deliberatieve forum moet een impact hebben op de meningen en beslissingen van hen die zich buiten het forum bevinden.

Vrijheid van dwang Er is geen sprake van sociale druk, intimidatie, chantage, omkoping, of andere drukmiddelen die mensen tegehouden oprecht deel te nemen aan het forum.

Oprechtheid Deelnemers zijn zo eerlijk mogelijk over relevante informatie, hun standpunten, meningen, ervaringen, belangen, verlangens, twijfels, etc.

Empathie Deelnemers zijn gevoelig voor de inbreng van anderen, ook van hen die niet op het forum aanwezig zijn.

Reflexiviteit Deelnemers zijn bereid eventueel van mening te veranderen naar aanleiding van nieuewe informatie of de inbreng van andere deelnemers.

Wederkerigheid Deelnemers reageren inhoudelijk op de inbreng van de andere deelnemers.

Rechtvaardiging Deelnemers geven elkaar rationele en begrijpelijke redenen (rechtvaardigingen) voor hun standpunten.

Gelijke overweging Alle relevante argumenten worden door de deelnemers evenveel overwogen.

Inhoudelijke balans Deelnemers geven inhoudelijke reacties op de inbreng van anderen.

Deliberatieve criteria Diversiteit

26

Figuur 1: Een overzicht van de deliberatieve criteria.

Empathie Rechtvaardiging

Reflexiviteit

Oprechtheid

Wederkerigheid Inhoudelijke balans

Gevoelens van de deelnemers (state of mind)

Gelijke overweging

Het gesprek zelf Vrij van dwang

Deliberatie Transparantie

Externe impact

Representativiteit

Organisatie van het gesprek Diversiteit

Bepalen van de agenda Informatie Gelijkheid van deelnemers

3.5

Inclusiviteit

Schaal

Evaluatie van de criteria

Nu alle criteria zijn langsgelopen vallen ten minste twee dingen op. Ten eerste: de lijst is erg lang. Ten tweede: veel criteria overlappen met elkaar. Om wat meer overzicht te cre¨eren heb ik een onderscheid gemaakt tussen verschillende type criteria (zie ook de mind-map). Dit heb ik gedaan met het oog van een organisator: stel dat ik een deliberatief forum zou moeten organiseren, hoe zou ik de criteria dan indelen? Dan blijkt al snel dat sommige criteria niet direct betrekking hebben op het gesprek zelf, maar meer de omgeving waarin dat gesprek wordt gehouden. Denk bijvoorbeeld aan de externe impact van de bijeenkomst, of de diversiteit van het publiek. Dergelijke criteria zal een organisator goed moeten regelen, voordat de daadwerkelijke deliberatie is begennen. Binnen het gesprek zelf maak ik een onderscheid: de handelingen en de gevoelens van de deelnemers.

Gevoelens verwijzen hier naar oprechtheid, empathie en reflexiviteit. Deze zijn grotendeels onzichtbaar en moeilijk te meten. De handelingen van de deelnemers zijn dat niet: het is relatief eenvoudig na te gaan of ze bijvoorbeeld inhoudelijk op elkaar reageren of niet. Sommige criteria lijken sterk op elkaar. Denk bijvoorbeeld aan diversiteit, representativiteit en inclusiviteit. Deze heb ik dan ook dicht bij elkaar gezet. Dat ze op elkaar lijken wil echter nog niet zeggen dat ze hetzelfde zijn. Een divers publiek wil bijvoorbeeld nog niet zeggen dat er sprake is van een representatief publiek. Tot slot valt in de definitie van inclusiviteit op dat er een conflict kan zijn met de praktijk van loting. Het kan namelijk zijn dat iemand zich sterk betrokken voelt bij een bepaald onderwerp en graag mee wil doen aan het deliberatieve forum, maar daarvoor niet geselecteerd wordt. Hiermee wordt niet voldaan aan het criterium voor inclusiviteit zoals dat wordt geformuleerd door Kies. Wanneer we een afweging maken tussen loting en inclusiviteit, denk ik dat loting voor moet gaan. Loting is namelijk belangrijk om de inclusiviteit van niet-ge¨ınteresseerden te bevorderen. Ook zorgt loting ervoor dat het publiek divers is, ´e´en van de belangrijkste criteria voor deliberatie. Wellicht zorgt dit voor teleurstellingen, maar het is nodig om de kwaliteit van de deliberatie te garanderen.

3.6

Conclusie

Er zijn verschillende methoden om de deliberatieve democratie in praktijk te brengen. Deze methoden, waar ik naar verwijs als ’deliberatieve fora’, verschillen in opzet op een aantal punten. Zo zijn er verschillen in het streven naar consensus, de wijze waarop informatie wordt aangeleverd, het aantal deelnemers, de hoogte van vergoedingen, de impact van de fora, de wijze waarop informatie wordt gegeven en of er gebruik wordt gemaakt van willekeurige 27

selectie. Ook zijn digitale middelen waarmee dit kan worden gedaan. Het blijkt dat alle type thema’s voorgelegd kunnen worden. Daarbij is het wel belangrijk dat de vraastelling duidelijk en neutraal is. Neutraal wil zeggen dat er ruimte is voor zoveel mogelijk verschillende meningen. Vraagstukken waarbij deelnemers uit verschillende oplossingen moeten kiezen zijn het meest geschikt. Experts spelen een belangrijke rol: zij leveren de informatie op basis waarvan deelnemers met elkaar in gepsrek gaan. Er zijn veel verschillende criteria die bepalen of een gesprek deliberatief is of niet. Veel van die criteria overlappen met elkaar, denk bijvoorbeeld aan de eisen voor diversiteit, inclusiviteit en representativiteit. Het criterium oprechtheid kan worden beschouwd als de bouwstenen van deliberatie: ook als er aan alle andere criteria wordt voldaan, is er geen sprake van deliberatie als de deliberatie niet oprecht is. Voor een bondig overzicht van alle criteria verwijs ik naar de tabel, welke te vinden is op de vorige pagina.

28

4

Kritiek op de deliberatieve democratie

Nu de hoofdlijnen van de deliberatieve democratie duidelijk zijn, en duidelijk is hoe ze in de praktijk kan worden gebracht, is het tijd om naar haar critici te kijken. Wat zijn de problemen van de deliberatieve democratie? In dit hoofdstuk zal ik een aantal kritiekpunten behandelen, en daar mijn eigen reactie op geven.

4.1

Deliberatieve democratie sluit mensen buiten

Een ander kritiekpunt op de deliberatieve democratie is dat ze mensen buitensluit. De veronderstelling is dat niet iedereen even goed is in deliberatie. Met name hogeropgeleiden, en mensen voor wie de taal hun moedertaal is zullen een voorsprong hebben op bijvoorbeeld lageropgeleiden of immigranten. Doordat zij minder goed kunnen meedoen, worden ze welhaast automatisch buitengesloten. Houdt deze kritiek stand?

Alle respondenten in mijn onderzoek die ik hier naar heb gevraagd zijn het er over eens dat de verschillen niet onoverkomelijk zijn. Om de verschillen zo klein mogelijk te maken, maakte de gemeente Groningen voor haar deliberatieve peiling bijvoorbeeld gebruik van film om de relevante informatie over te brengen. Een andere organisator stelde zelfs dat de verschillen tussen hoog- en laagopgeleid volledig wegvallen wanneer ze eenmaal bezig zijn met de deliberatie -een oordeel dat overigens niet door alle organisatoren werd gedeeld. Het Jefferson Center benadrukt bij de deelnemers dat ze in een learning space zitten. De ervaring leert dat deelnemers dit bijzonder serieus nemen. Doordat iedereen aan het leren is, vallen voor een groot deel de onderlinge verschillen weg. De organisatie van de G1000 Belgi¨e wilde nadrukkelijk alle groepen die normaal gesproken niet politiek actief zijn bij het proces betrekken. Extra stoelen werden gereserveerd voor deze groepen, zoals armen, immigranten en daklozen. Met name voor armere groepen kunnen de drempels hoog zijn: men vraagt zich bijvoorbeeld af of er eten is, hoe ze er moeten komen, wat voor kleren ze aan moeten trekken en hoe ze zich moeten gedragen.93 Om ook deze mensen bij het proces te betrekken waren er vrijwilligers die tot drie keer toe bij mensen op bezoek kwamen, meereisden naar de bestemming in Brussel en de hele dag bij ze bleven, zodat ze altijd iemand hadden om op terug te vallen. Taalverschillen werden ondervangen door de inzet van tolken. Met name de G1000 Belgi¨e is dus een goed voorbeeld van hoe deliberatieve democratie juist w´el heel inclusief kan zijn.

Wel moet opgemerkt dat niet alle organisatoren dit doen. Bij de G1000 Uden wordt bijvoorbeeld geen gebruik gemaakt van willekeurige selectie, maar worden Udenaren opgeroepen om mee te doen aan de G1000. Hier is dus sprake van zelfselectie, wat er doorgaans voor zorgt dat bepaalde groepen niet, of in mindere mate, mee zullen doen. Hoewel dit niet ongewoon is, is met name de diversiteit van de deelnemers in gevaar: vaak zijn het hooglopgeleiden en welvarenden die op dergelijke evenementen afkomen. Wanneer een dergelijke opzet wordt gebruikt zou je dus kunnen zeggen dat het proces inderdaad mensen buitensluit: sommige bevolkingsgroepen zullen aanzienlijk minder meedoen dan andere groepen. Anderzijds kun je zeggen dat er geen sprake is van buitensluiting: mensen worden niet actief geweerd, en het is aan de mensen zelf om te besluiten wel of niet mee te doen. Zo bekeken sluit het geen deelnemers buiten. Ik neig zelf echter meer naar het eerste standpunt. Zoals we net hebben gezien kunnen de drempels voor bepaalde groepen om mee te doen erg hoog zijn. Het is dan wat mij betreft dan ook aan de organisatoren om te zoveel mogelijk ’moeilijke’ groepen ook bij het deliberatieve proces te betrekken. Bovendien voldoet een deliberatieve bijeenkomst meer aan de criteria voor deliberatie indien ook minderheden goed vertegenwoordigd zijn: het publiek is dan diverser en representatiever. Het nadeel van deze methode is dat het in de praktijk erg veel energie en mankracht kost om te realiseren.

