رێكه‌وتنی یه‌كێتی و گۆڕان له‌سه‌رده‌می ئه‌مڕۆدا
لــه كاروخه‌باتــی سیاســیدا شــێوازی به‌ره‌یــی و رێككه‌وتــن له‌ژێــر یــه‌ك چه‌تــردا و گردبوونــه‌وه؛ وه‌ك یه‌كێــك له‌بنه‌مــا دیموكراتییــه‌كان ئه‌ژمێــردرێ و هه‌نگاوێك ـه بــۆ خه‌باتــی هاوب ـهش و دروســتكردنی س ـه‌نگ و قورســاییه له‌پێنــاو به‌ره‌وپێشــردنی خه‌باتــی دیموكراتــی و خزمه‌تكردنــی كۆمه‌ڵــگادا. له‌باشــووری كوردســتاندا چه‌نــد ئه‌زموونێكــان هه‌یــه لــه خه‌باتــی به‌ره‌یــی و رێككه‌وتــن و كۆبوونــه‌وه له‌ژێــر چه‌ترێكــدا ،هه‌ندێكیــان بــه ئه‌نجامــی پۆزه‌تیــف بــۆ كۆمه‌ڵگــه‌ی كوردســتان تــه‌واو بوونــه‌و خزمه‌تیــان كــردوه، بــه‌اڵم هه‌ندێكــی دیكــه لــه‌و ب هرانــه ،لــه وێنــه‌ی بــه‌ره‌ی جــود و جه‌وقــه‌د و جه‌بهــه‌ی وه‌ته‌نــی لــه ســااڵنی حه‌فتــا و هه‌شــتای ســه‌ده‌ی رابــردوو، ره‌نگدانه‌وه‌یه‌كــی نه‌رێنــی نیشــانداوه ،چونكــه بــۆ توانــه‌وه‌و له‌ناوبردنــی هێزه‌كانــی تــر بــووه .ب ـه‌ره‌ی كوردســتانی و رێككه‌وتنــی س ـراتیژی یه‌كێتــی و پارتــی بــۆ دوو قۆنــاخ رۆڵــی بینــی یه‌كیــان به‌ئه‌نجــام گه‌یاندنــی راپه‌ڕینــی ســاڵی 1991بــوو ئــه‌وه‌ی تریشــیان دوای رووخانــی ســه‌دام كۆمه‌ڵێــك ئه‌ركــی جێبه‌جێكــرد ،بــه‌اڵم له‌بــه‌ر ئــه‌وه‌ی رێككه‌وتنێــك بــوو زیاتــر بــۆ دروســتكردنی هه‌ژمونــی دوو حیــزب بــوو ،بۆیــه له‌الیــه‌ن ئه‌ندامانــی یه‌كێتــی رووبــه‌ڕووی ره‌خنــه‌ی تونــد بووه‌تــه‌وه و دواتریــش بــووه هــۆی لێكرتازانــی یه‌كێتــی و بزووتنــه‌وه‌ی گۆڕانــی لــێ دروســت بــوو .ئه‌گه‌رچــی ئێســتاش ئــه‌و رێككه‌وتنــه له‌نێــوان یه‌كێتــی و پارتــی دا مــاوه ،بــه‌اڵم رێكه‌وتنــی یه‌كێتــی و گــۆڕان رێكه‌وتنه‌كــه‌ی یه‌كێتــی و پارتــی رووبــه‌ڕووی ه ـه‌ژان كردۆت ـه‌وه. یه‌كێتــی خــۆی له‌خۆیــدا رێككه‌وتنێكــی چه‌تــر ئاســایه ،له‌نێــوان گرووپــ ه چــه‌پ و لیبــڕاڵ و ورده بــۆرژواكان و كه‌ســایه‌تیه‌كی