Installatie Journaal Nr. 1/2 2020

VAKBLAD VOOR DE ELEKTROTECHNISCH INSTALLATEUR

www.installatiejournaal.nl

NTA voor prefab meterkasten p. 10

Meterkast met regenjas p. 14 Hoe groen is gasvrij? p. 16 All-Electric sorteercentrum p. 22 Netbeheerders waarschuwen p. 24 Tweezijdig tandempaneel p. 26 BIPV past in de prefab-trend p. 32 DC schakelen p. 34

TECHNIEK Inspectie van elektrische installaties

N° 01-02 Jaargang 38 Januari-Februari 2020

p. 12

TREND Warmtapwater in all-electric woning p. 28

MARKT Cybersecurity: op zoek naar balans p. 37

TECHNIEK Uniforme Objecten Bibliotheek p. 30

Installeer het beste licht!

• Bespaar tot 90% • Uitstekende lichtkwaliteit

Alles wat je nodig hebt om de beste LED verlichting aan te leggen vind je bij Wildkamp

Kijk voor meer info op wildkamp.nl/led

• Hoge lichtopbrengst • Fiscaal aftrekbaar • Goed voor milieu en gezondheid • Efficiënt in koude omgevingen & trillingsbestendig

% + $- " (&' ! $ "( -%$ %&!%#) -% , $ + $- " (&' ! $ ( ) %$), '& $ $ $" $ + $ $ % $() "" ) *, ' " + $ % ( $ ) % $ $ '+ ' $ $ + $* ) &' !) ! " ' $ ) ' '%) % ) ( $ ! $$ ( $ ( %" $ %& ) / $ ..$ # *, ) $ ( ! $$ ( %+ ' $() "" ) ( *& )% ) / ' !) ! ' ) %&"%(( $ $ $ , - ' " + $ +%" % $

!- )$!.0! + &-$%& *!& $),- '' -$!, / ) +*" + $+ %!" * !) !) + ($) . # )$

Å¥ %PW HIIPRIQIV SRXZERKX Y RE EÆš SST IIR GIVXMÆ™ GEEX $ ("%) $ ' + $ !*$$ $ (* ( $+' $ / ' ) ( ) $ *, ' !) ! % ! $() "" ) ( + $ '% ' '

% $ $ ' # $ * $ ) ' , ' + $ 0

REDACTIONEEL / INHOUD

Cybercrime Steeds meer systemen zijn op afstand te regelen en te besturen. Dit brengt g risico’s met zich mee op p het ggebied van cybercrime. Toch is nog lang niet iedereen binnen de installatiebranche doordrongen van het belang van cybersecurity. Techniek Nederland gaf samen met andere ande partijen voorlichting over dit onderwerp.

Journaal bezocht een van de bijeenkomsten. Op p. 37 Installatie Journaa verhaal van Bas Labordus van The S-Unit, een orgaleest u het verhaa nisatie van ethical ethica hackers. Hij legt uit dat goede cybersecurity uit drie onderdelen bestaat. Op p. 38 vertelt René van der Boon, Leertouwer, over zijn ervaringen met cybersecurity. directeur van Leer nummer nog meer over cybercrime en In het volgende volge online beveiliging.

Marjolein Eilander marjoleineilander@vakmedianet.nl M

TIEN VRAGEN AAN

@meilander2

14 Meterkast met regenjas Timmerfabriek Nijhuis Toelevering zet daarom steeds vaker vroeg in

‘Ik zou de grote diversiteit aan producten terug willen brengen’

het bouwproces prefab meterkasten met regenjas neer, zodat de netbeheerders alvast met de aansluiting aan de gang kunnen.

Joren van den Bos, Verkade Elektrotechniek

11 12 Thermografie & inspectie Thermografie wordt regelmatig gebruikt als meetmethode voor het inspecteren van elektrische installaties. Welke aspecten zijn vooral belangrijk tijdens een thermografische inspectie?

16 Hoe groen is een gasvrije woning?

Gasvrij of all-electric is nog niet automatisch hetzelfde is als energiezuinig, hoe zit dat precies?

04

Installatie Journaal Januari-Februari 2020

INHOUD

22 All-Electric sorteercentrum In Deventer is in opdracht van het Leger des Heils een nieuw, landelijk en energieneutraal sorteercentrum gebouwd. Het gebouw is gasloos en all-electric.

24 Netbeheerders waarschuwen Het jaar 2019 was zwaar voor netbeheerders. Het vele extra werk door zonneparken, laadpalen en datacenters zorgde voor fors oplopende wachttijden bij aansluitingen.

VERDER IN DIT NUMMER 06 20

Nieuws FireSafety & Security Event

40 42

Productberichten Servicepagina/colofon

26 Tweezijdig tandempaneel De opbrengst van zonnepanelen kan een forse sprong maken door twee typen zonnecellen te combineren ĂŠn ze dubbelzijdig te gebruiken.

32 BIPV past in de prefab-trend Op het gebied van zonnestroom is nog volop groei. Er zijn nog steeds dakoppervlakken onbenut, en initiatieven om daar wat aan te doen. Maar er is meer, zoals building integrated pv oftewel BIPV.

Cybersecurity Hacks kunnen vervelende gevolgen hebben. Hoe beperk je de risico’s?

37

is 34 DCvooralSchakelen vlamboogpreventie Er ontstaat al bij relatief lage DC-spanning een indrukwekkende vlamboog. Hoe is deze te voorkomen?

Installatie Journaal Januari-Februari 2020

05

NIEUWS

Proeffabriek voor superbatterijen De Leids-Eindhovense startup LeydenJar opent medio 2020 een proeffabriek voor de productie van een nieuwe generatie accu’s. De nieuwe accu’s zouden vijftig procent meer energie kunnen opslaan.

een door LeydenJar gepatenteerde poreuze siliciumstructuur. De nieuwe techniek werd ontwikkeld in samenwerking met TNO. Christian Rood, oprichter van LeydenJar. “Met de huidige technologie is het moeilijk om nog meer energie in een batterij te stoppen. LeydenJar maakt een sprong van vijftig procent mogelijk,

In de proeffabriek wil LeydenJar samen met

zonder ingrijpende aanpassingen in het pro-

een aantal joint development partners aanto-

ductieproces. Daarmee zetten we grote stap-

nen dat de batterijen geproduceerd kunnen

pen in de groeiende vraag naar energieopslag.

energie.” De Europese Unie steekt samen met

worden tegen dezelfde kosten als traditionele

Dat is van groot belang in toepassingen als

BOM Brabant Ventures, Doen Participatie en

lithium-ion batterijen. De toename van ener-

elektrisch rijden, elektrisch vliegen, consu-

informele beleggers zo’n vier miljoen euro in

gieopslag is mogelijk dankzij het gebruik van

mentenelektronica en opslag van duurzame

het project.

Perovskiet zonnecellen: op zoek naar het juiste recept Kunstmatige Intelligentie is de cruciale factor in de ontwikkeling van opgespoten zonnecellen, zo menen Amerikaanse wetenschappers. Het zou een revolutie teweegbrengen in de manier waarop we energie opwekken.

flexibiliteit geeft in de manier om de zonnecellen aan te brengen.

Zo schetsen de onderzoekers voorbeelden om met het materiaal bruggen, huizen en wolkenkrabbers te spuiten of te schilderen, zodat die licht kunnen opvangen en omzetten in energie.

“Tot nu toe heeft de zonnecelindustrie vanwege zijn efficiëntie vertrouwd op silicium. Maar dat is

Onderzoekers van de University of Central Flo-

oude technologie met grenzen. Het gebruik van

rida gebruikten kunstmatige intelligentie om de

perovskieten heeft echter één grote barrière. Ze

materialen die gebruikt worden om perovskiet

zijn moeilijk te maken in een bruikbaar en stabiel

zonnecellen te maken, te optimaliseren. Deze

materiaal.” Het gaat dus nog wel enkele decen-

perovskieten kunnen zowel in vaste als vloeiba-

nia duren voordat de perovskiet spuitbussen in

re toestand worden verwerkt, hetgeen veel

de bouwmarkt liggen.

Nieuwe versie Handboek Zonne-energie Isso komt met een nieuwe versie van het Handboek Zonne-energie. In het vernieuwde handboek staat meer over energieopslag en veldsystemen.

De eerste versie van ‘Handboek Zonne-energie, Bouwkundige- en installatietechnische richtlijnen voor zonneenergiesystemen’ kwam uit in 2012. In 2016 kreeg het boek zijn eerste update. Isso verwerkte nieuwe ontwikkelingen in het handboek van 2019. Elk onderdeel is opgebouwd conform het Model Kwaliteitsbeheersing Klimaatinstallaties (MKK). In het boek staan ook referentie-details voor het integreren van zonne-energiesystemen in daken en gevels. Handboek Zonne-energie is vooral bedoeld voor professionals die met zonne-energiesystemen werken.

06

Installatie Journaal Januari-Februari 2020

NIEUWS

Toyota bouwt stad met woningen op waterstof

Invoering BENG en nieuw energielabel opnieuw uitgesteld

Een levend laboratorium, zo noemt Toyota het plan om aan de voet van de berg Fuji een stad te bouwen, met gebouwen die draaien op zonnepanelen en waterstof.

Het nieuwe BENG-stelsel dat de EPC-eisen ver-

Het heeft veel weg van de stad van de toe-

ari van het huidige jaar worden ingevoerd. Door-

komst: Toyota wil een proefstad bouwen waar

dat er vertraging optrad bij de ontwikkeling van

niet alleen de energievoorziening onder de loep

de software die nodig is voor de BENG-reken-

wordt gehouden, maar tevens wordt gekeken

methodiek (NTA 8800) werd de invoerdatum

vangt, zal op 1 januari 2021 worden ingevoerd.

Dit heeft Raymond Knops, plaatsvervangend minister van Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties, aan de Tweede Kamer meegedeeld.

Oorspronkelijk zou het BENG-stelsel op 1 janu-

naar andere aspecten van een toekomstgerich-

afgelopen jaar bijgesteld. BENG zou op 1 juli

te gebouwde omgeving, zoals smart homes,

de de plannen op het gadget-evenement

2020 worden ingevoerd.

gerobotiseerd bouwen en slimme mobiliteit.

CES2020. Elektrisch vervoer ligt voor de hand,

Een aantal partijen uit de bouwwereld, verenigd

Sensoren, robots en kunstmatige intelligentie

speciale wegen worden aangelegd op basis van

in het Lente-akkoord, gaf eerder al aan dat de

moet de bewoners veiligheid, gezondheid en

de snelheid van de elektrische steppen, fietsen

markt minstens zes maanden tijd nodig heeft om

comfort leveren.

en autonome voertuigen. Vanzelfsprekend

BENG-projecten met de nieuwe software te kun-

De eerste paal van de stad zou begin 2021 de

wordt de stad duurzaam gebouwd, waarbij

nen doorberekenen.

grond in gaan. Woven City wordt in principe

gekozen is voor houten woningen, die in een

Om op 1 juli van dit jaar te kunnen starten met

gebouwd voor zo’n tweeduizend mensen - een

mix van klassieke Japanse technieken en

BENG zou de software dus eind 2019 klaar moe-

mix van onderzoekers en gewone bewoners -

moderne robotica zullen worden gerealiseerd.

ten zijn. Dat bleek echter ook niet haalbaar, zo

maar rondom de oude Toyota-fabriek is volgens

De daken van de huizen bevatten zonnepanelen

schreef minister Knops – die de zieke Kajsa Ol-

president Akio Toyoda nog genoeg ruimte voor

die de elektrische energie leveren voor de

longren vervangt – in november in een brief aan

uitbreiding.

brandstofcellen in de woningen. Deze brand-

de Tweede Kamer.

Bjarke Ingels van architectenbureau BIG is ver-

stofcellen vormen de kern van het energiesys-

Dit is volgens hem “mede (…) gevolg van een

antwoordelijk voor het ontwerp en presenteer-

teem van Woven City.

aantal geconstateerde omissies in de bepalingsmethode voor de energieprestatie van gebouwen -de NTA 8800”.

Feenstra-monteurs op de bakfiets

Dat de software nog steeds niet klaar is, betekent volgens partners van het Lente-akkoord – waaronder Neprom, NVB-Bouw, Bouwend

In Amsterdam fietsen de eerste Feenstra-monteurs op elektrische bakfietsen van klant naar klant. Dit na een eerdere proef in de gemeente Utrecht.

verschillende soorten elektrisch vervoer: van

Nederland en Aedes – dat invoering van het

een kleine bakfiets tot een TukTuk. ’s Nachts

BENG-stelsel op 1 juli 2020 ook niet meer haal-

worden de fietsen automatisch bevoorraad

baar is. In december vroegen ze het kabinet

op de plek waar ze staan. De monteur kan

daarom om uitstel tot 1 januari 2021.

dan de volgende ochtend snel en met de juiste

Onlangs stuurde minister Knops een brief aan

materialen op pad.

de Tweede Kamer waarin hij instemt met dat

“Maar liefst tachtig procent van de CO2 die we

verzoek. “Alles afwegende heb ik besloten aan

als bedrijf uitstoten, is afkomstig van ons

het verzoek van de marktpartijen gehoor te

wagenpark.” Dit zegt Arian Lodder, operatio-

geven en de invoeringsdatum van BENG, de

neel directeur bij Feenstra. “Dit is voor ons

bepalingsmethode NTA8800 en de invoerings-

reden om te kijken hoe we deze uitstoot snel

datum van het nieuwe energielabel een half

kunnen verminderen. Op dit moment onder-

jaar uit te stellen tot 1 januari 2021”, aldus de

zoeken wij nog welk soort bakfiets het beste

minister.

past bij het soort werk dat een specifieke mon-

Dat ook de invoering van het nieuwe energie-

teur uitvoert. Het spreekt voor zich dat een

label wordt uitgesteld, heeft te maken met het

installatiemonteur andere behoeften heeft dan

feit dat de berekening van het nieuwe label

een servicemonteur of een monteur beveili-

wordt gebaseerd op dezelfde (NTA 8800-)

ging.” Feenstra kan dit onderzoeken dankzij de

methode als BENG.

samenwerking met DOCKR. Dit bedrijf levert

Installatie Journaal Januari-Februari 2020

07

NIEUWS

Technische Unie levert circulaire kabelgoten Technische Unie brengt de oude kabelgoten van een drukkerij in Utrecht terug de keten in. Dit in het kader van ‘circulair slopen’. Sinds eind november 2019 worden de kabelgoten verkocht via de webshop van de groothandel.

aans, business manager key accounts bij Technische Unie: “Ook wij denken na over onze rol in circulariteit en de beschikbaarheid van materialen en grondstoffen op lange termijn. Alles wat gesloopt wordt, moet worden teruggebracht in de keten.” Jurjen de Jong, manager verkoopkantoor Amsterdam bij Technische Unie: “Wij

Technische Unie werkt voor dit project samen

hebben de materialen uit de drukkerij geclassi-

met GBN, grond, bouw- en (sloop)afvalstoffen,

ficeerd aan de hand van het zogenoemde

Deze kunnen volwaardig worden hergebruikt.

en Lek Mining, gespecialiseerd in circulair slo-

10-R-model en geanalyseerd welke materialen

In de toekomst willen we ook andere materialen

pen. Samen slopen ze een grote drukkerij in de

we als eerste in de keten gaan terugbrengen.

opnieuw de keten inbrengen. Denk hierbij aan

Merwedekanaalzone in Utrecht. Hans Christi-

We starten met kabelgoten uit de drukkerij.

UTP-kabels en wandcontactdozen.”

Nieuw directieteam voor Elma Elma heeft sinds 1 december 2019 een nieuw directieteam.

Nieuwe vestiging Hoppenbrouwers Techniek

Een aantal mensen wisselde van functie na de verkoop van het bedrijf aan Hydac eerder dat jaar. Dit had zijn impact op de samenstelling van de bedrijfsleiding. Dick Varel (l) blijft di-

Hoppenbrouwers Techniek opende eind november een vestiging op bedrijventerrein Steenakker in Breda.

recteur van Elma en behartigt de commerciële belangen van het bedrijf. Net zoals de afge-

Burgemeester Paul Depla was bij de opening

lopen jaren is hij verantwoordelijk voor het

aanwezig en trapte het feestelijke moment let-

onderhouden en uitbouwen van klantrelaties

terlijk af. Het gaat om de elfde vestiging van

van met name Elma Systems. Dick Varel is

Hoppenbrouwers Techniek. Wesley Bleijenberg

ook directeur bij Elro in Roemenië. Tymon Fie-

is de vestigingsleider van Hoppenbrouwers

tjé (r) is nieuw binnen het directieteam. Fietjé was tot voor kort manager van de engineeringsafdeling

Breda. Er werken 25 mensen. Het bedrijf is nog

binnen Elma Systems. 1 december 2019 kreeg hij de algemene leiding van het complete bedrijf. Als gene-

op zoek naar nieuwe medewerkers. Voor de

ral manager richt Fietjé zich vooral op het optimaliseren van alle bedrijfsprocessen. Oud technisch direc-

opening op 29 november werden klanten, rela-

teur Teunis van Vulpen blijft als technisch adviseur bij de organisatie betrokken.

ties, nieuwe buren van bedrijventerrein Steenakker uitgenodigd. Hoppenbrouwers was die

Technische Unie wint Recycle Power Award

avond ook wedstrijdsponsor bij NAC-MVV. 22 kinderen van medewerkers gingen als ‘player escorts’ met de teams het veld op. Hoppen-

Technische Unie is winnaar van de eerste Recycle Power Award. Dit voor het inzamelen van afgedankt elektrisch gereedschap. De award wordt toegekend door de Stichting Verwijdering Elektrisch Gereedschap.

brouwers wil in vijf jaar tijd groeien van 1.000 naar 2.500 medewerkers, verspreid over vestigingen in heel Nederland. De komende tijd onderzoekt Hoppenbrouwers ook de mogelijkheid zich te vestigen in de regio Rotterdam.

De prijs moet bedrijven aanmoedigen meer afgedankt elektrisch gereedschap in te zame-

percentage is onder meer te danken aan pro-

len bij alle schakels in de keten. Technische

motieacties op social media. MVO-manager

Unie realiseerde de inzameling van 84,5 pro-

Ariane van Dijk nam de award namens Techni-

cent van al het afgedankte elektrische gereed-

sche Unie in ontvangst. Dit gebeurde op een

schap bij groothandels in Nederland. Dit hoge

feestelijke avond op de TU boot Blue Rhapsody.