Bij het Jefferson Center, in Amerika stelde mijn contactpersoon dat een deliberatief proces voor lageropgeleiden juist erg bekrachtigend kan werken.94 Dit komt omdat ze tijdens het proces merken dat hun mening en inbreng door anderen serieus genomen wordt. Hij stelde dat de verschillen niet volledig wegvallen, maar voor een deel wel worden overstegen. Zijn verklaring hiervoor was het feit dat iedereen in dezelfde situatie zit: iedereen leert iets over een onderwerp waar ze weinig tot niets van weten. Daarnaast vertelde hij een anekdote over een deelnemer die juist zeer gespecialiseerd was in het onderwerp, maar daarbij zeer respectvol was richting de andere deelnemers en zich zeer neutraal opstelde. Pas na afloop kwamen de organisatoren er achter dat deze deelnemer specialist was op het onderwerp van de deliberatieve bijeenkomst. In onderzoek wordt deze conclusie ondersteund: ”Blais, Carty and Fournier find no evidence that the most informed members led the decision-making process for other members. They conclude that there were no systematic differences between the more and less sophisticated 93 Bron:

interview met Cato L’eonard, co¨ ordinator van de G1000 Belgi¨ e.

Jefferson Center organiseert vaak burgerjury’s, een deliberatief proces waarbij kleine groepen burgers met elkaar delibereren over een ondewerp, vaak voor een langere periode met verschillende bijeenkomsten.

94 Het

29

members with respect to their processes of judgment and final preferences, implying that instutional design particularly the learning phase of the [Citizen Assembly] - compensated for, rather than exaggerated, the initial inequalities.”95 De onderlinge verschillen tussen deelnemers worden dus voldoende gecompenseerd om te kunnen stellen dat deliberatieve fora geen deelnemers buitensluiten. Ook deelnemers die in theorie meer invloed zouden kunnen uitoefenen omdat ze ergens meer verstand van hebben, blijken dit in praktijk niet te doen.

Daarnaast is er onder theoretici ook aandacht voor verschillende vormen van deliberatie. Deliberatie hoeft namelijk niet alleen te bestaan uit argumenten en redeneringen -iets waar met name hoger opgeleiden goed in zullen zijn. Zo gelden persoonlijke verhalen of anekdotes bijvoorbeeld ook als geldige bijdragen aan deliberatie.

Ook is er een moderator die in de gaten houdt of iedereen wel aan zijn beurt komt. Daarnaast zijn de deelnemers aan de deliberatie het elkaar verplicht om ook naar de verbaal minder sterke deelnemers te luisteren. Men is elkaar immers verplicht om bijvoorbeeld inhoudelijk op elkaar te reageren, en gevoelig te zijn voor elkaars belangen en wensen. Ook werd ik er op gewezen dat er veel verschillende manieren zijn om een gesprek te modereren. Er kan bijvoorbeeld ook gebruik worden gemaakt van nonverbale communicatie, door lichaamstaal of tekeningen te gebruiken.

Al met al kan geconcludeerd worden dat deliberatieve democratie soms mensen buitensluit, maar niet om de genoemde redenen. In de praktijk blijkt het namelijk goed mogelijk om mensen die de taal niet goed beheersen, mensen met een lagere opleiding, of armen volwaardig mee te laten doen. Dit kan door met behulp van tolken, en via de juiste moderatietechnieken (denk aan het inzetten van tekeningen, of non-verbale communicatie). Voor lageropgeleiden en armen kan deliberatie juist versterkend werken, omdat deelnemers merken dat hun inbreng serieus wordt genomen. Toch sluit deliberatieve democratie soms wel bepaalde groepen buiten. Dit is met name het geval wanneer er sprake is van zelfselectie. Het zijn doorgaans bepaalde groepen die hier op af komen, en bepaalde groepen die hier niet op af komen. In de praktijk blijkt dat het mogelijk is om w´el echt inclusief te zijn.

Dit kan door gebruik te maken van loting, en extra moeite te doen om ’moeilijke’ groepen bij het deliberatieve proces te betrekken.

4.2

Wanneer is er genoeg gedelibereerd?

E´en van de kritiekpunten van de deliberatieve democratie is dat burgers te onge¨ınformeerd zijn om een goed oordeel te kunnen geven, en dat ze te weinig worden geconfronteerd met afwijkende meningen. Beide factoren zorgen ervoor dat ze weinig gewicht toekennen aan dergelijke meningen. Wat de theoretici echter niet duidelijk maken wanneer het dan w´el goed is. Na deliberatie? Dat is duidelijk, maar hoe lang moet die deliberatie duren?

Een uur? Een dag? Een traject van meerdere bijeenkomsten? Hoewel het aannemelijk klinkt dat meer deliberatie beter is dan geen deliberatie, is niet duidelijk waar precies de grens ligt, en wanneer het ’goed genoeg’ is. Fishkin stelt bijvoorbeeld dat de meningen van deelnemers van een deliberatieve peiling een ”recommending force” hebben: Just as John Rawls’s original position can be thought of as having a kind of recommending force, the counterfactual representation of public opinion identified by the Deliberatieve Poll also recommends to the rest of the population some conclusions that they ought to take seriously. They ought to take the conclusions seriously because the process represents everyone under conditions where they could think.96 Hoewel het plausibel is om de meningen van de deelnemers een adviserende rol te geven (ze zijn immers beter ge¨ınformeerd, en door de deliberatie ook beter doordacht), is niet duidelijk waarom ´e´en dag hiervoor genoeg is of hoe groot de ’recommending force’ van de deliberatie zou moeten zijn. Ja, ze zijn beter ge¨ınformeerd en hebben over hun standpunt kunnen delibereren, maar wat is de waarde van ´e´en dag deliberen? Wanneer het over erg ingewikkelde kwesties gaat, is dat dan genoeg? Zou een week niet beter zijn? Of een aantal maanden? En hoe zit het met ’langzame denkers’, mensen die het prettig vinden ergens nog even een nachtje over te slapen? En wat als mensen een maand later bedenken? Hoewel het op zich aannemelijk is dat de adviezen en standpunten van mensen die een deliberatief proces hebben doorgemaakt ge¨ınformeerder en weloverwogener is, is het niet duidelijk waar de optimale tijd licht. Bij burgerforum Flevoland kwamen deelnemers bijvoorbeeld om de zoveel tijd bijeen om te delibereren, waardoor ze meer tijd hadden ´en ook meer bedenktijd -iets wat je met ´e´en dag deliberatie niet hebt. Heeft een dergelijke opzet meer ’recommending force’ dan een deliberatieve peiling van Fishkin? En zo ja, 95 Warren 96 Fishkin,

en Pearse, Designing Deliberative Democracy, p. 16 2009, p. 26-27

30

hoeveel meer? Hoeveel deliberatie moet er minimaal plaats hebben gevonden voordat we meer waarde kunnen toekennen dan oppervlakkige meningen?

Een mogelijke oplossing voor dit probleem is om dit oordeel aan de deelnemers over te laten: wanneer zij het gevoel hebben dat ze genoeg tijd hebben gehad om alle relevante overwegingen te bespreken, is het goed. En wanneer ze vinden dat ze meer tijd nodig hebben, dan zouden ze die ook moeten krijgen. Het kan bijvoorbeeld zijn dat bepaalde aspecten nog niet genoeg zijn uitgediept. Toch blijft deze oplossing een beetje wringen, want het is niet duidelijk wanneer het punt aanbreekt waarop mensen vinden dat er genoeg gedelibereerd is, of op basis waarvan ze dat vinden. Ook zorgt het voor praktische problemen: stel dat de deelnemers vinden dat de gegeven tijd niet genoeg is, dan zouden ze meer tijd moeten krijgen. Dit kan echter het schema van de dag flink in de war schoppen. Tijdens de G1000 Belgi¨e was hier de organisatie hier om deze reden dan ook erg hard in: om het geheel te laten lopen, moest men zich strak aan het schema houden, ondanks het feit dat sommige deelnemers aangaven meer tijd te willen hebben.97 Vanuit de theorie zou het toe te juichen zijn om meer tijd voor deliberatie te geven, wellicht zo lang als deelnemers nodig hebben. In de praktijk kan dit echter lastig zijn om te organsieren.

Een andere mogelijkheid is om de organisator van het evenement te laten bepalen hoe lang er gedelibereerd kan worden (zoals bij de G1000 werd gedaan).98 Helemaal bevredigend is deze oplossing ook niet, omdat daarmee ook niet duidelijk is waar de organisator deze beslissing op moet baseren. In sommige gevallen, zeker in organisaties, moeten sommige besluiten echter binnen een bepaalde periode genomen worden. In dat geval is het antwoord duidelijk: indien men dan deliberatieve methoden in wil zetten, moet binnen die periode gebeuren. In dat geval zijn het praktische omstandigeden die de omstandigheden voor deliberatie (deels) bepalen. Wellicht is dat goed genoeg om mee te werken. Een inhoudelijke richtlijn blijft echter uit.

De vraag hoeveel deliberatie genoeg is om te stellen dat iemand ergens een weloverwogen oordeel kan geven blijft dus lastig te beantwoorden. Het probleem hoeft in de uitvoering niet onoverkomelijk te zijn. Zo bij deelnemers ge¨evalueerd worden of ze vinden dat ze genoeg tijd hebben gehad. Ook kan door de procesbegeleider worden bepaald hoeveel tijd de deelnemers hebben om ergens uit te komen. Dit blijven echter vooral praktische oplossingen: een inhoudelijke richtlijn wordt niet gegeven.

4.3

De rol van informatie

Hoewel deliberatieve fora doorgaans gericht zijn op leken, blijft de rol van deskundigen cruciaal: zonder goede informatie is er immers geen goede deliberatie mogelijk. Deze informatie speelt dus een sleutelrol. In dit opzicht worstelt de deliberatieve democratie met twee problemen: neutraliteit van de informatie en weinig concrete kwaliteitseisen voor de informatie. Ik zal deze ´e´en voor ´e´en behandelen.

Neutraliteit Aangezien informatie zo’n essentieel onderdeel is van de deliberatie, is het van groot belang dat ze neutraal is. Indien dit niet het geval is, wordt de legitimiteit van het hele deliberatieve proces in gevaar gebracht.

Dit was het geval in ´e´en van de 21st Century Town Meetings van America Speaks, waarbij sterk werd getwijfeld aan de neutraliteit over de informatie over het verlagen van de staatsschuld en zelfs de indruk ontstond dat de organisatie aanstuurde op een bepaalde uitslag (iets wat volstrekt uit den boze is). Ook de G1000 Belgi¨e kwam niet helemaal onder dit probleem uit, zoals blijkt uit het rapport van het team van internationale waarnemers: Dankzij de simultane vertalingen naar het Engels van de toespraken over de basisprincipes was het voor ons mogelijk een goed begrip te ontwikkelen van de thematische context van de debatten. Van hetgeen we verstonden vonden we de basisprincipes licht bevooroordeeld; de experts die de 3 thema’s introduceerden, benaderden deze vanuit een nogal linksgeori¨enteerd perspectief. Daarom vertegenwoordigt hun input niet noodzakelijkerwijs de volledige diversiteit aan perspectieven aangaande deze thema’s. Gezien een meervoud aan opvattingen van experts een cruciaal element is bij het oprichten van een legitiem en betrouwbaar deliberatief proces, vonden we de nogal eenzijdige input van de experts een minpunt. Volledige toegankelijkheid tot de biografie¨en van de sprekers zou kunnen geholpen hebben om hun toespraken over de basisprincipes in perspectief te plaatsen. We moeten er echter op wijzen dat de impact van de toespraken op de uiteindelijke stemresultaten klein leken; de resultaten kunnen in het midden van het politieke spectrum geplaatst worden, minstens wijzen 97 G1000

Eindrapport, p. 105 suggestie werd gedaan door ´ e´ en van de respondenten uit het onderzoek, iemand die veel ervaring heeft met het organiseren van deliberatieve processen.