ناجێگیــری هه‌یــه، ئ ـه‌و لێكرتازان ـه گ ـه‌وره‌ی ك ـه یه‌كێتــی رووب ـه‌ڕووی بووی ـه‌وه ل ـه ســاڵی 2009 یه‌كێتــی تووشــی شــۆك كــرد و بــه‌ره‌و ته‌نگه‌ژه‌یه‌كــی جــدی بــرد ئه‌مــه‌ش دوای نه‌خــۆش كه‌وتنــی تاڵه‌بانــی باشــر ده‌ركــه‌وت ،بۆیــ ه لــه ئێستاشــدا یه‌كێتــی بــه رێككه‌وتــن و یه‌كگرتنــه‌وه‌ی له‌گــه‌ڵ گــۆڕان دیســان تووشــی شــۆكێكی تــر بۆت ـه‌وه. بارودۆخــی ئه‌مــڕۆی باشــووری كوردســتان به‌ڕاده‌یــه‌ك خــراپ بــووه كــ ه ســه‌خته بتوانــرێ هیــچ الیه‌نێــك به‌ته‌نهــا كــۆی بكاتــه‌وه ،به‌تایبه‌تیــش دوای خۆســه‌پاندنی پارتــی به‌ســه‌ر حكومــه‌ت و ئیفلیجكردنــی په‌رله‌مــان و راگه‌یاندنــی حوكمــی عورفــی به‌ســه‌ر هه‌رێمه‌كــه‌ی .ئــه‌وه‌ش پێویســته بگوتــرێ پرۆس ـه‌ی سیاســی و ئابــووری و ئیــداری و هه‌نــارد ه كردنــی ن ـه‌وت و په‌یوه‌نــدی له‌گــه‌ڵ به‌غــدا لــه‌م ســێ ســاڵه‌ی رابــردوو فه‌شــه‌لی تــه‌واوی هێنــاوه و هه‌رێمــی كوردســتان رووبــه‌ڕووی گه‌وره‌تریــن قه‌یــران بۆتــه‌وه. بێگومــان لـه‌و فه‌شـه‌له‌دا پارتــی بـه پلـه‌ی یـه‌ك و هێزه‌كانــی تــری ده‌سـه‌اڵت و ده‌ره‌وه‌ی ده‌ســه‌اڵتیش پشــكیان به‌قــه‌ده‌ر پێگــه‌ی خۆیــان هه‌یــه .بۆیــه
پارتــی به‌پلــه‌ی یه‌كــه ،چونكــه ده‌یــه‌وێ لــه رێــگای توركیــا و ســعودیه و قه‌تــه‌ر شۆڕشــی رۆژئــاوا ســه‌ركوت بــكات و له‌ناویببــات ،له‌باشــووریش وه‌ك هێزێكــی دیكتاتــۆر و تاكــڕو ،هه‌روه‌هــا به‌شێكیش ـه ل ـ ه دیكتاتۆریه‌تــی ده‌وڵه‌تــی ئــه‌ردۆگان.
له‌گــه‌ڵ ئــه‌وه‌ی كــورد خــاوه‌ن هێــز و پێگه‌یه‌كــی به‌هێــزه له‌ناوچه‌كــه‌دا، بــه‌اڵم مهترســییهكی گه‌وره‌شــی له‌الیــه‌ن ده‌وڵه‌تــی توركیــا‌وه له‌ســه‌ره. بۆیـه رێككه‌وتــن و لێكنزیــك بوونـه‌وه لـه باشــوور و له‌هـه‌ر چوارپارچـه‌دا ئه‌ركێكــی نیشــتامنی و دیموكراتییــه .