VMT 6 (2021)

THEMA

Allergenen

EDITIE 6 • AUGUSTUS 2021

Hoe kunnen fabrikanten allergenen voorkomen?

Kruisbesmetting of bronbesmetting?

Op zoek naar de oorsprong

Economische explosie na corona

Zekerheid in onzekere tijden

Allergeen lupine in roggebrood

Ontrafelen van allergenen met methode LC-MS/MS

Interview met managing director van Hooghoudt

Abonnementen op voedingsmiddelen

2

IN DIT NUMMER

COVERSTORY: VOORKOMEN VAN ALLERGENEN Recalls in verband met allergenen komen vaak voor. Maar hoe kan het toch dat er soms allergenen in ons voedsel opduiken waarvoor niet gewaarschuwd wordt op het etiket?

06

Thema Allergenen Allergenen in voedsel kunnen worden voorkomen door duidelijker etiketten en betere analysemethoden. In dit nummer voorbeelden van waar het fout gaat en aanbevelingen ter verbetering.

HOE VERBETER JE HET ETIKET? Zes wetenschappelijke aanbevelingen voor duidelijker informatie over allergenen op het etiket van voedingsmiddelen.

10

20

ALLERGENEN ONTRAFELEN Met de methode LC-MS/MS kijk je naar de oorsprong van allergenen. Dit biedt kansen voor een beter advies aan de consument.

VMT 6 • augustus 2021

3

Inhoud

Redactioneel

Kleuterverstand

4 Meest gelezen op vmt.nl 6 Coverstory: Allergenen voorkomen is best lastig 10 Hoe verbeter je de informatie over allergenen op het etiket?

14 Hoe komt het allergeen lupine in roggebrood?

17

Column Floris van Overveld

20 Wat is de oorsprong van allergenen?

22 Vijf problemen rondom de VITAL-analyse 26 Young R&D 28 ’Geen conserveermiddelen in gegrilde groentes van HAK’

“Wil jij kaas en pindakaas op je brood op school?”, vraag ik tijdens het ontbijt aan mijn zoontje van 6 als ik zijn broodtrommel vul. “Nee, geen pindakaas, want vandaag wil ik naast Jasper zitten en die moet daarvan niezen.” Zijn vriendje Jasper is inderdaad nogal allergisch voor pinda’s en niezen is het begin. Ik sta perplex dat een kleuter zich daar al zo bewust van is. Allergenenmanagement op microschaal.

Goed allergenenmanagement gaat over het voorkomen van kruisbesmetting, het geven van de juiste grondstofinformatie en etiketinformatie, receptuurbeheer en het voorkomen van het verwisselen van een grondstof of etiket, lezen we in deze thema-editie.

Maar we lezen ook dat eigenlijk geen enkel standaard voedselveiligheidsschema (FSSC 22000, BRCGS, IFS) alle ‘basispijlers’ van allergenenmanagement belicht.

Kortom, met het nauwgezet volgen van het beste schema van de wereld ben je er nog steeds niet. Gebrekkig databeheer leidt tot verwisseling van etiketten of ingrediënten met recalls tot gevolg. Of erger.

Vaak gaat het ook mis op het etiket. Informatie wordt dan misschien volgens de regels weergegeven, maar bijvoorbeeld met een druk plaatje op de achtergrond.

De leesbaarheid laat dan te wensen over, zoals we verderop in het magazine kunnen lezen.

Kortom, blijf naast je schema’s en wetgeving ook je boerenverstand gebruiken. Voorkom dat Jasper moet niezen (of erger). Een wakkere kleuter kan het ook.

WILLEM PAUL DE MOOIJ Hoofdredacteur

32 Meer abonnementen door corona

willempauldemooij@vakmedianet.nl

Locatie: Unilever

36 Hooghoudt: ‘Economische explosie na corona’

Food Future Update 41 Cobots vinden hun weg Op 2 november organiseert VMT een online seminar waar trends zoals plantaardige voeding, Nutri-Score, innovatie en duurzame claims aan bod komen.

45 Save met Dave 46 Colofon

/VMTredactie

/Vakblad VMT

vmtacademy.nl/events/ food-future-update Dinsdag 2 november 2021

4

Wetgeving voor houdbaarheidsdata aangepast Voor houdbaarheidsdata op voedingsmiddelen bestaan twee varianten: de THT (tenminste houdbaar tot) en de TGT (te gebruiken tot). Maar wanneer gebruik je welke als producent? In juli 2022 gaan de regels daaromtrent veranderen.

Verboden ingrediënt Producent Mars riep verschillende zakken M&M’s Crispy terug uit de supermarkt vanwege de aanwezigheid van een zogeheten genetisch gemodificeerd organisme.

Deze stofjes zijn in Europa niet toegestaan.

Ana Viloria, senior policy officer van het ministerie van VWS, kondigde de wijzigingen van de houdbaarheidsdata aan. Viloria: “Tijdens discussies kwam naar voren dat de Nederlandse toepassing van de THT- en TGT-aanduidingen niet volledig in lijn is met de Europese regelgeving. Daarom was

Slachtdieren Medewerkers van slachthuis Gosschalk in Epe (Gelderland) schoppen en slaan varkens en geven stroomstoten aan varkens en koeien, meldt Varkens in Nood op basis van foto- en videobeelden. Het slachthuis is door de NVWA onder verscherpt toezicht gesteld.

aanpassing van het Warenwetbesluit Bereiding en Behandeling van Levensmiddelen (BBL) nodig. De criteria voor het aanbrengen van een THT en TGT zullen daardoor veranderen.” De aanpassing betekent dat de TGT-datum ook verplicht wordt op sommige producten die langer dan vijf dagen houdbaar zijn en/of op producten die bewaard worden bij een hogere temperatuur dan 6 graden. Dit geldt voor producten met een voedselveiligheidsrisico binnen de gestelde houdbaarheidstermijn. Alle andere producten moeten een THT-datum dragen als sprake is van bederf, indroging, verkleuring, onaangename geur en schimmel. Tenslotte vervalt de plicht om op voedingsmiddelen die tussen de 0 en 6 graden bewaard moeten worden, te melden dat deze binnen een bepaald aantal dagen na aankoop geconsumeerd moeten worden. Naar verwachting wordt het aangepaste besluit op 1 januari 2022 gepubliceerd en treedt het op 1 juli 2022 in werking.

YOUR PARTNER IN QUALITY ASSURANCE

Analyses: Allergenen (ELISA+PCR), voedingswaarde, mycotoxinen en andere contaminanten, microbiologie, microscopie, GMO, vleestypering, NIR enz.

Ook voor: Labelcheck, verhandelbaarheidsrapporten, monstername en advies.

Nutrilab B.V. Burgstraat 12 4283 GG Giessen Tel: 0183-446 305 www.nutrilab.nl info@nutrilab.nl

Meer lezen? Scan de QRcode en bekijk online ons andere nieuws, video’s en achtergrondverhalen.

Altijd op de hoogte blijven?

Neem een online abonnement op vmt.nl met toegang tot alle artikelen en verdieping.

VMT 6 • augustus 2021

Nieuws

Oud-medewerkers Upfield: ‘Er zat veel kennis’ Volgend jaar zomer sluit de margarinefabriek van Upfield aan de Nassaukade in Rotterdam. Dit jaar wordt de productie van de margarinekuipjes al afgebouwd. Upfield produceert in de fabriek de merken Becel, Blue Band en Croma. Oud-werknemers reageren op de sluiting.

Het Algemeen Dagblad sprak met drie generaties werknemers die aan de Nassaukade hebben gewerkt: Patrick van Klink, Joop Weeda en Pierre van Weelie. Joop Weeda kijkt terug op veertig mooie jaren in de fabriek. “Je moest hard werken, maar je verdiende er een leuk salaris. Ook kon je aardig promotie maken. Dat was fijn, want in mijn tijd hadden de meeste mensen alleen lagere school gehad.”

Patrick van Klink: “Er zat zoveel kennis en ervaring aan de Nassaukade.” Pierre van Weelie werkte er 36 jaar. De overname van de fabriek door Upfield was al een teken van de naderende sluiting. “Door de overname van Upfield werd het hart al uit de margarinefabriek gehaald, nu is het einde verhaal.”

BINDMIDDEL De Duitse producent Loryma introduceert twee clean label-bindmiddelmixen voor vleesvervangers op basis van een mix van tarwe en favaboon.

Half juni kondigde minister Blokhuis aan dat de invoering van de Nutri-Score wordt uitgesteld tot 2022.

VMT vroeg enkele brancheverenigingen en producenten wat zij vinden van het uitstel. “Wachten tot de allerlaatste criticaster tevreden is, is geen optie voor ons.” de invoering van de Nutri-Score al te lang duren en is dan ook niet blij met het uitstel. “Dit is een zeer teleurstellend bericht”, aldus CBL-directeur Marc Jansen. “Deze vertraging heeft Nederland over zichzelf afgeroepen omdat over een handjevol producten mogelijk discussie is of onduidelijkheid. Een paar producenten gijzelen de introductie van een goed initiatief dat consumenten goed zou helpen.”

R-Biopharm Nederland B.V.

Zelf uitvoeren van laboratoriumtests is eenvoudig Wij helpen u graag bij het opzetten van analyses binnen uw eigen bedrijf

Telefoon: 026 - 363 0364 • Email: info@r-biopharm.nl • www.r-biopharm.nl

ALCOHOL HAMSTEREN Voordat de nieuwe alcoholwet op 1 juli in werking trad, is er in juni gemiddeld 32 procent meer bier en wijn gekocht.

PEPSICO Multinational PepsiCo verkoopt de sappentak met het merk Tropicana aan PAI partners, eigenaar van Refresco.

‘Een paar producenten gijzelen de introductie’

Het uitstellen van de invoering van Nutri-Score roept veel reacties op.

Iglo en HAK doen op dit moment een pilot met het voedselkeuzelogo in samenwerking met VWS. “Wij zijn uiteraard teleurgesteld over het uitstel”, zegt Nicole Freid, directeur marketing & innovatie bij HAK. “Het proces gaat veel en veel te langzaam.” Het Centraal Bureau Levensmiddelenhandel (CBL) vond

Kort nieuws

‘Door de overname van Upfield werd het hart al uit de margarinefabriek gehaald’

‘PINGDEMIC’ In het Verenigd Koninkrijk zitten veel werknemers van voedingsmiddelenbedrijven gedwongen thuis.

“De pingdemic is een groter probleem dan corona.”

HERTOG JAN 0.0 Brouwerij Hertog Jan komt met een nieuwe receptuur voor haar alcoholvrije bier. “Onze 0.0 kon gewoon beter.”

DIEFSTAL Inspecteurs en rechercheurs van de NVWA namen bij een particulier verschillende gestolen levensmiddelen in beslag die niet meer geschikt waren voor consumptie.

DIERENLEED Animal Rights vroeg Jumbo, Albert Heijn en het Belgische Delhaize om Italiaanse Grana Padano-kaas uit de schappen te halen vanwege ernstig dierenleed.

DUYVIS-PINDAKAAS Pepsico stapt met het merk Duyvis in de markt voor pindakaas. Het gaat om twee varianten: naturel en sweet & salty.

5

6

ALLERGENEN

Allergenen voorkomen is nog best lastig WAT KAN ER BETER VOLGENS DE INDUSTRIE ZELF? Recalls in verband met allergenen komen vaak voor. Maar hoe kan het toch dat er soms allergenen in ons voedsel opduiken die er niet in horen en waarvoor niet gewaarschuwd wordt op het etiket? Fabrikanten doen hun best, maar ook aan de wetgevende kant zijn er mogelijkheden tot verbetering.

Tekst Johan van Leipsig

Marjan van Ravenhorst van Allergenen Consultancy legt uit dat een adequaat allergenenmanagementsysteem nodig is om allergenenrisico’s te beheersen.

Een dergelijk systeem is erop gericht om de juiste productinformatie te geven aan de consument. Een consument met een allergie kan vervolgens op basis van de productinformatie een eigen, veilige keuze maken. Allergenenbeheer draait dus vooral om product- en etiketinformatie, en niet alleen om het voorkomen van kruisbesmetting met allergenen, zoals vaak verondersteld wordt. Toch gaat het af en toe ook mis in een fabriek waar met meerdere allergenen wordt gewerkt.

Systeem Een goed allergenenmanagementsysteem bestaat volgens Van Ravenhorst uit grondstofinformatie, receptuurbeheer, etiketinformatie, voorkomen van verwisseling van grondstoffen, halffabricaten of etiketten en het voorkomen van kruisbesmetting (in de eigen productie of in de grondstoffen). “Deze indeling wordt ook gebruikt in de Code of Practice van SimplyOK. Dit is een Europees certificatieschema voor allergenenmanagement.” Veel toegepaste voedselveiligheidsschema’s, zoals FSSC 22000, BRCGS en IFS, verschillen onderling behoorlijk in de eisen die gesteld worden aan allergenenmanagement. Toch worden in geen enkel schema alle basispijlers van allergenenmanagement belicht, zo ziet Van Ravenhorst. “In de praktijk zien we vaak dat te weinig aan-

dacht besteed wordt aan databeheer en verwisseling in het gehele proces. Met allergenenrecalls tot gevolg.”

Recalls

‘Er wordt te weinig aandacht besteed aan databeheer en verwisseling’

Allergenen zijn al jaren een belangrijke oorzaak van het terugroepen van voedingsmiddelen. Het merendeel van de allergenenrecalls wordt veroorzaakt door een foutief opgesteld etiket of verkeerde etiket- of productcombinatie. Hierbij komt de informatie op het etiket niet overeen met het verpakte product. In de praktijk worden dergelijke fouten vaak veroorzaakt door de mens of door onduidelijkheden. Door duidelijkere productieplanning, uitgifte van orders en identificatie van producten in alle stadia van de productie is een flinke risicoreductie te realiseren, denkt Van Ravenhorst.

Pauline van den Brandhof van Albert Heijn legt uit wat haar bedrijf doet als er een recall plaatsvindt.

“Het gaat bij een recall om A-merken en ons eigen AH-merk. Er zijn verschillende bronnen die aanleiding kunnen zijn om te besluiten een product uit de winkels te halen. Leveranciers doen onderzoeken en tests, de NVWA kan een melding doen, of er kan een issue in de markt zijn. Er kunnen dus diverse redenen zijn dat een product teruggeroepen moet worden. Denk ook aan een productiefout, een kruisbesmetting of etiketverwisseling bijvoorbeeld. Op het moment dat er een recall plaatsvindt, melden wij dat op onze sociale media, op onze website, in onze win-

VMT 6 • augustus 2021

7

Coverstory

VERMIJDEN Unilever probeert allergene ingrediënten waar mogelijk te vermijden in producten

kels, op onze newsroom en doen wij een persbericht uit. Wij doen veiligheidswaarschuwingen als dat nodig is, omdat wij geen concessies doen als er een mogelijk gevaar is voor de volksgezondheid.”

Wetgeving Ook Codex Alimentarius heeft geconstateerd dat het aantal allergenenrecalls te hoog is en allergenenmanagement verbeterd moet worden. Zij hebben daarvoor in 2020 de Code of Practice on Food Allergen Management for Food Business Operators (COP) uitgebracht. “Helaas ontbreekt hierin de

Food Safety Update 5 oktober Internationale allergenenwetgeving: de impact op de voedingsindustrie, door: Marjan van Ravenhorst, expert Allergenen Consultancy In de Codex Alimentarius en de Europese regelgeving zijn een aantal nieuwe ontwikkelingen op het gebied van allergenenwetgeving. Deze heeft een behoorlijke impact op de voedingsmiddelenindustrie. Zo leven er in de industrie veel vragen over de nieuwe Hygiëneverordening waarin het voorkomen van kruisbesmetting met allergenen verplicht is. Ook zijn er werkgroepen binnen de Codex opgericht die allergenenetikettering en richtlijnen rondom het gebruik van PAL (allergenenwaarschuwing) bekijken. Welke wijzigingen in allergenenwetgeving zijn te verwachten en waar moet je rekening mee gaan houden?

Meer informatie: vmtacademy.nl/events/food-safety-update.

pijler receptuurbeheer en ook de pijler verwisseling is onderbelicht in de Codex COP”, zegt Van Ravenhorst. Het uitbrengen van de Codex COP was voor de Europese Unie aanleiding om de Hygiëneverordening aan te passen. In maart 2021 is aan Verordening (EG) nr. 852/2004 de eis tot het voorkomen van kruisbesmetting met allergenen toegevoegd. Dit staat niet gelijk aan een volledig allergenenmanagementsysteem. Toch is deze aanpassing een belangrijke eerste stap, aldus Van Ravenhorst. “De nieuwe eis houdt in dat apparatuur, na verwerking van één van de wettelijke allergenen, schoongemaakt moet worden en gecontroleerd. Dit betreft minimaal een visuele controle op achtergebleven productresten. Helaas wordt niet aangegeven wat gedaan moet worden als kruisbesmetting met allergenen niet voorkomen kán worden. Gelukkig wordt in Europese richtsnoeren hierop wel toelichting gegeven.”

Geen wettelijke status In het richtsnoer Commission Notice (2020/C 199/01) is een basisvoorwaardenprogramma (BVP6) voor allergenen uitgewerkt. Hierbij wordt als corrigerende maatregel genoemd: “Indien ondanks alle bovengenoemde maatregelen kruisbesmetting niet kan worden voorkomen, moeten de exploitanten op basis van een risicobeoordeling bepalen of zij informatie verstrekken over de mogelijke onbedoelde

Test waar nodig en anders niet Direct een adviesgesprek aanvragen?

088 - 831 00 00 sales-food-nl@eurofins.com ken-je-keten.com

VMT 6 • augustus 2021

9

Coverstory

Ook Codex Alimentarius heeft geconstateerd dat het aantal allergenenrecalls te hoog is en allergenenmanagement verbeterd moet worden.

aanwezigheid van allergenen in voedsel.” Vermelden van de onbedoelde aanwezigheid van allergenen wordt beschreven in artikel 36 van Verordening (EU) nr. 1169/2011 en wordt ook Precautionary Allergen Labelling (PAL) genoemd. Opmerkelijk is dat PAL door de Nederlandse overheid momenteel als melding zonder wettelijke status wordt gezien, zo ziet Van Ravenhorst. “Andere landen zoals België, Duitsland en Denemarken erkennen PAL wel. Europese harmonisatie van de omgang met kruisbesmetting met allergenen is hard nodig. Het huidige beleid leidt namelijk tot verwarring bij consumenten en bedrijven, onnodige recalls met kosten en voedselverspilling en een ongelijke handelsmarkt.”

De praktijk Marlous den Bieman van Unilever vertelt hoe haar werkgever omgaat met allergenen. Want hoe organiseer je het in de fabriek als je meerdere producten maakt waarin in het ene product wel allergenen zitten en in het andere niet? Soms vermijden fabrikanten dat zelfs helemaal. “Sommige ingrediënten kunnen bij een klein aantal mensen allergische reacties veroorzaken. We werken er hard aan om ervoor te zorgen dat we deze ingrediënten zo min mogelijk gebruiken. Sommige ingrediënten zijn echter vanwege hun functie en de voordelen die zij aan de meerderheid van de consumenten bieden, te belangrijk om achterwege te laten. Wij baseren de inhoud van onze producten op drie zaken: de voorkeuren van consu-

‘Sommige ingrediënten zijn te belangrijk om achterwege te laten’

menten, onze eigen veiligheidscontroles en de regelgeving in de landen waar wij onze producten aanbieden. We weten dat informatie over allergenen belangrijk is voor het kleine percentage mensen dat gevoelig kan zijn voor bepaalde ingrediënten. Daarom geven we duidelijke informatie over wat er in onze producten zit. Wanneer er allergenen in een product zitten, staan deze in hoofdletters op de ingrediëntenlijst vermeld. Daarnaast kun je de ingrediënten en voedingswaarden van onze producten ook op de merkenwebsites raadplegen.”

Enkele simpele regels Bij Unilever hanteert men enkele simpele regels, aldus Bieman. ”Waar mogelijk proberen we allergenen in onze recepturen te vermijden door voor een alternatief te kiezen dat geen allergeen is. Producten met een allergenenrisico clusteren we zo veel mogelijk in de fabriek door de ingrediënten en productie van deze producten zo veel mogelijk gescheiden te houden van niet-allergenen. We starten de productie altijd met producten die geen of weinig allergenen bevatten en bouwen op naar producten met (meer) allergenen. Daarbij maken we waar nodig tussendoor schoon om het risico op cross-contaminatie zo laag mogelijk te houden. Ook voeren we regelmatig extra controles uit. Verder zorgen we regelmatig voor trainingen en reviewen we regelmatig de procedures van de allergenen zodat deze accuraat blijven.” •

10

ALLERGENEN

Hoe verbeter je de allergeneninformatie?

ZES WETENSCHAPPELIJKE AANBEVELINGEN VOOR EEN DUIDELIJKER ETIKET

Informatie over allergeneninformatie op het etiket is cruciaal voor patiënten met een voedselallergie om te bepalen of een product veilig is. Helaas krijgen patiënten nog regelmatig een onverwachte allergische reactie door inadequate informatie.

Deskundigen op het gebied van communicatie en voedselallergie hebben de informatie op bijna 300 etiketten geanalyseerd en doen een voorstel ter verbetering.

Tekst Marty Blom en Leo Lentz

Allergische reacties bij voeding kunnen mild tot ernstig zijn. Bij de meeste patiënten is niet te voorspellen wanneer een reactie ernstig of mild zal zijn.

Mensen met een voedselallergie moeten er dus voor zorgen dat ze producten vermijden die de stof(fen) bevatten waarvoor ze allergisch zijn. Het etiket is daarvoor de belangrijkste bron van informatie.

In veel landen in de wereld is er wetgeving die verplicht om de belangrijkste allergenen op het etiket te vermelden. Daarnaast bestaat er de mogelijkheid om onbedoelde kruiscontaminatie te vermelden op het etiket door het plaatsen van een zogeheten PAL (Precautionary Allergen Label) oftewel een ‘kan sporen bevatten van …’. Ondanks deze regelgeving komen allergische reacties nog veel voor. Een van de oorzaken is dat consumenten de informatie op het etiket vaak niet goed begrijpen.

Ondanks regelgeving komen allergische reacties nog veel voor

deze informatie op een reeks van kenmerken die volgens communicatietheorieën de leesbaarheid en begrijpelijkheid van de informatie beïnvloeden.

Analyseren etiketten

Leesbaarheid Zo werd gekeken naar de manier waarop allergenen in de ingrediëntenlijst werden gemarkeerd, naar het gebruik en de formulering van PAL, naar het gebruik van pictogrammen, en naar de vraag of al dan niet een aparte allergeneninformatie-sectie werd gebruikt. De EU-verordening 1169/2011 stelt dat allergenen op het etiket in de ingrediëntenlijst gemarkeerd moeten worden. Op bijna alle etiketten gebeurde dat in een vette letter, wat goed is voor de leesbaarheid en vindbaarheid. Alle andere informatie over allergenen werd op heel verschillende manieren en volgorden gepresenteerd. Dat betekent dat consumenten met een allergie en hun huisgenoten bijzonder weinig houvast hebben bij het lezen van etiketten.

Recent is door een multidisciplinair team, bestaande uit communicatiedeskundigen van de Universiteit Utrecht en voedselallergie-experts van TNO en het Universitair Medisch Centrum Utrecht, de allergeneninformatie van bijna 300 etiketten in supermarkten geanalyseerd met het doel aanknopingspunten voor verbetering te identificeren. Het team keek naar allergeneninformatie voor alle veertien door de EU gereguleerde allergenen, en beoordeelde

Veel variatie De manier waarop de informatie gecommuniceerd wordt was zeer variabel, met één uitzondering: bijna alle etiketten benadrukten de allergenen in de ingrediëntenlijst vooral in vet en soms met hoofdletters.

Op de afbeeldingen in dit artikel is te zien dat het lastig kan zijn om de allergeneninformatie te herkennen.

VMT 6 • augustus 2021

11

Wetenschap

Voorbeelden De leesbaarheid op transparante (of versierde) labels bemoeilijkt de identificatie van relevante informatie over allergenen, zoals te zien is op de afbeelding hierboven.