98 Deze

31

ze niet op een duidelijke correlatie met deze voorgesteld door de experts. Het lijkt er dus op dat het gevaar ontweken werd: de deskundigen hebben niet te veel invloed gehad op de manier waarop voorstellen werden gekaderd en deelnemers reageerden niet enkel op de voorstellen die aan hen werden gepresenteerd. Toch hadden de toespraken over de basisprincipes meer uiteenlopend kunnen zijn om de daaropvolgende discussies aan de tafels in een breder kader te plaatsen. Wij geloven dat een meer uiteenlopende input, zeker over het onderwerp verdeling van rijkdom, gunstig had geweest en meer ruimte zou gegeven hebben aan meer onconventionele en nieuwe voorstellen.99 Zoals al wordt opgemerkt is het belangrijk dat de informatie zo neutraal mogelijk is, wat in de praktijk betekent dat zoveel mogelijk relevante standpunten aan bod komen. Wanneer dit niet het geval is, staat de neutraliteit van de geleverde informatie van het deliberatieve forum ter discussie, en daarmee de legitimiteit van de gehele bijeenkomst. Veel hangt dus af van de keuze van experts, en hun invalshoeken. Zelfs wanneer zij met de beste bedoelingen neutrale informatie aanleveren, kan het zijn dat er dingen over het hoofd worden gezien of dat zij zich zelf laten be¨ınvloeden door hun eigen politieke voorkeuren. Dit laatste lijkt bij de G1000 het geval te zijn.

Het is niet verwonderlijk dat het team van waarnemers de aanbeveling doet om de biografie¨en van de experts toegankelijker te maken, zodat dit transparanter is. Wellicht toont het ook aan dat het erg moeilijk is om echte neutrale informatie te genereren. Tenslotte zijn ook experts uiteindelijk maar mensen, die ook politieke voorkeuren hebben. Dit kan zoveel mogelijk gecompenseerd worden door experts van diverse achtergronden te benaderen.

Ook -zoals al gesuggereerd door de waarnemers- kan men inzage geven in de biografie¨en van de experts. Indien organisatoren van een deliberatief forum willen nagaan of het gelukt is de deelnemers van evenwichtige informatie te voorzien kan worden nagegaan door midden van een enquˆete, waarbij aan deelnemers wordt gevraagd hoe neutraal ze de geleverde informatie achtten. Het inzetten van externe waarnemers, zoals gedaan door de G1000, kan natuurlijk ook.

Kortom: het is van groot belang dat de informatie zo neutraal mogelijk is, en het lukt niet alle organisaties dat voor elkaar te krijgen. Neutrale informatie wil zeggen dat de bestaande (relevante) argumenten en standpunten bekend moeten zijn bij de deelnemers. Wanneer dit niet wordt gedaan, levert dit een legitimiteitsprobleem op voor het deliberatieve forum: zonder goede informatie kunnen deelnemers immers niet goed delibereren, en is de uitkomst niet geloofwaardig. Om na te gaan of de geleverde informatie neutraal genoeg is, kan gebruik worden gemaakt van verschillende middelen. Te denken valt aan een enquˆete, die uitgezet wordt onder deelnemers, waarin gevraagd wordt naar de tevredenheid over de neutraliteit van de informatie. Ook kunnen externe waarnemers worden ingeroepen, zoals werd gedaan tijdens de G1000 Belgi¨e.

Wanneer ben je genoeg ge¨ınformeerd? Het is belangrijk dat deelnemers voldoende ge¨ınformeerd zijn over een onderwerp om een gedegen oordeel te kunnen geven. Maar wanneer is iemand voldoende ge¨ınformeerd om ergens een beslissing over te kunnen nemen? Waar ligt het punt waarop je kunt zeggen dat iemand niet goed ge¨ınformeerd is over een vraagstuk, en wanneer wel? Waar ligt het kantelpunt tussen goed genoeg ge¨ınformeerd zijn, en niet goed genoeg ge¨ınformeerd zijn? En welke informatie is daarbij relevant, en welke niet? Het oordeel hierover wordt aan de experts over gelaten. Dat is logisch, aangezien deze mensen het meest weten over het onderwerp. Dat maakt ze zeer belangrijke spelers bij de organisatie van een deliberatief forum, maar in feite wordt deze vraag dan doorgeschoven. Want waar baseren zij hun oordeel op? Wellicht krijgen we hier nooit echt een precies antwoord op. Volgens een rapport van de Kettering Foundation (een onderzoeksinstituut in de Verenigde Staten) is het opstellen van informatiepakketen voor deliberatie namelijk een soort een ambacht, vergelijkbaar met het spelen van een instrument: ”Issue framing is a practice, not a process or special technique akin to playing a musical instrument, knitting, martial arts, or exercising.”100 In poging een antwoord te geven op de vraag wanneer je als deelnemer voldoende weet om ergens over te kunnen delibereren, zal ik een aantal aanbevelingen doen. Deze is deels gebaseerd op interviews, en deels op het rapport van de Kettering Foundation.101 Ten eerste kunnen alle betrokkenen in kaart worden gebracht- de zogenaamde stakeholderanalyse.102 Vervolgens kunnen de belangen van deze stakeholders in kaart worden gebracht, evenals hun voor- en tegenargumenten voor een bepaald voorstel. Dit zorgt ervoor dat de informatie relevant en volledig 99 G1000

Eindrapport, p. 104-105 Materials for Deliberative Forums, p. 4-5 101 Voor hen die een uitgebreidere handleiding willen lezen over het opstellen van informatiepakketten voor deliberatieve fora verwijs ik door naar dat rapport.

102 Bron: interview. Dit werd door twee organisatoren van deliberatieve fora geadviseerd.

100 Developing

32

is, en zorgt ervoor dat ze ook inclusief is: alle belangen zijn immers meegenomen. Ook kan wederom aan de deelnemers gevraagd worden of ze tevreden waren over de volledigheid van de informatie, en de indruk hadden dat ze genoeg informatie hadden om te kunnen delibereren. Indien het bijvoorbeeld over de economie gaat (zoals bij de G1000 Belgi¨e), ligt het voor de hand om hoogleraren te benaderen. De informatiepaketten die vervolgens tot stand komen, kunnen getoetst worden aan onafhankelijke externe partijen, die de informatie beoordelen op correctheid, volledigheid en of alle standpunten even goed worden afgewogen. Met deze oplossingen blijft de inhoudelijke vraag staan (’wanneer ben je ge¨ınformeerd genoeg om ergens over te kunnen oordelen?’), maar kan er in ieder geval mee gewerkt worden.

De deliberatieve democratie kan dus niet goed beantwoorden wanneer iemand ge¨ınformeerd genoeg is om ergens een weloverwogen oordeel over te kunnen te geven, een advies uit te brengen of een beslissing te nemen.

Dit kan ondervangen worden door alle betrokkenen in kaart te brengen, en hun argumenten en belangen in kaart brengen. Ook kan gebruik worden gemaakt van onafhankelijke externe partijen, die naar het informatiemateriaal kijken en haar beoordelen op correctheid, volledigheid, en evenwichtigheid (worden alle argumenten en belangen evenveel toegelicht). Ook kan aan deelnemers worden gevraagd of ze de gepresenteerde informatie evenwichtig en compleet genoeg achtten. Op de inhoudelijke vraag wanneer je genoeg ge¨ınformeerd bent om ergens een oordeel over te geven geeft dit geen antwoord, maar in de praktijk zal het wellicht voldoende zijn om mee te kunnen werken.

4.4

Een oefening in de status quo

Een ander kritiekpunt is dat deliberatieve fora de status quo in stand houden, en er weinig ’out of the box’ gedacht kan worden. Mensen gaan dan wel met elkaar in dialoog en veranderen misschien van mening, maar hun voorstellen en visies zijn niet erg vernieuwend. ’Radicale’ initiatieven hebben dus weinig kans van slagen.

In het stuk Understanding Public Opinion - On Deficits and Social Security wordt het deliberatieve forum (en dan met name21st Century Town Meeting georganiseerd door America Speaks) bijvoorbeeld verweten dat de middenposities te vaak benadrukt worden: If there is a consensus among Washington D.C. experts, pundits and officials, the views presented in deliberative forums often reflect that consensus. A ”centrist” or ”compromise” view is often emphasized, and it is frequently highlighted by having a few apparently extreme views surround it, balanced symmetrically on the Left and the Right. Certain non-centrist but important views may be excluded altogether. Other important arguments may barely be mentioned, even if they are actually better grounded in relevant facts than the ”centrist” views that are emphasized. The golden mean is not always golden. And it matters who defines the mean.103 Zoals zeer terecht wordt opgemerkt, wordt hier de vraag gesteld wie het ’midden’ bepaalt. Deze vraag is weer sterk verbonden aan de vraag wie de informatie voor een deliberatief forum aan mag leveren. Dit is dus een moeilijk punt voor deliberatieve fora. De waarnemers van de G1000 Belgi¨e achtten het bijvoorbeeld waarschijnlijk dat er meer innovatieve idee¨en waren ontstaan, als de uitgenodigde expers minder linksgeori¨enteerd waren. Ik haal ze nogmaals aan: Van hetgeen we verstonden vonden we de basisprincipes licht bevooroordeeld; de experts die de 3 thema’s introduceerden, benaderden deze vanuit een nogal linksgeori¨enteerd perspectief. Daarom vertegenwoordigt hun input niet noodzakelijkerwijs de volledige diversiteit aan perspectieven aangaande deze thema’s ... Toch hadden de toespraken over de basisprincipes meer uiteenlopend kunnen zijn om de daaropvolgende discussies aan de tafels in een breder kader te plaatsen. Wij geloven dat een meer uiteenlopende input, zeker over het onderwerp verdeling van rijkdom, gunstig had geweest en meer ruimte zou gegeven hebben aan meer onconventionele en nieuwe voorstellen.104 Ondanks deze kritiek wordt tegelijkertijd opgemerkt dat in dit geval de stemming niet be¨ınvloed lijkt te zijn door de ori¨entatie van de experts. Ook was er tijdens het stemmen niets te merken van een eventuele vooringenomenheid van de organisatie (iets wat bij ´e´en van de deliberatieve evenementen van America Speaks wel is voorgekomen).