لێــره‌و ه ئه‌توانیــن بڵێیــن؛ رێككه‌وتنــی یه‌كێتــی و گــۆڕان هه‌نگاوێكــی ئه‌رێنیــه ،بــه‌اڵم بێگومــان به‌ته‌نهــا بــۆ ئــه‌وه‌ی بــۆ دروســتكردنی هه‌ژموونگ هرایــی تاكــڕه‌وی یــه‌ك حیزبــی نــا، هه‌روه‌هــا بــۆ رازیكردنــی دڵــی پارتیــش نــا ،به‌ڵكــو له‌پێنــاو خزمه‌تكــردن و نه‌هێشــتنی گه‌نده‌ڵــی و چاره‌ســه‌ری كێشــه‌كان له‌گــه‌ڵ به‌غــدا و هێنانــه‌وه‌ی مووچــه‌ی خه‌ڵــك و به‌دیموكراتــی كردنــی سیاســه‌ت و رێــگا خۆشــكردن بــۆ رێككه‌وتنێكــی دیموكراتــی نه‌ته‌وه‌یانــه له‌نێــوان هه‌مــوو پارچه‌كانــی كوردســتان .مه‌رجــی ســه‌ركه‌وتنی ئــه‌م رێككه‌وتنــه له‌ئێســتادا ســه‌ره‌ڕای هه‌مــوو ئــه‌و ره‌خنانــه‌ی له‌ســه‌ریه‌تی ،پێویســته بتوانــرێ ببێتــه رێككه‌وتنێكــی گشــتی له‌نێــوان هێــزه دیموكراتخــواز و نه‌ته‌وه‌یــه‌كان. له‌گــه‌ڵ ئــه‌وه‌ی یه‌كێتــی و گــۆڕان ســه‌رچاوه‌ی ئــ ه و رێكه‌وتنــه‌ن ،بــه‌اڵم ده‌كــرێ بكرێتــه مینبه‌رێكــی فــره‌وان بــۆ رێككه‌وتنــی دیموكراتیانــه ، هه‌مانــكات پێویســت ه ئــه‌و رێككه‌وتنــه كراوه‌بــێ بــۆ رێككه‌وتــن له‌گــه‌ڵ الیه‌نــه ئازادیخــواز و دیموكراتخــواز و نه‌ته‌وه‌یــه‌كان له‌ناوخــۆی باشــووردا، هه‌روه‌هــا بــۆ رێكه‌وتــن و پشــتیوانی له‌یه‌كــری كــردن له‌گــه‌ڵ پارچه‌كانــی تــری كوردســتان ،به‌تایبــه‌ت رۆژئــاوا و باكــوور ،ئه‌وكاتــه ئه‌توانیــن بڵێیــن؛ رێككه‌وتنه‌ك ـه رێككه‌وتنێكــی ته‌قلیــدی نیی ـه و هێــز و ئی ـراده‌ی چاره‌س ـه‌ری دیموكراتیانــه‌ی بــۆ قه‌یرانه‌كانــی ئه‌مــڕۆی باشــووری كوردســتان پێیــه‌و هیواشــه بــۆ پارچه‌كانیــر.
( no / 6 )- 6 - 6 - 2016
له‌سه‌رنووسه‌ره‌وه
3
4 ه دژایه‌تی رۆژئاواده‌كات ج.بایك :پارتی دیموكراتی كوردستان-عێراق به‌ناوی باشووره‌و
جه‌میل بایك هاوسه‌رۆكی كۆما جڤاكێن كوردستان كه‌جه‌كه
ئا /ئازادی كۆمه‌ڵگه هاوســه‌رۆكی بایــك جه‌میــل كۆماجڤاكێــن كوردســتان كه‌جه‌كــ ه لــه دیامنه‌یه‌كــی تایبــه‌ت بــه گۆڤــاری ئــازادی كۆمه‌ڵگــه وهاڵمــی چهندیــن پرســی گرنــگ و تایبــه‌ت داوه‌تــه‌وه.