Het gebeurt ook dat optionele irrelevante informatie tussen de ingrediëntenlijst en de allergeneninformatiesectie staat, zoals op de afbeelding hieronder te zien is.

Op een deel van de etiketten is een aparte rubriek met allergeneninformatie aanwezig. Deze kan de al-

lergenen uit de ingrediëntenlijst herhalen. Of doet dat niet en geeft alleen een PAL. Daarnaast stond bij een deel van de producten een PAL aan het einde van de ingrediëntenlijst: zie het voorbeeld hierboven.

De vindbaarheid van informatie over allergenen tussen alle verplichte en optionele onderwerpen op een productetiket neemt af door een gebrek aan samenhang in de onderwerpen en de volgorde van onderwerpen: zie de afbeelding op pagina 12.

Aanbevelingen allergeneninformatie 1. Zorg dat alle voedselinformatie leesbaar is (met een goede achtergrond). Voor een goede leesbaarheid moet visuele drukte op de achtergrond worden vermeden, en in het geval van transparante verpakkingen heeft het de voorkeur om een witte

12

ALLERGENEN

achtergrond te gebruiken voor optimale leesbaarheid.

2. Geef allergenen in de ingrediëntenlijst vetgedrukt weer. Een vet lettertype valt meer op dan bijvoorbeeld cursief. En uit onderzoek naar hoe voedingswaarde-informatie het beste gepresenteerd kan worden, blijkt dat vetgedrukte presentatie op een witte achtergrond de leesbaarheid van de informatie verbetert.

3. Groepeer gerelateerde onderwerpen en zorg voor een uniforme volgorde van informatie op het etiket. Een basisprincipe in communicatie is dat de informatieopname verbetert wanneer verwante onderwerpen dicht bij elkaar staan en er een uniforme volgorde van onderwerpen is. Dat betekent dat het goed zou zijn om alle allergeneninformatie te groeperen, bij voorkeur samen met alle andere

Zowel het ontwerp als de tekst op etiketten kan beter

verplichte en vrijwillige informatie in een standaardvolgorde. Het team heeft een voorstel gedaan voor een uniforme presentatie die is gestructureerd aan de hand van een aantal vragen.

4. Creëer een duidelijk herkenbare sectie met informatie over allergenen. Een manier om voor samenhang in communicatie over allergenen te zorgen, is alle allergeen-gerelateerde informatie in een sectie te bundelen. Vanuit communicatief oogpunt heeft een aparte sectie, die duidelijk opvalt ten opzichte van de overige etiketinformatie, de voorkeur. Uit eerder onderzoek blijken allergische consumenten hier ook de voorkeur aan te geven. Hoewel sommige huismerken dit advies al opvolgen, is de vrijwillige herhaling van allergenen buiten de lijst van ingrediënten in Europa formeel nog niet toegestaan (wel in andere regio’s).

5. Gebruik één standaardformulering voor PAL. Momenteel worden er verschillende PAL-verklaringen gebruikt, zoals “kan allergeen X bevatten”, “is gemaakt in een fabriek waar ook allergeen X wordt gebruikt” of “kan sporen bevatten van…”, waardoor ten onrechte de indruk bestaat dat achter verschillende formuleringen verschillende risico’s schuilgaan. Consumenten geven de voorkeur aan een uniforme formulering, zoals “kan X bevatten …”.

6. Gebruik uniforme allergeenpictogrammen. Momenteel zijn pictogrammen niet toegestaan volgens EU-verordening 1169/2011, hoewel er enkele op etiketten werden gezien. Vanuit communicatieoogpunt is de ontwikkeling van gestandaardiseerde pictogrammen wenselijk, en kan dit zeker bij de productie voor een wereldwijde markt voordeel hebben. Veelal wordt op etiketten dezelfde informatie in meerdere talen herhaald, omdat producten in verschillende landen op de markt worden gebracht. Dit belemmert de vindbaarheid van informatie. Met uniforme pictogrammen hoerft er minder herhaald te worden en is er dus een efficiënter gebruik van de waardevolle ruimte op het etiket.

Conclusie Zowel het visuele ontwerp als de tekst van voedseletiketten behoeft verbetering. Een optimale leesbaarheid en begrijpelijkheid draagt bij aan het reduceren van onverwachte allergische reacties bij consumenten. De aanbevelingen helpen supermarkten en producenten concrete stappen te zetten om de allergeneninformatie te verbeteren.

Voorstel voor een uniforme volgorde van onderwerpen, gestructureerd per vraag. Verplichte onderwerpen zijn vet en cursief gedrukt (naar figuur 3 uit Blom et al, CEA 2021). Het fictieve voorbeeld geeft alle verplichte onderwerpen weer, evenals nauw verwante aanvullende informatie over allergenen die momenteel nog niet is geïmplementeerd in de EU-verordening 1169/2011 (PAL, informatie over allergenen). Deze gerelateerde onderwerpen mogen niet worden onderbroken of gescheiden door optionele informatie over het product. De studie laat zien dat veel etiketten kunnen worden verbeterd door de volgorde van onderwerpen te herstructureren zoals in de figuur hierboven.

Auteurs • Marty Blom, food allergy risk assessor at TNO, marty.blom@tno.nl.

• Prof. Leo R. Lentz, (emeritus) hoogleraar tekstontwerp en communicatie, Utrecht Institute for Linguistics UIL-OTS, Universiteit Utrecht, l.r.lentz@uu.nl.

14

ALLERGENEN

Hoe komt het allergeen lupine in roggebrood?

VASTSTELLEN VAN KRUISBESMETTING OF BRONBESMETTING BELANGRIJK Een jonge vrouw kreeg in november 2020 een anafylactische reactie na het eten van een roggebroodje. De vrouw wist dat ze een lupine-allergie had, maar het etiket van het broodje vermeldde geen lupine. De NVWA stond voor een raadsel en vroeg Wageningen Food Safety Research (WFSR) de zaak te onderzoeken. Een puntbesmetting lijkt een mogelijke oorzaak.

Tekst Peter Verheijen, Nathalie Smits, Ioana Barbu, Marleen Voorhuijzen, Elise Hoek, Andries Koops (WFSR, WUR)

In een poging om een verklaring te vinden voor de overgevoeligheidsreactie van de jonge vrouw, verzocht NVWA aan WFSR na te gaan of in een ander sneetje van hetzelfde roggebroodje lupine kon worden aangetroffen. Dat was op dat moment de meest waarschijnlijke oorzaak voor de overgevoeligheidsreactie.

Verschillende analyses

Ingewikkeld is dat er geen overeenstemming is over de grenswaarde

WFSR heeft daarvoor drie verschillende analysemethoden gehanteerd: een immunoassay, LC-MS/ MS en een DNA-assay (zie kader voor uitleg van de drie methoden). Deze drie verschillende methoden leverden alle verschillende resultaten. Zo vonden de onderzoekers met de eerste methode – de immunoassay – geen aanwijzingen voor het feit dat er lupine in het roggebroodje zat. De ondergrens van de meting (ofwel LOD, limit of detection) voor lupine-eiwit met deze methode is 0,7 μg/gram. Dus als er lupine in de niet geconsumeerde resten van het roggebrood heeft gezeten, dan is het heel weinig geweest. Met de LC-MS/MS vonden de onderzoekers een spoortje van meerdere specifieke lupine-peptiden. Ook de real-time PCR-resultaten lieten een spoortje lupine-DNA zien. Het sequencen van dit DNA leverde weer nieuwe informatie op: we konden vaststellen dat de lupineverontreiniging afkomstig was van Lupinus angustifolius.

Welke vragen roept dit op? De onderzoekers constateerden dat er een spoortje van lupine in het roggebrood aanwezig was. En dat er in het sample minder

dan 0,7 μg lupine eiwit/gram roggebrood was. Is het mogelijk dat deze geringe hoeveelheid lupine de oorzaak was van de heftige reactie? Of was de lupine niet homogeen verspreid over het roggebrood? Of een afgeleide vraag: hoe verhoudt deze hoeveelheid lupine in het broodje zich tot de referentiedosis voor lupine waarop producenten hun eigen analyses baseren? En tenslotte: kunnen we iets zeggen over de mogelijke manier waarop lupine in het roggebrood terechtgekomen is?

Referentiedosis De referentiedosis voor lupine geeft aan hoeveel mg lupine-eiwit in een product aanwezig zou mogen zijn zonder dat dit een allergische reactie zal veroorzaken bij consumenten. De referentiedosis is afgeleid van verzamelde klinische data over welke hoeveelheid lupine bij mensen een allergische reactie veroorzaakt.

Wat het ingewikkeld maakt, is dat er geen overeenstemming is over wat de grenswaarde moet zijn om de allergische consument afdoende te beschermen.

Het door het bedrijfsleven veelgebruikte VITAL 3.0, ontwikkeld door een panel van experts (waaronder TNO) en gepubliceerd bij het Allergen Bureau, hanteert een referentiedosis van 2,6 mg lupine eiwit per consumptiemoment. Het Belgische Federaal Agentschap voor de Veiligheid van de Voedselketen (FAVV) zit hoger met 4,5 mg en NVWA fors lager met 0,83 mg als veilige dosis voor lupine-allergische consumenten.

VMT 6 • augustus 2021

15

Reportage Wetenschap

LUPINE

FOTO: RUUD TIMMER

Een bloeiend gewas blauwe lupine, die niet altijd blauw maar ook vaak wit bloeit. De blauwe lupine wordt ook wel de smalbladige lupine genoemd.

Immunoassay Met de immunoassay – de Enzym Linked ImmunoSorbent Assay (ELISA) – wordt de aanwezigheid van lupine-eiwitten aangetoond. Er worden antilichamen gebruikt die lupine specifiek herkennen. Als het antilichaam aanwezige lupine herkent en bindt, kan dit vervolgens zichtbaar worden gemaakt met een kleurreactie, de kleurintensiteit is een maat van de hoeveelheid lupine.

LC-MS/MS Met LC-MS/MS kan worden bepaald welke specifieke eiwitten in een monster aanwezig zijn. De eiwitfractie van het product wordt verknipt tot peptiden die vervolgens met vloeistofchromatografie (LC) in zoveel mogelijk fracties worden gescheiden. Een selectie van deze gefractioneerde peptiden wordt in de massaspectrometer (MS) tot nog kleinere brokstokken gefragmenteerd waarvan de exacte massa en identiteit wordt bepaald.

DNA-assay De derde methode karakteriseert het DNA. Dat kan ook weer op verschillende manieren, bijvoorbeeld met behulp van real-time PCR of door middel van DNA-sequencing.

Tijdens real-time PCR wordt een kort, specifiek DNA-fragment dusdanig vermenigvuldigd dat het real-time gemeten kan worden. Met behulp van DNA-sequencing kan exact worden vastgesteld welke soort lupine aanwezig was.

Een sneetje roggebrood weegt ongeveer 60 gram en op basis van de WFSR-analyse zou er minder dan (60 x 0,7μg) 0,04 mg lupine eiwit in het sneetje brood hebben gezeten. Dit is maar een fractie van de VITAL 3.0-referentiedosis en een-twintigste van de referentiedosis van de NVWA. Het is dus onwaarschijnlijk dat deze hoeveelheid lupine de heftige allergische reactie bij deze vrouw heeft veroorzaakt.

Andere verklaringen “We kunnen niet uitsluiten dat de consument in deze situatie extreem gevoelig bleek, maar zijn er ook andere, wellicht meer waarschijnlijke verklaringen?”, vragen de onderzoekers zich af. DNA-sequencing leverde op dat het DNA afkomstig was van Lupinus angustifolius, de blauwe lupine. De blauwe lupine is de meest voorkomende lupinesoort gebruikt in bakkerijen en wordt voornamelijk geteeld in Duitsland en Polen. Ook de bakrogge die we in Nederlandse bakkerijen gebruiken (dat was hier het geval), komt voornamelijk uit Duitsland.

Contaminatie door de oogst

lupinegehalte in snee roggebrood (mg)

referentiedosis lupine NVWA (mg)

referentiedosis lupine FAVV (mg)

referentiedosis lupine VITAL 3.0 (mg)

ELISA

<0,04

0,83

4,5

2,6

DNA

spoortje

LC-MS

spoortje

Belangrijk voor de interpretatie van deze casus is de wetenschap dat lupine en rogge op dezelfde grond worden geteeld: zandgrond met een lage pH. Het komt ook veel voor dat beide gewassen door hetzelfde bedrijf worden geteeld; dat kan op opeenvolgende jaren, in hetzelfde jaar op verschillende akkers, of zelfs in mengteelt. De teeltpraktijk levert daarmee een aantal mogelijke verklaringen voor de aanwezig-

16

ALLERGENEN

Contaminatie in de productie

Zaad van lupine.

heid van lupine in roggebrood als puntbesmetting en daarmee ook van de heftige reactie.

• Lupine en rogge worden met dezelfde combine of maaidorser geoogst. Een niet goed schoongemaakte combine kan de roggeoogst dus met lupine verontreinigen. Omdat rogge eerder rijp is dan lupine wordt meestal eerst de rogge en dan de lupine geoogst. Dus lupinezaad dat via de combine in de roggeoogst terecht komt, is waarschijnlijk afkomstig van de lupineoogst van het jaar daarvoor. De boer of loonwerker heeft dan nagelaten om na het oogstseizoen zijn machines goed te reinigen.

• Lupinezaad heeft in de bodem overwinterd en is als opslag mee geoogst in een daaropvolgend roggegewas. Niet waarschijnlijk, want de bonen, zoals erwt, lupine en soja ontkiemen meestal al in het najaar en rotten dan in de winter weg.

• Bij mengteelt kunnen de zaden doorgaans als veevoer worden gebruikt, maar de oogst kan achteraf ook in aparte rogge- en lupinefracties worden gesorteerd. Zaden van de blauwe lupine zijn gemiddeld vier- tot vijfmaal groter dan roggezaden en daarom makkelijk te scheiden (het duizend-korrelgewicht van de blauwe lupine is 150 tot 200 gram, van rogge 30 tot 40 gram). De sorteermachine kan echter een gebroken lupinezaad doorlaten. Een kwart lupinezaad van 0,045 gram, met een geschat eiwitgehalte van 25 procent, bevat nog steeds 11 mg lupine-eiwit, viermaal hoger dan de referentiedosis gehanteerd door bijvoorbeeld VITAL.

Puntbesmetting in de oogstfase van de rogge lijkt het best te passen bij de analyses

Wat is een puntbesmetting?

Een puntbesmetting duidt op een niet-homogene verdeling van een allergeen in een product, zodanig dat in één consumptie van het product of de verpakking – een sneetje, snoepje, hap of lik – het gehalte van de allergeen boven de limiet is, en in een ander stuk van hetzelfde product onder de limiet, of niet aantoonbaar. De puntbesmetting kan discontinu zijn: een fragment van lupinezaad in een grof roggedeeg, of meer versmeerd als het lupinezaad tezamen met de rogge is vermalen tot fijn meel. Ook in het laatste geval is het allergeen niet homogeen verdeeld over het gehele product: de ene hap kan een allergische reactie geven, de volgende niet.

Contaminatie kan ook verderop in de keten plaatsvinden, in de meelmaalderij of de bakkerij. In een veelzijdige bakkerij is er altijd kans op kruiscontaminatie. Er worden tientallen ingrediënten gebruikt, geexperimenteerd met nieuwe recepten, mogelijk vergissingen gemaakt of onvoldoende schoongemaakt.

We rekenen een aantal scenario’s door om enig gevoel te krijgen bij een mogelijke contaminatieroute: • Lupinemeel is toegevoegd aan het roggemeel, maar niet op het etiket vermeld. Dit is helemaal niet ongebruikelijk, want lupinemeel wordt soms in roggebrood gebruikt vanwege goede emulgerende en waterbindende eigenschappen. De hoeveelheid lupine die als broodverbeteraar wordt toegevoegd aan bakproducten kan variëren van 0,5 tot 10 procent. Bij een lupinemeel-toevoeging van 0,5 procent zou de opgenomen dosis lupine-eiwit per roggesneetje van 60 gram ongeveer 75 mg (bij een zaadeiwitgehalte van 25 procent) zijn geweest. Ver boven alle grenswaarden, maar ook zoveel dat we dat zeker zouden hebben gedetecteerd met de ELISA. Voor deze casus geen waarschijnlijke optie dus.

• Lupinemeel is via verstuiving, contact met niet-gereinigde handen of apparaten onbedoeld in het roggebrood terechtgekomen. De lupine was daardoor niet homogeen verdeeld over het roggemeel of het broodje. Het geconsumeerde sneetje zou dan een lupinegehalte boven de referentiedosis gehad moeten hebben. In de andere sneetjes die WFSR analyseerde, zaten slechts spoortjes ver onder de vastgestelde referentiedoses voor lupine.

Puntbesmetting De conclusie van deze case is dat de onderzoekers lupine hebben aangetroffen in een product dat de producent niet op het etiket had vermeld. De analyses toonden aan dat lupine als spoortje aanwezig was in het deel dat we tot onze beschikking hadden.

De heftige fysiologische reactie van de consument daarentegen lijkt te suggereren dat het lupinegehalte in een ander deel van het broodje veel hoger was.

Een puntbesmetting in de oogstfase van de rogge lijkt het best te passen bij onze analyses en de beperkte aanvullende informatie over het product.

Allergenenmanagement Grondstofinformatie is een belangrijk element van goed allergenenmanagement. Rogge(meel) is een puur product dus voldoende onderscheidend. Maar gezien de teeltpraktijk is er risico op versleping van lupinezaden in de roggeoogst. Om allergische consumenten nog beter te beschermen, zouden gebruikers van roggemeel hun leveranciers kunnen vragen om aanvullende informatie: wordt rogge en lupine op dezelfde boerderij geteeld of komt zij zelfs als sorteerproduct uit een mengteelt met lupine? Incidentele puntbesmetting is dan een mogelijk risico. •

VMT 6 • augustus 2021

ALLERGENEN

Column

Glutenvrije vleesvervangers zijn nauwelijks te vinden Stel: je hebt de auto-immuunziekte coeliakie – je kunt dus geen gluten verdragen – en je wilt vegetarisch eten, dan heb je best een paar uitdagingen.

Want in het leeuwendeel van de vleesvervangers zitten bestanddelen die gluten bevatten, met tarwe en tarwevezel als meest in het oog springende. Bij de voedingsmiddelenindustrie dringen wij aan op een ruimere beschikbaarheid van glutenvrije producten. Daar horen glutenvrije vleesvervangers bij. We hebben onze leden gevraagd of ze interesse hebben in glutenvrije vleesvervangers en de reacties waren overweldigend: “Ja, heel erg graag!”

De NCV heeft daarom een paar producenten van vleesvervangers benaderd en de reacties waren eigenlijk ronduit teleurstellend. “De markt voor glutenvrij is te klein, niet interessant”; dat was de strekking. Eerlijk gezegd hebben we daar als vereniging geen boodschap aan. Integendeel.

Mensen die om medische reden geen gluten kunnen eten – want van coeliakie genees je niet, noch is er een medicijn tegen – voelen zich al iedere dag in een uitzonderingspositie gemanoeuvreerd.

De meesten durven al bijna niet meer te zeggen dat ze geen gluten verdragen, omdat ze dan weer die lastige persoon in het gezelschap zijn die het wel om lifestylereden zal doen. Maar we hebben het hier over mensen die écht ziek worden van het eten van zelfs een gluten bevattend kruimeltje. We hebben het over 1 procent van de Nederlandse bevolking. Daarom is de NCV gaan rondvragen of tarwezetmeel en tarwevezel nu echt noodzakelijke in-

grediënten van vleesvervangers zijn. Het antwoord is nee.

“Tarwezetmeel en tarwevezel zijn ingrediënten die een simpele functie hebben in vleesvervangers: waterbinding”, legt Dennis Favier van Studio Fava uit. Maar hiervoor zijn volgens hem voldoende alternatieven zonder allergenen. Tarwezetmeel en tarwevezel worden regelmatig toegevoegd uit gemakzucht of gewoonte.

Wanneer een product al tarwe-gebaseerde ingrediënten bevat zoals paneermeel of tarwegluten, die een belangrijke rol spelen in de vlezige textuur, dan kan tarwezetmeel of -vezel prima gebruikt worden. Maar dat is niet altijd het geval. Frank Giezen, algemeen directeur van Ojah, beaamt dit: “Voor het verkrijgen van de beste textuur en smaak is het gebruik van tarwe(gluten) wat ons betreft niet nodig. Voor onze vleesalternatieven gebruiken wij zelf alleen lokaal geteelde, Europese soja of erwteneiwit als grondstof. Als vader van een dochter met coeliakie weet ik zelf hoe belangrijk het is hier bewust mee om te gaan en je verantwoordelijkheid als producent te nemen.”

Kortom, met een beetje goede wil en creativiteit is de wens van tienduizenden, misschien wel honderdduizenden Nederlanders te vervullen: meer vleesvervangers zonder gluten. We hopen dat producenten de handschoen oppakken en met creatieve glutenvrije oplossingen komen. Bij de NCV zijn we van harte bereid mee te denken. Wij gaan in ieder geval alvast met wat creatieve stakeholders om de tafel.

Floris van Overveld Directeur Nederlandse Coeliakie Vereniging (NCV)

17

ADVERTORIAL

Voorkom vervuilde perslucht

in het productieproces Zoals er algemene kwaliteit- en betrouwbaarheidsnormen van toepassing zijn op de voedselproductie, zijn er ook richtlijnen die expliciet betrekking hebben op het gebruik van perslucht in het productieproces. Perslucht is een belangrijke toegangspoort tot vervuiling, die nog vaak onderschat wordt.

V

eel levensmiddelenfabrikanten beschouwen perslucht slechts als een energiebron in hun productieprocessen. Hierdoor wordt het onvoldoende meegenomen in de maatregelen voor risicoanalyse en risicominimalisatie. Aangezien de kwaliteit van de perslucht rechtstreeks van invloed is op de voedselveiligheid, moet de kwaliteit van perslucht ook gecontroleerd worden. Typische toepassingen voor perslucht in de voedingsmiddelenindustrie zijn processen als reinigen, vullen, mengen, spuiten, snijden, transporteren en verpakken. Tijdens deze verschillende werkstappen is er, afhankelijk van de toepassing, direct of indirect contact tussen de perslucht en het product.

Direct of indirect contact Direct contact wordt gemaakt wanneer de perslucht specifiek gericht is op het product of op de primaire verpakking die in con-

tact komt met het product. Perslucht wordt bijvoorbeeld gebruikt om vloeistoffen te verdampen of als transportmedium voor droge voeding. Poedervormige stoffen zoals koffie, meel, poedermelk of zelfs gemalen specerijen worden ermee getransporteerd. Aan dergelijke droge producten worden hoge eisen gesteld op het gebied van vochtigheid, omdat ze door hun grote oppervlak in intensief contact komen met restvocht. Om te voorkomen dat de poeder klontert of verontreinigd raakt, moet de perslucht absoluut droog en schoon zijn. Ook bij de verwerking van niet-droge levensmiddelen komt de perslucht direct in contact met het product. Bij sommige toepassingen wordt de perslucht zelfs direct in het product gebracht. Daarom is een hoge mate van zorgvuldigheid vereist wanneer het in direct contact komt met voedsel.

Indirect contact met levensmiddelen ontstaat wanneer de geëxpandeerde perslucht een product over een bepaalde afstand bereikt en met omgevingslucht wordt verdund. Typische persluchttoepassingen met indirect productcontact zijn het reinigen en drogen, bijvoorbeeld het afblazen van verpakkingsoppervlakken voor kwaliteitscontrole, en het transporteren van voedselverpakkingen. Bij indirect contact tussen de perslucht en het levensmiddel zijn de eisen aan de persluchtkwaliteit niet zo hoog als bij direct contact. Toch moet worden opgemerkt dat het levensmiddel ook via de verpakking kan worden verontreinigd.

ADVERTORIAL

Vervuiling door minerale oliën

PRP/oPRP

Oliën kunnen op veel verschillende manieren in een voedingsmiddel terechtkomen. Vervuiling door smeerolie van oogstmachines of hydraulica is al mogelijk tijdens de oogst. Productverpakkingen van gerecycled karton bevatten minerale oliën die een voedingsmiddel kunnen verontreinigen, evenals de drukinkten die voor het ontwerp van de verpakking worden gebruikt. Bij het genereren van perslucht worden in de meeste gevallen olie geïnjecteerde schroefcompressoren gebruikt. Minerale olie zorgt in de compressor voor het koelen en afdichten van de compressortrap. De opgewekte perslucht is daardoor onvermijdelijk verontreinigd met minerale olie. Daarom vindt er altijd een persluchtbehandeling plaats om het binnendringen van olie, het vochtgehalte en de deeltjes te verminderen.