103 Page

en Jacobs, p. 10 Eindrapport, p. 104-105

104 G1000

33

Is de kritiek dan terecht? Leveren deliberatieve fora dan vooral ’mainstream’ oplossingen op? De resultaten lijken anders te suggeren: in het verslag van de G1000 wordt verwezen naar onderzoek waaruit blijkt dat burgers soms inderdaad napraten wat politici al langer zeggen. Maar soms komen ze juist wel met heel innovatieve idee¨en.105 Bij mijn weten is dit onderzoek niet in bedrijven en andere organisaties uitgevoerd, maar er is geen reden om aan te nemen dat het resultaat niet hetzelfde zal zijn. Het is niet duidelijk wat hierbij de rol is geweest van de geleverde informatie: is er een correlatie tussen de diversiteit en volledigheid van informatie en standpunten, en de uitkomst van de deliberatie? Dat is tijdens mijn onderzoek niet duidelijk geworden. Het zou interessant zijn dat verder te onderzoeken. Hoewel het op basis van de resultaten wat te ver gaat om te zeggen dat deliberatieve fora de status quo in stand houden, zijn dit wel belangrijke vragen om te beantwoorden. Tot slot zijn deliberatieve fora bij uistek innovatief: deze vorm van burger- of medewerkersinspraak is nog erg nieuw, dus het organiseren van een deliberatief forum is an sich al vernieuwend, nog ongeacht de uitkomst. Wel kan daarbij de vraag gesteld worden in hoeverre ze ´echt de status quo veranderen: qua impact zijn fora nog vooral afhankelijk van de goede wil van beslissers (bestuursleden, gemeenteraadsleden, ministers, etc.). Ik kom hier nog op terug.

De kritiek dat deliberatieve democratie de status quo in stand houdt, blijft dus niet overeind. Er zijn immers ook veel deliberatieve fora geweest waarin burgers wel degelijk innovatieve en originele aanbevelingen wisten te verzinnen. Toch zijn er ook fora waarbij burgers tot al bekende conclusies kwamen. Bovendien is het organiseren van een deliberatief forum an sich al vernieuwend. Of er ook een verband bestaat tussen diversere informatie en originelere deliberatie zou nader onderzocht kunnen worden.

4.5

Deliberatie gaat te langzaam

Een andere kritiek op deliberatie is dat ze te langzaam is. Ik zal deze kritiek in twee¨en splitsen.

Te stroperig E´en van de bezwaren tegen deliberatie is dat het te stroperig is, te lang duurt en vervelend is.

Deliberatie roept al snel het beeld op van heel veel praten en ellenlange vergaderingen, zonder dat het ergens toe leidt. Dit is zeker een gevaar. Maar in zo’n geval hebben we het niet meer over deliberatie: een dergelijk gesprek voldoet immers niet aan de gestelde criteria. Dat wil niet zeggen dat het geen gevaar is: wanneer je probeert een deliberatieve omgeving te cre¨eren, kan dit misgaan. En in dat geval is het niet erg vruchtbaar: ”when deliberation goes wrong, it can degenerate into clumsy compromise or meaningless dialogue that masks the uninterrupted workings of political and economic elites.”106 Toch is dit geen fundamenteel argument tegen deliberatie. Immers, iets wat je probeert te organiseren kan mislukken. Dit geldt voor alles, niet alleen voor deliberatie. Het gevaar voor betekenisloos gepraat wordt opgevangen door de inzet van een moderator, die de kwaliteit van het gesprek moet bewaken. Zo wordt er voor gezorgd dat deliberatie n´ıet verzand in oeverloze discussies, zonder conclusie of resultaat. Het spreekt voor zich dat de kwaliteit van de moderator hierbij ook een zeer belangrijke rol speelt.

Indien deze zijn of haar taak niet goed uitvoert, zal dit meteen een effect hebben op de kwaliteit van de deliberatie.

Al met al is de kritiek dat deliberatie stroperig niet terecht. Er is dan namelijk sprake van slechte deliberatie.

Wel is het een gevaar dat de deliberatie verzandt in betekenisloze dialoog. Dit maakt de taak van de moderator dan ook essentieel, die er voor moet zorgen dat de kwaliteit van de deliberatie gewaarborgd blijft.

Te langzaam Stel nu dat er binnen een organisatie een deliberatief forum wordt ingezet om tot een beslissing te komen. Het nadeel van deze aanpak lijkt in eerste instantie dat ze erg veel tijd kost, en te lang duurt. Het kost immers veel tijd om een beslissing met iedereen te overleggen. En ja, het kan inderdaad lang duren om met een grote groep mensen tot consensus te komen. Het voordeel hiervan is echter dat wanneer men er eenmaal uit is, het besluit door iedereen gedragen wordt, iedereen weet wat er moet gebeuren en iedereen dus ook meteen aan de slag kan. Zeker binnen organisaties is een besluit, of een bepaald beleid wel iets wat door iedereen uitgevoerd moet worden. Hen betrekken bij het besluitvormingsproces is dan geen gek idee: niet alleen kan het meer draagvlak cre¨eren, ook is het een kans om waardevolle suggesties en adviezen te ontvangen. Ook is de kans groter dat mensen die het niet met een beslissing eens zijn, zich daar sneller bij neerleggen. Er is immers wel naar hen geluisterd, en wellicht is men tegemoet gekomen aan een aantal bezwaren. Een beslissing die van bovenaf wordt genomen kan sneller gemaakt worden, maar wanneer er op de werkvloer geen steun voor is kan de implementatie ervan juist weer langer duren. Dat dit principe werkt werd bewezen door een aantal case-studies die werden 105 G1000 106 The

Eindrapport, p. 100 Deliberative Democracy Handbook, p. 16

34

besproken tijdens een SER-Congres, dat werd gehouden op donderdag 12 september 2014. Twee bestuurders stelden zelfs dat het betrekken van medewerkers geld op kan leveren. Volgens hen leverde de ge¨ınvesteerde tijd winst op, doordat de implementatie van een besluit veel sneller gaat, wat uiteindelijk tijd en dus geld scheelt.

In het geval een zorginstelling, waarbij geldt dat zowel cli¨enten als medewerkers veel zeggenschap hebben over de zorg die verleend wordt. Door dit maatwerk (die bovendien veel overhead overbodig maakt) is de organisatie goed in staat maatwerk te leveren en tegemoet te komen aan de wensen van haar cli¨enten -iets wat uiteraard ook weer andere cli¨enten aantrekt.

Kortom, deliberatie als besluitvormingsmiddel duurt in eerste instantie langer dan ’top-down’ beslissingen, maar deze tijd wordt na het nemen van de beslissing terug gewonnen: het besluit kent grote legitimiteit, en iedereen weet wat er moet gebeuren en kan er dus meteen aan werken. De kritiek dat deliberatie te lang duurt, lijkt dus niet overeind te blijven.

4.6

Wat is de impact?

Deze kritiek is niet zozeer inhoudelijk, maar meer praktisch van aard: hoeveel impact heeft de deliberatieve democratie nu eigenlijk? Het is misschien interessant, en zelfs waardevol om bijvoorbeeld een deliberatieve peiling te organiseren. Maar wat daarna? Veel deliberatieve evenementen zijn (nog?) niet ge¨ınstutionaliseerd, en het advies van bijvoorbeeld de G1000 Belgi¨e was volledig vrijblijvend. Dit is erg zonde van de inzet van de vrijwilligers en deelnemers, die er vrij veel tijd en energie in hebben gestoken. Het is echter al te makkelijk om dergelijke experimenten af te doen als loze oefeningen in deliberatie. Dat zou geen eerlijk verwijt zijn naar de deliberatieve democratie. Haar opkomst is snel en stormachtig geweest (en nog steeds gaande), maar het kan ondanks deze snelheid moelijk verwacht worden dat ze binnen een paar jaar al is ge¨ınstitutionaliseerd. Zeker omdat ze in zekere zin een bedreiging vormt voor het huidige model: wat is nog de taak van een politicus wanneer hij burgers meer inspraak geeft? Of van een bestuurder? Het zal voor hen op z’n minst wennen zijn om een deel van hun taken uit handen te geven.

Wat dit betreft spelen zich in Nederland interessante ontwikkelingen af (over andere landen kan ik minder goed oordelen). Sinds de G1000 Belgi¨e lijkt er in ieder geval in Nederland ´e´en en ander veranderd te zijn: men is bezig met het oprichten van een G1000 platform, en in een tiental gemeenten is men bezig met het opzetten van een eigen G1000. Het is de bedoeling om deze nadrukkelijk wel te verbinden met bijvoorbeeld een gemeenteraad, zoals in Uden het geval is.107 Toch is men hier sterk afhankelijk van de goede wil van de bestuurders: pas wanneer zij het idee zien zitten, zal er wat met de adviezen van burgers en medewerkers gedaan worden. Dit maakt deliberatieve fora dan ook kwetsbaar. Wellicht zal dit in de toekomst nog veranderen.

Het is dus de vraag hoe de deliberatieve democratie zich in de komende tijd zal gaan ontwikkelen. Veel experimenten zijn nog precies dat: experimenten. Wellicht kan voorzichtig geconcludeerd worden dat in ieder geval in Nederland hierin een langzame kentering plaatsvindt: er wordt op verschillende plekken ge¨experimenteerd waarbij ook bestuurders betrokken zijn, zodat de uitkomst van de verschillende fora niet (te) vrijblijvend zijn.

Voorbeelden hiervan zijn de G1000 Amersfoort, waarbij ook gemeenteraadsleden aanwezig waren, en de G1000 Uden, een initiatief van de gemeenteraad zelf.108 Ook in Amsterdam is het initiatief opgepakt.109

4.7

Conclusie

Er zijn in dit hoofdstuk een aantal kritiekpunten op de deliberatieve democratie voorbij gekomen. De eerste daarvan is dat niet duidelijk is wanneer iemand genoeg gedelibereerd heeft om diens mening serieus te kunnen nemen. En uur? Een dag? Een paar weekenden? Er zijn praktische methoden om hier mee om te gaan, maar een inhoudelijke richtlijn blijft uit. Daarnaast is de kritiek behandeld dat deliberatieve fora geneigd zijn naar ’het midden’ te trekken en zo de status quo in stand te houden: radicale posities krijgen vaak (te) weinig ruimte, terwijl dit wel zou moeten. Of diverse(re) informatie ook leidt tot originelere oplossingen van deelnemers is niet duidelijk, al is de verwachting van wel. Uit onderzoek blijkt dat fora soms wel, en soms niet met originele oplossingen komen. Omdat blijkt dat deelnemers wel degelijk met originele idee¨en kunnen komen, acht ik de kritiek onterecht. Bovendien is het organiseren van een deliberatief forum an sich al een vernieuwing. Ook zijn er problemen met de deliberatieve eis om informatie. Net als bij deliberatie is hier is geen duidelijk ’kantelpunt’ aan 107 Bron:

dit bleek uit ´ e´ en van de interviews. Ge¨ınterviewde was direct betrokken bij dit project.