08

Installatie Journaal Januari-Februari 2020

NIEUWS

‘Warmtepomp wordt een onmogelijk te negeren factor’ In 2019 steeg het aantal verkochte warmtepompen naar ruim veertigduizend. Dit is een stijging van 32 procent ten opzichte van 2018. Toen werden 30.481 warmtepompen verkocht. Dit staat in het Nationaal Warmtepomp Trendrapport 2020.

van de belangrijke rol die zon en wind in de komende jaren gaan spelen”, zegt Rolf Heynen.

Hij is directeur van onderzoeksbureau Dutch New Energy Research. “Wat betreft warmtepompen leven er nog kritische vragen op het gebied van geluid, prijs en energieverbruik. Wij zien echter dat de sector hard werkt aan het bieden van oplossingen, waardoor ook de

Het Nationaal Warmtepomp Trendrapport is

warmtepomp een onmogelijk te negeren factor

gebaseerd op een onderzoek onder installa-

wordt.”

teurs en fabrikanten. Dutch New Energy voerde

De sector ziet zelf onvoldoende woningisolatie

het onderzoek uit in opdracht van vakbeurs

als de belangrijkste hinderpaal. Hoe minder

Duurzaam Verwarmd en de Dutch Heat Pump

goed een huis geïsoleerd is, hoe meer energie

Association. In het Nationaal Warmtepomp

een warmtepomp verbruikt. Ook de hoge aan-

Trendrapport 2020 staat ook dat verwacht

schafkosten worden vaak genoemd als uitda-

wordt dat de Nederlandse markt met 24 pro-

ging. Als de gasprijs de komende jaren verder

cent verder groeit. Dit zou neerkomen op bijna

stijgt, zal de financiële aantrekkelijkheid van

vijftigduizend verkochte warmtepompen.

warmtepompen echter fors toenemen, meldt

“De maatschappij is inmiddels wel overtuigd

het rapport.

Aanbeveling voor verlichting op parkeerterreinen De Nederlandse Stichting Voor Verlichtingskunde (NSVV) schreef een nieuwe aanbeveling voor de verlichting van parkeergarages, parkeerdekken en parkeerterreinen.

De aanbeveling geeft richtlijnen voor iedereen die te maken heeft met het ontwerpen, vervangen en beheren van verlichtingsinstallaties in parkeergarages en op parkeerdekken en parkeerterreinen. De aanbeveling gaat onder andere in op de actuele eisen en richtlijnen op het gebied van kwaliteit, duurzaamheid en verticale verlichtingssterkte. In de aanbeveling is ook aandacht voor de beoordelingen van lichtkwali-

Croonwolter&dros bouwt virtuele trainingsomgeving

teit, het uitvoeren van lichtmetingen en maatregelen om tijdens de gehele levensduur van de installatie een constante lichtopbrengst te realiseren. Deze activiteiten worden niet standaard in een Programma van Eisen opgenomen.

Croonwolter&dros bouwde voor de Westerscheldetunnel en de Sluiskiltunnel een virtuele trainingsomgeving.

detail worden gesimuleerd. Croonwolter&dros

NSVV vindt dat deze activiteiten niet mogen ont-

kan met de simulatieomgeving ook uitvoerige

breken om de hoogste kwaliteit te bereiken en te

tests doen. Bijvoorbeeld om te kijken hoe sys-

behouden. Door de aanbeveling toe te passen in

temen reageren na een update of een aanpas-

de praktijk wordt het eenvoudiger om de gewens-

sing. Dit verhoogt de veiligheid van de tunnel.

te verlichtingskwaliteit helder te beschrijven, zegt

een trainer verschillende calamiteitenscena-

Ook is er minder kans op falen omdat systemen

NSVV. Ook zou het ingewikkelde discussies ten

rio’s oefenen. De werking van de tunnel kan in

uitvoerig getest zijn.

aanzien van het resultaat voorkomen.

Kijk voor dagelijks nieuws op www.installatiejournaal.nl

@InstallatieJNL @

Installatie Journaal Januari-Februari 2020

09

REGELGEVING Bouwproces - Snelheid - Leidraad

NTA voor de prefab meterkast in wording Het blijft een wat wonderlijk gezicht: een leeg bouwterrein, met alleen hier en daar een meterkast. Bouwbedrijven kiezen er steeds vaker voor om het bouwproces te starten met het storten van de betonvloer en direct daarna de meterkast te plaatsen. Ze zien veel voordelen.

Tekst Ferdinand Pronk Beeld Dura Vermeer

Beginnen met de plaatsing van de meterkast

mijnaansluiting.nl in september 2018 de lei-

Aansluitvoorwaarden

zet het bouwproces op z’n kop, want traditio-

draad ‘Vooraanleg huisaansluitingen in

Inmiddels is er een volgende fase aangebroken.

neel worden gas, elektriciteit, water en telecom

modulaire bouw’ hebben gemaakt.

NEN gaat werken aan de NTA ‘Aansluitvoorwaar-

als laatste aangesloten. Gevolg is dat de regel-

Daarin hebben ze hun werkwijze vastgelegd en

den prefab meterkast’. Het normalisatie-instituut

geving niet is afgestemd op deze bouwmetho-

gaan ze in op de eigenschappen van de kasten.

stelt: ‘ Om de prefab meterkast grootschaliger te

de. Daar heeft een groot aantal partijen de

Die zijn bijvoorbeeld wind- en waterdicht en

kunnen uitrollen, hebben tiental partijen, aange-

afgelopen tijd over nagedacht. Met als gevolg

voldoen aan normen en eisen zoals Netcode,

sloten bij MijnAansluiting.nl, een concept opge-

dat Bouwend Nederland, nutsbedrijven en

NEN 1010, NEN 2768 en NEN-IEC 62262.

steld met aansluitvoorwaarden. Door gewijzigde wet- en regelgeving rondom gasaansluitingen vervalt veelal de gasaansluiting in de nieuwbouw.

Om die reden richt het document zich met name op elektriciteit, water, telecom en een eventueel centrale warmte distributieaansluiting.’

NEN 2768 De partijen hebben NEN gevraagd om het document uit te werken tot een onafhankelijk en breed gedragen afspraak. Daarvoor is de eerste fase gestart: NEN heeft partijen opgeroepen om mee te gaan werken aan het opstellen van de NTA. Dat trok begin januari 2020 voldoende belangstelling om echt te beginnen. Het is de bedoeling dat het document gaat aansluiten op de bestaande NEN 2768 ‘Meterruimten en bijbehorende bouwkundige voorzieningen in woningen’ en op andere gerelateerde normen, zoals NEN 1010.

10

Installatie Journaal Januari-Februari 2020

10 VRAGEN AAN

Joren van den Bos Functie Commercieel directeur Leeftijd 23 Bedrijf Verkade Elektrotechniek Plaats Rijnsburg Aantal medewerkers 5 Tekst Marion de Graaff Beeld NFP Photography

01

Waarom hebt u voor dit vak gekozen?

eindresultaten. Toch geven sommige projecten

zo goed mogelijk op in te spelen door bijvoor-

je een speciaal gevoel, zoals ons laatst

beeld veel te werken met wifipunten en een

opleverde werk voor Arthrex. In dit vernieu-

draadloos netwerk aan te bieden aan de klant.

Mijn passie ligt in de elektrotechniek. Vanaf

wende kantoorconcept legden we zowel de

kleins af aan was ik al geïnteresseerd in tech-

volledige elektra- en data-installatie als de

niek. Ik koos zowel op middelbare schooltijd als

speciaal- en luxe verlichting aan.

08

Wat zou u in uw vak willen veranderen?

in mijn universitaire studie voor techniek.

02

Wat is uw specialisatie?

05

Hoe verkoopt u zichzelf bij uw klanten?

Ik zou de grote diversiteit aan producten terug willen brengen. Voor één functie zijn altijd meerdere producten verkrijgbaar, maar de

Wij proberen altijd te laten zien waar Verkade

montage is steeds verschillend. Daar gaat

Onze specialiteit ligt vooral in de utiliteitsbouw.

voor staat, namelijk efficiency, flexibiliteit,

onnodig veel tijd en energie in zitten.

Onze werkzaamheden bestaan vooral uit het

betrouwbaarheid en kwaliteit.

aanleggen van het volledige elektra- en datanetwerk en van speciale en luxe verlichting.

Ook zijn we sterk in het adviseren over elektro-

06

Wat kan volgens u echt niet meer?

technische vraagstukken.

03

Welke opleiding heeft u als laatste gevolgd?

09

Waar zou u zich verder in willen bekwamen?

Wij willen ons portofolio graag verrijken met Niet meer gewaardeerd worden voor het werk

meerdere disciplines in de data-installatie,

dat je oplevert. Alles moet snel, snel, snel

zoals het meten en keuren van de kwaliteit van

tegenwoordig. Door deze tijdsdruk vergeten we

het netwerk.

wel eens onze waardering uit spreken of mee te Ik heb Technische Bedrijfskunde gestudeerd.

denken met een ander. Maar waardering en

Dat is een technisch georiënteerde bedrijfs-

samenwerking motiveren mensen en verhogen

kundige studie waar economie en techniek

de productiviteit!

met elkaar worden gecombineerd.

04

Op welk project bent u het trotst en waarom?

10

Hoe ziet uw werk er over vijf jaar uit?

Waarschijnlijk zal er in de utiliteitsbouw een

07

Welke nieuwe techniek of welk nieuw product heeft de toekomst?

verschuiving plaatsvinden richting de IoT (Internet of Things). Er is al veel vraag naar datasystemen, beveiligingsoplossingen en overige systemen die allemaal via de Cloud met

Ik ben eigenlijk trots op al onze projecten. Het

Duurzame producten, energiezuinige en

elkaar in contact staan. Draadloze oplossingen

hele team haalt erg veel voldoening uit onze

draadloze oplossingen. Verkade probeert hier

zijn hierin erg belangrijk.

Installatie Journaal Januari-Februari 2020

11

TECHNIEK Camera’s - Reflectie - Emissiviteitscoëfficiënt

Thermografie en de inspectie van elektrische installaties Thermografie wordt regelmatig gebruikt als meetmethode voor het inspecteren van elektrische installaties. Welke aspecten zijn vooral belangrijk tijdens een thermografische inspectie? Kees Compaan, manager sales en services bij KWx Meetinstrumenten, aan het woord.

Tekst Evi Husson

“De manier van meten is de afgelopen jaren

trische installatie uit te voeren met een warm-

heid stroom die aanwezig is en ga in gesprek

niet veranderd. Wel zijn de camera’s betaal-

tebeeldcamera. De opdrachtgever geeft aan

met de opdrachtgever.”

baarder en toegankelijker geworden waardoor

dat het wellicht handig is om dit te doen tijdens

installateurs er meer gebruik van maken”, ver-

een onderhoudsstop of in het weekend. Draait

2 Houd altijd rekening met de reflectie

telt Kees Compaan, manager sales en services

de productie op lage capaciteit of is de appara-

Een warmtebeeldcamera meet infraroodstra-

bij KWx Meetinstrumenten. “Je zet een camera

tuur uitgeschakeld dan loopt er weinig of geen

ling. Die straling wordt omgezet in een tempe-

aan en je ziet meteen een weergave van de

stroom. De geïnspecteerde onderdelen zullen

ratuurbeeld. De thermograaf moet daarbij ken-

infraroodstraling. Echter, die grotere toeganke-

niet warm worden. Daarom adviseren we om in

nis hebben van de materialen die hij meet en

lijkheid is tegelijkertijd ook een valkuil. Wie niet

deze gevallen (ook) elektrische metingen te

de reflectie van de materialen om de meting

alert is, kan de resultaten verkeerd interprete-

doen. Stroommetingen geven mogelijk wel een

goed te kunnen interpreteren. “Glanzende en

ren. Daarom is het belangrijk tijdens de ther-

indicatie of er wat aan de hand is.”

gepolijste materialen zoals een blanke koperen rail reflecteren doorgaans infrarood waardoor

mografische inspectie rekening te houden met een aantal aspecten.”

1 Stroom moet aanwezig zijn

Plak een stukje tape op het reflecterende materiaal om de werkelijke temperatuur te achterhalen

de temperatuurweergave in het temperatuurbeeld niet overeenkomt met de werkelijkheid.

Door de camera op hetzelfde onderdeel te richten, maar de hoek van de meting te verande-

“Het lijkt een open deur, maar er moet wel

ren, kun je nagaan of er sprake is van reflectie.

stroom aanwezig zijn”, zegt Compaan. “Een installateur kan worden gevraagd om in een

In sommige gevallen zal tijdens een inspectie

Ook het plakken van een stukje tape op het

industriële omgeving een inspectie van de elek-

een extra belasting moeten worden aange-

reflecterende materiaal kan een oplossing zijn

bracht om toch stroom te laten lopen. Com-

om de werkelijke temperatuur te achterhalen.

paan: “Het klinkt logisch, maar in de praktijk is

Rekening houden met de reflectie is één van de

dit niet altijd evident. Ga daarom altijd vooraf

basisprincipes van thermografie. Dit wordt

even in gesprek met de opdrachtgever om

alom onder de aandacht gebracht. In de prak-

inzicht te krijgen in de reële situatie. Als je

tijk worden hier helaas nog steeds fouten mee

metingen moet uitvoeren waarbij er sprake is

gemaakt.”

van vijf ampère, maar de normale belasting is

12

Installatie Journaal Januari-Februari 2020

tien ampère, dan zul je je ervan bewust moeten

3 Houd rekening met de emissiviteits-

zijn dat bij vijf ampère de situatie nog prima

coëfficiënt

kan zijn, terwijl de temperatuur bij tien ampère

Ook de emissiviteitscoëfficiënt is een belang-

kritisch kan worden. Wees alert op de hoeveel-

rijk aandachtspunt. Op warmtebeeldcamera’s

TECHNIEK

De emissiviteitscoëfficiënt is een belangrijk aandachtspunt tijdens een inspectie.

bepaalt de emissiviteitscoëfficiënt de mate van

zelfde temperatuur hebben, maar door een

beeld een beeld met een schakelcomponent van

straling. Op een schaal van nul tot één bete-

andere emmissiviteitscoëfficiënt zijn ze moei-

zeventig graden en dit is de warmste component,

kent nul weinig straling en veel absorptie ter-

lijk in één beeld met elkaar te vergelijken. Let

dan wordt deze wit weergegeven. De omliggende

wijl één staat voor een maximale straling en

daarom als thermograaf altijd op een kleur- of

schakelcomponenten die kouder zijn, worden in

daarmee minimale reflectie. “In een schakel-

temperatuurschakering”, zegt Compaan. Hij

het beeld minder warm getoond, maar hebben

kast heeft kabelisolatiemateriaal een bepaalde

licht dit toe met een concreet voorbeeld. “Stel

mogelijk ook een hoge temperatuur (bijvoorbeeld

emissiviteit of mate van straling, terwijl andere

dat het warmtebeeld laat zien dat een elektri-

zestig graden). Ook deze ogenschijnlijk koelere

componenten in de kast die bestaan uit andere

sche kabel in z’n geheel warm is, dan is dit een

schakelcomponenten zullen verder moeten wor-

materialen een andere emissiviteit hebben. In

indicatie dat de kabel opwarmt doordat er

den onderzocht. Door de warmtebeeldcamera

het beeld zie je dus vaak twee of meer verschil-

stroom loopt. Is de kabel aan de ene kant war-

niet op automatische stand te laten staan, voor-

lende materialen met een andere emissiviteits-

mer dan aan de andere kant dan zie je in je

kom je een vertekend beeld.”

coëfficiënt. Het kan er dus op lijken dat ze een-

beeld een temperatuurgradiënt. De kabel kan aan één kant zijn aangesloten op een warmer

5 Thermografie en verplichtingen

THERMOGRAFIE EN ZONNEPANELEN

onderdeel waardoor de kabel warmer is in de

Tot slot geeft Compaan aan dat thermografie

Bij pv-installaties is thermografie een handige en

richting van de warmtebron. Als thermograaf

reguliere inspectiemetingen niet vervangt. “Van-

snelle methode voor preventieve metingen. “De

moet je altijd alert zijn wanneer je tempera-

uit de NEN 3140 wordt thermografie altijd als

opdrachtgever heeft er baat bij dat de zonnepa-

tuurgradiënten vaststelt. Het kan een indicatie

aanvullend gezien op metingen. Het is dus vaak

nelen goed functioneren omdat dit hem veel

zijn voor extra warmteontwikkeling of over-

geen verplichting om een thermografisch onder-

energiewinst kan opleveren. Daarom vinden er

gangsweerstand.”

zoek uit te voeren. Wel vragen bedrijven steeds vaker om een thermografische inspectie omdat

regelmatig preventieve thermografische inspecties plaats om te controleren op defecte cellen of

4 Zet een warmtebeeldcamera niet

verzekeringsmaatschappijen dit eisen. Het is als

diodes of niet-aangesloten strings. Zeker bij grote

op de automatische stand

inspecteur altijd goed om even door te vragen bij

pv-oppervlaktes op platte daken of weilanden is

Nog een regelmatig voorkomende fout, is dat een

de opdrachtgever wat de achterliggende reden is

de warmtebeeldcamera een handige tool die di-

camera staat ingesteld op de automatische

van de inspectie om een zo goed mogelijk beeld

rect inzicht geeft of er schade is aan zonnepane-

schaalverdeling. “Wanneer een thermograaf de

te krijgen van de situatie en de omvang.”

len. Zijn er indicaties die wijzen op een mogelijk

camera richt op een te inspecteren gebied, zal de

defect, dan kun je vervolgens met een meetin-

camera de koudste componenten in blauw-rood

* Kees Compaan sprak 23 januari op de kennis-

strument verder onderzoek doen om het exacte

weergeven. De warmste componenten krijgen de

middag ‘Inspectie van elektrische installaties’.

probleem te achterhalen en op te lossen.”

kleuren geel en wit, ongeacht de werkelijke tem-

Deze bijeenkomst werd georganiseerd door

peratuur van de componenten. Heb je bijvoor-

Installatie Journaal.

Installatie Journaal Januari-Februari 2020

13

TREND Prefab - Netbeheerder - Personeelstekort

Meterkast met regenjas Door lange wachttijden bij netbeheerders is het steeds risicovoller om bij nieuwbouw tot de oplevering te wachten met de aansluiting van het water- en elektriciteitsnetwerk. Timmerfabriek Nijhuis Toelevering zet daarom steeds vaker vroeg in het bouwproces prefab meterkasten met regenjas neer, zodat de netbeheerders alvast met de aansluiting aan de gang kunnen.