In ISO 22000 worden controlemaatregelen die niet als kritische controlepunten (CCP) gedefinieerd zijn, aangeduid als preventieve programma’s of operationele preventieve programma’s (oPRP). Deze bewakings- en controlemaatregelen zijn specifiek gericht op de essentiële maatregelen voor de voedselveiligheid.

Als alternatief worden vaak olievrije compressoren gebruikt.

Bij het olievrije comprimeerproces wordt geen olie aan de perslucht toegevoegd, maar worden koolwaterstoffen uit de omgevingslucht, zoals onvolledig verbrande diesel of emissies van industriële installaties, door de compressor aangezogen en gecomprimeerd en geconcentreerd. Olievrije compressie betekent niet automatisch olievrije perslucht. Dat komt omdat ook hier een adequate nabewerking nodig is om het koolwaterstofgehalte te verlagen.

HACCP Het HACCP-concept is verankerd in de levensmiddelenwetgeving en geldt voor alle bedrijven die commercieel actief zijn in de procesketen van de levensmiddelenproductie of de handel met levensmiddelen. Elke exploitant van een levensmiddelenbedrijf is verplicht de toepassing van een HACCP-concept aan te tonen door middel van passende documentatie.

Documentatie Een continue bewaking van de persluchtkwaliteit met geschikte sensortechnologie en monitoringsystemen is essentieel. De meetgegevens moeten worden vergeleken en gedocumenteerd met de vereiste persluchtkwaliteit en de eigen persluchtspecificaties van de fabrikant. Een volledige documentatie zorgt voor een optimale bewaking van de persluchtkwaliteit, ook tijdens interne en externe audits.

ISO 22000 De voedselveiligheidsnorm ISO 22000 is gebaseerd op de algemene kwaliteitsmanagementnorm ISO 9001 en bevat specifieke eisen op het gebied van voedselveiligheid. Een essentieel onderdeel is de definitie van managementsystemen en -processen die nodig zijn voor de planning en implementatie in de voedselproductie. Bij de maatregelen voor risicoanalyse en risicominimalisatie moet rekening worden gehouden met perslucht. Hierbij ligt de nadruk op de zogenaamde preventieprogramma’s, die door de bedrijven zelf worden gedefinieerd en uitgevoerd. In principe moet bij het gebruik van perslucht een gevarenanalyse volgens het HACCP-concept worden uitgevoerd. Dit resulteert in de identificatie en definitie van kritische controlepunten en maatregelen voor risicobeperking of risicovermijding.

Perslucht wordt gebruikt om poedervormige stoffen zoals poedermelk vloeistofvrij te houden.

‘Een continue bewaking van de persluchtkwaliteit is essentieel’ CCP Kritische controlepunten (CCP) zijn processtappen of de punten in het persluchtsysteem waarop controle mogelijk is.

Afhankelijk van het resultaat van de gevarenanalyse is het noodzakelijk om kritische controlepunten te definiëren. In het CCP zijn minimum- en maximumwaarden gedefinieerd, waarboven interventie met preventieve programma’s nodig is.

Praktijkgids De praktijkgids ‘Voedselveiligheid en perslucht’ van BEKO Technologies is gericht op bedrijfsleiders, productiemanagers, kwaliteitsmanagers, technische managers, auditors en levensmiddeleninspecteurs. De gids bevat uitgebreide informatie over: • Persluchtkwaliteit, zuiverheidsklassen en risicoanalyse • Het persluchtproces in de industrie • Aanbevelingen, welke persluchtkwaliteit is nodig en wanneer • Componenten voor persluchtbehandeling en -bewaking • Checklist voor persluchtkwaliteit in de voedingssector Voorbeelden en toepassingen uit de voedingsmiddelenindustrie zijn o.a. transport, productie, verpakken, logistiek, controle en fermentering voor producten zoals melkpoeder, mineraalwaterflessen, lactose, chocolade, brood en nog veel meer.

Meer informatie: beko-technologies.com

20

ALLERGENEN

Hoe kun je de oorsprong van allergenen ontrafelen?

DE LC-MS/MS-ANALYSE BIEDT HIERTOE MOGELIJKHEID Allergenenmanagement speelt een steeds belangrijkere rol binnen de voedingsmiddelenindustrie. Analyses met behulp van ELISA of PCR controleren dit allergenenmanagementsysteem. Een allergenenanalyse via LC-MS/MS kijkt naar de oorsprong van de allergenen. Dit biedt kansen voor een betere controle van het kwaliteitssysteem en een juist advies voor de consument.

LC-MS/MS kan alle op eiwit gebaseerde EU-allergenen analyseren

Afnemers en retailers besteden veel aandacht aan allergenenbeheer en het voorkomen van kruisbesmetting. Productiebedrijven zullen daarom hun allergenenmanagement op orde moeten hebben. Bij de controle van het allergenenmanagementsysteem wordt veelal gebruik gemaakt van laboratoriumanalyses. Met ELISA- of PCR-technieken kunnen alle EU-allergenen worden onderzocht. Deze analyses bewijzen of de declaraties op het etiket kloppen.

Mosterd De allergenen vermeld in richtlijn 1169/2011/EG, zijn veelal allergische reacties gerelateerd aan eiwit. Een allergeen als mosterd kan zijn oorsprong hebben in

zwarte mosterd (Brassica nigra), bruine mosterd (Brassica juncea) of witte mosterd (Sinapsis alba).

Witte mosterd wordt ook wel gele mosterd genoemd.

Zwarte/bruine mosterd en witte/gele mosterd vallen beide onder het allergeen mosterd, maar bevatten wel allergene eiwitten die van elkaar afwijken.

Met een PCR- of ELISA-analyse is het niet mogelijk om onderscheid te maken in de producten die een bepaald allergeen eiwit bevatten, zoals in het geval van mosterd. Maar er is een techniek ontwikkeld waarmee dit wel kan. LC-MS/MS maakt het mogelijk om de oorsprong van een allergeen eiwit verder te ontrafelen.

Multi-methode LC-MS/MS kan met één analyse alle op eiwit gebaseerde EU-allergenen analyseren. Hierbij worden alle eiwitten in een product opgezuiverd en geknipt, zodat er kleine fragmenten (peptiden) overblijven.

Voor ieder allergeen worden twee of meer van deze fragmenten gebruikt om te beoordelen of het allergeen aanwezig is. Deze fragmenten zijn uniek voor een bepaald product. Op deze manier kan niet alleen het allergeen worden aangetoond, maar ook de oorsprong ervan.

Waarom verder kijken?

Bij de controle van het allergenenmanagementsysteem wordt veelal gebruik gemaakt van laboratoriumanalyses.

Met de ELISA- en PCR-technieken wordt voldaan aan de eisen die worden gesteld in richtlijn 1169/2011/EG. Toch zijn er verschillende redenen om verder te kijken: • Om de oorsprong van een contaminatie te achterhalen

VMT 6 • augustus 2021

21

Wetenschap

ANALYSE Met LC-MS/MS is het mogelijk om het allergeen eiwit in mosterd te ontrafelen.

• Niet alle consumenten zijn allergisch voor het gehele allergeen • Voor het opsporen van voedselfraude

goedkoper product, bijvoorbeeld pinda in amandelboter of koemelk in kokosmelk.

Door verhitting tijdens het productieproces, met denaturatie van eiwitten als gevolg, wordt een juiste analyse met behulp van de ELISA-techniek bemoeilijkt omdat hierbij wordt uitgegaan van intacte eiwitten. Detectie met PCR is gebaseerd op DNA en gevoelig voor een lage pH-waarde. Doordat de techniek gebaseerd is op de analyse van kleine eiwitfragmenten, kan deze ingezet worden voor producten die bewerkte eiwitten bevatten of een complexe matrix hebben.

Oorsprong van contaminatie Wanneer er onverwacht een contaminatie van een allergeen in het productieproces of in de grondstoffen aanwezig is, dan is het zaak zo spoedig mogelijk de oorsprong hiervan te achterhalen.

Stel: er is een contaminatie met gluten, dan kan met de LC-MS/MS-techniek worden achterhaald of de oorsprong van de gluten in gerst, haver, rogge, spelt of tarwe ligt. Dit kan een handvat zijn in de richting van de oorsprong van een contaminatie.

Niet-EU-allergenen

Allergische reacties Wanneer een consument allergisch is voor ei, dan kan hij of zij allergisch zijn voor ei-eiwit of eigeel. Deze bevatten verschillende componenten die een allergische reactie kunnen veroorzaken. Wanneer in een product enkel ei-eiwit wordt gebruikt en wordt aangetoond dat er geen eigeel aanwezig is, dan is dit voor een bepaalde groep consumenten wel veilig om te consumeren. Dit kan resulteren in een grotere afzetmarkt en betere allergeneninformatie richting de consument.

Voedselfraude De LC-MS/MS-techniek kan tevens ingezet worden voor het opsporen van voedselfraude. In deze gevallen worden ingrediënten deels vervangen door een

Nieuwe analysetechnieken brengen veel nieuwe mogelijkheden met zich mee

Naast de detectie van alle EU-allergenen, is het mogelijk de LC-MS/MS-methode breder in te zetten.

Het is ook mogelijk om niet-EU-allergenen te detecteren. Zo is het bijvoorbeeld mogelijk om fenegriek, zonnebloempitten, knoflook, boekweit, linzen en tuinbonen te analyseren.

De ontwikkeling van nieuwe analysetechnieken brengt veel nieuwe mogelijkheden met zich mee. De extra informatie die hieruit voortkomt, zorgt voor een betere informatievoorziening richting de consument. Door dieper in de oorsprong van allergenen te kijken, wordt het allergenenmanagementsysteem nog beter ondersteund. •

Dit artikel is tot stand gekomen in samenwerking met Nutrilab

22

ALLERGENEN

Vijf problemen bij het invullen en controleren van VITAL Voor het correct vermelden van mogelijke kruisbesmettingen op etiketten is het belangrijk dat niet alleen een VITAL-analyse goed wordt ingevuld, maar dat deze ook uitgebreid wordt gecontroleerd op eventuele fouten. Wat zijn de meest voorkomende fouten?

Tekst Thomas Belt

1

Het gevaar dreigt dat er op de verpakking overbodige vermeldingen van allergenen komen

Consumptiegrootte versus portiegrootte

Consumptiegrootte en portiegrootte zijn vaak niet hetzelfde. Toch komt het regelmatig voor dat er bij het invullen van een VITAL-analyse uitgegaan wordt van de portiegrootte. Voor een berekening wordt over het algemeen uitgegaan van het worst casescenario, waarbij de aanname is dat een consument het niet bij één portiegrootte houdt.

De consumptiegrootte betreft een maximale hoeveelheid van een product per eetmoment. Deze is gebaseerd op de P95 van de Voedsel Consumptie Peiling (VCP) van het RIVM. Hieruit komt vaak naar voren dat de geconsumeerde hoeveelheid van een product over het algemeen hoger ligt dan de aangegeven portiegrootte van het desbetreffende product.

De vuistregel bij een VITAL-berekening is als volgt: hoe hoger de consumptiegrootte, hoe lager de actiegrens. Het risico dat ontstaat als uitgegaan wordt van de portiegrootte, is dat de actiegrens een hogere waarde aangeeft dan wanneer je uitgaat van de consumptiegrootte.

Op deze manier blijft het totaal aantal PPM-allergenen eiwit van de kruisbesmetting vaak onder de desbetreffende actiegrens en wordt deze (onterecht) niet meegenomen op het etiket.

2

Type kruisbesmetting en bijbehorende gegevens

Bij het invullen van gegevens voor een homogene of puntbesmetting ontstaat er verwarring over in welke fysische vorm het allergeen in het productieproces terecht komt en de bijbehorende waardes benodigd voor een correcte berekening. Ontstaat de besmetting omdat er gebruik wordt gemaakt van een poeder, of een iets vloeibaardere vorm zoals een gladde pasta, dan is het een homogene besmetting.

Het allergeen kan dan namelijk gemakkelijk vermengd raken door het gehele product heen. Als het gaat over stukjes of bijvoorbeeld hele noten of granen dan is het een puntbesmetting. Het allergeen bevindt zich hierbij geconcentreerd op een plek in het product.

Hierbij komt dat niet altijd duidelijk is welke waardes er verder voor de berekening benodigd zijn. Bij een homogene besmetting wordt er op grondstofniveau gekeken naar het PPM-allergeen eiwit in de desbetreffende grondstof, en bij het proces wordt gekeken naar de PPM gebaseerd op achterblijvend product in de gehele productiebatch. Bij een puntbesmetting wordt er op grondstofniveau gekeken naar het percentage eiwit van het allergeen en bij het proces wordt gekeken naar de PPM geba-

VMT 6 • augustus 2021

23

Achtergrond

seerd op achterblijvend product in de consumptiegrootte.

Doordat er nog wel eens waardes voor homogeenbesmettingen worden ingevuld als het om puntbesmettingen gaat, leidt dit tot afwijkende resultaten.

Ook hierbij loop je het risico van onnodig vermelden, of juist het ontbreken van kruisbesmettingen op het etiket.

3

Correcte vermelding noten en granen

In VITAL zijn de verschillende glutenbevattende granen samengevoegd in een groep met eenzelfde referentiedosis. Voor de verschillende noten betreft dit drie groepen: cashew/pistache, walnoot/pecan en overige, met ieder een eigen referentiedosis.

Door deze samenvoegingen is bij het controleren van een berekening niet altijd meteen duidelijk voor welke noten of granen de kruisbesmetting van toepassing is. Hierbij dreigt het gevaar dat er op de verpakking overbodige vermeldingen van allergenen komen, wat ervoor kan zorgen dat bepaalde groepen (allergische) consumenten producten liever vermijden. Het doel is dan ook om duidelijk te vermelden welke noten en granen op de productielocatie worden gebruikt en dus een risico vormen. Dit voorkomt onnodige verwarring bij de producent, de controlerende instantie en de consument.

4

NOTEN Verschillende groepen noten hebben hun eigen reference dose.

Verschillende rekentools en de verwarring

Tegenwoordig zijn er meerdere organisaties die naast de mogelijkheid om een VITAL-training te volgen ook een eigen rekentool hiervoor hebben ontwikkeld. Doordat deze rekentools allemaal net anders zijn qua indeling, gebruik en het weergeven van resultaten, zijn deze niet altijd een-op-een te vergelijken en kost het moeite om deze nauwkeurig te controleren. Het risico hierbij is dat men foutieve data over het hoofd ziet. Dit levert overbodige kruisbesmettingen op op de etiketten. In het ergste geval

kan een kruisbesmetting juist niet op het etiket staan doordat de VITAL niet in orde is. Door rekentools overzichtelijk en gemakkelijk in gebruik te maken, kunnen dit soort fouten vroegtijdig worden ontdekt en opgelost.

5 Vaak zijn er maar een paar werknemers die een VITALtraining hebben gevolgd

Beperkte kennis(overdacht) binnen organisatie

Over het algemeen zijn er bij producenten altijd maar een paar werknemers die een VITAL-training hebben gevolgd en die deze kennis dus op correcte wijze kunnen toepassen in de eigen organisatie. Dit zorgt ervoor dat de kennis(overdracht) bij een beperkte groep blijft hangen. Bij het vertrek van de desbetreffende medewerkers zal een groot gedeelte van de kennis verloren gaan, wat kan resulteren in foutieve VITAL-berekeningen in het geval dat deze door verandering dienen te worden aangepast. Dit maakt het voor de controle weer ingewikkeld omdat niet bekend is waar waardes vandaan komen en ook niet altijd hoe het moet worden opgelost.

Anderzijds kan het voorkomen dat er juist organisaties worden ingehuurd om dit werk uit handen te nemen. Zo ben je ervan verzekerd dat de VITALberekening correct wordt uitgevoerd. Nadeel is echter dat de kennis altijd bij deze organisatie blijft en je als producent hier dus afhankelijk van bent.

Thomas Belt is Consultant Regulatory Affairs bij Précon Consulting Group

/ Z/<

t/d, /EEKs d/KE WKt Z &KZ d, WZK h d d 'KZz Z > ^ ' Ed^

& " %!

ƋƵĂƌƚĞƌƐ ůŽĐĂƚĞĚ ŝŶ ŝĞƌŝŬnjĞĞ͘ ĞĞůĂŶĚŝĂ ŚĂƐ ŵŽƌĞ ƚŚĂŶ ϭϮϬ LJĞĂƌƐ ŽĨ ĞdžƉĞƌŝĞŶĐĞ͕ ǁŝƚŚ ŽƉĞƌĂƟŽŶƐ ŝŶ ŽǀĞƌ ϯϬ ĐŽƵŶƚƌŝĞƐ ĂŶĚ ƐĂůĞƐ ŝŶ ĂďŽƵƚ ϭϬϬ͘ dŽŐĞƚŚĞƌ ǁŝƚŚ ƚŚĞŝƌ ĐƵƐƚŽŵĞƌƐ ʹ ŝŶĚƵƐƚƌŝĂů ďĂŬĞƌŝĞƐ͕ ƐŵĂůů ĂƌƟƐĂŶĂů ďĂŬĞƌŝĞƐ ĂŶĚ ŵŝĚƐŝnjĞĚ ďĂŬĞƌŝĞƐ ʹ ƚŚĞLJ ĞdžƉůŽƌĞ ƚŚĞ ǁŽƌůĚ ŽĨ ďĂŬĞƌLJ͘ LJ ƚŚŝŶŬŝŶŐ ĚŝīĞƌĞŶƚůLJ ĞĞůĂŶĚŝĂ ĮŶĚƐ ŝŶǀĞŶƟǀĞ ǁĂLJƐ ƚŽ ĐƌĞĂƚĞ ďĂŬĞƌLJ ƐƵĐĐĞƐƐ ǁŝƚŚ ƉƌŽĚƵĐƚƐ ĂŶĚ ƐĞƌǀŝĐĞƐ ƚĂŝůŽƌĞĚ ƚŽ ůŽĐĂů ƚĂƐƚĞƐ ĂŶĚ ŶĞĞĚƐ͘ 'ůŽďĂů ĂŶĚ ůŽĐĂů ZΘ ƚĞĂŵƐ ƉůĂLJ Ă ĐƌƵĐŝĂů ƌŽůĞ ŝŶ ƚŚĞ ŝŶŶŽǀĂƟŽŶ ĂŶĚ ŽƉƟŵĂůŝƐĂƟŽŶ ŽĨ ďĂŬĞƌLJ ƉƌŽĚƵĐƚƐ ĂŶĚ ƚŚĞ ƚĞĐŚŶŝĐĂů ƐƵƉƉŽƌƚ ƚŽ ĐƵƐƚŽŵĞƌƐ͘ KŶĞ ŽĨ ƚŚĞƐĞ ƚĞĂŵƐ ŝƐ ƉĂƌƚ ŽĨ ƚŚĞ ŐůŽďĂů ZΘ ŽƌŐĂŶŝƐĂƟŽŶ ǁŝƚŚ WƌŽĚƵĐƚ ĞǀĞůŽƉŵĞŶƚ >ĞĂĚƐ ĨŽƌ ƐƉĞĐŝĮĐ ƉƌŽĚƵĐƚ ĐĂƚĞŐŽƌŝĞƐ͘ &Žƌ ƚŚĞ ƉƌŽĚƵĐƚ ĐĂƚĞŐŽƌLJ ZĞůĞĂƐĞ ŐĞŶƚƐ͕ ǁĞ ĂƌĞ ƐĞĂƌĐŚŝŶŐ ĨŽƌ Ă ƚĞĐŚŶŽůŽŐŝĐĂů ĂŶĚ ŝŶŶŽǀĂƟŽŶ ĚƌŝǀĞŶ WƌŽĚƵĐƚ ĞǀĞůŽƉŵĞŶƚ >ĞĂĚ͕ ƌĞƐƉŽŶƐŝďůĞ ĨŽƌ ĚĞůŝǀĞƌŝŶŐ EW ƉƌŽũĞĐƚƐ ĂŶĚ ĐŽŶƚƌŝďƵƟŶŐ ƚŽ ƚŚĞ ƐƚƌĂƚĞŐŝĐ ƉůĂŶ͘

-&$!#"&$* ')+)+) -&$!#") (&&$#$%)

t >>

/ , d Z/:& /E sK>' E & ^ ' d > / E

" " ŝƐ ĞĞŶ njĞůĨƐƚĂŶĚŝŐ ĞŶ ŝŶŶŽǀĂƟĞĨ ĨĂŵŝůŝĞďĞĚƌŝũĨ ŵĞƚ ĐĂ͘ ϴϬ ǀĂƐƚĞ ŵĞĚĞǁĞƌŬĞƌƐ ĞŶ ĂůƐ ůŽĐĂƟĞ tĞůů ;EŽŽƌĚͲ>ŝŵďƵƌŐͿ͘ >ĂĂƌĂŬŬĞƌ ŝƐ ŐĞƐƉĞĐŝĂůŝƐĞĞƌĚ ŝŶ ĚĞ ƚĞĞůƚ͕ ǀĞƌǁĞƌŬŝŶŐ ĞŶ ǀĞƌŬŽŽƉ ǀĂŶ ĞĞŶ ďƌĞĞĚ ƉĂŬŬĞƚ ĂĂŶ ŐƌŽĞŶƚĞŶ ǀŽŽƌ ĚĞ ĚŝĞƉǀƌŝĞƐͲ ĞŶ ĐŽŶƐĞƌǀĞŶŝŶĚƵƐƚƌŝĞ͘ >ĂĂƌĂŬŬĞƌ 'ƌŽĞŶƚĞǀĞƌǁĞƌŬŝŶŐ ƌŝĐŚƚ njŝĐŚƚ ĚĂĂƌďŝũ ŽƉ ĚĞ ĐŽŶǀĞŶƟŽŶĞůĞ ƚĞĞůƚ ĞŶ >ĂĂƌĂŬŬĞƌ /K ŽƉ ĚĞ ďŝŽůŽŐŝƐĐŚĞ ĞŶ ďŝŽůŽŐŝƐĐŚ ĚLJŶĂŵŝƐĐŚĞ ƚĞĞůƚ͘ Ğ ŬůĂŶƚĞŶ ǀĂŶ >ĂĂƌĂŬŬĞƌ ďĞǀŝŶĚĞŶ njŝĐŚ ŝŶ ĚŝǀĞƌƐĞ ƵƌŽƉĞƐĞ ůĂŶĚĞŶ ;Ž͘ŵ͘ EĞĚĞƌůĂŶĚ͕ ĞůŐŝģ͕ ƵŝƚƐůĂŶĚ͕ &ƌĂŶŬƌŝũŬ͕ ŶŐĞůĂŶĚ ĞŶ ^ƉĂŶũĞͿ͘ Ğ ƚĞĞůƚŐĞďŝĞĚĞŶ ůŝŐŐĞŶ ǀŽŽƌĂů ŝŶ EĞĚĞƌůĂŶĚ ĞŶ ƵŝƚƐůĂŶĚ͘ ĂĂƌŶĂĂƐƚ ŚĞĞŌ >ĂĂƌĂŬŬĞƌ ĞĞŶ ũŽŝŶƚ ǀĞŶƚƵƌĞ ŵĞƚ /ŶĚĂǀĞƌ ǀŝĂ ŚĞƚ ďĞĚƌŝũĨ ĐŽĨƵĞůƐ͕ ďĞƐƚĞŵĚ ǀŽŽƌ ŚĞƚ ǀĞƌǁĞƌŬĞŶ ǀĂŶ ƉůĂŶƚĂĂƌĚŝŐĞ ƌĞƐƚƐƚƌŽŵĞŶ͘ tŝũ njŝũŶ ŽƉ njŽĞŬ ĞĞŶ ĞǀĞŶǁŝĐŚƟŐĞ ĞŶ ĚĂĂĚŬƌĂĐŚƟŐĞ ůŐĞŵĞĞŶ ŝƌĞĐƚĞƵƌ͕ ĚŝĞ ǀĞƌĂŶƚǁŽŽƌĚĞůŝũŬ ǁŽƌĚƚ ǀŽŽƌ ĚĞ ĐŽŶƟŶƵŢƚĞŝƚ ǀĂŶ ŚĞƚ ďĞĚƌŝũĨ͕ ŚĞƚ ǀĞƌĚĞƌ ŽŶƚǁŝŬŬĞůĞŶ ǀĂŶ ĚĞ ŽƌŐĂŶŝƐĂƟĞ ĞŶ ŚĞƚ ƌĞĂůŝƐĞƌĞŶ ǀĂŶ ĚĞ ďĞŽŽŐĚĞ ĮŶĂŶĐŝģůĞ ƌĞƐƵůƚĂƚĞŶ͘