108 https://g1000uden.nl/ 109 http://g1000-amsterdam.nl/

35

te wijzen waarop kan worden gezegd dat iemand genoeg van een onderwerp afweet om er goed over te kunnen delibereren. Daarnaast blijkt dat het in de praktijk lastig kan zijn om neutrale informatie te verwerven. Er wordt wel gezegd dat deliberatieve democratie mensen buitensluit: minderheden, immigranten en andere kwetsbare groepen zijn minder bedreven in deliberatie dan bijvoorbeeld hoger opgeleiden. Het blijkt echter dat hier genoeg manieren zijn om dit verschil in zo’n mate op te heffen dat het in praktijk weinig uitmaakt. Deze kritiek is dus onterecht. Wel moeten organisatoren oppassen met zelfselectie: het is bekend dat bepaalde groepen hier structureel minder op afkomen. Indien men hier gebruik van maakt kan wel gesteld worden dat deliberatieve fora mensen buitensluiten, hoewel er geen sprake is van actieve buitensluiting. Daarnaast kan gevraagd worden of deliberatie niet te langzaam is. Indien het slecht georganiseerd wordt, kan het zeker vervallen tot betekenisloos gepraat. Het is aan de organisatie (in dit geval de moderator) om dit te voorkomen. Deliberatieve fora als besluitvormingsorganen kunnen langzaam zijn: het duurt immers lang om iedereen op ´e´en lijn te krijgen. Deze tijd wordt tijdens de implementatie echter weer gewonnen doordat iedereen weet wat hem of haar te doen staat.

Tot slot is er kritiek op de deliberatieve democratie: ze slagen er lang niet allemaal in ook daadwerklijk invloed uit te oefenen op de beleidsmakers. De theorie is relatief recent begonnen aan een opmars, dus het is wat vroeg om te eisen dat ze nu al ge¨ınstututionaliseerd wordt. Wel is het belangrijk dat dit gaat gebeuren. De tekenen in Nederland zijn wat dat betreft hoopvol.

36

5

Deliberatieve democratie in organisaties

Nu duidelijk is wat deliberatieve democratie is, hoe ze kan worden vormgegeven, en wat voor kritiek ze krijgt, is het tijd om na te denken over de volgende vraag: kan de deliberatieve democratie in organisaties worden vormgegeven, en zo ja, hoe? Het antwoord op deze vraag zal in de praktijk moeten blijken, maar ik noem hier al wel vast een aantal relevante overwegingen. Zoals in de loop van dit stuk al aan bod is gekomen zit er immers een spanningsveld tussen de rechten van burgers en die van werknemers.

5.1

Verschillen

Als we de vraag willen beantwoorden of, en zo ja hoe deliberatieve democratie binnen organisaties kan worden vormgegeven, dan moeten we eerst weten wat een organisatie precies is. Een organisatie kan gedefinieerd worden als ”een samenwerkingsverband tussen twee of meer personen. Hierbij worden kracht, kennis en vaardigheden gebundeld om een doel te bereiken of in een behoefte te voorzien.”110 Hierbij wordt een onderscheid gemaakt tussen twee typen organisaties: profit en non-profit. De eerste is voornamelijk gericht op het realiseren van winst en de tweede op het leveren van maatschappelijke resultaten. Er zijn echter ook overeenkomsten. Beiden zijn bijvoorbeeld een juridische entiteit, en beide kennen ze een verdeling van taken, verantwoordelijkheden en bevoegdheden. Er dus sprake van co¨ ordinatie om de doelen van de organisatie te bereiken. Tot slot is een organisatie gericht op haar eigen voortbestaan. Samengevat kunnen we dus stellen dat een organisatie de volgende kenmerken heeft: • Er is sprake van een bundeling van krachten, kennis en vaardigheden, op basis van een rechtspositie (juridische entiteit).

• Er wordt gestreefd naar het leveren van maatschappelijke resultaten of het behalen van winst.

• Er is sprake van een verdeling van taken, bevoegdheden, verantwoordelijkheden, welke geco¨ordineerd worden.

• Gericht op voortbestaan.

Deze eigenschappen zorgen ervoor dat een deliberatief forum niet zomaar een-op-een vertaald kan worden naar een organisatie. Het is bijvoorbeeld de bedoeling dat deelnemers ge¨ınformeerd over een onderwerp kunnen delibereren. Bestuurders kunnen echter niet altijd bepaalde informatie vrijgeven. Denk bijvoorbeeld aan het verloop van onderhandelingen, of gesprekken met organisaties over overnames.111 En hoe ziet de dialoog tussen werknemers en werkgevers eruit? Kunnen die werkelijk gelijkwaardig met elkaar delibereren? Een burger kent op dit punt een grotere vrijheid dan een werknemer. Meestal zullen burgers elkaar niet kennen, terwijl op de werkvloer wellicht al een zekere emotionele geschiedenis aanwezig is. Zeker wanneer die slecht is, zal het lastig zijn om iedereen zo open en oprecht mogelijk mee te laten doen. Ook is de relatie tussen burgers en politici veel indirecter dan die tussen werknemers en werkgevers. Het zijn uiteindelijk leidinggevenden die beslissingen maken over de carri`ere van werknemers, dus het mag niet verbazen dat die geneigd zijn zich aan te passen. Wellicht is het mogelijk om een sfeer te cre¨eren waarin werknemers en werkgevers gelijkwaardig met elkaar praten, maar in de praktijk zal dit waarschijnlijk erg moeilijk zijn.112 Er is wel een aantal oplossingen te bedenken. Zo kan van tevoren worden nagegaan wat bepaalde pijnpunten zijn, die vervolgens tijdens de deliberatie door de moderator anoniem worden voorgedragen. Zo kunnen werknemers toch eerlijk hun zorgen delen, zonder angst voor de gevolgen daarvan. Een andere oplossing is om de deliberatie digitaal plaats te laten vinden. Een andere oplossing is om leidinggevenden niet met de werknemers om tafel te zetten, maar om hen simpelweg de resultaten van de deliberatie te geven.

Naast het verschil in politieke vrijheid tussen burgers en werknemers, is er een verschil in de gevolgen van de deliberatie. De vraagstukken waar werknemers over zouden kunnen delibereren hebben waarschijnlijk meer impact op hun leven dan de maatschappelijke vraastukken die in de andere experimenten gedaan worden. Stel dat er een vraagstuk ligt binnen een organisatie waarbij er bezuinigd moet worden. Dit is iets wat werknemers waarschijnlijk gaan voelen, een effect wat voor burgers minder snel zal gelden. Wellicht zorgt die afstand ervoor dat het voor burgers eenvoudiger is om er open en onbevangen over te delibereren. Aan de andere kant verhoogt de directe 110 www.ensie.nl/definitie/organisatie

Geraadpleegd op 9 september 2014 twee voorbeelden werden gegeven door een bestuurder op het SER-Congres over medezeggenschap op donderdag 11 september 2014.

112 Dit is mijn eigen inschatting, en die van Larry Pennings van het Jefferson Center.

111 Deze

37

impact wellicht ook de betrokkenheid van de werknemers, die juist daardoor oprecht zullen willen deelnemen aan het deliberatieve proces. Toch zal het in veel gevallen een hele uitdaging zijn om dergelijke vraagstukken aan werknemers voor te leggen, zonder dat daarbij iedereen met z’n hakken in het zand gaat staan.

Nog los van al deze praktische vragen, roept het ook een andere vraag op: zijn door gebruik te maken van deliberatieve fora bijvoorbeeld nog managers nodig? En wat zouden dergelijke experimenten doen met de taken en bevoegheden van de ondernemingsraad? Het is dan ook zeker te verwachten dat deliberatieve experimenten ook met een zekere argwaan bekeken zullen worden door zowel bestuurders als ondernemingsraden. Ze roepen immers vragen op over hun taken en legitimiteit.

5.2

Gaan medewerkers wel zorgvuldig om met meer medezeggenschap?

Ook zullen bestuurders zich ongetwijfeld afvragen of het wel verstandig is om medewerkers meer zeggenschap te geven. Kan dat wel, gaan ze daar wel zorgvuldig mee om? Dit is niet vreemd. Ter illustratie: zelfs de organisatoren van de G1000 Belgi¨e hadden hier last van. De burgers wilden namelijk immigratie op de agenda zetten, beslist een controversieel onderwerp. Kon dit wel? Zou dit niet uit de hand lopen? Kon dit niet beter van de agenda geschrapt worden? Men haalde echter diep adem, zette door en wat bleek: het viel allemaal reuze mee. Deelnemers bleken uitstekend in staat om hierover te delibereren en oplossingen te verzinnen voor immigratievraagstukken. Maar als zelfs deze voorvechters van deliberatieve democratie last krijgen van koudwatervrees, dan mag het niet verbazen dat politici, ondernemingsraden en bestuurders hier ook last van kunnen hebben. Hoe begrijpelijk ook, ik denk niet dat het nodig is. Integendeel, de instrumenten van de deliberatieve democratie kunnen juist een verrijking zijn.

Een voorbeeld: de Liberalen, een politieke partij in Belgi¨, hield onlangs een mini-G1000 voor zowel leden als niet-leden, waarbij hen om input werd gevraagd. En van de reacties was dat de deelnemer veel meer respect en waardering had gekregen voor het werk van de aanwezige minister. Nog niet eerder had men beseft dat het afwegen van verschillende belangen zo lastig kon zijn.113 Wat de minister in kwestie precies verwacht had om te horen durf ik niet te zeggen, maar d´ıt zeker niet. Doorgaans krijgen politici immers heel andere geluiden te horen.

E´en kanttekening moet daarbij wel worden gemaakt. En dat is een opmerking over de organisatie van een deliberatief forum. Ik wil nogmaals Benoˆıt Derenne aanhalen: ”de burgers hebben me nog nooit teleurgesteld.

Niet nu, en niet in de projecten voordien. Maar het is cruciaal dat je methodiek goed zit.”114 Hoewel deliberatieve fora veel verschillende anekdotes en voorbeelden hebben geleverd van mensen die boven hun eigen belang wisten uit te steigen, met veel humor en respect om wisten te gaan met hun verschillende belangen en wensen, en uiteindelijk betrokkener raakten bij hun omgeving, is het wel belangrijk dat de organisatie weet waar ze mee bezig is. Zoals Derenne hierboven stelt: de methodiek is cruciaal. Mocht er dus besloten worden om deliberatieve methoden te vertalen naar organisaties, dan is het zaak dat dit op zorgvuldige en capabele wijze wordt aangepakt.