Tekst Richard Mooi

De afgelopen twee jaar hebben zo’n duizend

als pilaren staan ze in op een bouwlocatie. “Een

heerders een monteur opnieuw lang kunnen stu-

meterkasten met regenjas de timmerfabriek

bijzonder gezicht”, vindt projectleider Andres

ren. De woning is soms al klaar, maar bewoners

van Nijhuis Toelevering verlaten. De helft is

Slot van Nijhuis Toelevering. Ook door de rood-

mogen er niet in omdat de elektra ontbreekt.

afgenomen door Nijhuis Bouw, waar Nijhuis

kleurige hoes, de jas. “Het jasje is een soort

Door nu de meterkast al vroeg in het bouwpro-

Toelevering een zelfstandig onderdeel van is.

tentzeil.”

ces klaar te plaatsen, kunnen de netbeheerders

Vanaf dat moment kunnen de netbeheerders

sneller aan de slag. Als er iets mis gaat,

‘Bijzonder gezicht’

elektra, water en data en/of cai naar binnen-

De meterkast wordt geplaatst zodra het beton

brengen en aansluiten. De meterkast fungeert

Steigers

op beganegrondvloer is gestort. Opeens verrij-

dan meteen als bouwstroomkast, in plaats van

Niet alleen moederbedrijf Nijhuis Bouw is afne-

zen op de nog kale bouwplaats zomaar tien of

mer van de prefabmeterkasten. Ook Koop-

twintig meterkasten. Van verre zijn ze al te zien,

mans, onderdeel van bouw- en installatiecon-

Pvc- en waterleidingen zijn al in de meterkast gemonteerd

cern TBI, laat meterkasten in de fabriek in Twente bouwen. De prefabmeterkasten gaan mee in het bouwproces van de grotendeels uit prefab opgebouwde woningen. De meterkast komt niet in weer en wind te staan, en heeft

14

Installatie Journaal Januari-Februari 2020

een aparte bouwstroomaansluiting. Als de

daarom geen regenbestendige jas.

meterkasten staan, bouwt Nijhuis met prefab-

Bij Nijhuis Bouw is de planning nog kritischer

elementen de woning op. Pas als het huis water-

dan bij de meeste andere bouwbedrijven. Het

dicht is, gaat de regenjas uit en terug naar de

bedrijf werkt met vaste steigers om de wonin-

timmerfabriek in Rijssen voor hergebruik.

gen, die staan behoorlijk in de weg voor de

Dat woningbouwers de meterkast al vroegtijdig

graafmachines van netbeheerders. “De nuts-

op de bouw willen hebben, heeft alles te maken

bedrijven willen dat het tracé vrij is. Daarom

met de wachttijden bij netbeheerders door per-

moet al voor dat de steigers er staan, de meter-

soneelstekort. Normaliter wordt een woning vlak

kast voorzien zijn van een stroomaansluiting.

voor oplevering aangesloten op het water- en

Koopmans werkt met flexibele steigers die

elektriciteitsnetwerk. Daar op te wachten, is

geen obstakel vormt als de netbeheerders de

steeds vaker een risicovolle zaak. Staat er een

kabels en waterleiding leggen. “Bij Koopmans

steiger in de weg, of gaat er wat mis in de plan-

wordt de ruwbouw klaargemaakt, en dan

ning, dan duurt het maanden voordat netbe-

komen de netbeheerders.”

Zonder automaten De prefabmeterkast wordt in de fabriek al van de groepenkastbehuizing voorzien. Nog zonder automaten en aardlekschakelaars. Dat zijn

8 t/m 13. 3. 2020 Frankfurt am Main

20 JAAR

diefstalgevoelige componenten, weten ze bij Nijhuis Toelevering. Ook pvc- en waterleidingen zijn al in de meterkast gemonteerd. Ze kunnen zo op de elektra- en waterleidingbuizen op de vloeren worden aangesloten. Ook zijn er al gaten in de meterkastwanden geboord. “Elke gaatje dat niet geboord hoeft te worden scheelt werk op de bouw. Dan hoef je zevenhonderd gaten per jaar minder te doen.”

Bij Koopmans gaat het prefaben van de meterkast nog een stapje verder. Ook het inbouwreservoir van het toilet is op de achtermuur van de meterkast gemonteerd. De timmermannen bij Nijhuis Toelevering ze zijn geen installateur.

De leidingen die in de meterkast worden gemonteerd, komen kant-en-klaar bij Nijhuis

Techniek die verbindt.

Toelevering aan, waterleidingen geperst en al.

Ze hoeven alleen maar in de beugels te worden geklikt. Dat geldt ook voor de pvc-elektrabuizen. “De voormontage van leidingen gaat wel steeds een stap verder”, ontdekt Slot.

Seriematige bouwprojecten De prefabmeterkast is interessant voor seriematige bouwprojecten, niet voor één of twee huizen. De maken van de mal voor de meterkast kost tijd, en dus geld. De prefabkasten

Smart Urban oplossingen, connectiviteit en eenvoudige processen. Maak uw gebouwen volledig geschikt voor intelligente infrastructuren en een toekomstgericht energiebeheer. De fabrikanten op de Light + Building zorgen dat u weer helemaal bij bent.

Connecting. Pioneering. Fascinating.

hoeven niet in één keer te worden afgenomen.

Het kan ook worden verspreid over meerdere kleine projecten, mits het gaat om hetzelfde

info@netherlands.messefrankfurt.com Tel. +31 (0) 70 262 90 71

woningontwerp. “Het ontwerp moet één keer gedaan worden, en dan ga je het ontwerp alleen nog aanpassen om het te vernieuwen. Je gaat niet iedere keer het wiel uitvinden.” Het concept leent zich ook minder goed voor traditionele aanbestedingen. Het bouwbedrijf wil zijn investeringen in de prefabmeterkast terugzien in de offerte, maar de installateur vindt de voordelen maar lastig te verwerken. “Terwijl die voordelen er wel degelijk zijn”, zegt Slot. “Ik zag laatst dat de e-installateur voor één meterkast wel vijf keer naar zijn auto moest lopen. Voor het moederbord, de schakelaars, een bos leidingen en het inbouwreservoir. Dat kostte veel tijd, want hij kon niet met de auto op het terrein. Vijf keer tien minuten lopen is bijna een uur voor één meterkast.” Uit berekeningen blijkt dat een prefabkast niet duurder is dan een traditionele kast. De besparing zit ‘m vooral in de bouwplaatskosten doordat woningen sneller worden opgeleverd.

Installatie Journaal Januari-Februari 2020

15

MARKT Gasnet - Duurzaam - Verwarmen

Hoe groen, duurzaam of energiezuinig is een gasvrije woning?

Gasvrij of all-electric is nog niet automatisch hetzelfde is als energiezuinig, hoe zit dat precies?

Tekst Joost Melten

Hoe groen ben je als consument bezig als je de

tric, want het verwarmen van de verschillende

geworden. Toch zijn er wel enkele goed-omlijn-

gasmeter uit je woning laat verwijderen, of ver-

ruimtes zou bijvoorbeeld ook kunnen met een

de begrippen die het woord groen als vaste

huist naar een woning die al geen gasaanslui-

cv-installatie die houtpellets stookt. Om het

begeleider hebben. Bijvoorbeeld groene

ting (meer) heeft? En hoe goed ben je als

niet ingewikkelder te maken, gaat het vervolg

stroom en groen gas. Straks meer over groene

installateur over alle ins-en-outs geïnformeerd

van dit artikel over all-electric woningen.

stroom.

ren? Het blijkt in ieder geval dat gasvrij of all-

Discussie over gasnet

Wat is duurzaam?

electric nog niet automatisch hetzelfde is als

Er woedt momenteel een voor het grote publiek

Na het redelijk vage begrip groen, volgt het in

energiezuinig.

wat verborgen discussie over hoe verstandig

de loop van de jaren in betekenis verschoven

Het is een belangrijke vraag, die in meerdere

het is om ons fijnmazige aardgasnet zomaar op

begrip duurzaam. Vroeger - zeg meer dan der-

varianten gesteld kan worden: hoe groen, duur-

te doeken. Zelfs als je als overheid geen aard-

tig jaar geleden - gebruikte vrijwel iedereen het

zaam of energiezuinig is een gasvrije of all-

gas meer kunt (of beter gezegd: wilt) aanbie-

begrip duurzaam in de betekenis van ‘gaat niet

electric woning? Het is alleen niet altijd duide-

den, zou je het gasnet kunnen inzetten voor het

zo makkelijk kapot’. Het ging dan over duurza-

lijk wat de verschillen zijn tussen groen,

transport van alternatieve gassen in de vorm

me materialen, duurzame spullen en duurzame

duurzaam of energiezuinig. En misschien zou je

van biogas, groen gas of waterstof. Al is het

(handels)relaties. Beton, koper en marmer

nou ook weer niet zo dat ons gasnet overal in

waren bijvoorbeeld duurzaam, net als Duitse

goede staat is. Achterstallig en toekomstig

auto’s. Het is duurzaam(heid) in de betekenis

onderhoud zal nodig blijven.

van de Engelse woorden durable en durability’.

Aan de andere kant zal het sterk gestegen

Tegenwoordig worden termen duurzaam en

decentrale aanbod en de oplopende vraag naar

duurzaamheid vooral gebruikt voor ‘systemen’

elektriciteit verzwaring van de distributienet-

- en hun voortbrengselen - die in principe zon-

ten nodig maken. Door de huidige te beperkte

der problemen misschien wel tot het einde der

je vraag beter anders kunnen formuleren. Voor

capaciteit gebeurt het in bepaalde delen van

tijden door kunnen blijven draaien. Waar zowel

alle duidelijkheid, een woning wordt all-electric

Nederland al dat geplande zonne- en windpar-

wij, als de generaties na ons nog van kunnen

genoemd als elektrische stroom wordt gebruikt

ken niet op het (huidige) net kunnen worden

profiteren. Voortbrengselen die ‘hernieuwbaar’

voor zowel het koken, het verwarmen van de

aangesloten. Ook dat probleem vergt grote

zijn, dat wil zeggen steeds weer worden aange-

ruimtes, als het bereiden van warmtapwater.

investeringen.

vuld. Zo wordt bijvoorbeeld gesproken over

Zo’n woning heeft geen gasaansluiting nodig,

Laten we verder gaan met begrip groen uit de

duurzame ecosystemen, duurzame

dus je kunt haar ook gasvrij noemen. Anders-

centrale vraag van dit artikel. Dat begrip is al zo

landbouw(producten) en duurzame energie. In

om is een gasvrije woning niet perse all-elec-

vaak misbruikt, dat het vrijwel onbruikbaar is

het Engels heten duurzaam en duurzaamheid

als je daar in alle eerlijkheid over moet advise-

Gasvrij is nog niet automatisch hetzelfde als energiezuinig

16

Installatie Journaal Januari-Februari 2020

MARKT

in deze moderne betekenis sustainable respec-

steeds in ontwikkeling zijnde kernfusie-proce-

van biomassa als dat resulteert in het kappen

tievelijk sustainability.

dé, wat je ook een onuitputtelijke, dus duurza-

van bossen of het telen van bijvoorbeeld mais

me energiebron kunt noemen. Als het allemaal

of koolzaad op gronden die ook gebruikt zou-

Wat is duurzame energie?

lukt natuurlijk. En als er niet te veel misgaat,

den kunnen worden voor de teelt van voedsel-

Duurzame energie is energie afkomstig uit

anders valt het niet meer onder duurzaam.

bronnen die op menselijk schaal bezien nooit

gewassen. Hoe snel kunnen we de CO2 die bij het in energie omzetten van biomassa vrijkomt

zullen opraken. Laten we het erop houden dat

Niet duurzaam

weer vastleggen in nieuwe biomassa? Het

die bronnen ongelooflijk lang voor ons beschik-

Eindige, niet-duurzame energiebronnen zijn

hangt er dus maar vanaf of je het gebruik van

baar zullen zijn. Het gaat dan over de zon en

bekend: turf, bruinkool, steenkool, aardolie en

biomassa duurzaam kunt noemen.

over het binnenste van de aarde. Van de zon

aardgas. Een belangrijk verschil met duurzame

kunnen we duurzame energie opvangen in de

energiebronnen is dat de voorraden eindig zijn.

Wat is groene stroom?

vorm van warmte, elektrische energie en -als

Volgens velen hoort ook kern(splijtings-)ener-

Groene stoom kun je definiëren als stroom uit

we het duurzaam aanpakken- biomassa. De

gie in dit rijtje thuis, wegens de eindigheid van

duurzame energiebronnen. Volgens veel ener-

zon is via een omweg ook de bron van bijvoor-

de splijtbare grondstoffen. En ook vanwege de

gieproducenten - en de overheid - valt biomas-

beeld windenergie, golfenergie, getijdenener-

juist relatieve duurzaamheid van het resulte-

sa hier ook onder, wat dus nog maar zeer de

gie en de aloude waterkracht. Het binnenste

rende afval. Als een systeem dat in principe

vraag is. Groene stroom staat tegenover grijze

van de aarde is op haar beurt de bron voor geo-

duurzaam is een ander systeem negatief beïn-

stroom, tegenwoordig afkomstig uit steenkool

thermie, beter bekend als aardwarmte. De zon

vloedt, doet dat ernstig afbreuk aan de duur-

en aardgas. Uiteraard levert ons elektriciteits-

vormt overigens ook de inspiratie voor het nog

zaamheid. Denk bijvoorbeeld aan het gebruik

net een mix van groene en grijze stroom.

Installatie Journaal Januari-Februari 2020

17

1

0

VAKBLAD VOOR

OTECHNISCH DE ELEKTR

INSTALLATEUR

l.nl

iejournaa

www.installat

pakken stekort aan Personeel

p. 10

N°1 2 PROJECT ie zorgt voor Brandventilatn stekkerauto’s laadvermoge p. 14

Jaargang 37 December 2019

TREND

s en de Aardgasloo llatie woninginsta p. 16

MARKT

Visie op de sitie energietran 36 & 40 p. 30, 34,

TECHNIEK

Fouten bij schakelkasten p. 24

"" & " . "&' ' #(%" ."

2 #( ' ( "## , ) "" & #$ $

2 ##% #!' ( #" ) "/ &'#% " " " (%

& ' % 2 #( ' ( (* "' " ' )% "/ " , #

#$ #&& " " " ) , " 2 " & ( ' ) " " ' * ' &' " +$ %'& %

#! (* )% " ' "'*##% "1

$ #! $ ("' ! " )% ) " " % ' & $%# #"" ! "' ")% "1

MARKT

Wat is energiezuinig?

elektriciteit 21 à 25 cent. Aangezien 8 kWh

gedeeltelijk of helemaal via het elektriciteitsnet

Lastig. Wat de een zuinig noemt, kan een ander

elektriciteit ongeveer € 1,85 kost, ben je

inkoopt, moet het honderd procent groene

verspillend vinden. Misschien is de term ‘ener-

momenteel ongeveer drie keer (185:65) zo

stroom zijn. Van een leverancier/producent die

giezuiniger’ makkelijker te omschrijven. Dan

duur uit als je in plaats van een cv-combiketel

een grotere vraag naar groene stroom opvangt

gaat het er dus om of een all-electric woning

op gas, de aansluiting op het elektriciteitsnet

door meer groene stroom te laten produceren.

energiezuiniger is dan een vergelijkbare woning

gebruikt om je huis te verwarmen met een

En niet door meer ‘Garanties van oorsprong’ in

waarin de warmte uit de verbranding van gas

elektrische cv of met elektrische radiatoren. En

te kopen (zie kader).

komt. (We laten hier verder buiten beschou-

om warmtapwater te maken met een elektri-

wing dat bij het fabriceren en transport van

sche boiler. (Dit soort apparatuur valt onder

installaties in alle gevallen ook energie wordt

het begrip ‘weerstandsverwarming’.)

gebruikt.)

Hoeveel CO2 komt vrij door mijn keuze?

Er valt wat voor te zeggen om verwarmingssystemen en woningconcepten te gaan vergelijken

Hoe vergelijk je elektriciteit met gas?

Wat is duurder, verwarmen met gas of met een warmtepomp?

Als bewoner van een huis met een cv-combike-

Gelukkig is de situatie niet zo somber als het

wachten CO2-uitstoot. Zeg maar de CO2-voetaf-

tel op aardgas kun je aan de hand van de jaaraf-

lijkt. Anders dan bijvoorbeeld bij elektrische

druk van het geheel. Want de hele exercitie die

rekening van je energieleverancier zien hoeveel

radiatoren of een elektrische cv zetten warmte-

we van-gas-los noemen, draait vooral om het

kubieke meters gas je het voorgaande jaar hebt

pompen de elektrische energie die ze vergen

terugdringen van die CO2-uitstoot. Om goed te

verbruikt en hoeveel kilowattuur aan elektrici-

niet een-op-een om in warmte, maar gebruiken

kunnen vergelijken is het nodig dat er duidelijke

teit. Als je ook zou willen weten hoeveel energie

ze de stroom om relatief laagwaardige warmte

cijfers beschikbaar komen over de huidige en te

je uit gas en hoeveel energie uit elektriciteit je

uit lucht, water of bodem op te waarderen tot

verwachten CO2-uitstoot van een in Nederland

hebt verbruikt, moet je gaan rekenen. Mis-

hoogwaardiger, bruikbare warmte. De hoeveel-

geproduceerde kWh elektrische stroom, onder-

schien wil je ook wel weten hoeveel meer of

heid nuttige energie die ze zo kunnen verplaat-

verdeeld naar de gebruikte energiebronnen.

minder energie je gebruikt dan je buren in hun

sen is drie à vier keer zo groot als de elektri-

all-electric huis.

sche energie die ze gebruiken. Oftewel: ze

op basis van de, bij een bepaalde keuze te ver-

gebruiken drie à vier keer minder elektriciteit

HOE GROEN IS DE STROOM IN NEDERLAND?

Joules

dan de eerder genoemde weerstandsverwar-

Volgens het rapport ‘Onderzoek duurzaamheid

Om hier achter te kunnen komen zou je zowel

ming. De energiekosten bij toepassing van een

Nederlandse stroomleverancier, 2019’*, werd in

het aantal kilowattuur elektriciteit als het aan-

warmtepomp in een woning liggen daardoor

2018 16,3 procent van het totale Nederlandse

tal kubieke meters gas moeten omrekenen

ongeveer op het zelfde niveau of iets lager dan

elektriciteitsgebruik binnen de landsgrenzen op-

naar het aantal joules, de SI-eenheid voor ener-

in een vergelijkbaar huis met een cv-combiketel

gewekt uit hernieuwbare bronnen, inclusief het

gie. Zo vertegenwoordigt een kWh elektriciteit

op aardgas.