#&$* ')+)+) #) ($#%($(%

shZ E

E s > /: /' <t >/d /d^&hE d/ D d ydZ E ,d sKKZ s />/', /

%" ŵĂĂŬƚ ĚĞĞů Ƶŝƚ ǀĂŶ ĂƌůŝŶŐ /ŶŐƌĞĚŝĞŶƚƐ͕ ͛Ɛ ǁĞƌĞůĚƐ ŐƌŽŽƚƐƚĞ ƉƌŽĚƵĐĞŶƚ ǀĂŶ ĚƵƵƌnjĂŵĞ ĞŶ ŶĂƚƵƵƌůŝũŬĞ ŝŶŐƌĞĚŝģŶƚĞŶ Ƶŝƚ ŽƌŐĂŶŝƐĐŚĞ ƌĞƐƚƐƚƌŽŵĞŶ ĞŶ ĚŝĞƌůŝũŬĞ ďŝũƉƌŽĚƵĐƚĞŶ͘ ĞnjĞ ŝŶŐƌĞĚŝģŶƚĞŶ ǁŽƌĚĞŶ ĂĨŐĞnjĞƚ ŝŶ ĨĂƌŵĂĐĞƵƟƐĐŚĞͲ͕ ǀŽĞĚŝŶŐƐͲ͕ ĚŝĞƌǀŽĞĚĞƌͲ ĞŶ ǀŽĞĚĞƌŵĂƌŬƚĞŶ͘ ^ŽŶĂĐ sƵƌĞŶ ŝƐ ĞĞŶ ŝŶĚƌƵŬǁĞŬŬĞŶĚĞ ĞŶ ŵŽĚĞƌŶĞ ĨĂďƌŝĞŬ ĚŝĞ ŝƐ ŐĞƐƉĞĐŝĂůŝƐĞĞƌĚ ŝŶ ĚĞ ǀĞƌǁĞƌŬŝŶŐ ǀĂŶ ǀĂƌŬĞŶƐďĞĞŶĚĞƌĞŶ ƚŽƚ ƉƌŽĚƵĐƚĞŶ ĚŝĞ ǁŽƌĚĞŶ ƚŽĞŐĞƉĂƐƚ ŝŶ ǀĞƌƐĐŚŝůůĞŶĚĞ ǀŽĞĚŝŶŐƐŵŝĚĚĞůĞŶͲ ĞŶ ƚĞĐŚŶŝƐĐŚĞ ĂƉƉůŝĐĂƟĞƐ͘ ,ŝĞƌŝŶ ŝƐ njŝũ ǁĞƌĞůĚǁŝũĚ ƚŽŽŶĂĂŶŐĞǀĞŶĚ͘ KƉ ĚĞ ƉƌŽĚƵĐƟĞůŽĐĂƟĞ ŝŶ sƵƌĞŶ ǁĞƌŬĞŶ ĐĂ͘ ϭϬϬ ŵĞŶƐĞŶ͘ sŽŽƌ ĚĞnjĞ ůŽĐĂƟĞ njŝũŶ ǁŝũ ŽƉ njŽĞŬ ŶĂĂƌ ĞĞŶ ŽŶĚĞƌŶĞŵĞŶĚĞ Y ^, DĂŶĂŐĞƌ͘ ĞnjĞ ĐŽŵŵƵŶŝĐĂƟĞĨ ǀĂĂƌĚŝŐĞ ĞŶ ƉƌĂŐŵĂƟƐĐŚ ŝŶŐĞƐƚĞůĚĞ ŵĂŶĂŐĞƌ ŝƐ ǀĞƌĂŶƚǁŽŽƌĚĞůŝũŬ ǀŽŽƌ ŚĞƚ ǀĞƌĚĞƌ ŽŶƚǁŝŬŬĞůĞŶ͕ ƌĞĂůŝƐĞƌĞŶ͕ ĞǀĂůƵĞƌĞŶ ĞŶ njŽ ŶŽĚŝŐ ďŝũƐƚƵƌĞŶ ǀĂŶ ŚĞƚ ŐĞŚĞůĞ Y ^,ͲďĞůĞŝĚ ĞŶ ĚĞ ďŝũďĞŚŽƌĞŶĚĞ

#&$* ')+)+) #) (&+)+'$(

Z/s E dK >/s Z d ,E/ > ^K>hd/KE^ dK /Ed ZE d/KE > >/ Ed^

D^d Z D

" %#$" "!' $ ŝƐ Ă ůĞĂĚŝŶŐ ŐůŽďĂů ĐŽŵŵŽĚŝƚLJ ŵĞƌĐŚĂŶƚ ŝŶ ĐŽīĞĞ͕ ĐŽĐŽĂ ĂŶĚ ĐŽƩŽŶ ŽƉĞƌĂƟŶŐ ŝŶ ŽǀĞƌ ϯϱ ŵĂũŽƌ ƉƌŽĚƵĐŝŶŐ ĐŽƵŶƚƌŝĞƐ ǁŽƌůĚǁŝĚĞ͘ KD ŝƐ Ă ĨĂŵŝůLJ ŽǁŶĞĚ ĐŽŵƉĂŶLJ ĐŽŵŵŝƩĞĚ ƚŽ ƐƵƐƚĂŝŶĂďůĞ ĂŶĚ ƐŽĐŝĂůůLJ ƌĞƐƉŽŶƐŝďůĞ ůĞĂĚĞƌƐŚŝƉ ǁŝƚŚŝŶ ƚŚĞ ŝŶĚƵƐƚƌLJ͘ dŚĞ KD ŽĐŽĂ ĚŝǀŝƐŝŽŶ ĞŵƉůŽLJƐ ŽǀĞƌ ϭ͕ϴϬϬ ƉĞŽƉůĞ ĂŶĚ ŝŶĐůƵĚĞƐ ϲ ĨĂĐƚŽƌŝĞƐ ŝŶ ϰ ĚŝīĞƌĞŶƚ ĐŽƵŶƚƌŝĞƐ͕ ƉƌŽĚƵĐŝŶŐ ĐŽĐŽĂ ƉŽǁĚĞƌ͕ ĐŽĐŽĂ ďƵƩĞƌ ĂŶĚ ĐŽĐŽĂ ůŝƋƵŽƌ ĨŽƌ Ă ǁŝĚĞ ǀĂƌŝĞƚLJ ŽĨ ĂƉƉůŝĐĂƟŽŶƐ ŝŶ ƚŚĞ Ϯ ĨŽŽĚ ŝŶĚƵƐƚƌLJ Ğ͘Ő͘ ĐŽŶĨĞĐƟŽŶĞƌLJ͕ ďĂŬĞƌLJ͕ ĚĂŝƌLJ ĂŶĚ ŝĐĞ ĐƌĞĂŵ͘ dŽ ƐƚƌĞŶŐƚŚĞŶ ƚŚĞ ƚĞĂŵ͕ ǁĞ ĂƌĞ ůŽŽŬŝŶŐ ĨŽƌ Ă ƉƌŽĨĞƐƐŝŽŶĂů dĞĐŚŶŝĐĂů ^ĂůĞƐ ĂŶĚ ƉƉůŝĐĂƟŽŶ DĂŶĂŐĞƌ ŽĐŽĂ ǁŚŽ ŝƐ ƌĞƐƉŽŶƐŝďůĞ ĨŽƌ ƚƌĂŶƐůĂƟŶŐ ƚĞĐŚŶŝĐĂů ĐƵƐƚŽŵĞƌ ŶĞĞĚƐ ĂŶĚ ĐŽŵŵĞƌĐŝĂů ŽďũĞĐƟǀĞƐ ŝŶƚŽ ǁŝŶ Ͳ ǁŝŶ ƐŽůƵƟŽŶƐ͘ zŽƵ ǁŝůů ĂůƐŽ ŵĂŝŶƚĂŝŶ ĂŶĚ ĞdžƉĂŶĚ ƌĞůĂƟŽŶƐŚŝƉƐ ǁŝƚŚ ĐƵƐƚŽŵĞƌ ZΘ ƚĞĂŵƐ ŝŶ ĐůŽƐĞ ƉĂƌƚŶĞƌƐŚŝƉ ǁŝƚŚ ƐĂůĞƐ ƚŽ ĞdžĞĐƵƚĞ ƚŚĞ ďƵƐŝŶĞƐƐ ĚĞǀĞůŽƉŵĞŶƚ ƐƚƌĂƚĞŐLJ͘

#&$* ')+)+) #) +)+#()),

sKKZ /Z d hZ E E D E ' Z^ D d Z > s Ed Zs Z/E' /E &KK Z E ,

E Z> E

hWW ʹ &ŽŽĚ džĞĐƵƟǀĞ ^ĞĂƌĐŚ ƌŝĐŚƚ njŝĐŚ ŽƉ ƐĞŶŝŽƌ ŵĂŶĂŐĞŵĞŶƚͲ ĞŶ ĚŝƌĞĐƟĞĨƵŶĐƟĞƐ͘ ŝũǀŽŽƌďĞĞůĚ ƚĞƌ ǀĞƌǀĂŶŐŝŶŐ ǀĂŶ ĚŝƌĞĐƚĞƵƌĞŶ ĞŶ ƐĞŶŝŽƌ ŵĂŶĂŐĞƌƐ ĚŝĞ ǀĞƌƚƌĞŬŬĞŶ͘ KĨ ǀŽŽƌ ŽƌŐĂŶŝƐĂƟĞƐ ĚŝĞ ǀĂŶǁĞŐĞ ŐƌŽĞŝ ĞŶ ŝŶǀĞƐƚĞƌŝŶŐĞŶ ŚƵŶ ƚĞĂŵ ǁŝůůĞŶ ǀĞƌƐƚĞƌŬĞŶ͘ ,ŝĞƌďŝũ ŐĂĂƚ ŚĞƚ Žŵ ĞŝŶĚǀĞƌĂŶƚǁŽŽƌĚĞůŝũŬĞ ĨƵŶĐƟĞƐ ŝŶ ^ĂůĞƐ Θ DĂƌŬĞƟŶŐ͕ KƉĞƌĂƟŽŶƐ͕ ZΘ Θ /ŶŶŽǀĂƟĞ͕ Y Θ &ŽŽĚ ^ĂĨĞƚLJ͕ WƌŽĐƵƌĞŵĞŶƚ ĞŶ ^ƵƉƉůLJ ŚĂŝŶ͘ Ŷ ŽŽŬ ŐĞŶĞƌĂů ŵĂŶĂŐĞŵĞŶƚ ƉŽƐŝƟĞƐ njŽĂůƐ K͕ DĂŶĂŐŝŶŐ ŝƌĞĐƚŽƌ ŽĨ ƵƐŝŶĞƐƐ hŶŝƚ ŝƌĞĐƚŽƌ͘ sĂŶ ƐůĞƵƚĞůƉŽƐŝƟĞƐ ďŝũ ŵƵůƟŶĂƟŽŶĂůƐ͕ ǀĞƌƐƚĞƌŬŝŶŐ ǀĂŶ ŵŝĚĚĞůŐƌŽƚĞ ŽĨ ŬůĞŝŶĞƌĞ ďĞĚƌŝũǀĞŶ ĞŶ ƐĐĂůĞͲƵƉƐ͕ ƚŽƚ ŽƉǀŽůŐŝŶŐ ďŝũ ĨĂŵŝůŝĞďĞĚƌŝũǀĞŶ͘ ŽǀĞŶĚŝĞŶ ďŝĞĚƚ ŽŶƐ ŶĞƚǁĞƌŬ ŝŶƚĞƌĞƐƐĂŶƚĞ ŬĂŶĚŝĚĂƚĞŶ ǀŽŽƌ ĐŽŵŵŝƐƐĂƌŝƐƐĞŶ ĞŶ ƚŽĞnjŝĐŚƚŚŽƵĚĞƌƐ ŵĞƚ ĞĞŶ ĨŽŽĚ ƐŝŐŶĂƚƵƵƌ͘ /ŶƚĞƌĞƐƐĞ Žŵ ĞĞŶƐ ǀĂŶ ŐĞĚĂĐŚƚĞŶ ƚĞ ǁŝƐƐĞůĞŶ ǁĂƚ ǁŝũ ǀŽŽƌ Ƶǁ ŽƌŐĂŶŝƐĂƟĞ ŬƵŶŶĞŶ ďĞƚĞŬĞŶĞŶ ŽĨ ŽǀĞƌǁĞĞŐƚ Ƶ njĞůĨ ĞĞŶ ƐƚĂƉ ƚĞ ŵĂŬĞŶ͍ Ğů ŐĞƌƵƐƚ ŵĞƚ ĠĠŶ ǀĂŶ ŽŶĚĞƌƐƚĂĂŶĚĞ ƚĞůĞĨŽŽŶŶƵŵŵĞƌƐ͘

!#) ($#%($(%"

!#) ($+%#&',"

ǁǁǁ͘ĚƵƉƉ͘Ŷů ŝŶĨŽΛĚƵƉƉ͘Ŷů tĂŐĞŶŝŶŐĞŶ

ƌĞĐƌƵŝƚŵĞŶƚ Ͳ ŝŶƚĞƌŝŵ Ͳ ĞdžĞĐƵƟǀĞ ƐĞĂƌĐŚ

&t/^^ > E ZK> t Z : , d s Z^ ,/> < E ' E D < E

<Zh/E/E' E

%&"! ) $ + ,

ǁĂĂƌŽŶĚĞƌ ĨƌŝƚĞƐ͕ ĂƉƉĞƟnjĞƌƐ ĞŶ ŐĞĚƌŽŽŐĚĞ ĂĂƌĚĂƉƉĞůǀůŽŬŬĞŶ͘ >tD ŚĞĞŌ ϲ ĨĂďƌŝĞŬĞŶ ŝŶ ƵƌŽƉĂ͗ ϰ ĨĂďƌŝĞŬĞŶ ŝŶ EĞĚĞƌůĂŶĚ͕ ϭ ĨĂďƌŝĞŬ ŝŶ KŽƐƚĞŶƌŝũŬ ĞŶ ϭ ŝŶ ŶŐĞůĂŶĚ͘ Ğ ƉƌŽĚƵĐƚĞŶ ǁŽƌĚĞŶ ǀĞƌŬŽĐŚƚ ŝŶ ŵĞĞƌ ĚĂŶ ϭϬϬ ůĂŶĚĞŶ͘ ,Ğƚ ŐƌŽŽƚƐƚĞ ĂĨnjĞƚŬĂŶĂĂů ŝƐ ĚĞ ĨĂƐƞŽŽĚͲŵĂƌŬƚ͘ /Ŷ ĚĞ ŶŝĞƵǁĞ ĨĂďƌŝĞŬ ŝŶ <ƌƵŝŶŝŶŐĞŶ ; ĞĞůĂŶĚͿ ǁŽƌĚƚ ŵĞƚ ц ϮϴϬ ŵĞĚĞǁĞƌŬĞƌƐ Ϯϰͬϳ ŐĞǁĞƌŬƚ Žŵ ǀĂŶ ĂĂƌĚĂƉƉĞůƐ ĂůůĞƌůĞŝ ƐŽŽƌƚĞŶ ĨƌŝƚĞƐ ĞŶ ĂĂƌĚĂƉƉĞůǀůŽŬŬĞŶ ƚĞ ŵĂŬĞŶ͘ >tD ŚĞĞŌ ĞĞŶ ĚƵŝĚĞůŝũŬĞ ĚƵƵƌnjĂĂŵŚĞŝĚƐĂŐĞŶĚĂ ƌŝĐŚƟŶŐ ϮϬϯϬ ŽƉŐĞnjĞƚ ǁĂĂƌďŝũ Ž͘Ă͘ ƌĞĚƵĐƟĞ ǀĂŶ ŚĞƚ ŐĞďƌƵŝŬ ǀĂŶ ǁĂƚĞƌ͕ ŐĂƐ ĞŶ ĞŶĞƌŐŝĞ ŚŽŽŐ ŽƉ ĚĞ ĂŐĞŶĚĂ ƐƚĂĂŶ͘ ŽŽƌ ŚĞƚ ŝŶƚĞƌŶ ďĞŐĞůĞŝĚĞŶ ĞŶ ĞdžƚĞƌŶ ŽƉůĞŝĚĞŶ ǁŝů >tD ĞĞŶ dĞĐŚŶŽůŽŽŐ ĞĞŶ ŵŽŽŝĞ ŬĂŶƐ ŐĞǀĞŶ Žŵ ŬĞŶŶŝƐ ĞŶ ĞƌǀĂƌŝŶŐ ŽƉ ƚĞ ĚŽĞŶ ŽƉ ŚĞƚ ŐĞďŝĞĚ ǀĂŶ DŝůŝĞƵ ĞŶ ŶĞƌŐŝĞ͘ :Ğ ŐĂĂƚ ǀĞĞů ǀĞƌƐĐŚŝůůĞŶĚĞ ƉƌŽũĞĐƚĞŶ ƵŝƚǀŽĞƌĞŶ ĞŶ ŝŵƉůĞŵĞŶƚĞƌĞŶ ŽƉ ĚĞ ƉůĂŶƚ <ƌƵŝŶŝŶŐĞŶ͘

"%#) &(*(*( "( '%%#"#$(

- / , d ^^KZd/D Ed s Z Z t d d s Z Z E /: t Z > t/: D Z<d> / Z

s E E >

!" ŝƐ ͛Ɛ ǁĞƌĞůĚƐ ŐƌŽŽƚƐƚĞ ƉƌŝǀĂƚĞ ůĂďĞů ƉƌŽĚƵĐĞŶƚ ǀĂŶ ŐĞƉŽŌĞ ǁĂĨĞůƐ ĞŶ ƐŶĂĐŬƐ ŝŶ ĚŝǀĞƌƐĞ ĨŽƌŵĂƚĞŶ͕ ƐŵĂŬĞŶ ;ŵĞƚ ŽĨ njŽŶĚĞƌ ĐŚŽĐŽůĂĚĞ͕ ŇĂǀŽƵƌƐ ĞƚĐ͘Ϳ ĞŶ ǀĞƌƉĂŬŬŝŶŐĞŶ͘ ^ĂŶŽZŝĐĞ ƉŽŌ ǁĂĨĞůƐ ĞŶ ƐŶĂĐŬƐ ǀĂŶ ƌŝũƐƚ͕ ŵĂŢƐ ĞŶ ĂŶĚĞƌĞ ŐƌĂŶĞŶ͘ ůůĞ ƉƌŽĚƵĐƚĞŶ njŝũŶ ŽǀĞƌ ĚĞ ŚĞůĞ ǁĞƌĞůĚ ƚĞ ŬŽŽƉ͘ KƉ ŚĞƚ ŚŽŽĨĚŬĂŶƚŽŽƌ ŝŶ sĞĞŶĞŶĚĂĂů ĞŶ ĚĞ ϯ ĨĂďƌŝĞŬĞŶ ŝŶ sĞĞŶĞŶĚĂĂů͕ ĞůŐŝģ ĞŶ /ƚĂůŝģ njŝũŶ ц ϱϬϬ ŵĞĚĞǁĞƌŬĞƌƐ ǁĞƌŬnjĂĂŵ͘ sĂŶƵŝƚ sĞĞŶĞŶĚĂĂů ǁŽƌĚĞŶ ǀŽŽƌ ĚĞ ŚĞůĞ ^ĂŶŽZŝĐĞ ,ŽůĚŝŶŐ ĂůůĞ ZΘ ͲĂĐƟǀŝƚĞŝƚĞŶ ĐĞŶƚƌĂĂů ĂĂŶŐĞƐƚƵƵƌĚ͘ Kŵ ŚĞƚ ZΘ ͲũĂĂƌƉůĂŶ ƚĞ ƌĞĂůŝƐĞƌĞŶ ĞŶ ĂůůĞ ŝŶŶŽǀĂƟĞ͕ ƌĞŶŽǀĂƟĞ ĞŶ ŽƉƟŵĂůŝƐĂƟĞ ƉƌŽũĞĐƚĞŶ ĂĂŶ ƚĞ ƐƚƵƌĞŶ njŝũŶ ǁŝũ ŽƉ njŽĞŬ ŶĂĂƌ ĞĞŶ ŐĞĚƌĞǀĞŶ ĞŶ ĞŝŶĚǀĞƌĂŶƚǁŽŽƌĚĞůŝũŬĞ ZΘ DĂŶĂŐĞƌ ǀĂŶ ŚĞƚ ƚĞĂŵ ďĞƐƚĂĂŶĚĞ Ƶŝƚ ϯ ŵĞŶƐĞŶ ŝŶ sĞĞŶĞŶĚĂĂů ĞŶ ϯ ŝŶ ĞůŐŝģ͘ ĞnjĞ ŬůĂŶƚŐĞƌŝĐŚƚĞ ŵĂŶĂŐĞƌ ŝƐ ǀĞƌĂŶƚǁŽŽƌĚĞůŝũŬ ǀŽŽƌ ĚĞ ŽŶƚǁŝŬŬĞůŝŶŐ͕ ŝŵƉůĞŵĞŶƚĂƟĞ ĞŶ ŽƉƟŵĂůŝƐĂƟĞ ǀĂŶ ;ŶŝĞƵǁĞͿ ƉƌŽĚƵĐƚĞŶ ǀŽŽƌ ƉƌŝǀĂƚĞ ůĂďĞů ŬůĂŶƚĞŶ ǁĞƌĞůĚǁŝũĚ͘