5.3

De rol van leidinggevenden

Een ander, essentieel aspect om deliberatie binnen een organisatie te laten slagen is de houding van leidinggevenden. Zij bepalen immers hoe groot de externe impact van de deliberatie gaat zijn, en hebben daarmee ´e´en van de meest cruciale factoren in handen. Hoe groter externe impact is, hoe meer medewerkers geneigd zullen zijn om mee te doen. Tegelijkertijd hebben ze ook de macht om de deliberatie te breken, en contraproductief te laten zijn. Dit kan gebeuren wanneer men beloofd naar de uitkomst van de deliberatie te luisteren, of het uitgebrachte advies bindend te laten zijn, maar er vervolgens niets mee doet. In dat geval werkt de deliberatie contraproductief.115 Het is dus essentieel dat de bestuurder oprecht is, en echt wil luisteren naar wat zijn of haar medewerkers te zeggen hebben. Indien dit niet het geval is, is het beter om geen deliberatief forum te organiseren: de kans is groot dat de inspanning voor niets is, of zelfs schadelijk kan zijn.

5.4

Loting

Tot slot wil ik nog een laatste, zeer concrete aanbeveling doen: het loten van ondernemingsraadleden. Dit is waarschijnlijk de meest envoudige wijze om deliberatieve democratie te implementeren binnen organisaties.

113 Bron:

interview met Cato L´ eonard.

Eindrapport, p. 96, eigen cursivisering 115 Meerdere respondenten die zelf deliberatieve processen begeleiden en organiseren waarschuwden voor dit gevaar.

114 G1000

38

E´en van de belangrijkste criteria was immers diversiteit en inclusiviteit, en dit kan relatief eenvoudig bereikt worden door middel van loting. Door leden te loten, voorkom je dat het steeds the usual suspects zijn die in een ondernemingsraad terecht komen. En dat is belangrijk: een goede afspiegeling vormen van de organisatie is immers een belangrijk kenmerk van een ondernemingsraad. Bovendien is het goed om een diverse groep mensen te hebben: zoals al eerder besproken zorgt dit voor betere adviezen en daardoor betere besluitvorming. Een diverse groep houdt zichzelf scherp: leden dagen elkaar immers uit om na te denken over hun eigen oordelen en perspectieven.

Bovendien leidt het tot betere adviezen, omdat veel verschillende perspectieven worden meegenomen. Daarnaast zorgt loting ervoor dat groepen die zich vaak niet kandidaat willen stellen voor een ondernemingsraad (dit geldt met name voor jongeren), toch mee kunnen gaan doen. Een bezwaar tegen loting is het feit dat je hiermee mensen verplicht om mee te doen. Wat als ze dit nu echt niet zien zitten? In dat geval kan waarschijnlijk strategie van de G1000 Belgi¨e worden toegepast. Eerst stel je grofweg vast hoe de organisatie eruit ziet. Hoeveel medewerkers zijn er, en wat zijn hun kenmerken? Denk bijvoorbeeld aan geslacht, leeftijd, afdeling, functie, vaste werknemer of flexmedewerker, aantal jaren in dienst, etc. Indien iemand voldoet aan de kenmerken die nodig zijn om een diverse en representatieve groep samen te stellen, maar niet mee wil doen, is het relatief eenvoudig om iemand uit dezelfde groep te loten. De kans is groot dat je vanzelf iemand tegenkomt die wel wil. Om te voorkomen dat de vijver te snel leeg raakt (met name in kleinere organisaties een gevaar), zou wellicht bepaald kunnen worden dat mensen wel gegronde redenen moeten hebben om de functie te weigeren. Een ander voordeel van dit systeem is dat leden na een tijd ook weer uit de ondernemingsraad moeten, waarmee wordt voorkomen dat mensen te lang op dezelfde plek blijven zitten.116 Natuurlijk bouwen ze met hun jaren een zekere expertise op, maar na een aantal jaren is het onvermijdelijk dat je je frisse blik verliest, en is het ook aannemelijk dat men minder enthousiast wordt.

Bovendien is het juist goed wanneer deze deskundigheid ’verdwijnt’: ze gaat immers weer terug de organisatie in.

Het ideaalbeeld is hier een organisatie waar een groot deel van de werknemers een termijn in de ondernemingsraad hebben gezeten. Ze hebben dan in een positie gezeten waarbij ze de bestuurder van advies moesten voorzien, moesten nadenken vanuit het belang van de organisatie. Daarbij moesten ze zowel strategisch denken, maar ook de belangen van medewerkers in de gaten houden. Dit levert werknemers op met meer expertise, en kennis en overzicht van de eigen organisatie. Het lijkt me ook waarschijnlijk dat een dergelijk systeem werknemers cre¨er die meer oog hebben voor het algemene belang van de organisatie, en meer geneigd zijn na te denken over hoe ze hun organisatie kunnen verbeteren. Ook denk ik dat het de betrokkenheid van de achterban kan vergroten, omdat men een goed beeld heeft van de ondernemingsraad en haar werkzaamheden. Dit maakt de drempel om leden te benaderen waarschijnlijk een stuk lager. Hierdoor kan de ondernemingsraad weer eenvoudiger contact onderhouden met de achterban, en beter profiteren van de aanwezige kennis binnen de organisatie. Maar wellicht is loting wat te radicaal om mee te beginnen. Een andere optie is om een deel van de ondernemingsraad via loting te kiezen: bijvoorbeeld de helft via verkiezingen, en de andere helft via loting. Wellicht zou dit als pilot geschikt zijn, om er achter te komen hoe loting in de praktijk uit kan pakken.

116 Een aantal anekdotes leerden mij dat mensen die 30 jaar in een ondernemingsraad zitten geen uitzondering zijn. Dit lijkt mij voor alle betrokkenen geen goede situatie.

39

6

Conclusie

Wat is deliberatieve democratie? Dit stuk begon met de vraag wat de deliberatieve democratie precies inhoudt. Allereerst werd vastgesteld dat bij deliberatie het geven van goede redenen centraal staat, en dat het een sociale activiteit is die gedefinieerd kan worden als ”het uitwisselen van redenen.” Daarbij kan wel of niet (afhankelijk van de opzet) gestreefd worden naar consensus. Bij de deliberatieve democratie staat centraal dat mensen ge¨ınformeerde weloverwogen en oordelen geven.

Ik heb de theorie gekarakteriseerd als een reactie op ons huidige democratische stelsel, het representatieve model. Dit model, waarbij vertegenwoordigers door een achterban worden verkozen, kampt volgens de deliberatieve democratie met een aantal mankementen. Deze mankementen zijn in meer of mindere mate naar organisaties te vertalen. Zo is het vaak zo dat burgers te weinig weten over belangrijke onderwerpen om er een gedegen oordeel over te kunnen geven, maar moeten ze wel besluiten wie de problemen op gaat lossen. De mate waarin dit in organisaties speelt verschilt per situatie. Wanneer medewerkers of geen zicht hebben op de capaciteiten van (potenti¨ele) leden van de ondernemingsraad, niet weten wie de kandidaten zijn, of geen goed beeld hebben van de werkzaamheden van de ondernemingsraad, dan kan gesteld worden dat ook zij te weinig weten om een goede keuze te maken. Deze onwetendheid hoeft voor zowel burgers als medewerkers niet te duiden op luiheid of apathie. Het kan ook zijn dat er sprake is van rationele desinteresse: verstandige onwetendheid. Wanneer mensen het gevoel hebben dat ze ergens toch geen invloed op uit kunnen oefenen (of maar heel weinig), dan ligt het voor de hand er ook geen tijd in te steken. Dat mensen (te) weinig van bepaalde vraagstukken afweten is wellicht begrijpelijk, maar daarom niet minder kwalijk. Het maakt ze namelijk vatbaarder voor manipulatie, en het kan er voor zorgen dat er (sneller) slechte beslissingen worden genomen. Een ander probleem wat aangekaart wordt door de deliberatieve democratie is het feit dat veel meningen oppervlakkig zijn. Er wordt in opiniepeilingen en dergelijke wel gevraagd naar meningen, maar meestal zijn deze erg ’top of the head’, en niet erg weldoordacht. Bovendien geven opiniepeilingen al snel meningen weer die die naam eigenlijk niet verdienen. Een ander probleem van het representatieve model is dat het mensen niet uitnodigt om zich als ’gouverneur’ te gedragen: iemand met oog voor het algemeen belang. Het is voor de kiezer bijzonder makkelijk om zich als consument te gedragen, en simpelweg te kiezen wat hem of haar het meest aanstaat, ook als dat niet het beste is voor het algemeen belang. Ook is er het vraagstuk van aggregatie: het optellen van stemmen, waarbij op basis van die stemmen bijvoorbeeld wordt bepaald welk besluit wordt doorgevoerd, of welke persoon een zetel in een ondernemingsraad krijgt. De kritiek is dat dit proces niet genoeg recht doet aan hoe meningen tot stand komen. Deze kunnen bijvoorbeeld veranderen wanneer iemand in aanraking komt niet nieuwe informatie, of vreemden met een heel andere achtergrond. Volgens Fishkin is dit een schijnprobleem: deliberatie heeft betrekking op het proces voorafgaand aan de aggregatie (het stemmen). Voor een legitieme verkiezing is het belangrijk dat er (ook) goede deliberatie heeft plaatsgevonden.

Wat is het doel van de deliberatieve democratie? Het antwoord op deze vraag kan in twee stromingen worden gesplitst: het kan als doel op zichzelf worden beschouwd, of als middel. In de ene stroming wordt het beschouwd als een middel om zichzelf te ontwikkelen en realiseren, en is democratie dus een doel op zich. In de andere stroming is het een middel om zich tegen slechte wetgeving en tirannie te beschermen. Slechte wetgeving en tirannie zouden immers niet door een meerderheid verkozen worden, zo is de gedachte.

Is de deliberatieve democratie vernieuwend? Ja en nee. Enerzijds niet: het is niet erg revolutionair om te stellen dat mensen eerst goed ge¨ınformeerd moeten zijn om ergens een oordeel over te mogen vellen. Ook is de nadruk op argumentatie niet erg nieuw: geen enkele democraat zou het daar mee oneens zijn. De middelen van de deliberatieve democratie zijn echter w´el vernieuwend, zoals de deliberatieve peilingen, en het gebruik van loting.