(bij)stoken of vergisten van biomassa. Volgens

3,6 Megajoule (3,6MJ) aan energie. Hetzelfde

Daarbij moeten we in gedachten houden dat

hetzelfde rapport bestond de in Nederland gele-

zou je ook kunnen doen voor het gebruikte gas.

een warmtepomp bij de aanschaf duurder is

verde elektriciteit (de ‘leveringsmix’) in 2018 voor

Maar zij gewaarschuwd: dit omrekenen naar

dan een gasketel. Maar ook dat de overheid van

circa 45 procent uit groene stroom. Het verschil

joules leidt tot getallen die voor de meeste

plan is de belasting op elektriciteit te verlagen

is te verklaren uit de aankoop van zogeheten Ga-

mensen nogal nietszeggend zijn.

en die op aardgas te verhogen. En, dat een

ranties van oorsprong, waarmee energieleveran-

Veel handiger is de vuistregel dat een m3

woning erg goed moet zijn geïsoleerd bij toe-

ciers hun Nederlandse grijze stroom kunnen ‘ver-

Gronings aardgas net zoveel nuttige warmte-

passing van een warmtepomp.

groenen’. De GvO’s horen bij groene stroom die

energie levert als 8 à 9 kWh elektriciteit.

elders in Europa is opgewekt, in een land -bijvoor-

(Omgekeerd levert een kWh elektriciteit dan

Hoe duurzaam is een warmtepomp?

beeld Noorwegen- dat veel meer groene stroom

ongeveer evenveel nuttige warmte als 0,12 m 3

Als we kijken naar duurzaamheid in de beteke-

produceert dan het volgens Europese regels zou

aardgas.) Daarbij is al rekening gehouden met

nis van durable dan kunnen we zeggen dat de

hoeven produceren. De stroom die bij die GvO’s

het verschijnsel dat het rendement van gas bij

levensduur van een - goed onderhouden -

hoort blijft gewoon in het land van oorsprong,

het verwarmen van tap- en cv-water iets lager

warmtepomp naar schatting op ongeveer vijf-

maar mag daar geen groene of duurzame stroom

ligt dan het vrijwel honderd procent rendement

tien jaar zal liggen, met uitschieters naar bene-

meer heten. Het etiket groen gaat over op de zelf-

bij het elektrisch verwarmen van water.

den en naar boven. Ongeveer net zolang als een

de hoeveelheid grijze, in Nederland opgewekte

moderne cv-ketel. Als we kijken naar duur-

stroom. Terwijl er dus geen spat minder CO2 is

Wat is duurder, verwarmen met gas of met elektriciteit?

zaamheid in de betekenis van sustainable, zal

uitgestoten, niet in Europa en niet in Nederland.

Op basis hiervan zou je ook kunnen berekenen

elektrische stroom is opgewekt. Als je alle

* Onderzoek duurzaamheid Nederlandse stroomle-

wat bij de huidige consumentenprijzen voorde-

stroom die een warmtepompsysteem nodig

verancier, 2019 Consumentenbond, Natuur& Milieu,

liger is als bron van warmte: het gebruik van

heeft zelf duurzaam opwekt - bijvoorbeeld met

Greenpeace en Wise (World Information Service on

gas of het gebruik van elektra. Een m3 gas kost

zonnepanelen op je dak- kun je je verwarmings-

Energy), nov 2019.

de consument in 2019 60 à 70 cent, een kWh

systeem sustainable noemen. Als je stroom

het er sterk van afhangen hoe de te gebruiken

Installatie Journaal Januari-Februari 2020

19

MARKT Bedrijfsvoering - Informatievoorziening - Beveiliging

Beveiligingsdienstverlening op het FireSafety & Security Event 2020 De Brabanthallen in Den Bosch zijn op 8 en 9 april het decor voor de eerste editie van het FireSafety & Security Event. De vakbeurs is een initiatief van de brancheorganisaties Federatie Veilig Nederland, Techniek Nederland en de Vereniging Erkende Beveiligingsbedrijven (VEB).

Tekst Rob Jastrzebski

Voor het FireSafety & Security Event leveren de

den was 64 procent van de stands in hal 7 met

beveiliging.” Snelle en ingrijpende veranderin-

vakbladen Brandveilig.com, Security Manage-

7.200 vierkante meter al verkocht. Dat zegt iets

gen op het gebied van ICT-infrastructuur en

ment, Facto en Installatie Journaal als media-

over de behoefte aan een laagdrempelige en

telecom maken dat mogelijk, vertelt Kuipers.

partners inhoudelijke ondersteuning. Doel van

toonaangevende vakbeurs in onze sector.”

“Dedicated ICT-verbindingen via koperlijnen worden in hoog tempo vervangen door IP-ver-

het FireSafety & Security Event is de beveiligingsmarkt te stimuleren om te schakelen naar

Innovatie in dienstverlening

bindingen en services in de cloud. Klanten zoe-

nieuwe dienstverlenings- en verdienmodellen,

Toonaangevend wil zeggen: met toegevoegde

ken oplossingen in het ‘EMVI’ model, een Eco-

met de focus op 2025.

waarde voor bedrijven die werkzaam zijn in de

nomisch Meest Voordelige Investering. Daar

beveiligingssector. Het FireSafety & Security

“IP en clouddiensten worden bepalend voor alle dienstverleningsbranches”

Behoefte aan nationaal platform

Event heeft de ambitie leveranciers, installa-

“Samen één vakbeurs voor de hele dienstverle-

teurs en klanten ‘de weg te wijzen’ in het snel

ningsketen in de beveiligingssector; dat was de

veranderende dienstverleningslandschap in de

wens van de leden van de drie samenwerkende

samenleving. Jan Kuipers, voorzitter van de

brancheverenigingen”, schetst Erwin Schoe-

VEB, ziet de markt voor safety- en securitydien-

maker, directeur van Federatie Veilig Neder-

sten snel veranderen en daar moeten bedrijven

moeten de aanbieders in de beveiligingsmarkt

land. “Producenten, leveranciers en installa-

in de keten in zijn ogen goed op inspelen.

dan ook hun aanbod en hun verdienmodel op

teurs hebben behoefte aan een nationaal

Kuipers: “In oktober hebben we met de drie

inrichten. De hele samenleving is in transitie

platform om trends en ontwikkelingen in de

brancheverenigingen een themacongres voor

naar innovatieve dienstverlening en daarbij kan

beveiligingsmarkt te tonen en kennis te delen.

265 bezoekers georganiseerd, waarin we de

de beveiligingssector niet achterblijven. De

Maar de grote commerciële beurzen in het vak-

blik hebben gericht op 2025. Bestaan bedrijven

installatiebranche zit, net als de eindklant, niet

gebied zijn op hun retour.”

die nu volop werkzaam zijn in de beveiligings-

meer te wachten op conservatieve techniek. IP

Schoemaker: “Daarom hebben we afgelopen

sector dan nog? En zo ja, geldt dan nog het ver-

en clouddiensten worden bepalend voor alle

zomer de koppen bij elkaar gestoken en onze

dienmodel van 2019/2020? We zien in de

dienstverleningsbranches, ook voor de beveili-

achterban gevraagd of we als verenigingen zelf

samenleving een sterke trend naar nieuwe

gingssector.”

een beurs zouden moeten organiseren. De res-

dienstverleningsconcepten. Met als rode draad

pons was voldoende om de stap te wagen. In

dat de eindklant steeds vaker vraagt om slim-

De klant ontzorgen

juni hebben we de knoop doorgehakt en zijn we

me en kostenbesparende oplossingen voor

Ook voorzitter Fred van Poelgeest van de vak-

gestart met de organisatie. Binnen drie maan-

bedrijfsvoering, informatievoorziening en

groep Beveiliging binnen Techniek Nederland,

20

Installatie Journaal Januari-Februari 2020

MARKT

voelt die noodzaak tot verandering bij de collega’s in de sector. Waar bedrijven tot dusver voor hun ICT-diensten moesten investeren in lokale techniek en intelligentie, zal die de komende jaren steeds meer op afstand komen te staan. Het leidt tot ontzorging van de klant, die geen omkijken meer heeft naar eigen servers en niet meer zelf zijn hard- en software hoeft te updaten, maar dit via een dienstverleningsovereenkomst kan uitbesteden.

Ook beveiligingsoplossingen in de cloud zijn de realiteit van morgen. Het kan bedrijven handenvol geld schelen aan investeringen als zij voor hun brandmeldcentrales, beveiligingscentrales en cameratoezichtnetwerken geen eigen servers met besturingssoftware meer in stand hoeven te houden, maar die eenvoudig via een multifunctionele router als service uit de cloud kunnen betrekken.

Toekomstproof

v.l.n.r: Kevin Donders (account manager Vakmedianet), Fred van Poelgeest (Techniek Nederland), Arjen de

Het thema ‘dienstverleningsmodellen voor

Kort (hoofdredacteur Security Management), Erwin Schoemaker (Federatie Veilig Nederland), Marcel van

leveranciers en installateurs in 2025’ wordt ook

Duijn (hoofdredacteur Brandveilig.com), Jan Kuipers (VEB) en Gerard Dessing (hoofdredacteur Facto).

doorgetrokken naar de vakbeurs in april. Fred van Poelgeest verwacht van de exposanten dat zij hun aanbod op dit thema afstemmen. “Con-

Hele keten

de drie bedrijvenverenigingen gezamenlijk de

creet vragen we van alle bedrijven die naar het

Met zo’n doelstelling heeft het FireSafety &

organisatie voor hun rekening nemen, krijgt de

FireSafety & Security Event komen: presenteer

Security Event méér nodig dan alleen een bre-

beurs ook een ander karakter dan soortgelijke

innovatieve beveiligingsoplossingen waar de

de uitstalling van de stand der techniek en

commerciële vakbeurzen. Het is een beurs zon-

hedendaagse klant behoefte aan heeft en bied

innovatieve producten. Er is ook ruimte voor

der winstoogmerk en het evenement wordt

comfort: een integraal serviceaanbod via een

inhoudelijke themalezingen en visies, waarvoor

geëxploiteerd door een stichting. Dat leidt tot

toekomstbestendige technische infrastructuur.

op verschillende plaatsen op de beurs spea-

aanzienlijk lagere tarieven voor exposanten.

Een deel van de bedrijven in de beveiligings-

kerscorners worden ingericht. Ook is er op bei-

Bovendien zijn toegang, parkeren en catering

branche denkt en werkt nog steeds te conser-

de beursdagen in de ochtend een kort congres-

voor de bezoekers gratis.”

vatief wat betreft verbindingen en informatie-

programma, waar actuele thema’s, trends en

opslag en deels is dat ook een gevolg van de

uitdagingen voor de beveiligingsbranche wor-

Exposanten

regelgeving en certificeringseisen. Maar de

den geadresseerd. Die inhoudelijke kant van

FireSafety & Security 2020 mikt op minimaal

wereld om ons heen verandert echt, net als de

het evenement wordt verzorgd door media-

tweeduizend bezoekers uit de beveiligingssec-

relatie tussen leveranciers en hun klanten. Om

partners, die hiervoor op zoek gaan naar

tor en op circa zestig tot tachtig exposanten.

over vijf jaar nog te kunnen bestaan, moeten

gezaghebbende experts in het vakgebied.

Erwin Schoemaker is er op grond van de stand

leveranciers en installateurs hun bedrijfsmodel

Qua opzet en inhoud gaat de nieuwe vakbeurs

van zaken medio december van overtuigd dat

en dienstverlening toekomstproof maken.”

zich volgens VEB-voorzitter Jan Kuipers onder-

de nieuwe vakbeurs een succes zal worden.

scheiden van eerdere beurzen. Zowel wat

“Het expositieprogramma wordt gedragen

BEURSINFORMATIE

betreft exposanten als de beoogde doelgroe-

door de 35 grote namen uit de wereld van

Datum: woensdag 8 en donderdag 9 april 2020

pen omvat de beurs het volledige bedrij-

fabrikanten, leveranciers en installateurs. Die

Plaats: Brabanthallen, Diezekade 2,

venspectrum: van fabrikanten tot leveranciers,

hebben allemaal al ingetekend. Aanvankelijk

5222 AK ’s-Hertogenbosch

installateurs, securityprofessionals, adviseurs,

dachten we zo’n driekwart van de grote hal van

system integrators. Alle schakels in de keten:

de Brabanthallen te kunnen vullen, maar

Openingstijden:

van detectie, via melding en signaaloverdracht

inmiddels biedt die hal van 7.200 vierkante

woensdag 8 april: 11.00-18.30 uur,

en alarmopvolging tot respons en manbewa-

meter al niet meer zoveel vrije plaatsen. We

donderdag 9 april: 11.00-18.00 uur

king, worden belicht. Kuipers: “De kracht van

hebben een optie op uitbreiding naar een twee-

de samenwerking van de drie brancheorgani-

de hal voor het geval dat het aantal aanvragen

saties is dat we samen die totale keten bestrij-

voor standruimte die beschikbare ruimte over-

ken en complementair zijn aan elkaar. Omdat

stijgt.”

Aanmelden? kan via www.fssevents.nl

Installatie Journaal Januari-Februari 2020

21

PROJECT Gasloos - All-Electric - VRF

All-electric sorteercentrum voor Leger des Heils In Deventer is in opdracht van het Leger des Heils een nieuw, landelijk en energieneutraal sorteercentrum gebouwd. Het gebouw, waarin gebruikte kleding een tweede leven krijgt, is gasloos en all-electric. Installatiebedrijf vanPanhuis Hoogeveen heeft zowel de elektrotechnische als de werktuigbouwkundige installaties gerealiseerd.

Tekst Marion de Graaff

De wens van opdrachtgever Leger des Heils

land bevoorraad worden. Ook het transport van

vanPanhuis Hoogeveen, onderdeel van Top

was heel duidelijk: hun nieuwe sorteercentrum

en naar het centrum gebeurt milieubewust met

Installatiegroep, voor de installaties. VanPan-

moest een duurzaam gebouw worden met een

vrachtwagens die op elektriciteit of op gas rij-

huis Hoogeveen heeft zowel de elektrotechni-

duurzame installatie. Dat past helemaal bij het

den.

sche als de werktuigbouwkundige installaties gerealiseerd. Als Leger des Heils willen we

doel van het gebouw: gebruikte kleding een tweede leven geven.

Locaties

graag betrokken zijn bij het ontwerp en de uit-

Het nieuwe sorteercentrum in Deventer staat

Leger des Heils maakt gebruik van zo’n 250

voering. Ik zit dus bij alle bouwvergaderingen

op een strategische plek op een bedrijventer-

locaties in heel Nederland. Wilbert Vedder, spe-

en heb ook tijdens de bouw regelmatig even

rein langs de A1. Vanaf die plek gaan de ver-

cialist installatietechniek van het Leger des

meegekeken.”

schillende ReShare kledingwinkels in Neder-

Heils: “Dat zijn centra voor dag-nachtopvang, kantoorpanden voor de bedrijfsbureaus, ReS-

VRF-unit

hare-winkels, zorgcentra voor drugsverslaaf-

Het Bouwbesluit geeft wat kaders voor duur-

den en noem maar op. We hebben het land ver-

zaamheid, maar al gauw werd besloten om een

deeld in twaalf regio’s en per regio is een

stap verder te gaan. Wilbert Vedder: “Het is een

facilitair team verantwoordelijk voor het dage-

enorm complex van vijfduizend vierkante

lijks onderhoud van de locaties aldaar. Nieuw-

meter, dus er is nogal wat vermogen nodig. Het

bouw, verbouw en renovatie verloopt via een

gebouw is gasloos en all-electric. Op het dak

centrale vastgoedafdeling en wordt van daaruit

staan twee warmtepompen. In de sorteerhal is

als project begeleid.”

vloerverwarming gelegd met een totale slang-

Bij nieuwbouw neemt het Leger des Heils zelf

lengte van bijna elf kilometer met een Western

een aannemer in de arm, vertelt Vedder. In het

warmtepomp met een vermogen van 116 kW als

geval van het sorteercentrum in Deventer

opwekker.”

kreeg Dijkham Bouw de opdracht voor de

In de kantoorruimte met kantine en kleedruim-

bouw. “We hebben afgesproken dat zij het

tes is een VRF-unit opgehangen, vertelt Vedder.

gebouw op een bepaalde datum turnkey zou-

“Die is aangesloten op een LG-warmtepomp

In de sorteerhal is vloerverwarming gelegd met een

den opleveren. Vervolgens hebben ze zelf ver-

van 18 kW. Zo’n variable refrigerant flow (VRF-)

totale slanglengte van bijna elf kilometer.

schillende partijen ingeschakeld, waaronder

systeem, ook wel satelliet-unit genoemd, kan

22

Gawalo Januari-Februari 2020

PROJECT

prima als verwarming dienen. Het is een soort ventilator-convector gekoppeld aan een luchtbehandelingskast. Het was mogelijk geweest om met dat systeem zowel te verwarmen als te koelen, maar dan was er veel meer vermogen nodig geweest. Het is toch een kwestie van prioriteiten.”

Zonnepanelen “Dat geldt ook voor zonnepanelen, daar zien we in verband met de kosten voorlopig nog even van af, maar ze gaan er in de nabije toekomst zeker komen.”

Projectleider Jan Jager van vanPanhuis Hoogeveen geeft aan: “Met het berekenen van de dakconstructie is er al rekening mee gehouden,

Het Variable refrigerant flow (VRF-)systeem, ook wel satelliet-unit genoemd, is een soort ventilator-convector

die is verzwaard en dus direct geschikt voor

gekoppeld aan een luchtbehandelingskast.

plaatsing. In de hoofdverdeelkast hebben we alvast een aansluiting gemaakt.”

Wilbert Vedder: “We moesten keuzes maken.

Het was voor de regelgeving niet nodig om direct pv-panelen te laten plaatsen, maar dat zijn we in de toekomst zeker van plan. Er passen heel wat panelen op het dak. De grote hal bestaat uit twee gedeelten: aan de ene kant komt de kleding binnen en wordt gesorteerd, aan de andere kant wordt de kleding opgeslagen en klaar gemaakt voor het transport naar de ReShare winkels, waarvan er op dit moment elf in heel Nederland zijn.”

Warmtepomp en vloerverwarming Er zijn meerdere manieren om zo’n grote hal te verwarmen. Vedder: “De combinatie warmte-

Het Leger des Heils maakt gebruik van zo’n 250 locaties in heel Nederland.

pomp en vloerverwarming is gekozen omdat het voor de mensen die in de hal werken heel comfortabel is. Convectoren laten lucht circu-

De bouw verliep razendsnel. “We zijn begonnen

aan de slag gegaan met een noodscenario. De

leren en dat is in een omgeving met veel stof-

in mei”, vertelt Jager, “en we waren klaar in

tijdelijke oplossing moest bestaan uit pelletka-

deeltjes - er wordt straks jaarlijks vijf miljoen

oktober. Er was een strakke planning en als

chels en een aggregaat. Uiteindelijk bleek dat

kilo gebruikte kleding gesorteerd - niet aan te

iedereen die nakomt, kan het snel gaan. De

niet nodig en werden we een maand na opening

raden. Infraroodpanelen aan het plafond had

vloer is gestort voorafgaand aan de bouwvak

aangesloten.

gekund, maar dan is alleen het bovenste deel

zodat het rustig kon drogen. Voor ons was dit

van de hal warm. Vloerverwarming is hier de

geen uitzonderlijke klus, maar het pand is wel

Nutsvoorzieningen

beste oplossing.”

indrukwekkend vanwege het formaat.”