"%#) &(*(*( "( '%%#"#$(

/ E WZK d/ s ZK> ^W >d /E , d , Z E s E ^W /&/ d/ ^͕ <t >/d /d E sK ^ >s />/', /

s >W

! & $ "$ ("! ŝƐ ĞĞŶ njĞůĨƐƚĂŶĚŝŐ ŽŶĚĞƌĚĞĞů ǀĂŶ ĚĞ ,ŽƌŝnjŽŶ 'ƌŽĞƉ͘ ,Ğƚ ďĞĚƌŝũĨ ƉƌŽĚƵĐĞĞƌƚ ǀĞƌƐĐŚŝůůĞŶĚĞ ƐŽŽƌƚĞŶ ĚŝĞƉǀƌŝĞƐƉƌŽĚƵĐƚĞŶ ŽŶĚĞƌ ƉƌŝǀĂƚĞ ůĂďĞů͘ DĞƚ ϰϬ ǀĂƐƚĞ ŬƌĂĐŚƚĞŶ ĞŶ ĐĂ͘ ϱϬ ƵŝƚnjĞŶĚŬƌĂĐŚƚĞŶ ƉƌŽĚƵĐĞĞƌƚ njŝũ ĚŝĞƉǀƌŝĞƐŐĞďĂŬ͕ ĚĞƐƐĞƌƚƐ͕ ƐĐŚŶŝƩĞƐ͕ ďƌŽǁŶŝĞƐ ĞŶ ĐŚĞĞƐĞĐĂŬĞƐ͘ ŽŽƌ ĞĞŶ ĐŽŵďŝŶĂƟĞ ǀĂŶ ŵĂĐŚŝŶĂĂů ƉƌŽĚƵĐĞƌĞŶ ĞŶ ĂŵďĂĐŚƚĞůŝũŬĞ ǁĞƌŬnjĂĂŵŚĞĚĞŶ ŵĂĂŬƚ njŝũ ǁĞů ϭϲ͘ϬϬϬ ƚĂĂƌƚĞŶ ƉĞƌ ĚĂŐ͘ ƌ ŚĞĞƌƐƚ ĞĞŶ ĐŽůůĞŐŝĂůĞ ĐƵůƚƵƵƌ ĞŶ ĞĞŶ ƉƌŽĚƵĐƟĞ ŐĞĚƌĞǀĞŶ͕ ŶŽͲŶŽŶƐĞŶƐĞ ŵĞŶƚĂůŝƚĞŝƚ͘ ƌ ŝƐ ǀĞĞů ƌƵŝŵƚĞ ǀŽŽƌ ƉĞƌƐŽŽŶůŝũŬĞ ŽŶƚǁŝŬŬĞůŝŶŐ ǀŽŽƌ ĚĞŐĞŶĞ ĚŝĞ ŽŶĚĞƌŶĞŵĞŶĚ ŝƐ͘ ůƐ ŬĞƌƐ ŽƉ ĚĞ ƚĂĂƌƚ njŝũŶ ǁĞ͕ ĂůƐ ĂĂŶǀƵůůŝŶŐ ŽƉ ĚĞ ŬǁĂůŝƚĞŝƚƐĂĨĚĞůŝŶŐ͕ ŽƉ njŽĞŬ ŶĂĂƌ ĞĞŶ ĞŶƚŚŽƵƐŝĂƐƚĞථ<ǁĂůŝƚĞŝƚƐŵĞĚĞǁĞƌŬĞƌ ĚŝĞ ĞĞŶ ƉƌŽĂĐƟĞǀĞ ƌŽů ƐƉĞĞůƚ ŝŶ ŚĞƚ ďĞŚĞƌĞŶ ǀĂŶ ĚĞ ǀŽĞĚƐĞůǀĞŝůŝŐŚĞŝĚ͘ /Ŷ ĚĞnjĞ ĨƵŶĐƟĞ ďĞŶ ũĞ ǀĞƌĂŶƚǁŽŽƌĚĞůŝũŬ ǀŽŽƌ ĚĞ ǀĂƐƚůĞŐŐŝŶŐ ǀĂŶ Ž͘Ă͘ ƉƌŽĚƵĐƚƐƉĞĐŝĮĐĂƟĞƐ͕ ƌĞĐĞƉƚƵƌĞŶ͕ ůĂďĞůůŝŶŐ ĞŶ ƉƌŽĚƵĐƟĞǀŽŽƌƐĐŚƌŝŌĞŶ͘ KŽŬ ďĞŶ ũĞ ďĞƚƌŽŬŬĞŶ ďŝũ ŚĞƚ ǀĞƌŚŽŐĞŶ ǀĂŶ ŚĞƚ ŬǁĂůŝƚĞŝƚƐďĞǁƵƐƚnjŝũŶ ŝŶ ĚĞ ƉƌŽĚƵĐƟĞ͘ "%#) &(*(*( "( *(*"'((+

/ E Z'/ < /^ E E ͚ E K͛ D Ed >/d /d , &d

D^d Z D

tŝŶĐůŽǀĞ WƌŽďŝŽƟĐƐ ŝƐ ƐŝŶĚƐ ϭϵϴϳ ŐĞƐƉĞĐŝĂůŝƐĞĞƌĚ ŝŶ ŽŶƚǁŝŬŬĞůŝŶŐ ĞŶ ƉƌŽĚƵĐƟĞ ǀĂŶ ŚŽŽŐǁĂĂƌĚŝŐĞ ƉƌŽďŝŽƟƐĐŚĞ ĨŽƌŵƵůĞƌŝŶŐĞŶ ĚŝĞ ĚĞ ŬǁĂůŝƚĞŝƚ ǀĂŶ ůĞǀĞŶ ǀĞƌďĞƚĞƌĞŶ͘ ,Ğƚ ŝƐ ĞĞŶ ĞĐŚƚ ĨĂŵŝůŝĞďĞĚƌŝũĨ ǁĂĂƌ ĐŽůůĞŐŝĂůŝƚĞŝƚ͕ ƐĂŵĞŶǁĞƌŬĞŶ ĞŶ ƉƌŽĨĞƐƐŝŽŶĂůŝƚĞŝƚ ĐĞŶƚƌĂĂů ƐƚĂĂŶ͘ Ğ ŵĞĚĞǁĞƌŬĞƌƐ ŬƌŝũŐĞŶ ǀĞĞů ƌƵŝŵƚĞ Žŵ njŝĐŚ ǀĞƌĚĞƌ ƚĞ ŽŶƚǁŝŬŬĞůĞŶ ĞŶ ŚĞƚ ďĞĚƌŝũĨ ŝƐ ŵĞĚĞ ĚĂĂƌĚŽŽƌ ŐĞĐĞƌƟĮĐĞĞƌĚ ĂůƐ 'ƌĞĂƚ WůĂĐĞ ƚŽ tŽƌŬ͘ ,Ğƚ ďĞĚƌŝũĨ ŝŶŝƟĞĞƌƚ ĂůƐ ŽƌƉ ǀĞĞů ƐŽĐŝĂůĞ ƉƌŽũĞĐƚĞŶ͘ tŝŶĐůŽǀĞ ŝƐ ĞĞŶ ŐĞƉĂƐƐŝŽŶĞĞƌĚ ďĞĚƌŝũĨ ĚĂƚ ŶŝĞƚ ŚĞƚ ďĞƐƚĞ ďĞĚƌŝũĨ ǀĂŶ ĚĞ ǁĞƌĞůĚ ǁŝů njŝũŶ ŵĂĂƌ ŚĞƚ ďĞƐƚĞ ďĞĚƌŝũĨ ǀŽŽƌ ĚĞ ǁĞƌĞůĚ͘ tŝũ njŽĞŬĞŶ ǀŽŽƌ Ěŝƚ ŬƌĂĐŚƟŐĞ ǁĂĂƌĚĞŶŐĞĚƌĞǀĞŶ ďĞĚƌŝũĨථĞĞŶ LJŽƵŶŐ ƉƌŽĨĞƐƐŝŽŶĂů ŵĞƚ ĂĸŶŝƚĞŝƚ ǀŽŽƌ Y ͘ /Ŷ ĚĞnjĞ ĨƵŶĐƟĞ ďĞŶ ũĞ ǀĞƌĂŶƚǁŽŽƌĚĞůŝũŬ ǀŽŽƌ ŚĞƚ ǀĞƌďĞƚĞƌĞŶ ĞŶ ŽƉnjĞƩĞŶ ǀĂŶ ǁĞƌŬƉƌŽĐĞƐƐĞŶ͕ njŽĂůƐ ƉƌŽĐĞĚƵƌĞƐ͕ ŐƌŽŶĚƐƚŽĨƐƉĞĐŝĮĐĂƟĞƐ ĞŶ ǁĞƌŬŝŶƐƚƌƵĐƟĞƐ͘ ĂĂƌŶĂĂƐƚ ŽŶĚĞƌƐƚĞƵŶ ĞŶ ďĞŐĞůĞŝĚ ũĞ ŝŶƚĞƌŶĞ ĞŶ ĞdžƚĞƌŶĞ ;ůĞǀĞƌĂŶĐŝĞƌƐͿĂƵĚŝƚƐ͘ :Ğ ŝŶŝƟĞĞƌƚ ƉƌĞǀĞŶƟĞǀĞ ĂĐƟĞƐ ĞŶ ďŽƌŐƚ ĐŽƌƌŝŐĞƌĞŶĚĞ ŵĂĂƚƌĞŐĞůĞŶ͘ "%#) &(*(*( "( *(*"'((+

- * -

< z D E ' D Ed ZK> /E > /E' /EEKs d/KE /E hZKW

K d/E , D

!& $%! $"'# ŝƐ ŽŶĞ ŽĨ ƚŚĞ ůĞĂĚŝŶŐ ŵĂŶƵĨĂĐƚƵƌĞƌƐ ŽĨ ƐĂǀŽƵƌLJ ƐŶĂĐŬƐ ŝŶ ƵƌŽƉĞ ǁŝƚŚ ŵŽƌĞ ƚŚĂŶ Φ Ϯ͘ϵ ďŝůůŝŽŶ ƚƵƌŶŽǀĞƌ ĂŶĚ ŵŽƌĞ ƚŚĂŶ ϭϯ͕ϬϬϬ ĞŵƉůŽLJĞĞƐ͘ dŚĞ /ŶƚĞƌƐŶĂĐŬ͛Ɛ ,ĞĂĚ KĸĐĞ ŝƐ ůŽĐĂƚĞĚ ŝŶ ƺƐƐĞůĚŽƌĨ ;'ĞƌŵĂŶLJͿ ĂŶĚ ƚŚĞŝƌ ďƵƐŝŶĞƐƐĞƐ ĂƌĞ ŽƌŐĂŶŝƐĞĚ ŝŶƚŽ ϭϯ DĂŶĂŐĞŵĞŶƚ hŶŝƚƐ͕ ĞĂĐŚ ǁŝƚŚ ƌĞƐƉŽŶƐŝďŝůŝƚLJ ĨŽƌ ŽŶĞ ŐĞŽŐƌĂƉŚŝĐ ĂƌĞĂ͕ ŵĂŝŶůLJ ŝŶ ƵƌŽƉĞ͘ ŶŶƵĂůůLJ ƚŚĞLJ ƉƌŽĚƵĐĞ ŵŽƌĞ ƚŚĂŶ ϲϰϬ͕ϬϬϬ ƚŽŶŶĞƐ ŽĨ ƐŶĂĐŬƐ͕ ŝŶĐůƵĚŝŶŐ ƉŽƚĂƚŽ ĐŚŝƉƐ͕ ŶƵƚƐ͕ ďĂŬĞĚ ƉƌŽĚƵĐƚƐ ĂŶĚ ƐƉĞĐŝĂůƚLJ ƐŶĂĐŬƐ͘ dŚĞ ďƌĂŶĚ ƉŽƌƞŽůŝŽ ŝŶĐůƵĚĞƐ ƐƚƌŽŶŐ ďƌĂŶĚƐ ůŝŬĞ <W EƵƚƐ͕ &ƵŶŶLJͲ&ƌŝƐĐŚ͕ ŚŝŽ͕ WKDͲ Z͕ dLJƌƌĞůůƐ͕ DĐ ŽLJDzƐ͕ D Zh ͕ ƐƚƌĞůůĂ͕ sŝĐŽ͕ ƺůƚũĞ ĂŶĚ <ĞůůLJDzƐ͘ /ŶƚĞƌƐŶĂĐŬ͛Ɛ ĐŽƌĞ ǀĂůƵĞƐ ĂƌĞ͗ ƚŚŝŶŬŝŶŐ ƌĞƐƉŽŶƐŝďůLJ͕ ĂĐƟŶŐ ĞŶƚƌĞƉƌĞŶĞƵƌŝĂůůLJ ĂŶĚ ŐƌŽǁŝŶŐ ƚŽŐĞƚŚĞƌ͘ dŽ ƐƚƌĞŶŐƚŚĞŶ ƚŚĞ DĂŶĂŐĞŵĞŶƚ hŶŝƚ ;DhͿ dŚĞ EĞƚŚĞƌůĂŶĚƐ ŝŶ ŽĞƟŶĐŚĞŵ ĂŶĚ ƚŚĞ ŝŶƚĞƌŶĂƟŽŶĂů WƌŽĚƵĐƚ ĂƚĞŐŽƌLJ EƵƚƐͬWĞĂŶƵƚ ƵƩĞƌ͕ ǁĞ ĂƌĞ ƐĞĂƌĐŚŝŶŐ ʹ ĨŽƌ ƚŚŝƐ ĚƵĂů ƉŽƐŝƟŽŶ ʹ ĨŽƌ Ă ŚŝŐŚůLJ ŵŽƟǀĂƚĞĚ ĂŶĚ ƌĞƐƵůƚƐ ĚƌŝǀĞŶ ZΘ DĂŶĂŐĞƌ ʹ ĂƚĞŐŽƌLJ ZΘ >ĞĂĚĞƌ͘

,%# "!%#) &(*(*( ,%# "!( '#*$"%&+

ǁǁǁ͘ĚƵƉƉ͘Ŷů ŝŶĨŽΛĚƵƉƉ͘Ŷů tĂŐĞŶŝŶŐĞŶ

ƌĞĐƌƵŝƚŵĞŶƚ Ͳ ŝŶƚĞƌŝŵ Ͳ ĞdžĞĐƵƟǀĞ ƐĞĂƌĐŚ

26

26

INGREDIËNT & PRODUCT

Marieke van Harten, productontwikkelaar Zwanenberg Food Group

Hoe kun je als R&D-afdeling blijven innoveren ondanks risico’s?

In de rubriek Young QA stellen jonge kwaliteitsmanagers vragen aan ervaren vakgenoten. In 2021 worden zij afgewisseld met mensen in een R&D-functie: Young R&D. Dit keer vraagt Marieke van Harten van Zwanenberg Food Group: “Innovaties brengen risico’s met zich mee, zoals onzekerheid of het wel verkoopt, nieuwe investeringen of unieke grondstoffen. Creatieve ideeën blijven dus vaak op de plank liggen. Hoe kun je als R&D-afdeling dan toch blijven innoveren?” Ronald Koopman, productontwikkelaar bij Bolletje BV, geeft antwoord.

“Ondernemen en innoveren brengen altijd risico’s met zich mee. Zonder risico geen innovatie. Het is een kwestie van geloven in het product en gedegen onderzoek doen. Veel risico’s kunnen op voorhand al gereduceerd worden door onderzoeken en testen. Naar aanleiding van deze onderzoeken kun je het concept of het product nog aanpassen en kunnen de nog te nemen risico’s in kaart gebracht worden.

Het is belangrijk om in samenwerking met zowel interne als externe opdrachtgevers de risico’s te bespreken. Door open communicatie en managen van verwachtingen ontstaat er ruimte voor nieuwe ideeën.

Om risico’s te spreiden kan er gekeken worden naar samenwerking met partners. Zo kun je weloverwogen keuzes maken en daarmee de risico’s verkleinen. Dit kan voor het gebruik van nieuwe grondstoffen bijvoorbeeld de leverancier zijn. Door goede afspraken en mogelijk een onderzoek in samenwerking met de leverancier zijn risico’s gedeeltelijk af te dekken.

Je kunt ook samen met een universiteit of onderzoeksbureau onderzoek doen naar nieuwe mogelijkheden en innovaties. Samenwerken met partners kan ook gedeeltelijk werk uit handen nemen en door de gezamenlijk opgedane kennis, verklein je de risico’s. Daarnaast krijg je mogelijk ook nieuwe ideeën en inzichten.

handwerk. Dit is niet de meest efficiënte manier, maar het geeft wel inzicht in de potentie van het product bij de opstart. Ook een partner die het product kan maken, is een optie. Dit geeft tijd om de ontwikkeling van een nieuw product te volgen en geeft zo een betere onderbouwing om de benodigde investering te krijgen.

Dit alles moet natuurlijk in goed overleg. Afspraken en toekomstige mogelijkheden moeten duidelijk zijn voor beide partijen.

Zorg dat je altijd open en eerlijk bent naar je interne en externe opdrachtgevers of partners en spreek de verwachtingen uit. Door uitdagingen te bespreken en hierdoor ook mogelijke vertragingen vroegtijdig te benoemen, krijg je inzicht. Hoewel tijd ook geld kost, is dit bij innovatie altijd goed besteed geld. Een tegenvaller of teleurstelling bij de introductie kost vaak meer dan de extra aandacht die er voortijdig in is gestopt.

Goede afspraken en open communicatie zijn de sleutel tot innovatie. Zorg dat niet alle mooie ideeën op de plank blijven liggen maar maak ze bespreekbaar. Zorg voor draagvlak en onderbouwing. Innoveren doe je namelijk niet alleen maar met elkaar! •

Ronald Koopman Voor eventuele grotere investeringen in de productie kun je kijken naar de huidige mogelijkheden en hoe producten geproduceerd kunnen worden met een geringe investering. Dit kan bijvoorbeeld door tijdelijk

Productontwikkelaar bij Bolletje BV

THIS IS INCREASING PRODUCTIVITY Parker NITROSource PSA stikstofgenerator

Duurzaam 24/7 de gewenste kwaliteit stikstof Elimineert bulk en/of hoge druk voorraad De Parker NITROSource is de meest efficiënte onsite stikstofgenerator in de markt. Zelf stikstof op de locatie produceren maakt onafhankelijk en waarborgt daarmee continuïteit, elimineert de risico’s van handling en grote hoeveelheden stikstof opslag. Dit nog bovenop de korte terugverdientijd wat het geheel een erg duurzaam maakt.

parker.nl

28

TECHNOLOGIE & TECHNIEK

‘Onze gegrilde groentes bevatten geen conserveermiddelen’ LANGERE HOUDBAARHEID DOOR HIGH RISK-ZONE IN FABRIEK HAK Het moederbedrijf achter groentefabrikant HAK nam vier jaar geleden groentesnijderij Peter van Halder over. De naam werd eind vorig jaar HAK Fresh en na een flinke verbouwing in coronajaar 2020 is het bedrijf klaar om de consumptie van verse groenten te laten toenemen. Directeur van HAK Fresh Rogier Hilkes: “Een plak gegrilde aubergine is niet duurder dan een plak rosbief, en oogt voor de consument wel als luxe.”

Tekst Dionne Irving

Rogier Hilkes Directeur HAK Fresh

Het duurde vier jaar om van Peter van Halder te komen tot HAK Fresh. Het bedrijf was al actief op de foodservicemarkt met gesneden groente, maar kon nog stappen maken wat productontwikkeling betreft.

Directeur Rogier Hilkes: “We hebben enorme stappen gemaakt op het gebied van kwaliteit en voedselveiligheid, maar ook op productassortiment en marktbenadering.” Het kenmerk van Peter van Halder was dat zij heel flexibel was en altijd op tijd leverde. “Dat hebben we vastgehouden, maar we hebben vooral gekeken hoe we onze kwaliteit konden verbeteren en meerwaarde konden toevoegen aan de producten.”

Keuzes maken

‘Groente was altijd het ‘afmakertje’ dat niet te duur mocht zijn’

Om meerwaarde aan de klanten – ketenrestaurants, foodproductiebedrijven en retail – te kunnen bieden, koos HAK Fresh ervoor om onbewerkte verse groenten of hele simpele bewerkingen ervan tot een minimum te beperken. “Een simpele gesneden preiring doen we als onderdeel van een breed portfolio van een klant. Liever leveren we geroosterde of gegrilde groenten.”

Deze focus zorgde ervoor dat het assortiment bij HAK Fresh van meer dan 1500 artikelen bij Peter van Halder werd teruggebracht naar 350 producten. “Een aantal van onze foodserviceklanten verkoopt salades of pizza’s. Aan hen leveren we mooiere groentecomponenten, bijvoorbeeld gegrilde courgettes of geroosterde paprika’s die een pizza verrijken met groente. Groente is dan niet meer alleen garnering.

Het vervult de rol die normaal door vis of vlees wordt ingevuld.”

Hygiëne Grillen en roosteren van groenten is de manier voor HAK Fresh om zich te onderscheiden. “Deze technieken geven zoveel smaak aan groenten zoals courgette, venkel, cherrytomaatjes of rodekool.” In de nieuwe fabriek kunnen de werknemers zowel koud gesneden producten als de gegrilde, geroosterde of geblancheerde groenten produceren. “We hebben een roosteroven waarmee we de smaak van groente kunnen verrijken, maar daarmee ook de houdbaarheid verlengen. Daarin kunnen we de stap maken van een houdbaarheid van vier á vijf dagen naar een houdbaarheid van ongeveer tien dagen zonder

VMT 6 • augustus 2021

29

Reportage

VERSE PRODUCTEN Dankzij de bouw van high risk-zones zijn de producten van HAK Fresh langer houdbaar zonder het gebruik van conserveringsmiddelen.

kunstmatig te conserveren. Die langere houdbaarheid, daarin zijn wij onderscheidend.”

High risk-zone Om de langere houdbaarheid na de verhittingsprocessen zonder conserveermiddelen te garanderen, moest de fabriek flink worden aangepast. “We zijn veranderd van een simpele groentesnijderij naar een snijbedrijf met een high risk-zone, waarbij we zonder conserveringsmiddelen toch een langere houdbaarheid kunnen garanderen na bijvoorbeeld verhittingsprocessen.” Het bedrijf investeerde in nieuwe snijmachines, ovens en een grill- en blancheerlijn.

“Daarnaast hebben we nieuwe koelcellen ingericht, zodat we de gegrilde en geroosterde groenten snel kunnen koelen naar onder de vier graden Celsius waarmee die maximale houdbaarheid haalbaar is.”

De lay-out van de fabriek was heel belangrijk. High care- en high risk-zones zijn duidelijk gescheiden en hebben verschillende hygiëneniveaus. “In de high risk-zone kunnen we alle vormen van nabesmetting na een verhittingsproces voorkomen. Onze gegrilde groentes zijn daarom van dag 1 tot en met dag 10 zonder verhitting te gebruiken.” Sinds het voorjaar heeft HAK Fresh ook een BRCGS AA-kwaliteitscertificaat.

Coronatijd Bouwen in coronatijd was niet altijd makkelijk. Hilkes: “We hadden gelukkig heel wat ruimte om te groeien. Door corona is die groei er nog niet. We konden daardoor best makkelijk de anderhalve me-

‘We zijn veranderd van een simpele groentesnijderij naar een snijbedrijf met een high risk-zone’

ter in stand houden.” HAK Fresh kon meteen extra aandacht besteden aan luchtkwaliteit, een aspect dat flink in de belangstelling staat sinds vorig jaar.

“We hebben de luchttoevoerinstallatie op het dak bijgesteld naar aanleiding van corona. Deze installatie heeft een hoge verversings- en filtergraad die de kans op besmettingen reduceert.”

HAK Fresh haakt naadloos aan op de trend van het vergroenen van maaltijden. Deze trend is binnen retail al langer gaande. Daar is het makkelijker toe te passen dan in out-of-home-ketens waar de doorlooptijden zorgen voor extra complexiteit. Hoe kan foodservicegroente een grotere rol spelen dan topping op pizza’s, en in broodjes of salades? Hilkes: “We zien dat partijen het nog heel moeilijk vinden om die transitie te maken. Want hoe schuif je van vlees, kaas en vis naar meer groente in gerechten?

Daar willen we ze bij helpen. Vervang bijvoorbeeld het bekende plakje tomaat of komkommer door een plak gegrilde aubergine met een beetje hummus. De consument heeft dan niet langer het gevoel dat ze groente moeten eten, maar dat ze het mogen eten en ervan kunnen genieten.”

Variatie nodig Hilkes ziet dat de gemiddelde Nederlander pas vanaf een uur of vijf ’s middags groente eet. De norm van

30

TECHNOLOGIE & TECHNIEK

GROENTEPIZZA’S Aan foodservicebedrijven levert HAK Fresh groentecomponenten, bijvoorbeeld gegrilde courgettes of geroosterde paprika’s, die een pizza verrijken met groente.

niet te duur mocht zijn. De prijs van een plakje komkommer moet laag zijn, maar een plak rosbief op een sandwich mag wat kosten. Onze geroosterde groenterange is niet duurder dan de rosbief. De mindset over de kosten moet veranderen.”

Gegrilde rodekool met appel het Voedingscentrum is 200 tot 250 gram per dag.

Hilkes: “Knap als je dat voor elkaar krijgt in één maaltijd. We moeten die mensen helpen om eerder op de dag al voor groente te kiezen.” Daarom wil de verwerker van vers bewerkte groenten bijvoorbeeld ook lunchsalades aanpakken.

“Vaak bestaan ze enkel uit groene sla met wat tomaatjes, want die zijn lang houdbaar. Andere meer gevarieerdere salades zijn alleen dagvers verkrijgbaar en duurder. Een salade met geroosterde groenten die iedere dag ter plekke wordt klaargemaakt? Dat is kostbaar. Wij kunnen dat vereenvoudigen door te standaardiseren en een langere houdbaarheid te garanderen.” Het bedrijf hoopt hiermee de complexiteit te reduceren die speelt bij afnemers zoals tankstations, luchthavens, treinstations, catering, restaurants en supermarkten en ervoor te zorgen dat ze altijd een constante kwaliteit krijgen.

Hilkes pleit echter wel voor een cultuurverandering bij afnemers. “Groente was altijd het ‘afmakertje’ dat

‘Onze geroosterde groente is niet duurder dan rosbief’

HAK Fresh heeft ook eigen salades en tapas ontwikkeld speciaal voor de retail- en out-of-home-markt.