(ژ16 )6 .ی جۆزه‌ردان 2716
ئازادی كۆمه‌ڵگه :رۆژهه‌اڵتی ناوین به‌ره‌و كوێده‌چێت ،دۆزی كورد له‌و گێژاوه‌دا چۆن ده‌گا به‌چاره‌سه‌ری؟ ج.بایــك :ئێســتا شــه‌ڕێكی گــه‌ور ه لــ ه رۆژهه‌اڵتــی ناوینــدا به‌رێوه‌ده‌چێــت و دوای شــه‌ڕی جیهانــی دووه‌میــن ده‌توانیــن بڵێیــن شــه‌ڕی جیهانــی ســێیه‌مینه ،وادیــاره ئـه‌و شـه‌ڕ ه بـه‌رده‌وام ده‌كات و بـه‌و زوانه‌ش تــه‌واو نابێــت .شــه‌ڕی رۆژهه‌اڵتــی ناویــن وه‌ك شــه‌ڕه‌ی ناوچه‌كانــی ترنییــه ،چونكــه رۆژهه‌اڵتــی ناویــن ناوه‌نــدی جیهانییــه، هه‌مــوو شــتێك له‌رۆژهه‌اڵتــی ناویــن
ده‌ســتی پێكــرد و پێشــكه‌وت و جیهانیــش لــه‌م هێڵــه‌وه پێشــكه‌وت ،بۆیــه لــه ناوه‌ڕاســتی جیهــان ،رۆژهه‌اڵتــی ناویــن هه‌یــه .هه‌ربۆیــ ه هــه‌ر گۆڕانكاریــه‌ك لــه رۆژهه‌اڵتــی ناویــن ببێــت واتــه گۆڕانــكاری له‌تــه‌واوی جیهــان ده‌بێــت .رۆژهه‌اڵتــی ناویــن وه‌ك بڕبــڕه‌ی پشــتی جیهانــه، هه‌ربۆیــه ئه‌گــه‌ر ده‌ســه‌اڵتێك یــان هێزێــك بیه‌وێــت لــه رۆژهه‌اڵتــی ناویــن خــۆی حاكــم بــكات ئ ـه‌وه ده‌یه‌وێــت رۆژهه‌اڵتــی ناویــن به‌ده‌ســت بێنێــت و مێــژوو بۆخــۆی بنوســێته‌وه ،چــۆن رۆژهه‌اڵتــی ناویــن بڕبــڕه‌ی پشــتی دونیایــه ،كوردســتانیش بڕبــڕه‌ی پشــتی رۆژهه‌اڵتــی ناوینــه ،كاتێــك ئێمــه ده‌ڵێیــن رۆژهه‌اڵتــی ناویــن واته(توركیــا، ســوریا ،عێــراق و ئێرانــه) ،كوردســتانیش لــه نێــوان هــه‌ر چــوار ده‌وڵه‌تــدا دابــه‌ش بــووه ،كه‌ســێك بیه‌وێــت ده‌ســه‌اڵت لــه رۆژهه‌اڵتــی ناویــن به‌ده‌ســت بخــات ،ئــه‌وا ده‌بــێ لـه كوردســتان حكــوم بــكات ،ئـه‌وكات
ده‌بێــت لــ ه رۆژهه‌اڵتــی ناویــن ده‌ســه‌اڵت به‌ده‌ســتبخات، بێگومــان رۆژهه‌اڵتــی ناوینیــش لهســهر كوردســتان به‌ڕیوه‌ده‌چیــت .ئه‌گــه‌ر كه‌ســێك بیه‌وێــت ده‌ســه‌اڵت و هه‌ژموونــی به‌ڕێوه‌ببــات ،پێویســت ه لهســهر كوردســتان ده‌ســه‌اڵت و هه‌ژموونــی خــۆی پیشــبخات ،ئه‌گــه‌ر وانه‌بێــت ئــه‌و كاتــه ناتوانێــت ده‌ســه‌اڵتی مه‌حكــه‌م بــكات .ئــه‌و شــه‌ڕه‌ی ئه‌مــڕۆ لــه رۆژهه‌اڵتــی ناویــن به‌ڕێوه‌ده‌چێــت ،شــه‌ڕه لهســهر كوردســتان ،شــه‌ڕی ســه‌ر كوردســتان چاره‌نووســی هه‌مــوو ده‌وڵــه‌ت و رێكخســن و هێزێــك دیــاری ده‌كات .