“Die ene maand hebben we kunnen overbrug-

Naast de installaties voor de warmtevoorzie-

gen met bouwstroom. Zes maanden, met de

ning heeft vanPanhuis Hoogeveen in de grote

Pelletkachels en aggregaat

wintermaanden daarin, was wel lastig gewor-

hal een wtw-kast geïnstalleerd voor de ventila-

Het was wel nog spannend of het ReShare-sor-

den. De druk op nutsbedrijven is groot omdat

tie. Jan Jager: “Verder is het hele pand in het

teercentrum bij opening direct van alle all-elec-

er veel all-electric gebouwd wordt, en het ook

kader van de duurzaamheid voorzien van ruim

tric voorzieningen gebruik zou kunnen maken.

voor hen moeilijk is om goed personeel te vin-

250 armaturen voor ledverlichting. Er is een

Wilbert Vedder: “We hadden een eigen trafo-

den. Dat is best een probleem. Ze gaan met dit

eigen zwakstroominstallatie voor de camera-

huis nodig en dat had nogal wat voeten in de

soort aanvragen aan de veilige kant zitten. Als

beveiliging gerealiseerd, alsmede een ontrui-

aarde. Toen we de aanvraag deden, kregen we

ze zes maanden zeggen, maar het lukt uitein-

mingsinstallatie en een gebouwbeheersys-

te horen dat er ruim een half jaar levertijd was.

delijk veel sneller, dan ben je als klant natuurlijk

teem.”

Dat was even schrikken en we zijn onmiddellijk

reuzeblij.”

Installatie Journaal Januari-Februari 2020

23

MARKT Energietransitie - Technici - Wachttijden

Netbeheerders: ‘Niet voor te stellen wat een werk op ons afkomt’ Het jaar 2019 was zwaar voor netbeheerders. Het vele extra werk door zonneparken, laadpalen en datacenters zorgde voor fors oplopende wachttijden bij aansluitingen. Inmiddels is het probleem onder controle, maar toch waarschuwt Martha van den Hengel, voorzitter van Mijnaansluiting.nl en directeur Aansluitingen bij Liander, voor de toekomst.

Tekst Marije de Leeuw*

‘Op dit moment kunnen we niet al onze klanten

van alle netwerkbedrijven door heel Nederland.

mers veel gesprekken gevoerd om dit te doen,

in alle gevallen op tijd aansluiten. Helaas ver-

Inmiddels is die boodschap niet meer zicht-

zodat wij onze planningen daarop kunnen aan-

wachten we dat dit de komende periode niet

baar, maar het toont wel de druk waar netbe-

sluiten.”

verandert. Het kan zelfs zijn dat de doorlooptij-

heerders mee te kampen hadden. 45 weken

den verder oplopen (…).’

wachten op een aansluiting, terwijl de wettelij-

En die tekorten aan kabels?

Het was een standaard disclaimer op de web-

ke termijn 18 weken is, was in 2019 niet

“Ook dat is onder controle. Met name door de

site van Mijnaansluiting.nl, een samenwerking

vreemd. Er is veel verbeterd, zegt Van den

snelle groei van zonneparken waren er veel

Hengel, terugblikkend op het afgelopen jaar.

extra kabels nodig. We hebben afgelopen zomer,

“Met het werven van extra technici, slimmer

toen het tekort speelde, gesprekken gevoerd

MARTHA VAN DEN HENGEL

werken en verbeterde samenwerking met aan-

met kabelleveranciers en hen gevraagd extra te

Martha van den Hengel is ruim drie jaar voorzit-

nemers kunnen we de vraag beter aan.”

produceren. Nu is dat weer redelijk op orde. Al blijft beschikbaarheid van materiaal wel een

ter van Mijnaansluiting.nl, een samenwerking van 23 netwerkbedrijven door heel Nederland. De

Dus 45 weken wachten is verleden tijd?

aandachtspunt in de hele sector door de toene-

organisatie helpt aannemers en netbeheerders

“De wachttijden zijn nog steeds vrij lang,

mende vraag naar aansluitingen. Belangrijk is

aansluitingen door het hele land naar eigen zeg-

gemiddeld veertig weken. Het verschil is dat

dat we goed in gesprek blijven.”

gen klantvriendelijker te organiseren. Daarnaast

bouwers dit inmiddels weten. Ze doen een aan-

was ze tot begin 2019 directeur Aansluitingen bij

vraag voor de aansluiting niet meer op het

Het klinkt alsof de grootste problemen

Netbeheerder Liander. Sinds ruim een jaar is ze

allerlaatste moment, zoals voorheen altijd het

zijn getackeld. Toch waarschuwt u voor de

daar kwartiermaker uitvoering regionale energie-

geval was. Ze zorgen nu dat ze dat ver van tevo-

toekomst. Waarom?

transitie.

ren aanvragen. En dus worden de doorlooptij-

“Omdat de energietransitie ervoor zorgt dat

den langer. We hebben met alle initiatiefne-

Nederland de komende dertig jaar op de schop

24

Installatie Journaal Januari-Februari 2020

MARKT

gaat. Het werk dat op ons afkomt is zo onwaarschijnlijk groot, dat is niet te realiseren met de mensen die we nu hebben. Niet alleen voor netbeheerders, ook voor bouwers en installateurs is de uitdaging enorm. Naast de bestaande bouw die van het aardgas af moet, krijgen we laadpalen, zonneparken en elektrificatie van het vervoer. Het is bijna niet voor te stellen wat er allemaal op ons afkomt. Om dat allemaal te realiseren, zijn er veel meer technici nodig.”

De tekorten aan technici blijven dus groot, verwacht u?

“Klopt, jongeren kiezen niet zomaar meer voor techniek. Ondertussen groeit de werkvoorraad flink door. Een elektromonteur kan tegenwoordig kiezen uit veertig banen. We moeten er als maatschappij voor zorgen dat er meer meisjes en jongens voor techniek kiezen. Techniek is zo’n mooi vak en wordt echt zwaar ondergewaardeerd.”

Zijn er andere oplossingen om de energietransitie toch te realiseren?

“Het belangrijkst is dat we ver vooruit gaan kijken en daarop gaan plannen. En dan bedoel ik niet alleen netbeheerders of bouwers, maar als hele maatschappij. Cruciaal is dat je per regio in kaart brengt wat er moet gebeuren. Honderden laadpalen per dag kun je niet tegelijk plaatsen. Je moet goed afstemmen wanneer je wat gaat doen. De organisatie is heel belangrijk.

Daarbij is een goede samenwerking nodig.

Alleen dan gaat het lukken.”

En hoe is die samenwerking tussen netbeheerders en bouwbedrijven?

“Die is sinds anderhalf jaar enorm verbeterd.

Het is ontzettend vervelend voor klanten dat er vertragingen zijn ontstaan bij het aansluiten van nutsvoorzieningen. Gaan zwartepieten of

Martha van den Hengel, voorzitter van Mijnaansluiting.nl.

elkaar de schuld geven, heeft geen zin. Dat erkennen we inmiddels allemaal. Door betere samenwerking tussen netbeheerders, bouwbe-

bouwproces aangelegd, maar de bedoeling is

Komt de energietransitie in gevaar?

drijven en aannemers zien we flinke verbeterin-

dat de prefab-meterkast direct na het storten

“De energietransitie betekent een verbouwing

gen en werken we ook samen aan mooie inno-

van de fundering al wordt geplaatst. We heb-

van onze totale leefomgeving. Het verwijderen

vaties.”

ben aan bouwbedrijven gevraagd of dit kon en

van aardgasnetten, het installeren van miljoe-

we zijn er via pilots achter gekomen dat dit voor

nen laadpalen, het aansluiten van duizenden

En nieuwe innovaties, kunnen die ook

laagbouw mogelijk is. Kort voor oplevering slui-

megawatts aan zonneweides en windparken.

bijdragen?

ten we alles dan in een keer aan. De elektriciteit

Het is een enorme uitdaging. Als we slim en

“Zeker. Wij zijn samen met bouwers bezig met

en water zijn gelijk te gebruiken. We werken nu

efficiënt gaan werken, komen we een heel

een prefab meterkast, een oplossing die veel

aan de normering, en we verwachten dit in sep-

eind.”

tijd gaat besparen. Op dit moment worden aan-

tember waarschijnlijk officieel in te gaan voe-

sluitingen in woningen altijd als laatste in het

ren.”

* Dit artikel stond eerder in Cobouw.

Installatie Journaal Januari-Februari 2020

25

MARKT Rendement - Zonnecel - Perosvkiet

De doorbraak van het tweezijdige tandemzonnepaneel De opbrengst van zonnepanelen kan een forse sprong maken door twee typen zonnecellen te combineren én ze dubbelzijdig te gebruiken. Onderzoekers hopen binnen een paar jaar een marktklaar concept te hebben.

Tekst Edo Beerda

Traditionele zonnecellen op basis van silicium

Dit samenwerkingsverband van onder andere

twee materialen samen zetten daarmee het

zijn de afgelopen decennia voortdurend effici-

het Nederlandse TNO en het Belgische imec

hele zonnespectrum efficiënt om en benutten

enter en goedkoper geworden. Goed nieuws

loopt al jaren voorop bij de ontwikkeling van

bovendien het licht aan voor- én achterzijde

natuurlijk, maar helaas is de rek er zo langza-

perovskiettechnologie. Aanvullend daaraan

van het paneel.”

merhand een beetje uit. “Het rendement van

heeft het zonne-energieteam van TNO in Pet-

commerciële silicium pv-cellen zit nu op zo’n

ten (het voormalige ECN) een sterke positie op

Dertig procent rendement

22 procent. Jaarlijks groeit dat door met

het gebied van geavanceerde silicium zonne-

De tweezijdig werkende tandemzonnecel waar-

gemiddeld zo’n 0,4 procent. Maar verder dan

technologie. Zo ontwikkelde het team in de

aan zijn team werkt zit nu op een effectief licht-

26-27 procent zullen we voor industrieel ver-

afgelopen jaren ook een variant die aan beide

naar-elektriciteit omzettingsrendement van

vaardigde cellen waarschijnlijk nooit komen,

zijden zonlicht kan omzetten. Dat zorgt voor

ongeveer dertig procent. De opbrengsteffecten

mede omdat de kosten uiteindelijk onevenredig

meer opbrengst, omdat daarmee ook het indi-

van materiaalcombinatie en tweezijdigheid zijn

snel zullen toenemen”, vertelt onderzoeker

recte en weerkaatste licht kan worden gebruikt

daarbij opgeteld. Dat is ongeveer een derde

Gianluca Coletti (TNO).

voor energieopwekking. Door perovskieten te

beter dan de energieopbrengst van de op dit

combineren met enkelzijdig werkend silicium

moment gebruikte industriële zonnecellen.

hebben de onderzoekers samen al hoog effici-

Maar Coletti denkt dat er in het tandemcon-

ente tandems weten te maken. Ze behoren

cept een totale groeipotentie zit tot wel veertig

daarmee tot de wereldtop.

procent. Dat is een belangrijke doorbraak. Het

Het omzettingsrendement zit nu op ongeveer dertig procent

mooie aan de twee gebruikte technologieën is “Grote vraag is dus: wat nu? Door twee ver-

Het hele zonnespectrum

schillende types zonnecellen te stapelen tot

Combinatie van perovskiet zonnecellen met

zogenoemde ‘tandemcellen’, kunnen we voor-

tweezijdig werkend silicium is nieuw en maakt

bij de fundamentele grenzen komen waar de

een nog hogere energieopbrengst mogelijk ver-

individuele cellen nu tegenaan lopen.”

telt Coletti, die programmamanager Tandem Technology is in het TNO programma. “Voor-

De volgende generatie

deel van tandemcellen is dat de bovenste laag,

Het Solliance Solar Research programma is

het perovskiet, UV- en zichtbaar licht efficiënt

opgezet voor de ontwikkeling van de volgende

omzet in energie, terwijl de onderliggende laag,

generatie ‘dunne-film’ zonneceltechnologieën.

het silicium, infrarood licht efficiënt omzet. De

26

Installatie Journaal Januari-Februari 2020

MARKT

dat ze beide nog lang niet aan hun limiet zitten.

Tweezijdige pv-panelen dringen al door tot markt, maar het gebruik van perovskiet staat feitelijk nog in de kinderschoenen.

Perovskiet Perovskiet is een veelbelovende pv-technologie omdat ze in potentie nog een stuk goedkoper kan uitpakken dan silicium. Bovendien zijn de samenstellende elementen, net als silicium, ruim beschikbaar in de natuur. Het mineraal is vernoemd naar de Russische mineraloog L.A. Perovski (1792-1856).

Sinds het onderzoek naar perovskiet als pvmateriaal een jaar of tien geleden startte, is het gelukt de opbrengst ervan met tientallen procenten op te krikken. Wetenschappers ontdekten dat perovskiet eigenlijk een kristalstructuur

van de standaard zonnepanelen die uit de

Nog een uitdaging bij de doorontwikkeling van

is die zich in diverse samenstellingen laat vor-

fabriek komen tweezijdig zal zijn. Voor de tradi-

perovskiet is dat de tot nu toe best presterende

men. Een interessante eigenschap is, dat er

tionele siliciumpanelen zit daar de groei in.

vorm van het materiaal lood bevat. Hoewel in

maar heel weinig van het materiaal nodig is om

Er zijn uiteraard nog wel uitdagingen te over-

kleine hoeveelheden aanwezig, is dit een

een goed rendement te halen. Een standaard

winnen voordat tandempanelen marktrijp zijn

toxisch element en maakt normaal huis-, tuin-

silicium zonnecel is ongeveer 180 micrometer

- en helemaal voor de volgende stap richting

en keukengebruik lastig. Zorgvuldig inpakken

dik, een pv-cel gemaakt uit perovskiet hoeft

veertig procent omzettingsrendement. Hoe ga

van de verschillende cellagen en de module kan

slechts 1 micrometer dik te zijn. Dat maakt

je bijvoorbeeld de twee typen cellen in de tan-

dit probleem wellicht oplossen en bijdragen

energie opwekken in theorie goedkoper en een-

dem met elkaar verbinden en hoe maak je er

aan verdere verhoging van de stabiliteit.

voudiger.

één module van? In principe kun je kiezen of er

Net zoals de meeste andere dunne-film zonne-

4, 3 of 2 draadjes uit zo’n module gaan komen.

Opschalen

cellen moeten perovskiet zonnecellen goed

Elke benadering heeft zijn effect op de produc-

Solliance werkt vooral aan het perovskiet-deel

worden ingepakt, onder meer om ze te

tie- en systeemkosten, en dus op de uiteindelij-

van de technologie, TNO in Petten werpt zich

beschermen tegen de inwerking van vocht. Dit

ke kosten van elektriciteitsopwekking.

op de integratie in een compleet paneel. Vol-

kan, net als bij silicium zonnepanelen, met glas.

gens de technologieroadmap die het consorti-

Maar omdat dunne film zonnecellen, zoals

Opschaling nodig

um heeft uitgestippeld zou het rendement in

perovskiet, zo dun zijn, kunnen ze ook op een

Ook is er een opschaling nodig van de perovs-

de komende paar jaar een grote stap moeten

flexibele drager, zoals een plastic- of metaalfo-

kiettechnologie om echte stappen vooruit te

maken. Binnen vijf jaar zou een rendement van

lie, opgebouwd worden. In dat geval is er een

kunnen maken. Van een pv-oppervlak van pak-

35 procent haalbaar moeten zijn. In samenwer-

goede flexibele inpakking nodig. Bij TNO zijn

weg honderd vierkante centimeter dat nu haal-

king met Nederlandse marktpartijen zou snel

hiervoor goedkope inpaktechnologieën ontwik-

baar is, moet een sprong worden gemaakt naar

opschalen naar massaproductie mogelijk moe-

keld die momenteel door dunne-film zonnecel

de omvang van een complete module. “De uit-

ten zijn.

producenten worden gebruikt en geëvalueerd.

daging is hoge efficiëntie te bereiken op een

Gaat het tweezijdige tandempaneel straks alle

Flexibele zonnepanelen kunnen dan weer

groot oppervlak én een grote stabiliteit”, legt

bestaande panelen van de markt af vegen? Dat

gebruikt worden voor lichtgewicht constructies

Coletti uit. “Dit product moet liefst meer dan

is uiteraard sterk afhankelijk van de prijs. De

en voor gebogen oppervlakten.

vijfentwintig jaar meegaan.”

kans dat het paneel duurder zal zijn dan een

Momenteel hebben verschillende groepen

silicium paneel is groot. Maar daar staat tegen-

Tweezijdig

wereldwijd succesvolle resultaten geboekt met

over de hogere opbrengst. Op minder opper-

“Het fundamentele onderzoek aan perovskiet

gestandaardiseerde versnelde verouderingstes-

vlak en met minder ondersteuningsconstruc-

kan binnen drie tot vijf jaar afgerond zijn. Het-

ten. Tegelijkertijd komen er meer en meer belo-

ties, installaties en onderhoudswerk kun je dus

zelfde geldt voor ons onderzoek naar tandem-

vende testresultaten ter beschikking van perovs-

dezelfde opbrengst genereren als met stan-

technologie”, zegt Coletti. In principe zou er

kiet zonnepanelen die enkele maanden tot meer

daardpanelen. “In een land als Nederland, waar

dus rond 2023-2025 een marktklaar product

dan een jaar buiten zijn getest. “Ik ben dus vol

grond kostbaar is, kan dat doorslaggevend

moeten zijn. De International Technology Road-

vertrouwen dat dit ook wel goed komt, want een

zijn”, denkt Coletti. “Als je de totale kosten en

map for Photovoltaic bevestigt dat.

paar jaar geleden was de stabiliteit van perovs-

opbrengsten tegen elkaar afweegt, zullen twee-

Dat product móet wel tweezijdig zijn, want de

kiet zonnecellen niet meer dan een uur”, relati-

zijdige tandemmodules zeker concurrerend

verwachting is dat rond die tijd een groot deel

veert Coletti. “De ontwikkeling gaat razendsnel.”

worden. Daar twijfel ik niet aan.”

Installatie Journaal Januari-Februari 2020

27

TREND Boiler - Combiketel - Stand-Alone

Warmtapwater in een all-electric woning Hoe regel je de warmtapwatervoorziening in een all-electric of aardgasvrije woning?