“In de doorsnee salades tref je nooit courgette, aubergine of paprika aan. Dat ging gewoon niet door de beperkte houdbaarheid. En als je het rauw erop legt, dan smaakt het minder. Dat zijn juist stappen waarin wij het verschil kunnen maken.”

De retail is een nieuwe klant voor het bedrijf. “Met hen ontwikkelen we in co-creatie nieuwe versgroenteconcepten en nieuwe producten. We laten ze alternatieven zien voor wat nu al bekend is zoals bladsla, peulvruchten en harde groentes zoals wortels. Met gegrilde groente en couscous kan je ook hele rijke salades maken. Een andere innovatie is een nieuwe kijk op bekende gerechten. Iedereen kent rodekool met appeltjes in een pot zoals HAK dat al bijna zeventig jaar verkoopt. Wij hebben deze ingrediënten in een grillschotel gedaan die zo de oven in kan. Deze manier van bereiden geeft een hele nieuwe smaakbeleving van rodekool met appeltjes.” •

PA R T N E R B I J D R A G E

Sustainability als hygiënefactor Sustainability is volop in ontwikkeling. Hielden we ons pakweg vijftien jaar geleden nog bezig met het zogenaamde ‘laaghangende fruit’, tegenwoordig wordt sustainability meer en meer een hygiënefactor. Je ziet het terug in vrijwel alle disciplines van de bedrijfsvoering en onder toenemende druk van wetgevers en ketenpartners wordt sustainability meer en meer een strategisch thema.

En dat is maar goed ook. Want een geïntegreerde aanpak van het onderwerp lijkt een van de sleutels tot het succesvol oplossen van vele uitdagingen binnen het sustainabilitydomein. Of het nu gaat om het verbeteren van het loon en arbeidsomstandigheden, het voorkomen van ontbossing en bodemerosie, het verbeteren van dierenwelzijn of het beschermen van de biodiversiteit, niets van dit alles is effectief realiseerbaar zonder een geïntegreerde aanpak.

Betrouwbare informatie Maar integratie betekent ook complexiteit en daarmee nogal eens een gebrek aan betrouwbare informatie en data, wat onontbeerlijk is om resultaten te verifiëren en de effecten van handelen zichtbaar en ‘claimbaar’ te maken. Dit is wellicht nog het beste terug te zien binnen het mkb dat als leverancier vrijwel altijd een positie in het midden van de keten heeft. Aan de ene kant proberen zij inzicht te krijgen in hun eigen toeleveringsketen, terwijl aan de andere kant de ketenpartners ont-

zorgd willen worden en eisen stellen aan informatievoorziening en onderbouwing. Wat dat betreft lijkt er een parallel te zijn met de ontwikkelingen die we in de afgelopen 25 jaar hebben doorgemaakt in het domein van voedselkwaliteit en veiligheid. Inmiddels zijn beide een integraal onderdeel van managementsystemen en kan compliance (met wetgeving en standaarden) relatief eenvoudig worden aangetoond.

Nog meer informatie vragen Ook binnen sustainability zien we deze ontwikkeling. Met de uitrol van de nieuwe EU Green Deal (Farm2Fork-strategie) zullen wetgevers, standaardeigenaren en ketenpartners nog meer informatie gaan vragen, zodat zij zich met claims kunnen blijven onderscheiden. KTBA is specialist in wetgeving, standaarden, claimverificatie, due diligence en het inrichten

Integratie betekent ook complexiteit en daarmee gebrek aan betrouwbare informatie van managementsystemen, zodat de ondernemer zich hierin niet zelf hoeft te verdiepen. Met een aantal klanten zijn we daarom bezig om de criteria voor voedselkwaliteit, -veiligheid en sustainability in één systeem onder te brengen, zodanig dat het een mkb’er snel inzicht kan verschaffen wanneer dit wordt gevraagd. Ondernemers blij, keten blij, wereld blij.

Dit artikel is tot stand gekomen in samenwerking met KTBA, a Mérieux Nutrisciences company.

32

INGREDIËNT & PRODUCT

Nemen we door corona meer abonnementen?

ZEKERHEID IN ONZEKERE TIJDEN VOOR LEVERANCIERS LEVENSMIDDELEN Levensmiddelen worden steeds vaker in abonnementsvorm aangeboden. Uit onderzoek blijkt dat consumenten tijdens de coronapandemie meer abonnementen afsluiten, ook voor voedingsmiddelen. VMT vroeg producenten waarom zij voor deze vorm kiezen, of voor elk levensmiddel een abonnement mogelijk is en of zij groei zien sinds corona. “Ik zou niet weten waarom een abonnement niet voor elk levensmiddel kan.”

Tekst Carmen Groeneveld

Erik Verbiest chief operations & sales bij Chocstar: ‘Door corona zoeken mensen andere manieren om elkaar te verrassen’

Volgens ABN Amro is er tijdens de coronacrisis sprake van een sterke toename van abonnementen onder Nederlanders. Dat blijkt uit een onderzoek van Multiscope. Uit het onderzoek blijkt dat 15 procent van de Nederlanders tijdens de coronacrisis een abonnement heeft afgesloten op ‘een fysiek product dat periodiek geleverd wordt’, stelt ABN Amro. Gemak is hierbij een veelgenoemde reden om een abonnement te nemen.

Het gaat volgens Multiscope vooral om producten waarbij de consument eigenaar wordt van het product, de meest voorkomende abonnementen zijn dan ook die voor levensmiddelen (24%) en persoonlijke verzorgingsproducten (24%). Volgens cijfers van ABN Amro namen de bestedingen van klanten aan maaltijdboxen in de coronacrisis flink toe. “De redenen voor consumenten om juist in de coronacrisis maaltijdboxen te bestellen, zijn divers: ontwijken van lange rijen in supermarkten, mijden van andere mensen, gemak en ontzorgen”, zegt Nadia Menkveld, sectoreconoom bij ABN Amro.

Menkveld weten. “Het gemak dat consumenten hebben ervaren bij virtueel winkelen, zorgt er mogelijk voor dat ze ook in de toekomst vaker online bestellen.”

“Een andere vorm van abonnementen is natuurlijk het abonnement op één specifiek voedingsmiddel.

Ook voor deze abonnementen gelden redenen als gemak, verkrijgbaarheid en het ontwijken van supermarkten. Ook voor producenten is het aanbieden van deze direct-to-consumer-proposities interessant, omdat ze bijvoorbeeld extra service kunnen bieden”, aldus Menkveld. “In 2019 deed ABN Amro onderzoek naar de reden waarom consumenten vaker direct bij de producent bestellen; een deel van de consumenten denkt dat het goedkoper is om rechtstreeks bij de producent te kopen.

Dat zal niet snel zo zijn, levensmiddelen kostendekkend naar consumenten brengen kan namelijk alleen als de klant bereid is een premium prijs voor een premium product te betalen”, concludeert Menkveld.

Ook na crisis maaltijdboxen

Van koffie tot worst

De bank verwacht dat de verkoop van maaltijdboxen na de coronacrisis hoger zal blijven dan voor de crisis. “Dit komt omdat een groot deel van de Nederlandse consumenten van plan is om in de toekomst meer producten online te bestellen”, laat

Er worden verschillende voedingsmiddelen in abonnementsvorm aangeboden, van maaltijdboxen tot afzonderlijke voedingsmiddelen. Waarom kiezen producenten voor een abonnementsvorm en zien zij ook positieve effecten door het coronavirus? VMT

VMT 6 • augustus 2021

33

Reportage Achtergrond

BEELD: MARLEY SPOON

MAALTIJDBOXEN Klanten van Marley Spoon die een abonnement nemen op maaltijdboxen kunnen hun bestelling wekelijks aanpassen, pauzeren of stopzetten.

vroeg het aan drie producenten van voedingsmiddelen die in abonnementsvorm leveren: Chocstar, Brandt & Levie en Marley Spoon.

Chocstar, Brandt & Levie en Marley Spoon leveren elk verschillende levensmiddelen in abonnementsvorm. Chocstar biedt chocoladeproducten aan. “Bij een Chocstar Chocoholic Abonnement kun je aangeven welke basischocolade je in welke maand wilt ontvangen. Om de ontvanger te verrassen bedenken onze chocolatiers elke maand opnieuw welke drie verschillende ingrediënten er in de reep worden verwerkt”, vertelt Erik Verbiest, chief operations & sales bij Chocstar, aan VMT. “Een abonnement levert voor ons ook meer omzet op en meer contactmomenten met de ontvanger.”

Worstpakketten Brandt & Levie heeft gekozen voor een abonnement voor het aanbieden van haar worsten en vleesproducten. “Wij hebben gekozen voor een pakket eens in de twee maanden. Daarmee willen we mensen prikkelen om op een laagdrempelige manier kennis te maken met ons assortiment. Met het abonnement kunnen mensen kennismaken met iedere keer verschillende producten. Ook proberen we onze klanten op deze manier structureel aan ons te binden”, zegt Geert van Wersch, medeoprichter en directeur van Brandt & Levie.

Geert van Wersch medeoprichter en directeur van Brandt & Levie: ‘Mensen moeten het gemak ervaren en hun gangbare patronen veranderen’

Tenslotte levert Marley Spoon maaltijdboxen aan consumenten. “Wij willen mensen heerlijk, vers en gemakkelijk laten koken. Een voorbeeld van gemak is het creëren van ritme en structuur. Dit doen wij door een flexibel lidmaatschap: elke week kunnen onze klanten de bestelling aanpassen, pauzeren of stopzetten. Deze flexibiliteit past bij de drukke levens van onze klanten”, zegt Gijs Janssen, EU communications manager bij Marley Spoon.

Alle drie de producenten zien een groei in abonnementen sinds de uitbraak van de coronacrisis. “Wij constateren inderdaad een groei in onze abonnees, als ook in de algemene verkoop de afgelopen periode”, stelt Verbiest. “Wij zien de abonnees na elk pakket weer stijgen, en wij gaan er vanuit dat corona hier zeker invloed op heeft”, aldus Van Wersch. Ook Marley Spoon ziet groei. “Wereldwijd stond 2020 in het teken van groei. We hebben onze netto omzet verdubbeld en we hebben wereldwijd bijna 50 miljoen maaltijden verkocht”, vertelt Janssen.

Onzekere tijden Waarom neemt het aantal abonnementen toe door de uitbraak van het coronavirus? “Er wordt meer tijd thuis besteed, dus thuis lekker borrelen of lekker koken is een belangrijk onderdeel van het leven. Jezelf of anderen verwennen met goede producten is daar onderdeel van”, verklaart Van Wersch. Volgens Jans-

! ! ! ! +*'& )$'. $,! &'$' / )',( -! )+ + " )!

*+ & - & + % )# ) $ % + & &0! &$!"# !&- *+ )!& !& &! ,. + &'$' ! !& ) $ )! # !& )$ & )*+ . ) & - & ) 4

%!$"' & '%($ + % + ,+'% +!* $ & $'** & & & !&&'- +! '(*$ */*+ % !& ),!# &'% & ! )% % #+ 0!"& ) $ +!-!+ !+ & #$ ) -'') +' #'%*+ & # & + . ) $ .!" #$ &+ & *+ & ) # & & '( '&+!&,2+ !+ - & $ - )!& & )& *+ !* ) 2&- *+ ) !& " 4 -'') ('%(*$ & & ) $ !* & - & . !&! ('%( )!"- & ! *$ & & 0 $ )! )+ & '(+!% $!* )+ -'') ( ) + () *+ +! * '') () !*! . )#!& *' +. ) & ) . ) '%('& &+ & - & *$!"( (( ) +,,) -'$ ' & & &! ,.*+ &')% & & - !$! ! *-'')* )! + & ' # & '' *+ & #. $!+ !+ - & ! ) ('%(*$ & . ) ') $!"- &

VMT 6 • augustus 2021

35

Reportage

WORSTEN Brandt & Levie biedt een abonnement aan op worsten en vleesproducten zodat mensen op een laagdrempelige manier kennis maken met het assortiment.

Nadia Menkveld BEELD: BRANDT & LEVIE

sectoreconoom bij ABN Amro: ‘Een groot deel van de Nederlandse consumenten is van plan om meer online te bestellen’

sen bieden voedingsmiddelenabonnementen ook een stukje zekerheid in onzekere tijden. Verbiest vult aan: “In tijden van corona kunnen mensen elkaar minder vaak bezoeken en met elkaar afspreken, waardoor mensen andere manieren zoeken om hier invulling aan te geven.”

VMT vroeg de producenten of zij denken dat elk voedingsmiddel in abonnementsvorm aangeboden kan worden. Janssen en Verbiest zeggen daarop beiden: “Ik kan geen argument bedenken waarom dit niet zou kunnen.” Daarbij moet volgens de heren wel goed nagedacht worden over de frequentie, propositie en flexibiliteit van het abonnement. “Consumenten houden er niet van als zij het idee hebben dat ze ergens aan vastzitten. Maak het abonnement dus zo flexibel mogelijk”, stelt Janssen.

‘Kwestie van tijd’ Wat gaat er de komende tijd gebeuren op het gebied van abonnementen in voedingsmiddelen? “Consu-

Gijs Janssen EU communications manager bij Marley Spoon: ‘Consumenten houden er niet van als zij het idee hebben dat ze ergens aan vastzitten’

menten hebben steeds vaker een abonnement op streamingsdiensten etc. Eten doen we iedere dag, dus dat zal ook verder groeien. Mensen moeten het gemak ervaren en hun gangbare patronen veranderen, het is een kwestie van tijd”, denkt Van Wersch.

Flexibiliteit is waar het volgens Janssen om draait.

“Flexibiliteit is key voor aanbieders, niemand wil het gevoel hebben ergens aan vast te zitten.”

“Zodra consumenten doorkrijgen dat een abonnement juist veel rust geeft, geloof ik dat abonnementenservices nog groter kunnen worden”, besluit Janssen. “Het zou best eens kunnen dat we meer en meer de abonnementenkant opgaan. Er zijn al veel vormen die breed worden afgenomen door de consument. Als de aanbieder een goede propositie heeft, goede kwaliteit biedt en de juiste frequentie en prijs kan bieden, dan is het goed mogelijk om abonnementen bij meer levensmiddelen de norm te laten worden”, concludeert Verbiest. •

36

ECONOMIE & BEDRIJVEN

‘Bereid je voor op de economische explosie’ INTERVIEW MET MANAGING DIRECTOR HOOGHOUDT OVER CORONA Ook Hooghoudt voelde, zoals vele voedings- en drankenproducenten, de invloed van de coronacrisis. De drankenproducent ving aan het begin van de crisis weggevallen omzet op met de productie van hand sanitizer. Nu wacht de producent op de ‘economische explosie’ die volgens Hooghoudt gaat komen als alles weer opengaat. VMT sprak met managing director Arno Donkersloot over de ervaringen met de coronacrisis.

Tekst Carmen Groeneveld Beeld Hooghoudt

Waar het uitbreken van het coronavirus in het begin voor veel onzekerheden en stress zorgde, is inmiddels bij Hooghoudt de rust weer wat weergekeerd.

“Ik vind het inmiddels een beetje saai. Het is allemaal hetzelfde en voorspelbaar”, vertelt Arno Donkersloot, managing director bij Hooghoudt, aan VMT. “Een jaar geleden was dat heel anders. Toen kwam ik terug van een reis naar Australië, en voelde ik onderweg al door de mondkapjes dat er iets aan de hand was.”

reizen en we naar onze exportklanten kunnen.

Maar voor de rest gaat het wel goed met ons”, vervolgt Donkersloot lachend. Hooghoudt heeft drie takken, vertelt de managing director. Eigen producten, private label-producten en producten voor derden. Voor de laatste tak maakt Hooghoudt kanten-klare producten die in het buitenland onder een ander merk verkocht worden. “Bij die producten voor derden zag je meteen een terugval, want ook in het buitenland ging de horeca dicht. De slijters mochten gelukkig openblijven. Daar zagen we een kleine stijging, maar lang niet genoeg om de horeca te compenseren.”

Hand sanitizer Bij terugkomst van zijn reis naar Australië was de R&D-manager van Hooghoudt op zoek naar hand sanitizer, maar die was nergens meer te vinden.

“Toen kwam hij erachter dat dit een vrij simpel product is met alcohol als hoofdingrediënt. Hij stelde voor dat wij hand sanitizer gingen maken, zodat wij zo de ziekenhuizen konden helpen met het tekort”, vertelt Donkersloot. Waar de horeca en foodservicekanalen volledig wegvielen, vulde Hooghoudt alle tijd met het maken van hand sanitizer. “In eerste instantie bij het sluiten van de horeca en het vliegverkeer denk je: ‘wat moeten onze verkopers?’ Maar die hadden we al snel hard nodig in de productie voor het maken van de sanitizer.”

Inmiddels maakt Hooghoudt geen sanitizer meer, omdat je dit als niet-gecertificeerd bedrijf niet meer mag maken. “Daarna was het enkel wachten tot de horeca weer echt opengaat, we weer echt kunnen

Rare tijden

‘De horeca is niet bezig met nieuwe dingen.

Je hoeft alleen maar stoelen buiten te zetten en het zit vol’

“Bij ons was er geen totale paniek, maar wel even een soort desoriëntatie. Die hebben we nu niet meer, want nu weten we precies wat de sluiting van verschillende kanalen inhoudt en hoe we die deels kunnen compenseren door efficiënter te werken of sommige investeringen niet te doen. Het zijn gewoon rare tijden voor iedereen”, gaat Donkersloot verder.

De hand sanitizer heeft Hooghoudt door het zware weer geholpen. “Deze heeft de weggevallen omzet van de horeca gecompenseerd in het begin. Die compensatie heb ik nu niet meer, maar je ziet nu gelukkig wel dat alles langzaam weer opengaat in binnenen buitenland.”

In de distilleerderij zijn zowel tijdelijk als blijvend wat dingen veranderd door corona. “Tijdelijk zijn

VMT 6 • augustus 2021

37

Reportage Interview

ZWARE PERIODE De productie van hand sanitizer heeft Hooghoudt door de coronaperiode heen geholpen, zegt Arno Donkersloot, managing director van Hooghoudt.

voor de productie van de sanitizer wat dingen veranderd. Ineens produceer je namelijk iets wat niet voor consumptie is. Zo moest dit in jerrycans afgevuld worden, er moesten stickers op en het had speciaal transport nodig”, legt Donkersloot uit. Voor de lange termijn heeft corona volgens Donkersloot een ‘ boost aan ondernemerschap’ gegeven. “Het helpt je nog meer beseffen dat je voor ondernemen risico’s moet nemen en kansen moet pakken.”

reca nodig om te kunnen samplen, en dat hele kanaal was compleet dicht. Toen de horeca vorige zomer even open ging en deze nu weer open is, zijn ze niet bezig met nieuwe dingen. Je hoeft alleen maar stoelen buiten te zetten en het zit vol. Dus wij lopen daar zeker vertraging op. Wij waren relatief vroeg met hard seltzer, maar in de tijd dat het on hold stond zijn er tientallen merken bijgekomen. Het geweld van nieuwe introducties is nu enorm. De markt is door corona anders dan een jaar geleden.”

Nieuwe investeringen “Wij konden vóór corona geen kleine flesjes afvullen.

In coronatijd hebben wij een tweedehands miniatuur afvullijn gekocht. Die hebben we gereviseerd en nu kunnen we wel zelf kleine flesjes afvullen. Ook hebben we een afvullijn voor blik aangeschaft, omdat we daar veel groei zien. En misschien voelden wij ons juist door corona wel aangemoedigd om wat meer risico te nemen en deze investeringen te doen.

Nu kunnen we na de zomer niet alleen alcoholische dranken afvullen, maar ook laag alcoholische en non-alcoholische dranken met en zonder CO2, in grote en kleine flessen en in blik”, vertelt de ondernemer trots. Waar het bedrijf dus eerst deze producten moest inkopen en uitbesteden, kan dit het na de crisis zelf maken.

Tijdens de coronacrisis introduceerde Hooghoudt hard seltzer en alcoholvrije gin. Hier was Hooghoudt al mee bezig voor de coronacrisis, en de crisis heeft dan ook negatieve impact gehad op de lancering van deze drankjes. “Voor dit soort drankjes heb je de ho-

Grote vraag naar alcohol

‘Bij ons was er geen totale paniek, maar wel even een soort desoriëntatie’

Hooghoudt heeft tijdens de coronacrisis wel wat problemen gehad met de levering van ingrediënten.

“Zeker, vooral alcohol was mijn grootste uitdaging.

Daar was natuurlijk enorm veel vraag naar door die sanitizer. Er was daardoor vooral een enorme vraag naar neutrale graanalcohol”, vertelt Donkersloot.

Hoe heeft Hooghoudt dit opgelost? “Door te plannen. Maar ook door te bellen, te smeken en prijsverhogingen te accepteren. Helaas werd er gebruik gemaakt van de vele vraag door prijzen enorm te verhogen. Alle leveranciers hebben hier maximaal van geprofiteerd, het ging om enorme aantallen.”

Hooghoudt is al tien jaar bezig om jenever te revitaliseren, om het product opnieuw op de kaart te zetten in Nederland en wereldwijd. “Dat doe je door te innoveren en te laten zien dat het een lekker en ambachtelijk product is. Dat doe je dus door nieuwe producten te introduceren. De afgelopen jaren hebben we veel nieuwe producten geïntroduceerd, waarbij sommige

Kun jij reanimeren?

Red levens in jouw buurt.

Meld je aan op hartstichting.nl/reanimatie

VMT 6 • augustus 2021

39

Reportage

JENEVER Er wordt nog steeds heel veel jenever gedronken. Maar steeds minder door jongere consumenten, aldus Hooghoudt.

waardoor je geen nieuwe drinkers creëert. Dat hadden we beter kunnen doen door meer aan te haken bij de maatschappelijke ontwikkelingen over ambacht en de verhalen erachter. Daardoor hebben we een achterstand opgelopen die we nu stap voor stap moeten inhalen.”

succesvol waren en andere niet”, vervolgt de ondernemer. “Na veel marktonderzoek en gesprekken met consumenten hebben we nu het gevoel dat we weer precies weten wie wij zijn en waar we voor staan. We innoveren nog steeds en zijn nu bezig met een aantal gelagerde jenevers. Maar we zijn vooral druk om datgene wat we nu doen heel goed te doen.”

‘Geen invloed’ Individuele smaken De jeneverproducent werkt er dus hard aan om het imago van jenever te verbeteren. Waarom is jenever eigenlijk minder populair? “De maatschappij verandert ieder jaar een klein beetje. Dat gaat ongemerkt, maar als je de huidige maatschappij vergelijkt met tien jaar geleden zie je dat er heel veel veranderd is.

In de jaren 60 en 70 deelden we allemaal dezelfde smaak. We rookten hetzelfde, dronken hetzelfde en deden allemaal hetzelfde. In de jaren 80 kwam er een tegenreactie waarbij mensen meer individueel wilden genieten, zich wilden onderscheiden door wat ze aten en dronken. De Schotten boden op dat moment een kans tot individuele ontdekkingstochten. Als wij toen hadden gekeken wat de Schotten daar goed deden en hadden begrepen dat je ook verpakkingsinnovatie moet oppakken, had het er wellicht anders uitgezien.”

Volgens Donkersloot is daarbij op dit moment het verhaal achter het product steeds belangrijker. “Het verhaal is relevant voor de consument van nu. En als we dat beter hadden begrepen…”, vervolgt de ondernemer. “Vergeet niet dat veel consumenten die in de jaren 60, 70 en 80 zijn aangehaakt ook gebleven zijn, dus er wordt nog steeds heel veel jenever gedronken.

Maar steeds minder door jongere consumenten,

‘Het gaat er niet om dat er een crisis is, maar hoe je ermee omgaat’

Hoewel de coronacrisis voor Hooghoudt een zware tijd is, stelt Donkersloot dat de distilleerderij zeker voor hetere vuren heeft gestaan. “Dit staat natuurlijk op geen enkele manier in relatie tot de Tweede Wereldoorlog. Los van het menselijk leed van toen, waren er ook hele periodes waarin er niks geproduceerd of verkocht kon worden.” De ondernemer heeft dan ook een belangrijk inzicht gekregen. “Er gebeurt altijd wel iets waar jij geen enkele invloed op hebt. Waardoor je hele wereld volledig op z’n kop staat. En zo’n crisis komt er nog wel een keer. Dan kun je enorm schrikken en je terugtrekken, of denken ‘het is weer zover, nu moet ik wakker zijn en overleven’. Het gaat er niet om dat er een crisis is, maar hoe je ermee omgaat.”