Hoe kan deliberatie worden vormgegeven? Het antwoord op deze vraag is niet geheel compleet: digitale deliberatie wordt namelijk voor een groot deel buiten beschouwing gelaten. Er zijn veel verschillende initiatieven te vinden die zich baseren op de principes van de deliberatieve democratie, wat het lastig maakt om een goede terminologie te gebruiken. De parapluterm ’deliberatief forum’ wordt gebruikt om naar deze rijke collectie aan experimenten te verwijzen. Hierbij wordt o.a. verwezen naar deliberatieve peilingen, de G1000, de 21st Century Township Meeting, en burgerjury’s. Ondanks de verschillen zijn er ook veel overeenkomsten: een deliberatief forum is een bijeenkomst van willekeurig geselecteerde deelnemers die in groepjes ge¨ınformeerd delibereren over een vraagstuk, onder begeleiding van een moderator. Daarbij kan wel of niet gestreefd worden naar consensus: soms is het bedoeld om een mening te peilen, soms wordt het forum gevraagd een (al dan niet bindend) advies uit te brengen. Essentieel is hierbij dat deelnemers weten waar ze het over hebben, en dus van informatie worden voorzien. Dit kan via schrift, maar ook via film. Het aantal deelnemers aan een forum verschilt sterk (van 30 tot 40

5000), en is afhankelijjk van de gebruikte methode. Het is redelijk gebruikelijk om deelnemers een vergoeding te geven voor hun tijd (doorgaans ergens tussen de e50,- en e100,-), maar ook dit verschilt per experiment. Ook de impact wisselt sterk per initiatief: sommige deliberatieve fora zijn zeer succesvol geweest in het be¨ınvloeden van de besluitvorming, van anderen zijn de resultaten in het luchtledige gebleven. Het is de uitdaging voor de deliberatieve democratie om ervoor te zorgen dat haar experimenten meer externe impact krijgen, ´e´en van de redenen waarom in Nederland het G1000 platform is opgericht. E´en van de kenmerken die wel bij alle fora aanwezig is, zijn de groepjes en de moderatoren. De groepen (de exacte grootte ervan verschilt per methode) proberen onderling een vraag te beantwoorden op een vraagstuk, of van gedachten te wisselen. Een neutrale moderator bewaakt de kwaliteit van het gesprek. Dan is er nog de willekeurige selectie. Ook hierbij geldt dat niet alle organisaties hier gebruik van maken. Vanuit praktisch oogpunt is dit wellicht te begrijpen, maar het is wel onwenselijk omdat hierdoor de resultaten van de deliberatie gekleurd zijn: het zijn vaak bepaalde groepen die meedoen aan deliberatie, en bepaalde groepen die dat doorgaans n´ıet doen.

Welke vragen kunnen worden voorgelegd aan een deliberatief forum verschilt per methode. Wel is duidelijk dat concrete vraagstukken waarbij verschillende opties nog openliggen zich het best lenen voor deliberatie. Het thema zelf maakt daarbij niet uit. Volgens John Dryzek is elk onderwerp geschikt voor deliberatie, ook onderwerpen die erg complex zijn. Daarbij geldt wel dat deelnemers (meer) tijd nodig hebben, omdat ze het vraagstuk eerst moeten begrijpen. Tot slot is het belangrijk om zo neutraal mogelijke vragen te stellen, die ruimte laten voor zoveel mogelijk antwoorden.

Aan welke criteria moet deliberatie voldoen om deliberatie te mogen heten? Anders gezegd: wanneer is iets een gesprek, en wanneer mogen we het deliberatie noemen? In de literatuur ben ik de volgende criteria voor deliberatie tegengekomen. Deze geef ik hier weer, met hun definitie. Merk daarbij op dat het criterium inclusiviteit in conflict kan zijn met de praktijk van loting. Het kan namelijk zijn dat ge¨ınteresseerden graag mee willen doen aan een deliberatief forum, maar niet geselecteerd worden. Om de diversiteit (en daarmee de kwaliteit) van de deliberatie te garanderen, gaat de loting helaas voor.

• Diversiteit - Er zijn veel verschillende meningen aanwezig, ook afwijkende en kritische meningen. Alle relevante standpunten worden gehoord.

• Inclusiviteit - Allen die geraakt worden door het te bespreken besluit of probleem, of daar ge¨ınteresseerd in zijn, zouden in staat moeten zijn mee te doen met de deliberatie.

• Representativiteit - De deelnemers vormen een afspiegeling (representatie) van allen die betrokken zijn bij het probleem.

• Informatie - Deelnemers hebben verstand van het probleem waar over gedelibereerd wordt, en krijgen toegang tot accurate informatie waarvan deelnemers vinden dat die relevant is.

• De schaal van deliberatie - De groepen waarin gedelibereerd worden zijn niet te groot, en niet te klein: klein genoeg om nog te kunnen delibereren, en groot genoeg om de diversiteit van de groep te kunnen waarborgen.

• Interne transparantie - De deelnemers begrijpen de omstandigheden waarin ze delibereren: ze begrijpen het doel, het onderwerp, en wat er met de resultaten gebeurt.

• Externe transparantie - Buitenstaanders, mensen die niet hebben mee gedaan aan het deliberatieve forum, begrijpen de opzet van het forum, haar rol in het besluitvormingsproces, en hoe de deelnemers tot hun oordelen zijn gekomen.

• Gelijkheid van de deelnemers - Deelnemers hebben evenveel ruimte en mogelijkheden om hun opvattingen, verlangens en behoeften te formuleren.

• Het bepalen van de agenda - Deelnemers zijn zelf in staat te bepalen waar de deliberatie over zal gaan.

• Externe impact - Het deliberatieve forum moet een impact meningen en beslissingen van hen die zich buiten het forum bevinden.

• Vrijheid van dwang - Er is geen sprake van sociale druk, intimidatie, chantage, omkoping, of andere drukmiddelen die mensen tegehouden oprecht deel te nemen aan het forum • Oprechtheid - Deelnemers zijn zo eerlijk mogelijk over relevante informatie, hun standpunten, meningen, ervaringen, belangen, verlangens, twijfels, etc.

41

• Empathie - Deelnemers zijn gevoelig voor de inbreng van anderen, ook van hen die niet op het forum aanwezig zijn.

• Reflexiviteit - Deelnemers zijn bereid eventueel van mening te veranderen naar aanleiding van nieuewe informatie of de inbreng van andere deelnemers.

• Wederkerigheid - Deelnemers reageren inhoudelijk op de inbreng van de andere deelnemers.

• Rechtvaardiging - Deelnemers geven elkaar rationele en begrijpelijke redenen (rechtvaardigingen) voor hun standpunten.

• Gelijke overweging - Alle relevante argumenten worden door de deelnemers evenveel overwogen.

• Inhoudelijke balans - Deelnemers geven inhoudelijke reacties op de inbreng van anderen.

Idealiter gaat men na afloop van de deliberatie elk van deze criteria na, om te onderzoeken of ze in voldoende mate gerealiseerd zijn. Voor sommige criteria is dat eenvoudiger te bewerkstelligen dan voor anderen. Toch mogen de ’moeilijke’ criteria (oprechtheid, empathie) niet weggelaten worden om die reden: ze vormen de basis van deliberatie.

Kritiek op de deliberatieve democratie Welke kritiek is er op de stroming geuit? Allereerst is er de zorg dat deliberatie mensen buitensluit. Het is immers een verbale vaardigheid, waar met name hogeropgeleiden goed in zijn. Mensen die niet verbaal sterk zijn, hebben met deze methode een achterstand, zo luidt het bezwaar. In de praktijk blijkt dit mee te vallen. Er zijn genoeg methoden om ook verbaal minder sterke mensen mee te krijgen (denk aan non-verbale communicatie). Dit staat of valt wel met goede moderatie. Wel is het zorgwekkend dat sommige deliberatieve fora gebruik maken van zelfselectie. Met name hogeropgeleiden en politiek ge¨ınteresseerden zullen hier op af komen, en andere groepen (immigranten, armen) niet. Zo bekeken kan deliberatieve democratie wel degelijk buitensluitend werken. De G1000 Belgi¨e heeft bewezen dat het wel mogelijk is om een inclusief deliberatief forum te organiseren: men deed daar extra moeite om mensen van allochtone afkomst bij het proces te betrekken, evenals armen en daklozen.

Een ander bezwaar is dat niet duidelijk is wanneer iemand genoeg gedelibereerd heeft om ergens een mening over te geven. Het is niet duidelijk waar het kantelpunt ligt tussen niet genoeg gedelibereerd hebben, en w´el ergens genoeg over gedelibereerd hebben. In de praktijk kan men aan dit bezwaar tegemoet komen door te luisteren naar de deelnemers, en of zij vinden dat er genoeg deliberatie heeft plaatsgevonden. Een vergelijkbare kritiek geldt voor de rol van informatie. Op welk punt kun je zeggen dat iemand ergens genoeg vanaf weet om er een oordeel over uit te kunnen spreken? Hoewel er wel handvaten worden gegeven voor het opstellen van informatie blijft een echt harde richtlijn uit. Ook is het lastig om te zorgen voor neutrale informatie: want wie bepaalt of de gegeven informatie goed en neutraal is?

Ook wordt de deliberatieve democratie verweten de status quo in stand te houden: tijdens deliberatieve evenementen komen vooral de middenposities aan bod, en ’radicalere’ visies krijgen geen of te weinig aandacht.

Onderzoek laat zien dat dit in ieder geval deels onterecht is: in veel gevallen verzinnen deelnemers van deliberatieve fora wel degelijk innovatieve idee¨en. Toch is het ook zo dat ze in sommige gevallen herhalen van bijvoorbeeld politici al zeggen. Ook zijn er deliberatieve fora geweest waarbij inderdaad sprake was van twijfelachtig gedrag van de organisatoren, die een bepaalde (midden)positie de voorkeur leken te geven. Op basis van het feit dat in sommige gevallen wel degelijk innovatieve idee¨en ontstonden, en op basis van het feit dat het organiseren van deliberatieve fora in zichzelf al innovatief is, blijft deze kritiek niet overeind.

Een andere kritiek op deliberatie luidt dat ze te langzaam gaat. Verzandt het niet in ellenlange vergaderingen die nergens toe leiden? Indien er sprake is van slechte deliberatie is dit zeker het geval. Goede deliberatie levert echter wel wat op, en de kwaliteit en vruchtbaarheid daarvan wordt in de gaten gehouden door de moderator.

Wederom blijkt hier hoe belangrijk de rol van de moderator is in het laten slagen van de deliberatie.

Tot slot is er de kritiek dat deliberatieve fora te weinig impact hebben op het beleid. Het zijn interessante, maar te vrijblijvende experimenten. Dit is zeker waar. Het is echter ook wat oneerlijk om dit te verwijten, aangezien de theorie zich nog in een vrij experimenteel stadium bevindt. Dat ze langzaam volwassener begint te worden blijkt onder andere uit de oprichting van het G1000 platform in Nederland, die het concept van de G1000 wil verbinden met beslissingsorganen in gemeentes. Ook in andere steden (Amersfoort, Uden, Amsterdam) heeft het concept navolging gevonden.