Tekst Joost Melten

In een woning zonder aansluiting op het aard-

verwarmd water leveren voor één of meer tap-

Vergelijkbaar met de cv-combiketel op aard-

gasnet bestaan verscheidene opties voor de

punten in de woning. Vergelijkbaar dus met de

gas. Allereerst aandacht voor enkele stand-

bereiding van warm water of - liever gezegd -

keuken- of badgeiser op aardgas.

alone apparaten, die goed zijn te combineren

van warmtapwater. Bij sommige oplossingen

Bij andere opties gaat het om combi-appara-

met bijvoorbeeld infraroodverwarming, elek-

gaat het om stand-alone apparaten, die alleen

ten die ook zorgen voor de ruimteverwarming.

trische vloerverwarming of elektrische radiatoren.

Elektrische boiler De elektrische boiler is een goed geïsoleerd voorraadvat waarin een elektrisch element het water opwarmt. Dat water wordt vervolgens ook zo goed mogelijk op een vooraf ingestelde temperatuur gehouden. Een dergelijke boiler is verkrijgbaar in diverse volumes, afgestemd op de behoefte aan warmtapwater.

Gasvrij is nog niet hetzelfde als energiezuinig

Vooral de vraag naar warm water in de badkamer is belangrijk en die is afhankelijk van het aantal bewoners en de keuzes die ze maken.

Bijvoorbeeld de keuze tussen een regendouche of een waterbesparende douchekop, tussen lang of kort douchen en tussen wel of niet vaak in bad liggen.

Vuistregels voor de berekening van de gewenste capaciteit van warmtapwatertoestellen, inclusief enkele voorbeeldberekeningen zijn te vinden in de gratis van www.installatiejournaal.

28

Installatie Journaal Januari-Februari 2020

TREND

nl te downloaden whitepaper ‘Comfortabele

water, door het automatisch mengen van opge-

warmwatervoorziening’.

slagen heet water met koud water. Dit mengen gaat door tot het moment dat er warmtapwater

Mini-boilers

van elders arriveert. Kokendwaterkranen en

Het kan gebeuren dat het in de beleving van de

andere boilers vallen onder de zogeheten voor-

gebruiker(s) te lang duurt voor er echt warm

raadtoestellen.

water bij een veelgebruikt tappunt aankomt.

Voorbeelden van een doorstroomtoestel zijn de

Bijvoorbeeld bij de mengkraan boven het aan-

bad- en keukengeiser op gas. De elektrische

recht in de keuken. In dat geval bestaan er drie

tegenhanger van deze vertrouwde gasgeisers

optionele mini-boilers voor het lokaal bereiden

is de zogeheten elektrische doorstroomverwar-

van warmtapwater: een close-in boiler, een

mer, een apparaat dat eigenlijk beter een ’elek-

plintboiler en een heetwaterkraan. Met een zo

trische geiser’ genoemd zou kunnen worden.

goed mogelijke thermische isolatie, om warmteverlies zoveel mogelijk te voorkomen.

Combi’s

Een close-in boiler heeft gewoonlijk een inhoud

Naast de stand-alone elektrische apparaten die

van tien à vijftien liter water en kan worden

warmtapwater bereiden, bestaan er ook appa-

weggewerkt in een keukenkastje boven het tap-

raten die zowel ruimteverwarming verzorgen

punt of in het aanrechtkastje er onder. Een

als warmtapwater leveren. Vergelijkbaar met

plintboiler is een variant die is bedoeld om te

de vertrouwde cv-combiketel op gas.

worden weggewerkt in de plint onder het aan-

Een elektrische cv-ketel levert alleen warm

rechtkastje. De inhoud gewoonlijk vijf à tien

water voor ruimteverwarming. Voor warmtap-

liter water. Beide miniboilers worden aangeslo-

water moet een aparte elektrische boiler of

ten op de koudwaterleiding en leveren hun war-

elektrische geiser worden geplaatst. Er

me water via een warmwaterkraan of een

bestaan evenwel ook elektrische cv-combike-

Voor warmtapwater moet een aparte elektrische

mengkraan af aan de gebruiker. In een nieuw-

tels, een combinatie van een elektrische cv-

boiler of elektrische geiser worden geplaatst.

bouw- of renovatiewoning is een warmwaterlei-

ketel met een elektrische geiser.

ding naar de keuken dus niet meer nodig, maar

Er bestaan meerdere typen warmtepompen de

wel een extra aansluiting op de koudwaterlei-

allemaal gemeen hebben dat ze de elektrische

collectoren, of door zogeheten thermische zon-

ding en op het elektriciteitsnet.

stroom die ze vergen niet een-op-een omzetten

nepanelen (TPV), speciale zonnepanelen die

in warmte, maar gebruiken om relatief laag-

worden gekoeld met water. Daardoor presteren

Kokendwaterkraan

waardige warmte op te waarderen (op te pom-

deze beter en kunnen ze bovendien verwarmd

Een kokendwaterkraan -ook wel heetwater-

pen) tot relatief hoogwaardige warmte. Die ver-

water leveren aan het voorraadvat. In het aard-

kraan of zelfs kokendheetwaterkraan

volgens vooral is te gebruiken voor

gastijdperk kon dat water worden naverwarmd

genoemd- is verkrijgbaar in een aantal varian-

ruimteverwarming.

door een daarvoor geschikte cv-combiketel. In een all-electric huis kan dat zo nodig met een

ten, van eenvoudig tot veelzijdig, die allemaal op het elektriciteitsnet moeten worden aange-

Warmtepompboiler

sloten. Het geproduceerde hete water wordt

Zo haalt een lucht-waterwarmtepomp bruikba-

onder druk bewaard in een geïsoleerd vat, met

re warmte uit de buitenlucht. Ze kan warmtap-

Warmtenet

gewoonlijk een inhoud van drie á zeven liter.

water leveren via een al dan niet geïntegreerd

Voor de volledigheid moet ook de aansluiting

Het eenvoudigste type word aangesloten op de

buffervat voor de opslag en eventuele naver-

op een warmtenet genoemd worden als bron

koudwaterleiding en levert via een kindveilige

warming van het water. Hetzelfde geldt voor

van warmtapwater. Dit wordt via een warmte-

kraan alleen (kokend)heet water. Koud- en

een bodem-waterwarmtepomp die warmte

wisselaar bereid in een verdeelstation in de

warmtapwater - bijvoorbeeld geleverd door

haalt uit de bodem. Omdat het hier over voor-

straat of binnenshuis in de afgifteset.

een elektrische boiler - moeten uit een gewone

raadtoestellen gaat, is het zaak om het boiler-

mengkraan komen.

vat niet te krap te kiezen en net als bij een elek-

Driefasenspanning

trische boiler goed te kijken naar de behoeften

Wellicht overbodig om te zeggen, maar het is

en keuzes van de bewoners.

natuurlijk van groot belang om goed naar het

Drie-in-een

elektrische boiler.

wattage van de beoogde warmwaterbereider te

Een complexere uitvoering is een drie-in-een combikraan, die zowel op de koud- als de

Zonneboiler

kijken en na te gaan of er in de meterkast eind-

warmwaterleiding moet worden aangesloten.

Een zonneboilersysteem bestaat uit twee com-

groepen moeten worden bijgeplaatst, of de

De kraan kent drie standen: een voor koud

ponenten: het zonnewarmteverzameldeel en

woningaansluiting misschien moet worden ver-

water, een voor warm, en een kindveilige voor

het opslagvat voor het verwarmde water, de

zwaard en of er misschien zelfs een aansluiting

heet water. Een weer wat veelzijdiger uitvoering

eigenlijke boiler. De zonnewarmte kan worden

op driefasespanning nodig is. Gasvrij is nog

levert in de warmwaterstand meteen warm

verzameld door één van de vele typen zonne-

niet hetzelfde als energiezuinig.

Installatie Journaal Januari-Februari 2020

29

TECHNIEK CAD - Modelleurs - Objecten

BIM-versnelling door Uniforme Objecten Bibliotheek De installatiebranche werkt al veel met 3D-CAD, maar dat is nog lang geen BIM. Partijen in de keten schotelen elkaar nog vaak onbruikbare data voor.

De Uniforme Objecten Bibliotheek (UOB) moet daar verandering in brengen.

Productgeometrie wordt daarbij door de fabrikant zo aangeleverd dat een modelleur ze direct kan importeren en toepassen.

Tekst Edo Beerda

Een modelleur kan in een gebouwontwerp in

dat de pomp door het verschil tussen het

vindt de modelleur onder zijn UOB-knop steeds

3D-CAD eenvoudig een leidingentracé tekenen.

3D-model en de daadwerkelijke maatvoering

meer producten.”

Maar bij productselectie van een geschikte

uiteindelijk helemaal niet in de ruimte past”,

Het ETIM-model (Elektro Technisch Informatie

pomp gaat het vaak mis. Waarom? Omdat

vertelt Martin Kreijenbroek van 2BA. “Daar ligt

Model) is een voorloper van de ontwikkeling

objecten ofwel niet gestandaardiseerd en niet

het bestaansrecht voor de UOB.”

van de UOB. Dit door Nederlandse installa-

nauwkeurig genoeg zijn of omdat de technische

Databedrijf 2BA is, samen met Techniek Neder-

teurs ontwikkelde model beschrijft op unifor-

parameters ontbreken.

land, FME en achterliggende brancheverenigin-

me wijze voor elke productsoort de technische

gen zoals Fedet, de drijvende kracht achter

kenmerken inclusief taaltabellen voor de

Modellen niet uitwisselbaar

UOB. BIM-experts van de grote technisch

meeste Europese talen.

De modelleur moet dus op zoek of maakt zelf

dienstverleners mochten samen met experts

Fabrikanten leveren die kenmerken aan, waar-

een object met de nodige aannames. “Gevolg is

van fabrikanten bepalen aan welke voorwaar-

mee hun productspecificatie in deze talen

dat modellen niet uitwisselbaar zijn of dat het

den de bibliotheek en de toegepaste software

beschikbaar is. Dat bespaart veel tijd en het

later op de bouwplaats misgaat. Het komt voor

moeten voldoen. Dat moet in mei 2020 resulte-

vermindert de kans op fouten. Gebruikers kun-

ren in een eerste operationele versie van de

nen eenvoudiger producten vinden op basis

UOB.

van de standaard specificatiewijze.

2BA

Daarnaast zijn standaarden vastgesteld om

2BA is in 2004 opgericht als non-profit datapool door diverse branchepartijen uit de installatiewe-

Gestandaardiseerde objecten

logistieke en prijsinformatie uit te wisselen om

reld. Zij ontvangt, controleert en distribueert pro-

Wat we dan precies hebben? In ieder geval kun-

te voorkomen dat er appels met peren worden

duct- en handelsgegevens van meer dan vierhon-

nen bedrijven met een UOB-abonnement dan

vergeleken.

derd fabrikanten naar bijna tweehonderd

beschikken over uniforme en gestandaardi-

Geen prijs per vier stuks dus bij de ene groot-

groothandels en meer dan 2.100 installatiebedrij-

seerde objecten voor tachtig procent van de

handel en per meter bij een andere. Standaar-

ven. De Universele Objecten Bibliotheek is voor

door hen getekende objecten. Staat elk object

disering van data door ETIM werd een succes

2BA een logische volgende stap, omdat het be-

er op die datum al in? “Nee, het is dan nog niet

op inkoop- en calculatieafdelingen. Maar de

drijf nu al gestandaardiseerde en gevalideerde

compleet. Maar het aantal producten in de

modelleur bleek er in de praktijk veel minder

productdata voor de installatiebranche levert. De

UOB daarna snel toenemen”, vertel Kreijen-

aan te hebben, omdat essentiële geometrische

CAD-kennis voor UOB wordt ingekocht bij de Ca-

broek. “Modelleurs kunnen dus binnen afzien-

informatie ontbrak. Daar moet de UOB veran-

dac Itannex Cooperation (CIC).

bare tijd 3D-objecten uit de UOB importeren en

dering in brengen.

volwaardig BIM’men. Vanaf mei volgend jaar

30

Installatie Journaal Januari-Februari 2020

TECHNIEK

Template objecten Het standaardiseringsproces gaat stapsgewijs.

Eerste stap was het maken van gestandaardiseerde ETIM MC (Modelling Class) maatschetsen voor de 357 meest getekende objecten.

Hiermee kan de fabrikant de maatvoering van producten gestructureerd vastleggen. De UOB levert straks bij elke MC-maatschets een ‘template-object’ - een sjabloon voor een stukje code.

Wanneer de modelleur straks vanuit zijn CADpakket een product zoekt, wordt hieruit in zijn CAD-systeem een volwaardig CAD-object opgebouwd, gevuld met technische en geometrische productdata van de fabrikant. Daarmee heeft de modelleur dus een product met precies de juiste afmetingen, technische kenmerken en identificerende parameters voor calculeren, bestellen

In mei 2020 wordt de eerste operationele versie van de UOB verwacht.

en uitvoeren van het project.

Slim softwarepakket

telt Kreijenbroek. “Je hebt voor deze applicatie

bedrijven hebben toegezegd de UOB te gaan

“Uiteindelijk wil je dat het softwarepakket zo

drie dingen tegelijk nodig: software, gebruikers

gebruiken. Samen hebben ze dertig procent

slim is, dat het uitsluitend zoekt naar afsluiters

én data. Je moet ergens beginnen om gebrui-

van de investeringskosten op tafel gelegd.

met flensverbinding wanneer je een afsluiters

kers en fabrikanten over de streep te trekken.

Dat maakt de UOB ook interessant voor fabri-

zoekt voor een leiding met flenzen. Je wilt dat

We willen UOB een swung geven door te star-

kanten. Voordeel voor hen is bovendien dat ze

het systeem alles met draadverbindingen

ten met Revit, omdat Nederlandse modelleurs

straks niet langer specifieke productdata hoe-

negeert”, legt Kreijenbroek uit terwijl hij een

dit 3D-CAD-pakket het meest gebruiken voor

ven te produceren en onderhouden voor indivi-

CAD-object tevoorschijn tovert. “De UOB is een

BIM-projecten. Omdat de objectenbibliotheek

duele softwareleveranciers. Dat scheelt veel

belangrijke stap om dat ideaal te bereiken.”

een open standaard is, is het eenvoudig om er

tijd en geld. Een aantal fabrikanten is inmiddels

In een latere versie zal het ook mogelijk zijn

ook in andere CAD-omgevingen gebruik van te

zelf begonnen hun producten volgens ETIM MC

dat de inkoopafdeling per project een filter kan

maken.”

uit te werken.Van de 3,5 miljoen producten die bij 2BA zijn te vinden, zijn er ruim achthonderd-

instellen waarmee het CAD-systeem alleen afsluiters van voorkeursfabrikanten selec-

Open platform

duizend direct relevant voor de UOB. Het is nog

teert. De modelleur krijgt dan de afsluiter in

Gezien de behoeften van installateurs twijfelt

wel een enorm karwei om die allemaal vast te

zijn model met de juiste afmetingen, techni-

Kreijenbroek er niet aan dat alle CAD-huizen

leggen. Volgens Kreijenbroek zal het aantal van

sche kwalificaties en aansluitingen en boven-

uiteindelijk met UOB aan de slag zullen gaan.

357 MC-klassen snel verder uitbreiden. Hoewel

dien eentje die voldoet aan de eisen van de

Ze krijgen daarvoor inzage in de UOB-systema-

daarmee al tachtig procent van de meest gete-

inkoop.

tiek – de UOB is een ‘open’ platform. Een soort-

kende objecten is gedekt, zal naar verwachting

gelijke situatie heeft hij gezien toen hij vijftien

het totaal aantal template-objecten uitkomen

Geometrie van kabelgoten

jaar geleden met 2BA begon met data voor cal-

op ongeveer tweeduizend.

Voor elektrotechnische installaties geldt uiter-

culatie en inkoop. Softwarehuizen die 2BA toen

aard hetzelfde: de UOB moet direct de geome-

als bedreiging zagen, verwijzen nu hun klanten

Kosten van UOB

trie van kabelgoten, armaturen, elektromoto-

met data-problemen juist naar hen door. Stan-

De kosten van een UOB-abonnement zijn

ren en regelkasten voorschotelen. Modelleurs

daardisatie van productdata bleek voor hun

afhankelijk van het aantal werknemers. Een

kunnen ze dan zonder lang nadenken in hun

gebruikers enorme voordelen op te leveren.

bedrijf met 25 man personeel betaalt bij 2BA

elektrotechnisch ontwerp inpassen. De ETIM-

Hetzelfde geldt straks voor de gestandaardi-

nu 215 euro op jaarbasis. Als het ook de UOB

MC maatschetsen en de fabrikantendata zijn

seerde aanlevering van geometrische product-

wil gaan gebruiken, stijgt de prijs naar zo’n 650

onafhankelijk van welke CAD-applicatie ook. Of

data, denkt hij.

euro. “Dat is het waard omdat je er tijd en geld

je nou Revit, Arkey, Archicad, DDS of Tekla

mee bespaart”, denkt Kreijenbroek. “De

gebruikt, de diameters van een afsluiter of lei-

UOB moet BIM versnellen

modelleur hoeft zijn tijd niet meer te besteden

ding veranderen er niet door. Toch zijn in mei

Wat dat betreft is het veelzeggend dat de zes-

aan zoeken of zelf maken van een object.

2020 in de UOB versie 1.0 alleen templateob-

tien grootste installatiebedrijven hebben dui-

Bovendien zullen de faalkosten dalen, omdat je

jecten voor Revit beschikbaar. “Waarom?

delijk gemaakt dat ze een UOB zien als oplos-

veel betrouwbaardere objecten en uitwisselba-

Omdat we met een kip-ei discussie zitten”, ver-

sing om gebruik van BIM te versnellen. Deze

re modellen krijgt.”