Donkersloot wil zeker nog wel iets meegeven aan zijn mede voedings- en drankenproducenten. “Ik hoop dat iedereen deze tijd ook zeker heeft gebruikt om na te denken over efficiëntie en innovatie. En dat ze voorbereid zijn op de economische explosie die in mijn ogen nu na corona gaat komen. Er gaat een herwonnen vrijheid loskomen, er moet energie uit ons allemaal. Jongelui gaan feesten, consumenten gaan elkaar opzoeken. En daar hoort eten en drinken bij.

Dus zorg dat je klaar bent voor die economische explosie!” •

PA R T N E R B I J D R A G E

Vochtbeheersing bij hygiënische productie en bestrijding Listeria Goede reiniging en desinfectie spelen een belangrijke rol bij voedselveiligheid, maar ook vochtbeheersing is van cruciaal belang. Zogeheten ontvochtigingssystemen kunnen de overlevingskansen van ziekteverwekkers zoals Listeria minimaliseren.

In de voedingsmiddelenindustrie wordt veel aandacht besteed aan reiniging en desinfectie. Maar reinigen alleen is niet voldoende. Bij reiniging en desinfectie wordt water gebruikt en water is de broedplaats van schimmels, virussen en bacteriën.

Wanneer oppervlakken na het schoonmaken niet goed worden gedroogd, is het schoonmaakwerk eigenlijk voor niets geweest.

Snel drogen na reiniging doet Listeria meer afsterven Onderzoek van de Universiteit van Dijon (Frankrijk) heeft aangetoond dat het sterftecijfer van Listeria monocytogenes in vier dagen toeneemt van gemiddeld Log 2,5 met alleen reiniging en desinfectie tot > Log 7 met reiniging, desinfectie en snel drogen door een luchtdroger (Log = tijd die de bacterie nodig heeft om zich te vermenigvuldigen).

Zie figuur 1.

De hogere sterfte van Listeria is het gevolg van de zogenaamde waterstresscyclus, die uit de volgende drie stappen bestaat: osmotische stress (het vocht wordt aan de cel onttrokken) -> rehydra-tiestress (na het drogen neemt de cel weer water op) -> oxidatieve stress. Herhaald drogen en rehydrateren verzwakken de celwand, waardoor de cel vaker aan zuurstof wordt blootgesteld.

Figuur 1.

Sorptiedrogers Voor een droog en daardoor hygiënisch productieklimaat kunnen bijvoorbeeld de sorptiedrogers van het Zweedse bedrijf Munters een oplossing zijn. Dit bedrijf is gespecialiseerd in ontvochtigingssystemen voor de voedingsmiddelen- en farmaceutische industrie. De basis van hun droogmiddelontvochtigers wordt gevormd door een gepatenteerd droogwiel (zie afbeelding). Het vocht in de instromende proceslucht wordt afgegeven aan het droogmiddel in het wiel, waarna droge lucht uitstroomt.

Een tweede, verwarmde luchtstroom (de zogenoemde reactivatielucht) droogt het materiaal in het wiel en voert het vocht af. Voor meer informatie over de precieze werking: www.munters.com.

Wateractiviteit Reinigings- en desinfectiemiddelen hebben een beperkte werkingsduur. Als ze uitgewerkt zijn en de gereinigde oppervlakken nog nat zijn, kunnen micro-organismen en ziekteverwekkers opnieuw gaan groeien. De micro-organismen zullen dus overleven, zich vermenigvuldigen en uiteindelijk zelfs een biofilm vormen die beter bestand is tegen de meeste reinigingsmiddelen. Drogen na het schoonmaken is daarom essentieel.

Relatieve vochtigheid Ook de beheersing van de relatieve vochtigheid tijdens de productie is van cruciaal belang. Bij een hoge relatieve vochtigheid zullen sommige bacteriën (zoals Listeria) zich zelfs bij lage temperaturen nog vermenigvuldigen.

Micro-organismen in productie- en opslagruimten kunnen het best onder controle worden gehouden door ze na reiniging en desinfectie snel te drogen en door de luchtvochtigheid tijdens de productie te regelen. De meeste ziekteverwekkers en virussen hebben gemeen dat zij slecht gedijen bij een relatieve luchtvochtigheid van ongeveer 50-60%.

Een bijkomend voordeel van zo’n lage luchtvochtigheid is dat onderhoud aan gebouwen en apparatuur minder vaak nodig is en materialen en (elektronische) apparatuur minder snel slijten. Ook is het voor mensen veel aangenamer om in een drogere atmosfeer te werken.

Dit artikel is tot stand gekomen in samenwerking met Munters.

VMT 6 • augustus 2021

41

Achtergrond

COBOTS

FOTO SHUTTERSTOCK

De cobot helpt de operator bij zijn werkzaamheden in plaats van de operator te vervangen.

Cobots vinden hun weg in de foodfabriek TWEEJARIG PROJECT WERPT VRUCHTEN AF Eind vorig jaar rondden Flanders’ Food en Sirris het tweejarige ColRobFood-project af.

Doel: een versnelde introductie in de voedingsindustrie van cobots, een samenwerking van robot en operator. Het leidde tot een eerste applicatie bij Vandemoortele.

Tekst Yves De Groote

Patrick Heughebaert, gedelegeerd bestuurder van Dewilde Engineering en deelnemer aan het project, voorspelt het ontstaan van een nieuwe markt naast die van industriële robots. Cobots werken direct samen met operators in de fabriek of in de directe omgeving van operators. Heughebaert zegt hierover: “Operators kunnen zich daardoor meer toeleggen op kwalitatieve in plaats van repetitieve werkzaamheden in de voedingsfabriek. De cobot helpt de operator bij zijn werkzaamheden in plaats van de operator te vervangen. Dit is evenwel vanuit arbeidsveiligheidsoogpunt niet evident.”

Veiligheid Hij verwijst naar de Technical Specification (TS) die in de nieuwe versie van de ISO 10218-norm (deel 1 en deel 2) mee zal worden genomen. Momenteel herzien deskundigen deze ISO-norm die in detail ingaat op de veiligheid wanneer een robot wordt geïntegreerd in een productiesysteem.

De TS beschrijft hoe mens en robot veilig dezelfde werkruimte kunnen delen. Het gaat dan over de interactie tussen de robot en de operator en wat de

‘Operators kunnen zich meer toeleggen op kwalitatief in plaats van repetitief werk’

maximale krachten mogen zijn op de mens bij een botsing met de cobot of afklemming door de cobot.

Dit heeft niet alleen gevolgen voor de vormgeving van de cobot en de besturing. Ook moet volgens Filiep Vincent, projectingenieur van Sirris en projectleider van ColRobFood, goed gekeken worden naar de toepassing van de cobot. “Deze is niet per definitie veilig omdat de cobot veilig is. Aangezien ook de cobot gewoon onder de machinerichtlijn valt, moet voor elke toepassing een risicobeoordeling gedaan worden. Een aansprekend voorbeeld is een cobot met een mes voor het openen van bijvoorbeeld een doos. Voor de operator is dit een dodelijk wapen.” In de TS is het lichaam in 29 zones verdeeld en per zone is vastgelegd wat de maximale pijngrens is. Omdat pijn subjectief is, is per zone gekozen voor een maximaal toelaatbare druk (uitgedrukt in Pascal). De grenswaarden staan in een tabel.

Deel 1 van de ISO 10218-norm omvat de basisgevaren die aan robots verbonden zijn en voorziet in eisen om de risico’s die aan deze gevaren verbonden zijn, te elimineren of adequaat te verminderen. Deel 2 beschrijft de basisgevaren en de gevaarlijke situaties

42

16_RUBRIEKSKOP

die met de systemen worden geïdentificeerd, en geeft vereisten om de risico’s die aan deze gevaren zijn verbonden, te elimineren of adequaat te verminderen.

ISO 10218-2: 2011 specificeert ook vereisten voor het industriële robotsysteem als onderdeel van een geïntegreerd productiesysteem. Cobots hebben daarom verschillende veiligheidsfuncties. Enkele voorbeelden zijn de ingebouwde stop bij een botsing, de safety planes, waardoor cobots niet in een bepaald gebied kunnen komen of langzamer bewegen, beperking van de maximum bewegingssnelheid, beperking van de maximale kracht die kan uitgeoefend worden, en een ronde afwerking aan de gewrichten van de cobot.

Voordeel Naast het voordeel voor de medewerkers is een cobot in vergelijking met een industriële robot flexibeler in te zetten in een voedingsbedrijf. Verder zijn de cobots snel te installeren en eenvoudig te programmeren, zodat een cobot voor verschillende functies op meerdere locaties in de fabriek inzetbaar is.

Last-but-not-least is de voetafdruk van de cobot beperkt, waardoor deze al een plekje vindt in de productie en 24/7 inzetbaar is. Omdat de snelheid, uit veiligheidsoogpunt, en de draagkracht van deze robots beperkt zijn, zijn deze vooralsnog vooral terug te vinden op de logistieke afdelingen van bedrijven.

Vincent raadt bedrijven aan die een cobot overwegen aan te schaffen, vooral goed te kijken naar de processen in de productie en de logistiek. “Wat zijn de primaire, maar ook de periodieke secundaire activiteiten van de operators, zoals schoonmaken en bijstellen van de installaties, maar ook onderhoud.

Belangrijk is dat je niets vergeet. Denk goed na voor je begint.”

Een toepassing van cobots is bijvoorbeeld het aanbrengen van lijm op het vouwgedeelte van kartonnen verpakkingen, waarna de doos gesloten kan worden. De cobot kan de doos ook vullen. Een ander voorbeeld is het vullen en sluiten van een maaltijdbox met verschillende producten. Twee cobots, uitgerust met visietechnologie, doen achter elkaar het werk. Ook kan gedacht worden aan het plaatsen van voorwerpen op pallets, waarbij de cobot ook kartonnen tussenleggers op de pallet legt. Omdat de cobot op een elektrisch aangedreven cilinder staat, kan de cobot de hoogte in. Deze voorbeelden kwamen aan bod tijdens een webinar van Universal Robots.

Laden van vulmachine Universal Robots leverde vorig jaar twee cobots aan machinebouwbedrijf Komotion voor het vullen van bakjes en plaatsen van deksels voor twee afvullijnen voor de 250 grams- en 500 gramsverpakkingen margarine bij Vandemoortele in Izegem. Komotion en Vandemoortele namen deel aan het project, omdat

Een cobot is flexibeler dan een robot

de margarinefabrikant niet bekend was met cobots.

De cobots halen een stapel bakjes of deksels uit een doos, positioneren de stapel en plaatsen deze in het magazijn van de afvulmachine.

De cobot neemt hierbij stapels lege bakjes uit dozen die klaarstaan op een tafel en laadt ze stapel voor stapel in de smalle schachten in de machine. Wanneer de doos leeg is, ruimt de operator het verpakkingsmateriaal – karton en grote plastic zak – op terwijl de cobot verder gaat met de andere doos leeg te maken.

Er zijn twee formaten bakjes die elk op een andere manier gestapeld zitten in een doos. De operator zet de doos met doosjes of deksels klaar. In samenwerking met Pilz, specialist in veilige automatiseringstechniek, werd een scanner bij de cobot geplaatst en werden toegangszones rond de cobot aangebracht.

Betreedt een operator de gele zone, dan gaat de cobot trager werken en bij aanwezigheid in de rood gearceerde zone, stopt de cobot zelfs volledig.

Europees handvest De European Engineering Industries Association (EUnited) heeft dit jaar een Europees handvest voor samenwerking tussen robots gepubliceerd. Het document definieert tien aandachtsgebieden om de toekomstige manier van werken vorm te geven. Het ondersteunt de VN-duurzaamheidsdoelstellingen voor 2030.

Het eerste aandachtsgebied stelt de mens centraal: het handvest wil dat robots werknemers verlossen van het saaie en weinig interactieve werk dat niet goed geschikt is voor de menselijke natuur: werknemers moeten werken als mensen en niet als machines. Aandachtsgebied twee benadrukt dat robots mensen moeten helpen, niet andersom. Daarom pleit de Europese robotica-industrie voor een human-in-command approach. De andere aandachtsgebieden hebben betrekking op de ontwikkeling van vaardigheden, de samenwerking tussen mens en robot, het gebruiksgemak van machines, initiatieven speciaal voor jongeren en strategieën om demografische veranderingen aan te pakken. •

PA R T N E R B I J D R A G E

Plant-based én clean label: kan dat?

Het marktaandeel van alternatieven voor producten van dierlijke oorsprong (‘plant-based’ producten) is enorm toegenomen de afgelopen jaren. Deze trend zal zich naar verwachting voort blijven zetten en daarom wordt er ook flink geïnvesteerd in de productie van deze alternatieven.

De houdbaarheidstermijn is nog wel een punt van aandacht.

V

eel plant-based producten die verkocht worden hebben tijdens het productieproces al een hittebehandeling ondergaan en worden daarom vaak gezien als kant-en-klaar. De controles op naleving van de wettelijke eisen die voor deze levensmiddelencategorie gelden (vastgelegd in Verordening EG Nr. 2073/2005) zijn de laatste jaren flink aangescherpt. Veel kant-en-klare producten bleken een te lange houdbaarheid mee te krijgen om te kunnen garanderen dat de wettelijke grenswaarde voor Listeria monocytogenes niet overschreden zou worden.

E-nummer op verpakking In reactie daarop zijn veel producten inmiddels aangepast om er alsnog een lange houdbaarheidstermijn aan mee te kunnen geven. Op de labels van deze producten is dat terug te zien, want om deze bacterie te remmen wordt meestal gebruik gemaakt van azijn- en/of melkzuur, wat in verschillende vormen toegepast kan worden en waarvoor het tegenwoordig ook vereist is om het als E-nummer te declareren op de verpakking.

Deze trend is bij de productie van kant-en-klare plant-based producten overgenomen. In veel van deze producten wordt het

risico op uitgroei van Listeria monocytogenes eveneens beheerst door gebruik te maken van deze conserveermiddelen. Maar is dat wel echt nodig om het product een lange

Een alternatief dat zomaar over het hoofd gezien zou kunnen worden is pasteurisatie houdbaarheid mee te kunnen geven? Producenten zouden er ook voor kunnen kiezen om het risico te elimineren door middel van een hittebehandeling. Daar kleven weliswaar ook nadelen aan maar het biedt wél de mogelijkheid om producten weer een lange houdbaarheid mee te geven zonder veel toevoegingen te hoeven declareren op het label.

Alternatief: pasteurisatie Een alternatief dat zomaar over het hoofd gezien zou kunnen worden is pasteurisatie door middel van hoge druk (HPP).

Deze techniek wordt nu vooral toegepast bij de productie van sappen en smoothies, die mede daardoor ook flink wat schapruimte hebben weten te veroveren in de supermarkten met soms wel maanden houdbaarheid.

De techniek biedt ook voor andere plant-based producten veel mogelijkheden en veel producenten zitten nu dan ook al in een verkennende fase voor wat betreft het toepassen van HPP. Ze onderzoeken wat het met pathogenen doet in hun producten.

Dit artikel is tot stand gekomen in samenwerking met Merieux Nutriscience.

Op veel plant-based producten staan conserveermiddelen op de verpakking.

" ! !!

# !" ! !! " ! # " !" $ $ !

" " "!" $ ! # " # " "% $ ! "# " " &!" " # ! ' " ! " " # # " # ' ! ' " $ ! !!

! $ #

$ ! ! %

$

! $

&

$

"

$

$

$

%%% !

$ $ ' ' $ & $

VMT 6 • augustus 2021

VOEDSELVEILIGHEID & KWALITEIT

Fun@work = Serious business

Column

Safe met Dave Onaangekondigde audits: vloek of zegen?

Wij hebben net een tweedaagse onaangekondigde BRC-audit achter de rug. Het waren weer twee intensieve en spannende dagen maar we hebben het af mogen sluiten met een A+. Iets waar we erg trots op zijn. Je ziet dat steeds meer opstellers van normen de overstap maken naar het verplicht stellen van een onaangekondigde audit. Veel retailklanten hebben dit al opgenomen in de voorwaarden.

Over Dave Dave Dekker is QA-manager bij Euro Caps in Rotterdam.

Gedurende zijn carrière in de voedingsindustrie heeft hij veel opmerkelijke en bijzondere situaties meegemaakt binnen het werkgebied van QA/QESH. In deze column neemt hij jou mee in deze situaties en geeft hij tips en trucs hoe je hiermee om kunt gaan.

Op zich niet gek dat audits steeds minder vaak aangekondigd worden, want we weten allemaal dat er voor een aangekondigde audit van alles uit de kast gehaald wordt om de boel nog even goed recht te trekken. Denk aan extra schoonmaak, lijstjes checken en extra trainingen. Uiteraard begrijpelijk maar dit is natuurlijk niet de juiste methode. Als je het hebben van een certificaat en het hoog houden van de kwaliteit en voedselveiligheid écht belangrijk vindt, dan zorg je ervoor dat je het hele jaar voldoet aan alle eisen.

Heb je twijfels?

Twijfels zijn heel begrijpelijk en herkenbaar. Vooral als je al jaren op dezelfde aangekondigde manier werkt. Het hele bedrijf weet immers wanneer alles weer goed moet staan en iedereen beschikbaar moet zijn. Je hebt een mooie planning en kunt alles goed voorbereiden. Bij een onaangekondigde audit gaat dit heel anders. Binnen dertig minuten moet de auditor op de werkvloer staan en dan heb je bijzonder weinig tijd om de boel recht te trekken. Het is dan ook erg belangrijk om het gehele jaar te zorgen dat de auditor zonder problemen een bezoek kan brengen.

Hoe pak je dat aan?

De sleutelwoorden zijn vertrouwen, verantwoordelijkheid en betrokkenheid. Wat ik heb gemerkt is dat vertrouwen en betrokkenheid van de directie de eerste grote stap is.

Is dit er dan is het relatief eenvoudig de rest van het bedrijf aan boord te krijgen. Bij een van mijn vorige werkgevers zijn we zelf gestart met onaangekondigde audits. Ik kreeg vooraf te horen van de CEO: “Als jij denkt dat we er klaar voor zijn, wat houdt je dan tegen? Onze steun heb je!” Daarna was het een kwestie van instrueren en er uiteraard regelmatig op toezien. Na twee jaar wisten we niet beter en maakte het niet uit wanneer de auditor kwam. Het voordeel is ook dat je het bedrijf en je eigen team verplicht om de boel het hele jaar op orde te hebben. Niet alleen net voor de audit waarna de zaken daarna weer losgelaten kunnen worden. Ik zie dat als een zegen.

Kan het ook een vloek zijn?

Jazeker! Met een groter team is het vrij eenvoudig te regelen maar met een klein team is het een hele klus. Je kunt bij de meeste normen een aantal dagen blokkeren maar dat zijn er vaak maar tien. Als je een aantal keer per jaar op vakantie gaat, zit je daar al heel snel aan. Uiteraard zijn onaangekondigde audits ook niet aan te raden bij een bedrijf dat nog in een opstartfase zit of pas net bekend is met de verschillende normen, tenzij je al een hoop kennis of hulp van externe partijen hebt. Laat dit een weloverwogen besluit zijn. •

45

46

COLOFON

VMT (Voedingsmiddelen, Management en Technologie) is hét mediaplatform voor de voedings-, genotmiddelenen drankenindustrie in Nederland en België. VMT verschijnt 10x per jaar en is een uitgave van Vakmedianet.

Vakmedianet Bezoekadres Prinses Margrietlaan 3 2404 HA Alphen aan den Rijn Correspondentieadres Postbus 448 2400 AK Alphen aan den Rijn T 088-584 08 00 E redactie.vmt@vakmedianet.nl www.vmt.nl Uitgever Suzanne Wanders T 06-50 99 17 62 E suzannewanders@vakmedianet.nl Hoofdredactie Willem Paul de Mooij T 06-45 07 45 28 E willempauldemooij@vakmedianet.nl Eindredactie Henk Hogewoning T 06-51 55 03 48 E henkhogewoning@vakmedianet.nl

Redactie Dionne Irving T 06-48 27 29 28 E dionneirving@vakmedianet.nl Carmen Groeneveld T 06-31 67 77 93 E carmengroeneveld@vakmedianet.nl Yves De Groote T +32 485-62 35 90 E yvesdegroote@vakmedianet.be Redactie-adviesraad Drs. J. Stark (voorzitter); prof. dr.

E.J. Smid (Wageningen University & Research); drs. M. van Zandvoort (TNO); dr. ir. C.D. de Gooijer (Topsectoren voor Kennis en Innovatie); W. Poos (GEA); dr. P.M. Klapwijk (Klapwijk Ede Beheer, Voedselbanken); K. Cuperus (Nestlé); G. van Veldhuizen (vanRijsingengreen); C. Beek (NNK); D. Linssen (FrieslandCampina); E. Cornelissen (Vezet); G. Stubbe (Grolsch); H. Vriend (ViaVriend); J. Schilstra (RiskPlaza); P. Meewisse (Hilton Foods Holland); M. Molenaar (DO-IT), prof. dr. ir. F. van de Velde (NIZO); S. van der Pijll (Schuttelaar & Partners) Advertenties Voor print, online en website:

Monique van Neutegem T 06-50 44 94 02 E moniquevanneutegem@vakmedianet.nl Berry Pitlo T 06-20 04 35 77 E berrypitlo@vakmedianet.nl Vormgeving Colorscan bv, www.colorscan.nl Druk Wilco BV Abonnementen

Scan de QR-code en abonneer u op VMT Voor vragen over abonnementen, bezorging en/of adreswijzigingen bel of mail met 088-584 08 88; klantenservice@vakmedianet.nl; of schrijf naar VMT, Postbus 31, 2370 AA Roelofarendsveen

VMT Jaarabonnement Optimaal: € 330,- per jaar VMT Jaarabonnement (Optimaal) Studenten: € 115,50 per jaar VMT Proefabonnement (3 edities): € 29,-

© 2021 Vakmedianet. Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand of openbaar gemaakt in enige vorm of op enige wijze, hetzij elektronisch, mechanisch, door fotokopieën, opnamen of op enige andere manier, zonder voorafgaande toestemming van de uitgever. Alle in deze uitgave opgenomen informatie is met de grootste zorgvuldigheid samengesteld. De juistheid en volledigheid kunnen echter niet worden gegarandeerd. Vakmedianet en de bij deze uitgave betrokken redactie en medewerkers aanvaarden dan ook geen aansprakelijkheid voor schade die het directe of indirecte gevolg is van het gebruik van de opgenomen informatie.

Abonnementsprijzen VMT Online Maandabonnement: € 17,per maand (maandelijks opzegbaar) VMT Online Jaarabonnement: € 186,per jaar (omgerekend € 15,50 per maand)

Zorg jij dat Nederland kan vertrouwen op veilig voedsel?

Werken bij de Rijksoverheid betekent een bijdrage leveren aan een beter Nederland. Bij de Nederlandse Voedsel- en Warenautoriteit werk je aan de naleving van nationale en internationale wetten en regels op het gebied van eten, drinken en consumentenproducten. Zo zorg je dat consumenten en bedrijven in Nederland erop kunnen vertrouwen dat voedsel en andere producten veilig zijn.

Senior inspecteur/auditor food Nederlandse Voedsel- en Warenautoriteit, afdeling Industrie, team Food Oost (Drenthe, Overijssel, Gelderland, Utrecht) of team Food Zuid (Limburg, Brabant) Opleiding en salarisindicatie Je hebt een hbo-diploma en kent de bedrijfsprocessen en veiligheidssystemen in de levensmiddelenindustrie. Je maximale salaris is € 5.039,- bij 36 uur per week.

www.werkenvoornederland.nl

Jij beoordeelt of (grote) industriële bedrijven, die levensmiddelen produceren en verwerken in de breedste zin van het woord, de voedselveiligheid waarborgen. Op basis van relevante wet- en regelgeving voer je audits en inspecties uit.