42

Deliberatieve democratie in organisaties Het zou interessant zijn om te experimenteren met deliberatieve democratie in organisaties. Een organisatie kan gedefinieerd worden als een samenwerkingsverband tussen twee of meer personen. Hierbij worden kracht, kennis en vaardigheden gebundeld om een doel te bereiken of in een behoefte te voorzien. Wanneer men de deliberatieve democratie in wil zetten in organisaties, zijn er een aantal dingen om rekening mee te houden. Zo kunnen hi¨erarchieverschillen in een organisatie ervoor zorgen dat werknemers niet vrijuit delibereren, en het is dan ook de vraag of en hoe leidinggevenden bij deliberatie betrokken moeten worden. Ook is het goed mogelijk dat burgers vrijer en openener kunnen delibereren, omdat ze de impact van hun deliberatie minder hard merken. Tegelijkertijd zullen werknemers wellicht meer betrokken zijn, juist omdat ze de impact van de besproken maatregelen zullen voelen. Voor gevoelige onderwerpen (bijvoorbeeld bezuinigen) is het een grote uitdaging om ervoor te zorgen dat mensen niet met hun hakken in het zand blijven staan. Met name leidinggevenden zullen zich waarschijnlijk afvragen of medewerkers wel zorgvuldig omgaan met meer medezeggenschap. De verwachting is dat ze dit zeker zullen doen. Het hanteren van een goede methode is hierbij wel essentieel. Een ander aandachtspunt voor het organiseren van deliberatieve fora is de rol van de leidinggevenden. Degene die de beslissingen maken, moeten iets met de uitkomst van de deliberatie willen doen.

Ze moeten op z’n minst de adviezen van het forum serieus nemen en er inhoudelijk op reageren. Beter nog zou zijn als de adviezen daadwerkelijk ge¨ımplementeerd worden. Zonder externe impact heeft het namelijk weinig zin om een forum te organiseren. Leidinggevenden kunnen er ook voor zorgen dat een deliberatief forum contraproductief werkt. Dit gebeurt wanneer wordt beloofd dat er iets met de resultaten wordt gedaan, maar men deze in praktijk worden genegeerd. Dit zorgt naar alle waarschijnlijkheid voor teleurstelling, en lagere betrokkenheid bij werknemers. Tot slot is de meest eenvoudige manier om deliberatieve democratie te implementeren misschien wel door middel van loting. De ondernemingsraad zou geloot kunnen worden, deels of helemaal. Zo kan eenvoudig de diversiteit en inclusiviteit georganiseerd worden. Ook zorgt het ervoor dat mensen fris en enthousiast blijven, en de opgedane kennis weer terugkomt in de organisatie. Het is de verwachting dat een organisatie waarin iedereen wel eens (door middel van loting) in de ondernemingsraad heeft gezeten, meer betrokkenheid kent van haar werknemers.

Aanbevelingen Al met al vallen een aantal dingen op aan de deliberatieve democratie. E´en daarvan is de rol van de moderator in het deliberatieve proces. Het succes van deliberatie lijkt voor een groot deel af te hangen van de capaciteiten van de moderator: grijpt deze op tijd in, en weet hij/zij een veilige sfeer te cre¨eren waarin iedereen respectvol naar elkaar luistert? Voor verder onderzoek zou het interessant zijn om meer inzicht te verkijgen in de verschillende methoden die hiervoor gebruikt kunnen worden, en over welke capaciteiten een goede moderator moet beschikken. Ook zou het interessant zijn om te onderzoeken hoe verschillende technieken invloed uitoefenen op het resultaat van de deliberatie. Levert goede moderatie bijvoorbeeld originelere idee¨en op?

Onderzoek naar de capaciteiten van moderators raakt aan een ander punt wat de moeite waard is om verder te onderzoeken. Want welke invloed heeft de organisatie op de deliberatie? Zorgen voor bepaalde methoden voor verschillende uitkomsten? Is er een optimale methode? Wat voor invloed hebben vragen op de uitkomst? En wat voor rol speelt informatie? Is het bijvoorbeeld zo dat wanneer er in verhouding meer aandacht wordt besteed aan ’radicalere’ opties of onderwerpen in de informatievoorziening, deelnemers ook met creatievere oplossingen komen voor een vraagstuk? Tijdens mijn onderzoek kwam ik in een filmverslag een onderzoeker tegen die concludeerde dat de opzet van deliberatie invloed heeft op de uitkomst ervan, en het zou goed zijn om hier meer inzicht in te krijgen.117 Voor het onderzoek naar de effecten op organisatie is het ook belangrijk dat de criteria voor deliberatie goed gemeten kunnen worden, iets wat in dit rapport ook weinig aan bod is gekomen. Rapha¨el Kies doet in het boek Prospects and Limits of Web-Deliberation hiervoor een goede voorzet, maar het zou nog verder uitgediept kunnen worden.

Ook zou het goed zijn -zeker voor Wiekiesjij ondernemingsraden, indien ze ook daadwerkelijk deliberatieve fora wil gaan organiseren- om meer handvaten te krijgen bij het opstellen van relevante informatie, en het stellen van de juiste vragen. Dit laatste is ook zeker van belang voor het inzetten van de Achterban | participatie-app.

Binnen het gegeven tijdsbestek was het niet mogelijk om hier uitgebreid(er) op in te gaan. Wel kan ik verwijzen naar twee veelbelovende rapporten die wellicht een goede aanzet kunnen vormen voor vervolgonderzoek: Naming and Framing Difficult Issues to Make Sound Decisions van de Kettering Foundation. De Kettering Foundation is een Amerikaanse onderzoeksorganisatie. Men doet onderzoek naar democratie, en wat er voor nodig is om 117 Zie:

https://www.youtube.com/watch?v=eNPv7yjOvdc, rond 16:30. Onderzoeker in kwestie heet Luisa Batalha.

43

democratie goed te laten werken.118 Het andere rapport gaat in op het opstellen van goede informatie en heet Developing Materials for Deliberative Forums.

Daarnaast valt op dat de deliberatieve democratie zich stormachtig ontwikkelt. Het concept van de G1000 heeft bijvoorbeeld veel navolging gevonden in Nederland, en op sites als participedia.org wemelt het van de nieuwe initiatieven en onderzoeken naar deliberatieve democratie. Voor verder onderzoek zou het interessant zijn om een beter overzicht te krijgen van wat er zoal gaande is op dit gebied. Daarnaast is een ander aspect in dit onderzoeksrapport onderbelicht gebleven: de democratische vernieuwingen binnen organisaties. Ook daar lijkt veel te gebeuren, en het zou waardevol zijn om al deze vernieuwingen meer in kaart te brengen. Dit is niet alleen interessant voor onderzoekers, ook organisaties zelf zouden op die manier van elkaar kunnen leren.

Iets anders wat in dit rapport ook onderbelicht is gebleven zijn de verschillende vormen van participatie. Een G1000 zoals in Belgi¨e uitgevoerd, of een deliberatieve peiling zoals in Groningen, kan immers op verschillende niveau’s ingezet worden. Wil je burgers of medewerkers iets op de agenda laten zetten? Laat je ze ergens een beslissing over nemen? Of laat je ze bindende adviezen geven? En zo ja, doe je dit op incidentele basis, of structureel? Of laat je ze meedenken over de uitvoering van al genomen besluiten? Een duidelijker framework zou hierbij van nut zijn.119 En dit leidt tot misschien wel de belangrijkste vraag die dit onderzoek heeft opgeleverd: hoe zou deliberatieve democratie binnen organisaties in de praktijk werken? Hoe zou het bijvoorbeeld uitpakken om een ondernemingsraad te kiezen via loting? Wat voor cultuurveranderingen zouden er plaatsvinden (of zijn er nodig) om deliberatie binnen een organisatie tot een succes te maken? Het zou erg interessant zijn om deze, en vele andere vragen verder te onderzoeken.

118 Zie:

kettering.org goed beginpunt is wellicht het volgende artikel, wat ik niet meer in dit rapport heb kunnen verwerken: Work environment quality: the role of workplace participation and democracy door Herman Knudsen, Ole Busck en Jens Lin (2011 25: 379, Work Employment Society) 119 Een

44

7

Literatuurlijst • Dahlberg, L. Net-public sphere research: Beyond the ’first phase.’, The Public 11(1): 2744 (2004) • Dryzek, J. Deliberative Democracy and beyond (Oxford University Press Inc., New York, 2000) • Edwards, A. Jury’s achter Lely’s meesterwerk Evaluatie van de burgerjury’s Omgevingsplan Flevoland (2007) • Fishkin, J.S. When the people speak - Deliberative Democracy and Public Consultation (Oxford University Press Inc., New York, 2009) • G1000, G1000 Eindrapport - Democratische innovatie in de praktijk (Benoˆıt Derenne, 2012) • Gastil, J. (ed.), Levine, P. (ed.) The deliberative democracy handbook - Strategies for effective civic engagement in the twenty-first century (Jossey-Bass, 2005) • Held, D. Models of Democracy (Stanford: Stanford University Press, 2006) • Hindriks, F. Vitale Democratie - Theorie van democratie in actie (Amsterdam University Press, Amsterdam 2006) • Kies, R. Promises and Limits of Web-Deliberation (Palgrave Macmillan, 2010) • Leyenaar, M. De burger aan zet, Vormen van burgerparticipatie: inventarisatie en evaluatie (Ministerie van Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties, 2009) • Leyenaar, M. De burger aan zet, Burgerforum: theorie en praktijk (Ministerie van Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties, 2009) • Leyenaar, M. De burger aan zet, Handleiding burgerforum (Ministerie van Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties, 2009) • Page, B.I., Jacobs L.R., Understanding Public Opinion on Deficits and Social Security (2010) • Pettit, P., Fishkin, J.S., Laslett, P. Debating Deliberative Democracy (Malden, Blackwell, 2003) • Reybrouck, D. van, Tegen Verkiezingen (De Bezige Bij, Amsterdam, 2013) • Vlaams Instituut voor Wetenschappelijk en Technologisch Aspectenonderzoek, Participatieve Methoden een gids voor gebruikers (2006) • Smith, G. Democratic Innovations - Designing Institutions for Citizen Participation (Cambridge University Press, 2009) • Young, I. Inclusion and democracy (New York: Oxford University Press, 2000) • http://caae.phil.cmu.edu/picola/current.html • https://decorrespondent.nl/797/Hoe-onze-oplossingen-problemen-werden/20427110-10ee6e28, 18 maart 2014 • http://www.dispatch.com/content/pages/video.html?video=/videos/2013/04/01/voter-guide.xml Voter guide e.thePeople • www.ensie.nl/definitie/organisatie • http://www.g1000.org/nl/fondsenwervingprincipes.php • http://www.nextnewdeal.net/wp-content/uploads/2010/06/tuespageand-jacobs-public-opinion.pdf • http://tegenlicht.vpro.nl/afleveringen/2013-2014/we-zijn-het-zat.html • http://www.theeuropean-magazine.com/783-fishkin-james/784-deliberative-democracy, bezocht op maandag 2 juni, 2014 • https://www.youtube.com/watch?v=bmsXNTNCCbc • https://www.youtube.com/watch?v=eNPv7yjOvdc What is deliberative democracy?

45