Installatie Journaal Januari-Februari 2020

31

TREND Flexibel - Gevel - Zonnevelden

BIPV past in de prefab-trend Op het gebied van zonnestroom is nog volop groei. Er zijn nog steeds dakoppervlakken onbenut, en initiatieven om daar wat aan te doen. Maar er is meer, zoals building integrated pv oftewel BIPV. Tekst Marion de Graaff

De opwekking van zonnestroom voor indirect

Flexibele pv-modules

product pas op industriële schaal aan de slag

gebruik sterk in opkomst. Indirect wil zeggen

Het Nederlandse bedrijf Hyet Solar produceert

kunt, als het helemaal af is. Vergelijk het met

dat de stroom niet onmiddellijk door de opwek-

flexibele pv-modules. Naar dergelijke lichtge-

een auto: aan een exemplaar zonder stuur heb

ker gebruikt wordt, zoals bij een woning of een

wicht oplossingen is steeds meer vraag, aldus

je niets. Het moet compleet zijn en werken.”

utiliteitsgebouw. Bij indirect gebruik gaat het

Edward Hamers, chief technology officer bij

om grootschalige projecten. In Nederland zien

Hyet. “Voor het produceren van ons zonnefolie

Mobiele toepassingen

we hier en daar al een akker vol zonnepanelen,

gebruiken we dezelfde basismaterialen die

De toepassingen van een licht en flexibel pro-

de ‘oogst’ gaat naar het elektriciteitsnet.

nodig zijn voor de vervaardiging van conventio-

duct zijn anders dan van de conventionele gla-

nele pv-panelen. We gebruiken daar verschil-

zen panelen. Ze zijn te verdelen in mobiele toe-

Zonneparken in sunbelt

lende depositiemethodes voor; algemeen

passingen en in gebouw-geïntegreerde

In ons land gaan we uit van zo’n duizend effec-

gezegd is dat het neerslaan van minerale stof-

toepassingen. Mobiel is alles wat beweegt of

tieve zonuren per jaar. Op het zuidelijk halfrond

fen en gassen op een vaste ondergrond.

verplaatst kan worden, zoals containers,

is dat aantal twee tot drie keer hoger, en in die

Een van die stoffen is silicium. Bij het proces

vrachtwagens, tijdelijke voorzieningen, sche-

sunbelt - de strook van landen die tussen de

gebruiken we aluminiumfolie als tijdelijke dra-

pen en noem maar op. Gebouw-geïntegreerd

Kreeftskeerkring en de Steenbokskeerkring

ger en bouwen dan laagje voor laagje op. Door

heeft betrekking op de gehele gebouwschil.

liggen - worden daarom meer en meer zonne-

de aluminium basis kunnen we met hoge tem-

Panelen op daken zijn nog steeds in trek, en

parken gebouwd. Grootschalige solar power

peraturen werken zodat er in de zonnecel goe-

folie is zelfs mogelijk op een dak van golfplaten.

plants met een systeemgrootte van meer dan

de elektrische eigenschappen ontstaan. Aan

Façades van gebouwen kunnen ook uitstekend

100 MegaWatt krijgen in de energiewereld de

het einde van het proces wordt het aluminium-

dienen om zonnestroom op te wekken.

classificatie utility-scale, omdat ze qua vermo-

folie verwijderd. De stoffen zijn dan aan elkaar

gen vergelijkbaar zijn met kolencentrales en

gesmolten en vormen zelf een folie.”

andere grootschalige elektriciteitsvoorzienin-

Building integrated pv Hamers: “Gevels zijn nog een beetje een onont-

gen.

Verschillende technieken

gonnen gebied, dus het potentieel daar is

Vervolgens is de verwerking van in de sunbelt-

Het ontwikkelen van het procedé had wel wat

enorm. De uitdaging van building integrated pv

regio opgewekte elektriciteit wel anders dan bij

voeten in de aarde. “Er komen verschillende

(BIPV) is wel dat je niet alleen aan de normen

een zonnepark in Nederland. Deels gaat het ter

technologieën aan te pas”, legt Hamers uit. “We

op het gebied van pv moet voldoen maar ook

plekke naar het net, maar een groot deel van de

hebben het hele proces zelf moeten uitvinden,

aan de bouwnormen. Een groot pluspunt is dat

stroom wordt omgezet in synthetische brand-

en hebben het met behulp van een aantal pv-

het helemaal past in de trend binnen de bouw-

stoffen, want vloeistoffen zijn gemakkelijk en

deskundigen, technici en machinebouwers voor

en installatietechniek om steeds meer te prefa-

zonder verlies te transporteren.

elkaar gekregen. Het punt is dat je met dergelijk

briceren.”

32

Installatie Journaal Januari-Februari 2020

TREND

Als je lengtes tot zo’n dertig meter met twee kabels kunt aansluiten, schiet het lekker op.

Flexibele pv-modules laten zich relatief eenvou-

rol geproduceerd wordt. Als je lengtes tot zo’n

er weinig ruimte is. Bovendien vinden we wei-

dig in verschillende gevelelementen opnemen,

dertig meter met twee kabels kunt aansluiten,

landen vol met zonnepanelen niet mooi. Er zijn

vertelt Hamers. “Ze hoeven dan niet meer op

schiet het lekker op.”

plannen om drijvende zonnevelden aan te leg-

locatie gemonteerd te worden. In de ontwerp-

Hyet Solar test op dit moment producten in een

gen op binnenwateren, en als dat goed gaat

fase kan in bepaalde gevallen blijken dat er met

woestijngebied, ergens in de sunbelt-regio.

voor de Nederlandse kust. Op andere plaatsen

zonnefolie kan worden volstaan met een lichte-

“Het is belangrijk om te weten hoe de resulta-

in de wereld kunnen zonnepanelen naast het

re constructie. Dat bespaart materiaal en ook

ten onder die extreme omstandigheden zijn en

opwekken van elektriciteit nog een ander doel

de transportkosten van een licht en compact,

of je op die grote schaal mee kunt doen. De

want op rol, te vervoeren zonnesysteem zijn

markt is groot en de verwachte opbrengst is

een stuk lager.”

hoog, vandaar dat er veel van de tests afhangt.

Folie is zelfs mogelijk op een dak van golfplaten

In het Midden-Oosten wordt nu nog veel olie

Lage installatiekosten

gewonnen, en daar hoort een enorme infra-

De kosten voor pv-systemen worden gewoonlijk

structuur bij. Die is - misschien met wat aan-

dienen, namelijk het tegengaan van verdam-

uitgesplitst in de modulekosten enerzijds en de

passingen - heel geschikt om synthetische

ping. Er zijn veel landen waar het water in de

balance-of-system costs anderzijds waar de

brandstoffen mee te transporteren. En zonne-

stuwmeren te snel verdampt door de felle zon.

installatiekosten, de elektriciteitsvoorziening et

energie is natuurlijk bruikbaar voor het maken

Dat water is bedoeld als drinkwater, voor irriga-

cetera. onder vallen. De modulekosten zijn voor-

van waterstof, een oplossing met een enorme

tie en om stroom mee op te wekken; heel

al technologie gedreven en daarom gaan ze veel

potentie die ook voor ons bedrijf interessant is.”

belangrijk dus. Een pv-deklaag beschermt enerzijds tegen de zon, en levert tegelijkertijd

harder naar beneden dan de installatiekosten.

Hamers: “Het is dus interessant voor produ-

PV op water

elektriciteit op. Ook op kleine schaal is dat in te

centen om systemen te ontwikkelen waarvan

Hamers en zijn collega’s houden de trends en

zetten, door bijvoorbeeld irrigatiekanaaltjes in

de installatiekosten lager liggen. Alleen op die

ontwikkelingen op het gebied van zonnestroom

India te overkappen. Twee vliegen in één klap,

manier is er op systeemniveau winst te beha-

nauwlettend in de gaten. Ze signaleren onder

geweldig toch?”

len. In de markt van de utility-scale wordt er

andere dat er wereldwijd op steeds meer plek-

vooral geconcurreerd op prijs. Voor een flexibel

ken wateroppervlakken van pv worden voor-

* Edward Hamers sprak 13 november op de

systeem is daar zeker plaats, juist omdat er op

zien. Hamers: “In Nederland gebeurt dat omdat

Sunday.

Installatie Journaal Januari-Februari 2020

33

TECHNIEK Preventie - Ionisatie - Wandcontactdoos

DC-schakelen is vooral vlamboogpreventie Nu gelijkstroom/spanning steeds meer in de belangstelling staat, rijzen er allerlei prangende vragen over het schakelen van gelijkstroom. Er ontstaat al bij relatief lage DC-spanning een indrukwekkende vlamboog. Hoe is deze te voorkomen?

Tekst Richard Mooi

Het schakelen van gelijkstroom (DC) is een stuk

schikt voor hogere DC-spanning. Na één keer

duren in eerste instantie niet langer dan 1/50-

lastiger dan wisselstroom (AC). Bij AC gaat de

schakelen zitten de contacten vast. Hoe hoger

ste van een seconden, wanneer de sinus weer

spanning honderd keer per seconde door het

de spanning des te groter de afstand die de

door de nul gaat. Omdat bij de volgende sinus-

nulpunt. Bij het schakelen of verwijderen van de

vlamboog kan overbruggen.

periode wel opnieuw een vlamboog kan ont-

stekker uit een wandcontactdoos dooft de vlam-

Een mechanische schakelaar die geschikt is om

staan, is snel schakelen ook hier een must.

boog automatisch. Die vlamboog ontstaat door

gelijkstroom te schakelen is in vergelijking met

Maar zelfs de kortdurende vlamboog die ont-

ionisatie van de lucht waardoor een geleidend

een AC-schakelaar een stuk vernuft. De scha-

staat tot de eerstvolgende nuldoorgang kan al

kanaal ontstaat. Bij AC is die ionisatie verdwe-

kelaar werkt pijlsnel. Meestal bestaat een DC-

schade aanrichten. Door de sterke stroom ont-

nen als de sinus door het nulpunt gaat.

schakelaar uit een draaiknop die bij een

staat namelijk in die korte tijd een enorme hit-

bepaald punt ineens omklapt. Daarnaast moet

Snel schakelen is een must

Contacten vast

bij hoogvermogen de vlamboog worden

Bij DC is dat een ander verhaal. De lucht blijft

geblust. Dat kan in een bed van zand of olie, of

geïoniseerd, en blijft de stroom lopen bij het

door in vacuüm te schakelen. Bij heel grote

afschakelen of verwijderen van connector. Ioni-

spanningen en vermogens wordt de vlamboog

te. Vacuümschakelaars en oliearme schake-

satie van de lucht vindt plaats vanaf zo’n 50

met een magneetveld wegblazen.

laars zijn bij hoogspanningsnetten (AC) het meest gebruikt om vlambogen te blussen.

volt. Een alleen voor AC-geschikte schakelaar verbrandt vanaf deze DC-spanning. Ook DC-

Ook bij AC vlambogen

In Noord-Amerika bestaan nog kleine lokale

schakelaars die alleen geschikt zijn voor lage

Overigens bij hoge AC-spanning en stromen

netten op 110 Vdc waarbij gebruikers stekkers

spanning, bijvoorbeeld 12 of 24 volt, zijn onge-

ontstaan eveneens vlambogen, maar deze

in een wandcontactdoos kunnen steken. Om te voorkomen dat bij het verwijderen een vlamboog ontstaat, schakelt dit type wandcontactdoos ook de DC-spanning af. Dat gebeurt nog voordat de contactpunten van de stekker fysiek geen verbinding meer hebben.

Solar Ook de DC-schakelaar in de leidingen tussen zonnepanelen en de omvormer moet geschikt zijn voor het schakelen van gelijkstroom. Vanwege de vlamboogdovende constructie zijn DCschakelaars een stuk prijziger. Meestal is de DCswitch al in de omvormer ingebouwd. Als die Het schakelen van gelijkstroom (DC) is een stuk lastiger dan wisselstroom (AC).

34

Installatie Journaal Januari-Februari 2020

ontbreekt, is het verplicht om een DC-schake-

TECHNIEK

laar te monteren. Het lostrekken van een connector bij systemen zonder DC-switch is levensgevaarlijk. Al bij systemen vanaf vier panelen kan een grote vlamboog ontstaan, zo demonstreert GreenGuys in Almere op de website. Wie vergeet de DC-schakelaar uit te zetten, is alleen bij omvormers van SolarEdge beschermd tegen vlambogen. De omvormers hebben een ingebouwde vlamboogdetectie, maar die staat standaard uitgeschakeld. Met deze functie kunnen ook slechte verbindingen worden gedetecteerd.

Elektronisch schakelen Mechanische schakelen van DC-netten wordt nog veel gedaan, maar door de komst van vermogenselektronica is het mogelijk om elektronische schakelen. Dat gebeurt met mosfetten, waarbij geen vlambogen ontstaan. Meestal wordt een elektronische DC-schakelaar gecombineerd met bewaakfuncties zoals aardlekken en kortsluitstromen. Ook is het in een elektronische schakelaar eenvoudig om de

elektronica is de levensduur beperkt tot tien-

sloten. Stekkerapparaten worden waarschijnlijk

spanning te verlagen. Het nadeel van elektroni-

vijftien jaar.

met USB-connectoren verbonden. Door de lage

ca is de levensduur. Een mechanische schake-

In toekomstige DC-omgevingen wordt bij hoge

spanning (max 20 V) is er geen gevaar voor

laar kan wel dertig-veertig jaar meegaan, bij

spanningen (350 Vdc) apparatuur vast aange-

vlambogen.

Social Installatie Journaal Het laatste nieuws op @InstallatieJNL

Installatie Journaal Januari-Februari 2020

35

Nieuw: Panelenbouw is een vak apart De NEN-EN-IEC 61439 nader verklaard

In de panelenbouw staat de veiligheid van verdeelsystemen en besturingskasten voorop. Het boek ‘Panelenbouw is een vak apart’ helpt u om dit in de praktijk tot stand te brengen.

Vakkennis en normen Het boek besteedt aandacht aan de norm voor schakel- en verdeelsystemen, de NEN-EN-IEC 61439-serie. U leest wat de eisen in deze norm zijn en wat nu precies de achtergrond is van de eisen.

U krijgt inzicht in de actuele problematieken die van belang zijn bij de samenbouw van elektrisch materieel in een besturingskast. U vergroot uw kennis en het begrip van de eisen, die in de NEN-EN-IEC 61439 worden gesteld.

Voor wie?

Dit boek is bedoeld voor paneelbouwers, elektrotechnische installateurs, adviesbureaus, inspectiebureaus, beheerders van elektrotechnische installaties, machinebouwers, docenten en studenten elektrotechniek.

Auteur: Ir. R.J. (Roel) Ritsma

Meer informatie of bestellen?

Ga naar www.vakmedianetshop.nl/panelenbouw

MARKT Beveiliging - Hackers - Kwetsbaarheden

Attentie attentie voor cybersecurity Hacks zijn aan de orde van de dag, ook in de installatiebranche. Vaak zijn ze onschuldig, maar toch maakt iedere hack pijnlijk duidelijk dat er kwetsbaarheden in de beveiliging van installaties zitten. Hoog tijd dus om cybersecurity de aandacht te geven die het nodig heeft.

Tekst Marion de Graaff

Techniek Nederland pakte de handschoen op

hotel, een zwembad, op de basisschool als ik

direct gevaarlijk. Toch moet je er niet aan den-

en gaf met een aantal partners voorlichting

mijn kind wegbreng. ‘Wat zou er zich boven dat

ken dat iemand iets kwaads in de zin heeft.”

over cybersecurity. Een van de sprekers was

systeemplafond bevinden?’ Daar zie ik losse

Bas Labordus van The S-Unit.

draadjes… Of even mijn laptop op de hotelser-

Ethical hackers

Installateurs moeten zelf wel weten wat ze doen en hoe het werkt

Drietrapsraket Labordus legt uit dat goede cybersecurity uit

The S-Unit is een organisatie van ethical hac-

drie onderdelen bestaat. “In de eerste plaats moeten fabrikanten en leveranciers van software zorgen dat het veilig is. Er zijn verschillen-

kers. Ze testen systemen, inventariseren

de methoden om dat te testen, waaronder de

kwetsbaarheden en risico’s, en ze geven advies over cybersecurity. Bas Labordus werkt er als

ver aansluiten. Kan ik met mijn key card ook die

OWASP top tien. De schakel daarna bestaat uit

security consultant en noemt zichzelf security

deur openmaken? En die? En die? Hier - bij de

partijen die systemen installeren en beheren.

enthousiasteling. “Zelfs in mijn vrije tijd ben ik

TU in Zwolle, waar de voorlichting gegeven

Iedere installateur zou met zijn klanten af moe-

altijd op zoek naar gaten en kieren om een sys-

wordt, heb ik aan de deur van de serverruimte

ten spreken wie er verantwoordelijk is voor het

teem binnen te komen”, grinnikt hij. “In een

gevoeld. Die zat op slot, heel goed.”

uitvoeren van updates, voor het bewaren van passwords et cetera. Na de fabrikant en de

Virtuele, openstaande deuren

installateur komt de gebruiker. Ook daar kan

Labordus lacht en gaat verder: “Het lijkt

heel veel mis gaan. Een goede beveiliging valt

logisch om een deur op slot te doen, maar heel

of staat met gedrag. Je kunt een systeem nog

vaak wordt het nagelaten. En zo staan ook heel

zo goed beveiligen, maar als een gebruiker zijn

veel virtuele deuren in systemen open. Dan is

passwords op zijn bureaublad heeft staan,

het voor een hacker een piece of cake om bin-

heeft dat allemaal geen enkele zin.”

nen te komen. De meeste hackers doen dat

Het draait allemaal om bewustwording. Installa-

voor de lol, gewoon om te zien hoe ver ze kun-

teurs hebben daar een rol in, maar dan moeten

nen komen. Zo namen drie Chinese studenten

ze zelf wel weten wat ze doen en hoe het werkt.

met behulp van een drone en een Raspberry Pi

De dringende oproep van Labordus is dan ook:

de ZigBee-verbinding van een kantorencom-

“Ten eerste: verdiep je in cybersecurity, en ten

plex over om vervolgens de verlichting te (ont)

tweede: zorg vervolgens dat je bij blijft, want de

regelen. Grappig, lastig misschien, maar niet

veranderingen gaan ra-zend-snel!”

Installatie Journaal Januari-Februari 2020

37

MARKT Beveiliging - Hackers - Kwetsbaarheden

Cybersecurity: op zoek naar balans Hacks kunnen onschuldig zijn, denk daarbij aan Ikea-hacks waar mensen op creatieve wijze de Zweedse meubelen een nieuwe functie geven. Maar hacks kunnen ook echt vervelende gevolgen hebben. Hoe beperk je de risico’s? René van der Boon, directeur van Leertouwer, vertelt over zijn ervaringen met cybersecurity.

Tekst Marion de Graaff

Van der Boon stelt om te beginnen een hypothetische vraag: “Waarom hebben we in Nederland dijken: omdat we bang zijn voor water, of omdat we comfortabel willen leven, met droge voeten?” Om vervolgens zelf te antwoorden: “Ik denk dat laatste. Deze metafoor kun je doortrekken naar cybersecurity. Zijn we elkaar aan het bezighouden met regeltjes om aan bijvoorbeeld de AVG te voldoen? Of zijn we bewust

“Maak aan je klanten duidelijk dat ze voorzichtig moeten zijn”

bezig om risico’s op het gebied van informatiebeveiliging te beperken voor onze eigen bedrijfscontinuïteit?”