Dit doe je zelfstandig, in duo’s of in een auditteam. Als senior neem je de leiding in auditteams en ondersteun je EU-audits.

Een baan met grote maatschappelijke impact!

Info: www.werkenvoornederland.nl/NVWA210166

Umami and the element salt The swing of taste, that’s what Umami brings. We wish to understand the real kokumi behind the scene. A perfectly well-balanced composition of sweet, sour, bitter and salt.

The most simple, traditional flavour enhancer is salt. Sea salt combined with ingredients containing natural levels of glutamate, produces a deeper more intense flavour.

Our catalogue involves: Fermented Kikkoman soy sauces Mono sodium glutamate ajinomoto Taste in rich umami block Matured vegetable protein Yeast extracts of Biospringer Seaweed extracts

YAMA PRODUCTS B.V. T +31 30 2408030 YAMA.NL

/ t/> /: Z ' E E E ' KE Z ^ D E> s/E'

D^d Z D

tŝŶĐůŽǀĞ WƌŽďŝŽƟĐƐ ŝƐ ƐŝŶĚƐ ϭϵϴϳ ŐĞƐƉĞĐŝĂůŝƐĞĞƌĚ ŝŶ ŽŶƚǁŝŬŬĞůŝŶŐ ĞŶ ƉƌŽĚƵĐƟĞ ǀĂŶ ŚŽŽŐǁĂĂƌĚŝŐĞ ƉƌŽďŝŽƟƐĐŚĞ ĨŽƌŵƵůĞƌŝŶŐĞŶ ĚŝĞ ĚĞ ŬǁĂůŝƚĞŝƚ ǀĂŶ ůĞǀĞŶ ǀĞƌďĞƚĞƌĞŶ͘ ,Ğƚ ŝƐ ĞĞŶ ĞĐŚƚ ĨĂŵŝůŝĞďĞĚƌŝũĨ ǁĂĂƌ ĐŽůůĞŐŝĂůŝƚĞŝƚ͕ ƐĂŵĞŶǁĞƌŬĞŶ ĞŶ ƉƌŽĨĞƐƐŝŽŶĂůŝƚĞŝƚ ĐĞŶƚƌĂĂů ƐƚĂĂŶ͘ Ğ ŵĞĚĞǁĞƌŬĞƌƐ ŬƌŝũŐĞŶ ǀĞĞů ƌƵŝŵƚĞ Žŵ njŝĐŚ ǀĞƌĚĞƌ ƚĞ ŽŶƚǁŝŬŬĞůĞŶ ĞŶ ŚĞƚ ďĞĚƌŝũĨ ŝƐ ŵĞĚĞ ĚĂĂƌĚŽŽƌ ŐĞĐĞƌƟĮĐĞĞƌĚ ĂůƐ 'ƌĞĂƚ WůĂĐĞ ƚŽ tŽƌŬ͘ ,Ğƚ ďĞĚƌŝũĨ ŝŶŝƟĞĞƌƚ ĂůƐ ŽƌƉ ǀĞĞů ƐŽĐŝĂůĞ ƉƌŽũĞĐƚĞŶ͘ tŝŶĐůŽǀĞ ŝƐ ĞĞŶ ŐĞƉĂƐƐŝŽŶĞĞƌĚ ďĞĚƌŝũĨ ĚĂƚ ŶŝĞƚ ŚĞƚ ďĞƐƚĞ ďĞĚƌŝũĨ ǀĂŶ ĚĞ ǁĞƌĞůĚ ǁŝů njŝũŶ ŵĂĂƌ ŚĞƚ ďĞƐƚĞ ďĞĚƌŝũĨ ǀŽŽƌ ĚĞ ǁĞƌĞůĚ͘ tŝũ njŽĞŬĞŶ ǀŽŽƌ Ěŝƚ ŬƌĂĐŚƟŐĞ ǁĂĂƌĚĞŶŐĞĚƌĞǀĞŶ ďĞĚƌŝũĨථĞĞŶ ĚŽŽƌƚĂƐƚĞŶĚĞ :ƵŶŝŽƌ ZĞŐƵůĂƚŽƌLJ īĂŝƌƐ KĸĐĞƌ ĚŝĞ ǁŝů ďŝũĚƌĂŐĞŶ ĂĂŶ ĞĞŶ ŐĞnjŽŶĚĞƌĞ ƐĂŵĞŶůĞǀŝŶŐ͘ /Ŷ ĚĞnjĞ ĨƵŶĐƟĞ ĂĚǀŝƐĞĞƌ ũĞ ŽǀĞƌ ƌĞůĞǀĂŶƚĞ ǁĞƚͲ ĞŶ ƌĞŐĞůŐĞǀŝŶŐ ǀŽŽƌ ĚĞ tŝŶĐůŽǀĞ ƉƌŽĚƵĐƚƉŽƌƞŽůŝŽ͘ ĂĂƌŶĂĂƐƚ ĚƌĂĂŐ ũĞ njŽƌŐ ǀŽŽƌ ĚĞ ƉƌŽĚƵĐƚǁŝũnjŝŐŝŶŐĞŶ njŽĚĂƚ ĚĞnjĞ ǀŽůĚŽĞŶ ĂĂŶ ĚĞ ŐĞůĚĞŶĚĞ ǁĞƚŐĞǀŝŶŐ ĞŶ ďĞŐĞůĞŝĚ ũĞ ƌĞŐŝƐƚƌĂƟĞƉƌŽĐĞĚƵƌĞƐ ǀĂŶ ƉƌŽĚƵĐƚĞŶ͘

!$"( %')')' !' )')!&''*

/ KE Z > t/> /:E s E dZ E^/d/ E Z E E yd > s > KZ' E/^ d/

s E E >

ŝƐ ͛Ɛ ǁĞƌĞůĚƐ ŐƌŽŽƚƐƚĞ ƉƌŝǀĂƚĞ ůĂďĞů ƉƌŽĚƵĐĞŶƚ ǀĂŶ ŐĞƉŽŌĞ ǁĂĨĞůƐ ĞŶ ƐŶĂĐŬƐ ŝŶ ĚŝǀĞƌƐĞ ĨŽƌŵĂƚĞŶ͕ ƐŵĂŬĞŶ ;ŵĞƚ ŽĨ njŽŶĚĞƌ ĐŚŽĐŽůĂĚĞ͕ ŇĂǀŽƵƌƐ ĞƚĐ͘Ϳ ĞŶ ǀĞƌƉĂŬŬŝŶŐĞŶ͘ ^ĂŶŽZŝĐĞ ƉŽŌ ǁĂĨĞůƐ ĞŶ ƐŶĂĐŬƐ ǀĂŶ ƌŝũƐƚ͕ ŵĂŢƐ ĞŶ ĂŶĚĞƌĞ ŐƌĂŶĞŶ͘ ůůĞ ƉƌŽĚƵĐƚĞŶ njŝũŶ ŽǀĞƌ ĚĞ ŚĞůĞ ǁĞƌĞůĚ ƚĞ ŬŽŽƉ͘ /Ŷ sĞĞŶĞŶĚĂĂů͕ ĞůŐŝģ ĞŶ /ƚĂůŝģ ǁŽƌĚĞŶ ĚŽŽƌ ц ϱϬϬ ŵĞĚĞǁĞƌŬĞƌƐ ĚĂŐĞůŝũŬƐ ŵĂĂƌ ůŝĞĨƐƚ ϭϱ ŵŝůũŽĞŶ ǁĂĨĞůƐ ŐĞŵĂĂŬƚ͘ /Ŷ sĞĞŶĞŶĚĂĂů ǁŽƌĚƚ ŝŶ ĞĞŶ ϯͲƉůŽĞŐĞŶĚŝĞŶƐƚ ;ϮϰͬϱͿ ŐĞǁĞƌŬƚ͕ ǁĂĂƌďŝũ ŚĞƚ ƉƌŽĚƵĐƟĞƉƌŽĐĞƐ ŝƐ ŽƉŐĞƐƉůŝƚƐƚ ŝŶ Ϯ ƉƌŽĚƵĐƟĞƵŶŝƚƐ ŵĞƚ ĞůŬ ĞĞŶ dĞĂŵůĞŝĚĞƌ͘ Kŵ ĚĞnjĞ ĂŵďŝƟĞƵnjĞ ŽƌŐĂŶŝƐĂƟĞ ƚĞ ǀĞƌƐƚĞƌŬĞŶ͕ njŽĞŬĞŶ ǁŝũ ĞĞŶ ďĞƚƌŽŬŬĞŶ ĞŶ ƌĞƐƵůƚĂĂƚŐĞƌŝĐŚƚĞ dĞĂŵůĞŝĚĞƌ͕ ĚŝĞ ĚŝƌĞĐƚ ůĞŝĚŝŶŐ ŐĞĞŌ ĂĂŶ ϯ ůŝũŶǀĞƌĂŶƚǁŽŽƌĚĞůŝũŬĞŶ ĞŶ ŝŶĚŝƌĞĐƚ ĂĂŶ Ϯϱ ʹ ϰϬ ŵĞĚĞǁĞƌŬĞƌƐ ƉĞƌ ƉůŽĞŐ͘ ĞnjĞ ĞŶƚŚŽƵƐŝĂƐƚĞ ůĞŝĚŝŶŐŐĞǀĞŶĚĞ ŝƐ ǀĞƌĂŶƚǁŽŽƌĚĞůŝũŬ ǀŽŽƌ ŚĞƚ ŽƉƟŵĂĂů ĨƵŶĐƟŽŶĞƌĞŶ ǀĂŶ ŚĞƚ ƉƌŽĚƵĐƟĞƉƌŽĐĞƐ͕ njŽĚĂƚ ĚĞ ŐĞƐƚĞůĚĞ ŬǁĂŶƟƚĂƟĞǀĞ ĞŶ ŬǁĂůŝƚĂƟĞǀĞ ĚŽĞůĞŶ ǁŽƌĚĞŶ ŐĞƌĞĂůŝƐĞĞƌĚ͘

!$"( %')')' !' &$$"!"#'

Zh'' E Kht Z / WZK h d/ KZ' E/^ d/ KKZKEdt/<< >d

DK Z< W >>

ĞƌŐďĂŶŬĞƚ ŝƐ ĞĞŶ ĨĂŵŝůŝĞďĞĚƌŝũĨ ŽƉŐĞƌŝĐŚƚ ŝŶ ϭϵϲϴ ĞŶ ƵŝƚŐĞŐƌŽĞŝĚ ƚŽƚ ĞĞŶ ƉƌŽĨĞƐƐŝŽŶĞůĞ ŽƌŐĂŶŝƐĂƟĞ ŵĞƚ ĐĂ͘ ϭϴϬ ŵĞĚĞǁĞƌŬĞƌƐ͘ ĞƌŐďĂŶŬĞƚ ŝƐ ĞĞŶ ƐƚĞƌŬ ŐƌŽĞŝĞŶĚĞ ŝŶĚƵƐƚƌŝģůĞ ďĂŬŬĞƌŝũ ĚŝĞ ĂŵďĂĐŚƚĞůŝũŬĞ ŚŽŽŐǁĂĂƌĚŝŐĞ ƉƌŽĚƵĐƚĞŶ ƉƌŽĚƵĐĞĞƌƚ njŽĂůƐ ŬƌĂŬĞůŝŶŐĞŶ͕ ŬĂŶĞĞůƐƚĞŶŐĞůƐ͕ ĐƌĂĐŬĞƌƐ ĞŶ ďĞƐĐŚƵŝƚĞŶ͘ ŝƚ ŐĞďĞƵƌƚ ǀŽŽƌ ĚĞ EĞĚĞƌůĂŶĚƐĞ ŵĂƌŬƚ͕ ǀŽŽƌ ĚĞ h<͕ ĂŶĚĞƌĞ ůĂŶĚĞŶ ďŝŶŶĞŶ ƵƌŽƉĂ ĚĞ h^͘ ĞƌŐďĂŶŬĞƚ ŚĞĞŌ ĚƵŝĚĞůŝũŬĞ ŐƌŽĞŝĚŽĞůƐƚĞůůŝŶŐĞŶ ƚĞŶ ĂĂŶnjŝĞŶ ǀĂŶ ǀĞƌĚĞƌĞ ƵŝƚďŽƵǁ ǀĂŶ ĚĞ ĞdžƉŽƌƚ͘ ŝũ ĞƌŐďĂŶŬĞƚ ǁŽƌĚƚ ŚĞƚ ďĞƐƚĞ ǀĂŶ ƚǁĞĞ ǁĞƌĞůĚĞŶ ŐĞĐŽŵďŝŶĞĞƌĚ͗ Ğ ŬŶŽǁͲŚŽǁ ǀĂŶ ĚĞ ďĂŬŬĞƌƐ ĞŶ ĚĞ ŝŶŶŽǀĂƟĞǀĞ ŐĞĞƐƚ ǀĂŶ ĚĞ ŝŶŐĞŶŝĞƵƌƐ͘ ĞnjĞ ƵŶŝĞŬĞ ĐŽŵďŝŶĂƟĞ njŽƌŐƚ ǀŽŽƌ ĞĞŶ ĂŵďŝƟĞƵnjĞ ĞĞŶ ŽƌŝŐŝŶĞůĞ ŵĂŶŝĞƌ ǀĂŶ ǁĞƌŬĞŶ ĞŶ ĚLJŶĂŵŝĞŬ͘ sŽŽƌ ĚĞnjĞ ĂůƟũĚ ŽŶƚǁŝŬŬĞůĞŶĚĞ ŽƌŐĂŶŝƐĂƟĞ njŝũŶ ǁŝũ ŽƉ njŽĞŬ ŶĂĂƌ ĞĞŶ ƉƌĂŐŵĂƟƐĐŚĞ WůĂŶƚŵĂŶŐĞƌ ĚŝĞ ĚŝƌĞĐƚ ůĞŝĚŝŶŐ ŐĞĞŌ ĂĂŶ ĚĞ WƌŽĚƵĐƟĞŵĂŶĂŐĞƌ͕ ,ŽŽĨĚ dĞĐŚŶŝƐĐŚ ŝĞŶƐƚ ĞŶ ŚĞƚ ,ŽŽĨĚ ĞĚƌŝũĨƐďƵƌĞĂƵ ĞŶ ŝŶĚŝƌĞĐƚ ĂĂŶ ƌƵŝŵ ϭϱϬ ŵĞĚĞǁĞƌŬĞƌƐ͘

!$"( %')')' !' &$*&*!&(

y /d/E' Ϯ D Z< d/E' ZK> dK 'ZKt d, '>K > h^/E ^^

/ Z/<

Ɛ Ă ŐůŽďĂů ƉůĂLJĞƌ ŝŶ ƚŚĞ ďĂŬĞƌLJ ŝŶŐƌĞĚŝĞŶƚƐ ďƵƐŝŶĞƐƐ͕ ǁŝƚŚ ϯ͕ϮϬϬ ĞŵƉůŽLJĞĞƐ ǁŽƌůĚǁŝĚĞ ĂŶĚ ŝƚƐ ,ĞĂĚͲ ƋƵĂƌƚĞƌƐ ůŽĐĂƚĞĚ ŝŶ ŝĞƌŝŬnjĞĞ͘ ĞĞůĂŶĚŝĂ ŚĂƐ ŵŽƌĞ ƚŚĂŶ ϭϮϬ LJĞĂƌƐ ŽĨ ĞdžƉĞƌŝĞŶĐĞ͕ ǁŝƚŚ ŽƉĞƌĂƟŽŶƐ ŝŶ ŽǀĞƌ ϯϬ ĐŽƵŶƚƌŝĞƐ ĂŶĚ ƐĂůĞƐ ŝŶ ĂďŽƵƚ ϭϬϬ ĐŽƵŶƚƌŝĞƐ͘ dŽŐĞƚŚĞƌ ǁŝƚŚ ƚŚĞŝƌ ĐƵƐƚŽŵĞƌƐ ʹ ŝŶĚƵƐƚƌŝĂů ďĂŬĞƌŝĞƐ͕ ƐŵĂůů ĂƌƟƐĂŶĂů ďĂŬĞƌŝĞƐ ĂŶĚ ŵŝĚƐŝnjĞĚ ďĂŬĞƌŝĞƐ ʹ ƚŚĞLJ ĞdžƉůŽƌĞ ƚŚĞ ǁŽƌůĚ ŽĨ ďĂŬĞƌLJ͘ LJ ƚŚŝŶŬŝŶŐ ĚŝīĞƌĞŶƚůLJ ƐŚĞ ĮŶĚƐ ŝŶǀĞŶƟǀĞ ǁĂLJƐ ƚŽ ĐƌĞĂƚĞ ďĂŬĞƌLJ ƐƵĐĐĞƐƐ ǁŝƚŚ ƉƌŽĚƵĐƚƐ ĂŶĚ ƐĞƌǀŝĐĞƐ ƚĂŝůŽƌĞĚ ƚŽ ůŽĐĂů ƚĂƐƚĞƐ ĂŶĚ ŶĞĞĚƐ͘ 'ůŽďĂů ĂŶĚ ůŽĐĂů DĂƌŬĞƟŶŐ ƚĞĂŵƐ ƉůĂLJ Ă ĐƌƵĐŝĂů ƌŽůĞ ŝŶ ĚĞǀĞůŽƉŝŶŐ ŵĂƌŬĞƚ ʹ ĂŶĚ ĐƵƐƚŽŵĞƌ ŝŶƐŝŐŚƚƐ͕ ŵĂŶĂŐŝŶŐ ƚŚĞ ƉƌŽĚƵĐƚ ƉŽƌƞŽůŝŽ͕ ŝŶƚƌŽĚƵĐŝŶŐ ƉƌŽĚƵĐƚ ŝŶŶŽǀĂƟŽŶƐ ĂŶĚ ďƵŝůĚŝŶŐ ĐŽŵŵĞƌĐŝĂů ĞdžĐĞůůĞŶĐĞ͘ KŶĞ ŽĨ ƚŚĞƐĞ ƚĞĂŵƐ ŝƐ ƚŚĞ ŐůŽďĂů ƚĞĂŵ ĨŽƌ ƚŚĞ ƉƌŽĚƵĐƚ ĐĂƚĞŐŽƌLJ ZĞůĞĂƐĞ ŐĞŶƚƐ͘ &Žƌ ƚŚŝƐ ƚĞĂŵ ǁĞ ĂƌĞ ƐĞĂƌĐŚŝŶŐ ĨŽƌ Ă ĐŽŵŵĞƌĐŝĂů ĂŶĚ ŵĂƌŬĞƚ ĚƌŝǀĞŶ WƌŽĚƵĐƚ DĂŶĂŐĞƌ͕ ƌĞƐƉŽŶƐŝďůĞ ĨŽƌ ŐƌŽǁŝŶŐ ƚŚĞ ůŽŶŐͲƚĞƌŵ ǀĂůƵĞ ĂŶĚ ƉĞƌĨŽƌŵĂŶĐĞ ŽĨ ƚŚĞ ƉƌŽĚƵĐƚ ĐĂƚĞŐŽƌLJ ZĞůĞĂƐĞ ŐĞŶƚƐ͘

+$" ! $"( %')')' +$" ! ' &$$"!"#'

/ K>> ' ͛^ < E /E^W/Z Z E E E ^ & dz D/E ^ d < E Ks Z Z ' E

Kh Ͳ /: Z> E

ĞŶ ďĂĂŶ ďŝũ DĂƌƐ ŝƐ ŶŽŽŝƚ njŽŵĂĂƌ ĞĞŶ ďĂĂŶ͘ ,Ğƚ ŝƐ ĂůůĞƐďĞŚĂůǀĞ ŬůĂŬŬĞůŽŽƐ ƵŝƚǀŽĞƌĞŶ ǁĂƚ ĂŶĚĞƌĞŶ ũĞ ŽƉĚƌĂŐĞŶ͘ ,Ğƚ ŐĂĂƚ ĞƌŽŵ ĚĂƚ ũĞ njĞůĨ ŝŶǀƵůůŝŶŐ ŐĞĞŌ ĂĂŶ ũĞ ĐĂƌƌŝğƌĞ͖ ͚DĂŬĞ ŝƚ ŵĞĂŶ ŵŽƌĞ͛͘ ĂĂƌŝŶ ƐĐŚƵŝůƚ ŚĞƚ ǁĞƌĞůĚǁŝũĚĞ ƐƵĐĐĞƐ ǀĂŶ Ěŝƚ ĨĂŵŝůŝĞďĞĚƌŝũĨ͘ tĂŶƚ ĂůƐ ũĞ ŵĞƚ ƐƚĞƌŬĞ ŵĞƌŬĞŶ ĂĐƟĞĨ ďĞŶƚ ŝŶ ϭϴϬ ůĂŶĚĞŶ ĞŶ ŵĞƚ njŽ͛Ŷ ϯϬ ŵŝůũĂƌĚ ŽŵnjĞƚ͕ ĚĂŶ ǁĞĞƚ ũĞ ŚŽĞ ďĞůĂŶŐƌŝũŬ ǀƌŝũŚĞŝĚ͕ ĞŝŐĞŶ ǀĞƌĂŶƚǁŽŽƌĚĞůŝũŬŚĞŝĚ ĞŶ ŽŶĚĞƌŶĞŵĞƌƐĐŚĂƉ njŝũŶ͘ /Ŷ KƵĚͲ ĞŝũĞƌůĂŶĚ͕ ƐƚĂĂƚ ĞĞŶ ŚLJƉĞƌŵŽĚĞƌŶĞ ůĞǀĞŶƐŵŝĚĚĞůĞŶĨĂďƌŝĞŬ͗ ͚dŚĞ ,ŽŵĞ ŽĨ ^ĂƵĐĞ͛͘ /Ŷ ĚĞnjĞ ĨĂďƌŝĞŬ ǁŽƌĚĞŶ ĚĞ KŽƐƚĞƌƐĞ ĞŶ ƵŝĚͲ ƵƌŽƉĞƐĞ ƐĂƵnjĞŶ ŐĞŵĂĂŬƚ ĚŽŽƌ ƌƵŝŵ ϮϬϬ ŵĞĚĞǁĞƌŬĞƌƐ͘ ^ƚĂƌƚ ũŽƵǁ ĐĂƌƌŝğƌĞ ďŝũ DĂƌƐ ĂůƐ ^ĂĨĞƚLJ ^ƉĞĐŝĂůŝƐƚ ĚŝĞ ĐŽůůĞŐĂ͛Ɛ ŬĂŶ ŝŶƐƉŝƌĞƌĞŶ ĞŶ ĞĞŶ ƐĂĨĞƚLJ ŵŝŶĚƐĞƚ ŬĂŶ ŽǀĞƌĚƌĂŐĞŶ͘ /Ŷ ĚĞnjĞ ĨƵŶĐƟĞ ďĞŶ ũĞ ǀĞƌĂŶƚǁŽŽƌĚĞůŝũŬ ǀŽŽƌ ŚĞƚ ǀĞƌďĞƚĞƌĞŶ ĞŶ ďĞǁĂŬĞŶ ǀĂŶ ŚĞƚ ƐĂĨĞƚLJ ŵĂŶĂŐĞŵĞŶƚ ƐLJƐƚĞĞŵ ŝŶ ůŝũŶ ŵĞƚ ĚĞ DĂƌƐ 'ůŽďĂů ^ĂĨĞƚLJ ^ƚĂŶĚĂƌĚƐ͘ KŽŬ ĂĚǀŝƐĞĞƌ ũĞ ďŝũ ƉƌŽũĞĐƚĞŶ ĞŶ ŵŽŶŝƚŽƌ ũĞ ĚĞ ƐĂĨĞƚLJ ǀĂŶĂĨ ĚĞ ĚĞƐŝŐŶ ĨĂƐĞ ƚŽƚ ĞŶ ŵĞƚ ĚĞ ŝŵƉůĞŵĞŶƚĂƟĞ ŝŶ ĚĞ ŽƉĞƌĂƟĞ͘

!$"( %')')' !' )')!&''*

ǁǁǁ͘ĚƵƉƉ͘Ŷů ŝŶĨŽΛĚƵƉƉ͘Ŷů tĂŐĞŶŝŶŐĞŶ

ƌĞĐƌƵŝƚŵĞŶƚ Ͳ ŝŶƚĞƌŝŵ Ͳ ĞdžĞĐƵƟǀĞ ƐĞĂƌĐŚ