Verbindingen maken Leertouwer is systeemintegrator op het gebied van elektrotechniek, klimaatinstallaties en ICT. Van der Boon: “Het woord systeemintegrator maakt duidelijk wat we doen, namelijk systemen aan elkaar knopen. We maken verbindingen tussen processen, informatie en technologie. Dat alles met elkaar samenhangt, brengt per definitie risico’s met zich mee. In de afgelopen jaren zijn elektrotechniek en werktuigbouwkunde steeds meer in elkaar verweven geraakt, en dat zal in de toekomst alleen maar toenemen.”

Installaties worden steeds complexer en zijn bijRené van der Boon, directeur van Leertouwer.

na altijd onderdeel van een netwerk of verbonden met het internet. Van der Boon: “Dit brengt vei-

38

Installatie Journaal Januari-Februari 2020

MARKT

ligheidsrisico’s met zich mee die je wilt inschatten en waar je maatregelen op wilt treffen. Dat kun je als installateur alleen doen op de onderdelen waar je zelf invloed op kunt uitoefenen. Het is dus erg belangrijk om je ook bewust te zijn van onderdelen in de installatie waar je geen invloed op hebt. Vaak leveren die wel veiligheidsrisico’s voor je totale installatie op.”

Virtuele collega “We zijn allemaal mensen, en dat maakt dit ook zo’n lastig onderwerp”, gaat Van der Boon verder. “Je kunt systemen met drie firewalls beveiligen, maar het komt vaak genoeg voor dat klanten of de medewerkers bij klanten zich daar helemaal niet bewust van zijn.” Veiligheid heeft alles te maken met gedrag, en gedrag is juist heel moeilijk te veranderen, benadrukt Van der Boon. “Om dat intern goed tussen de oren te krijgen, introduceerden wij een virtuele collega: Ben Veilig. Hij schrijft blogs over cybersecurity, geeft tips en houdt in de gaten of pc’s afgesloten zijn. Als iemand een situatie ziet waar we mogelijk een risico lopen op het gebied van informatiebeveiliging, dan kan hij Ben hierover informe-

ficaten maar toch moet je scherp blijven”, stelt

onderhoud kunnen doen, maar elke cybercrimi-

ren. Achter Bens mailadres zit een 24/7

Van der Boon. “Dat geldt ook voor onze mede-

neel met ons mee kan liften, dat willen we ook

response team dat direct een risico-inschatting

werkers, en daarom heb ik twee jaar geleden

niet. Het is misschien handig, maar het vraagt

maakt en actie onderneemt als dat nodig is.”

een phishing-test laten uitvoeren. Het liep tegen

om problemen. Ik wil in het systeem van een

kerst en het ging om het uitzoeken van een

klant kunnen als we eraan moeten werken, en

Securitysoftware

kerstcadeautje. Alle medewerkers kregen een

verder niet.”

Leertouwer ondersteunt medewerkers ook met

mail met een link. Door hun systeem-inlog op

Van der Boon: “Maak dus ook aan je klanten dui-

speciaal ontwikkelde software die veel risico’s

een speciale pagina op de Leertouwerwebsite in

delijk dat ze voorzichtig moeten zijn. “En spreek

voorkomt. “Een onderdeel van deze software is

te voeren, kwamen ze bij een keuzepagina. Van

af wie wat doet, en op welk moment. Het is een

ons monitoring operations centre waarmee we

de twintig testpersonen gaven er negentien hun

illusie om te denken dat je je veiligheid helemaal

allerlei IP-apparatuur zoals routers en firewalls

gegevens weg. Eigenlijk was het prachtig: loyale

voor honderd procent geregeld kunt hebben.

monitoren,” licht Van der Boon toe. “Daarnaast

medewerkers die helemaal te goeder trouw zijn

Wat we vandaag bedenken, is morgen achter-

levert de software allerlei slimme functies die

en geloven in onze goede bedoelingen. Maar

haald. Maar we kunnen ons wel inspannen om

gericht zijn op het veilig beheren van ‘assets’

vanuit het oogpunt van cybersecurity: foute

het zo goed mogelijk voor elkaar te hebben. Dat

zoals configuratiebeheer en wachtwoordbeheer.

boel. Zowel de website als het mailadres waren

doen we door risico’s te inventariseren en te

Vander Boon: “Daar hebben we een alarmerings-

fake en de gegevens belandden bij de ethical

beoordelen, en vervolgens door maatregelen te

flow achter gehangen die de dienstdoende mon-

hacker. Enorm leerzaam want hackers zijn

nemen.”

teur waarschuwt als er iets aan de hand is, ook ’s

steeds beter in social engineering: het psycholo-

Te veel of verkeerde maatregelen hebben vaak

nachts. Elk asset heeft een gebruikersnaam en

gische spel om mensen te bespelen waardoor ze

een averechts effect, weet Van der Boon: “men-

een - gecodeerd opgeslagen - wachtwoord. Iede-

niet goed opletten. Dit was een leerzaam

sen gaan dan omwegen zoeken waar meestal

re keer als een medewerker een wachtwoord van

moment en heeft ons allemaal weer helemaal op

nog veel meer risico’s aan verbonden zijn. Houd

een klant opvraagt, wordt onder andere geregis-

scherp gezet.”

het beheersbaar en zoek naar de balans tussen werkcomfort en veiligheid.”

treerd waar en hoe laat dat gebeurde. Het systeem genereert wachtwoorden, die hoeven

Zoek naar de balans

Techniek Nederland hield eind 2019 samen met

medewerkers dus niet zelf te bedenken of te ont-

Het gedrag van mensen is dus een risico; zowel

een aantal partners voorlichtingen over cyber-

houden. Daarmee zijn ze ook altijd uniek. Ook dat

van medewerkers maar ook dat van de klanten.

security. René van der Boon was een van de

is een kwestie van veiligheid.”

Van der Boon: “Klanten die geen duidelijk bevei-

sprekers.

ligingsbeleid hebben en ons zomaar wachtwoor-

Bewustwording creëren

den geven, dat kan niet. De poort van een net-

In het volgende nummer van Installatie Journaal

“We hebben diverse informatiebeveiligingscerti-

werk open zetten zodat wij op afstand

wordt meer aandacht besteed aan cybersecurity.

Installatie Journaal Januari-Februari 2020

39

PRODUCTBERICHTEN

Markeringssoftware De markeringssoftware smartScript van WAGO is bedoeld voor de thermotransferprinter smartPrinter. De software is door specialisten nauwkeurig afgestemd op de markeringstaken in de schakelkast. Alle toepassingen, printerdrivers en instellingen zijn in de software geïntegreerd. De installatie hoeft dus slechts één keer uitgevoerd te worden. Bediening en gebruik zijn intuïtief en zelfverklarend. De markeringssoftware geeft alle bewerkingsstappen overzichtelijk op het beeldscherm weer. Hierdoor is een snelle markering van alle producten van WAGO alsook van geleiders, typeplaatjes en etiketten mogelijk.

WAGO www.wago.com/nl

Lichtgewicht werksneaker De VISMO Extralight Reform werksneaker weegt 515 gram. De NRG 55 tussenzool e werkt als een soort springveer en geeft 55 procent energie terug tijdens het lopen.

De Reform is uitermate geschikt voor de installatie-, metaal- en transportsector en voor werkzaamheden in magazijnen en de lichte bouw. De schoen is speciaal ontwikkeld om er lange dagen op te werken. De bovenkant is van waterafstotend en slijtvast Airmesh-textiel. De binnenvoering is zweettransporterend waardoor de voeten droog blijven. De veiligheidssneakers vallen in veiligheidsklasse S3 en zijn voorzien van een aluminium beschermneus en kevlar tussenzool. De neus en hak hebben een beschermbumper.

VISMO NEDERLAND

www.vismonederland.nl

Monitoren verwarmingssysteem TADO lanceert Software as a Service: tado° 360. Deze software ondersteunt energiebedrijven en installatiebedrijven door op afstand de conditie van het verwarmingssysteem van een huis te controleren en data te verzamelen die door installateurs kan worden gebruikt voor snellere, efficiëntere reparaties en onderhoud. Tado° ondersteunt en is compatibel met 95% van alle verwarmingssystemen. De Slimme Thermostaat maakt verbinding met de ketel van de klant en brengt een digitale verbinding van en naar de ketel tot stand voor zowel controle als analyse. Hiermee kunnen energiebedrijven en installatiebedrijven op afstand de conditie van de ketel controleren door statistieken zoals waterdruk, pompsnelheid en foutmeldingen te analyseren.

TADO www.tado.nl

Smartphone De ‘truly rugged’ Cat S52 van CATPHONES is 9.69mm dun en weegt 210 gram. Hij is daarmee dunner dan veel gewone, breekbare smartphones met een beschermhoesje. Tegelijk kan de Cat S52 de zwaarste omstandigheden aan. Hij heeft dertig valtests van 1,5 meter hoogte op elke zijde doorstaan, is zand-, stof- en waterproof en overleeft thermische schokken, extreem hoge en lage temperaturen, vibratie- en tuimeltests en zoute nevel. De smartphone beschikt over een 12MP dual pixel Sony-camera met f/1.8 diafragma en 1.4μm pixelgrootte en geavanceerde multi-frame beeldverwerkingssoftware, voor een snelle en accurate focus en goede prestaties bij weinig licht.

CATPHONES www.catphones.com

40

Installatie Journaal Januari-Februari 2020

PRODUCTBERICHTEN

Warmtebeeldcamera beeldcamera met een meetbereik tot 400 °C. De

Stapelbare zadelstrook en stekerbaar opzetstuk

warmtebeeldcamera is verkrijgbaar bij EURO-

De stapelbare zadelstrook van EATON is

INDEX. De camera heeft een resolutie van 320 x

geschikt voor alle 220 mm en 440 mm

240 pixels en maakt naast het IR beeld ook een

brede Systeem 55 en Medusa groepen-

foto van het zichtbare spectrum. Met de IR-Fusion

kasten incl. bevestigingsschroeven.

technology kan het warmtebeeld en de foto met

Geschikt voor pvc installatiebuizen 16

elkaar worden geblend. Dit maakt het makkelijker

mm en 19 mm. De zadelstrook is stapel-

om objecten te herkennen en toch nauwkeurig de

baar door middel van een eenvoudig klik-

temperatuur ervan af te lezen. Met de software en

mechanisme.

de Connect-app kunnen de meetresultaten wor-

Met het nieuwe stekerbare opzetstuk kan

den gerapporteerd en met collega’s worden

een stekerbare groepenkast worden

gedeeld. EURO-INDEX www.euro-index.nl

samengesteld. Het opzetstuk is voorzien

Met de TiS60+ introduceert Fluke een warmte-

van tien uitbreekpoorten voor de plaatsing van GST18 of Winsta connectoren en

Frequentieomvormers

twee uitbreekpoorten voor dataconnec-

Het aandrijvings-

toren. Uitbreiden van een 220x

portfolio van

220 mm of 220x330 mm Systeem 55

SIEMENS is uitge-

groepenkast met het opzetstuk is moge-

breid met de Sina-

lijk door een klikmechanisme.

mics G120X-omvor-

EATON www.eaton.nl

mer. Deze is speciaal ontworpen voor gebruik in water-/ afvalwatertoepassingen en in HVAC-systemen. De omvormers zijn verkrijgbaar in een driefasige 3AC 200V spanningsvariant in het vermogensbereik tot 55 kW. De nieuwe module voor de uitbreiding van de digitale en analoge in- en uitgangen verhoogt de flexibiliteit en maakt een optimale aansturing van omvormergestuurde toepassingen mogelijk.

De Sinamics Gondersteunt Profibus, Modbus RTU, USS en BACnet MS/TP. Hij is voorzien van uitgebreide interfaces en kan eenvoudig worden geïntegreerd in bestaande of nieuwe systemen. Een nieuw formaat omvormer is toegevoegd in het vermogensbereik van 2,2 kW tot 3 kW. Dankzij het 32 procent kleinere FSAD-formaat met kastafmetingen van 176,5 x 136,6 x 158 mm biedt de Sinamics V20 meer flexibiliteit en ruimtebesparing.

SIEMENS NEDERLAND www.siemens.nl

M12 connector Yamaichi Electronics lanceert een nieuwe M12 push-pull connector met een interne vergrendeling voor verschillende industriële toepassingen. Deze bij A & C SOLUTIONS te verkrijgen push-pull connector maakt snel en veilig aansluiten en

De grootste database van fysieke toegangscontrole-apparatuur met technische beschrijvingen en projectfoto’s, vindt u op:

www.methon.nl

ontgrendelen eenvoudig. Het nieuwe M12 push-pull design is uitwisselbaar met standaard M12 connectoren. Het vergrendelingsmechanisme van het push-pull design in zorgt voor een snelle en betrouwbare aansluiting en ontgrendeling. Dus in toepassingen met slecht zicht of binnen een beperkte ruimte kan je door middel van ‘blind plugging’ een betrouwbare verbinding realiseren. De fabrikant schat in dat het tot 75 procent installatietijd bespaart.

toegangscontrolesystemen en entreebeveiliging voor voertuigen en voetgangers levering - installatie - service

A&C SOLUTIONS www.ac-solutions.be

Installatie Journaal Januari-Februari 2020

41

COLOFON & SERVICE

Jaargang 38, nummer 1-2, januari-februari 2020 Verschijnt 8x per jaar www.installatiejournaal.nl Redactie Pr. Margrietlaan 3 2404 HA Alphen aan den Rijn installatiejournaal@vakmedianet.nl

Adverteerdersindex Wildkamp

omslag 2

Messe Benelux Nederland

p. 15

Marjolein Eilander (marjoleineilander@vakmedianet.nl) Maarten Legius (maartenlegius@vakmedianet.nl) Tieneke Wilms (tienekewilms@vakmedianet.nl) Gerard Vos (gerardvos@vakmedianet.nl)

Methon

p. 41

Hager

omslag 3

Medewerkers Edo Beerda, Sjef Cobben, Marion de Graaff, Evi Husson, Nico Kluwen, Joost Melten, Hidde Middelweerd, Richard Mooi, Ferdinand Pronk.

Alklima

omslag 4

Uitgever Vakmedianet, Johan Schot (johanschot@vakmedianet.nl) www.vakmedianet.nl Algemeen hoofdredacteur Maarten Legius (maartenlegius@vakmedianet.nl) T: 088 - 5840772 Vormgeving colorscan bv, www.colorscan.nl

Advertentie-exploitatie

Basis ontwerp Motif Concept & Design, Naarden

Account manager Gejo Flierman: 06-53227316 e-mail: gejoflierman@vakmedianet.nl

Abonnementen en administratie Jaarabonnement binnenland: € 220,Digitaal abonnement: € 96,Alle prijzen exclusief 6% btw. Prijswijzigingen voorbehouden.

Abonnementen kunnen worden opgegeven bij Vakmedianet Klantenservice, postbus 448, 2400 AK Alphen aan den Rijn o.v.v.

“Tijdschrift INSTALLATIE JOURNAAL”.

Telefoon 088-5840888, klantenservice@vakmedianet.nl Een abonnement kan op ieder gewenst tijdstip ingaan en geldt tot wederopzegging, tenzij anders overeengekomen. De minimumlooptijd van een abonnement is één jaar. Partijen kunnen ieder schriftelijk opzeggen tegen het einde van de abonnementsperiode, met inachtneming van een opzegtermijn van twee maanden.

Vanwege de aard van de uitgave, gaat Vakmedianet uit van een zakelijke overeenkomst; deze overeenkomst valt onder het algemene verbintenissenrecht. Wij verwerken uw gegevens voor de uitvoering van de (abonnements)overeenkomst en om u van informatie te voorzien over Vakmedianet en zorgvuldig geselecteerde andere bedrijven. Als u geen prijs stelt op deze informatie, kunt u dit schriftelijk melden bij Vakmedianet, postbus 448, 2400 AK Alphen aan den Rijn. Voor informatie over onze leveringsvoorwaarden kunt u terecht op www.vakmedianet.nl.

IN DE KOMENDE NUMMERS

Druk Ten Brink, Meppel ISSN 1385-3112 © 2019 Vakmedianet, Alphen aan den Rijn

Alle rechten voorbehouden.

Behoudens de door de Auteurswet gestelde uitzonderingen, mag niets uit deze uitgave worden verveelvoudigd (waaronder begrepen het opslaan in een geautomatiseerd gegevensbestand) en/of openbaar gemaakt door middel van druk, fotokopie, microfilm of op welke andere wijze dan ook, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever. De bij toepassing van art. 16b en 17 Auteurswet wettelijk verschuldigde vergoedingen wegens fotokopiëren, dienen te worden voldaan aan de Stichting Reprorecht, Postbus 3051, 2130 KB Hoofddorp, telefoon (023) 799 78 10. Voor het overnemen van een gedeelte van deze uitgave in bloemlezingen, readers en andere compilatiewerken op grond van art. 16 Auteurswet dient men zich te wenden tot de Stichting PRO, Postbus 3060, 2130 KB Hoofddorp, telefoon (023) 799 78 09. Voor het overnemen van een gedeelte van deze uitgave ten behoeve van commerciële doeleinden dient men zich te wenden tot de uitgever. Hoewel aan de totstandkoming van deze uitgave de uiterste zorg is besteed, kan voor de afwezigheid van eventuele (druk)fouten en onvolledigheden niet worden ingestaan en aanvaarden de auteur(s), redacteur(en) en uitgever deswege geen aansprakelijkheid voor de gevolgen van eventueel voorkomende fouten en onvolledigheden.

42

Installatie Journaal Januari-Februari 2020

Maand: Maart-April Redactiesluiting: 24 februari

Maand: Mei Redactiesluiting: 2 april Maand: Juni-Juli Redactiesluiting: 13 mei

Suggesties, ideeën? Mail naar marjoleineilander@vakmedianet.nl

Bespaar waardevolle installatietijd

Nu verkrijgbaar: tehalit.BR65 Trek de aandacht met een strakke afwerking Snelle montage. Modern design. Compact resultaat.

Een gestroomlijnde wandgoot die past bij elk project. Klein, groot, nieuwbouw of renovatie. Dankzij geïntegreerde koppelingen, minder losse onderdelen en het kunststof materiaal bespaar je waardevolle installatietijd. De nieuwe tehalit.

BR65 kabelgoot komt in vier afmetingen en wordt geleverd met een universeel deksel. Ongeacht de hoeveelheid kabels die je gebruikt: een nette, compacte afwerking is gegarandeerd. Daarnaast sluit deze wandgoot naadloos aan op onze stekerbare inbouwcomponenten én op normale bekabeling. En moet je het hoekje om? Geen probleem. Met verschillende hulpstukken pas je de goot aan elke ruimte-indeling aan. In slechts een paar seconden.

Meer weten? Ontdek alle details op: hager.nl/br65

DE KNOP MOET OM.

WWW.ZETDEKNOPOM.NU