هه‌رله‌بــه‌ر ئه‌مــه‌ش بــوو پیالنگێــڕی نێوده‌وڵه‌تــی لهســهر رێبــه‌ر ئاپــۆ به‌ڕێوه‌چــوو ،چونك ـه ئاســته‌نگی گ ـه‌وره رێب ـه‌ر ئاپــۆ و بزووتنــه‌وه‌ی په‌كه‌كــه بــوون بــۆ ئــه‌وه‌ی رێــگا نــه‌دات شــه‌ڕ لــ ه رۆژهه‌اڵتــی ناویــن پێشــبخه‌ن .كێشــه‌ی كــورد ته‌نیــا كوردبــوون نیــه ،به‌ڵكــو پرســی رۆژهه‌اڵتــی ناویــن و كێشــه‌ی جیهانــه ،هه‌ربۆیه‌شــه رۆژهه‌اڵتــی ناویــن و جیهــان لهســهر پرســی كــورد راده‌وه‌ســن .ئه‌مــڕۆ شــه‌ڕ به‌گشــتی لــه ســوریا و عێــراق ،لــه به‌شــی كوردســتان ئه‌نجــام ده‌درێــت ،بۆیــه كێشــه‌ی رۆژهه‌اڵتــی ناویــن لــه ســوریا و عێــراق ده‌نارسێــت و لــ ه كوردســتاندا بــه‌دی ده‌كرێــت .لهســهر ئــه‌و بنه‌مایــه سیســته‌مێكی نــوێ لــه رۆژهه‌اڵتــی ناویــن پێشــده‌كه‌وێت ،ئێســتا كــورد وه‌ك شــه‌ڕی جیهانــی یه‌كــه‌م و دووه‌م نییــه ،كــورد ئه‌مــڕۆ به‌ڕێكخســن بــووه لــه بــواری ســراتیژی ،به‌ڕێوه‌بــردن، فه‌لســه‌فی و فیكــری تێكۆشــان به‌ڕێوه‌ده‌بــات ،كــورد بــۆ ئــازادی خــۆی تێده‌كۆشــێت ،ئه‌مــڕۆ كــورد بۆتــه هێزێكــی پێشــه‌نگ و پێشــه‌نگایه‌تی ده‌كات لــه رۆژهه‌اڵتــی ناوینــدا ،به‌بــاوه‌ڕی مــن كــورد ئه‌نجــام وه‌ربگرێــت ،بــۆ ئــازادی خــۆی و بــۆ رۆژهه‌اڵتــی ناوینیشـه. هه‌ندێــك ده‌وڵه‌تــی داگیركــه‌ر ده‌یانه‌وێــت رێــگا لــه‌و پێشــكه‌وتنه بگــرن .بزووتنــه‌وه‌ی كــوردی وه‌ك جه‌نگــی جیهانــی دووه‌م نییــه ،ئه‌مــڕۆ له‌ناوچه‌كــه گــه‌الن بــۆ رێكخســن و ئــازادی تێده‌كۆشــن ،چــۆن جه‌نگــی جیهانــی دووه‌م بــۆ پارچه‌كــردن و به‌شــكردنی كوردســتان بــوو، ئه‌مــڕۆش به‌بــێ كــورد قه‌واره‌یه‌كــی نــوێ دانامه‌زرێــت. له‌رۆژهه‌اڵتــی ناویــن كــورد ده‌بــێ هه‌بــێ ،مافــی كوردانیــش مافێكــی ســه‌ره‌تاییه ،هه‌رشتێكیشــی بیه‌وێــت بیــكات ده‌یــكات و كه‌ســیش ناتوانێــت پێشــی بگرێــت.
5 بۆیــه گۆڕانكاریــه‌ك لــه رۆژهه‌اڵتــی ناوینــدا دروســتبێت به‌خوێــن دروســت ده‌بێــت ،ئه‌مڕۆكــه‌ش بــۆ مێــژووی كــورد ده‌رفه‌تێكــی گــه‌وره‌ی له‌بــه‌رده‌م دایــه ،مه‌ترســیش هه‌یــه ،توانــای ســه‌ركه‌وتنی گــه‌وره لــه مه‌ترســی زیاتــره.
ج.بایــك :ئێســتا لــه نێــوان ده‌وڵه‌تــی فاشیســتی توركیــا و بزووتنــه‌وه‌ی كــورد شــه‌ڕێكی گــه‌وره به‌ڕێوه‌ده‌چێــت ،ئــه‌و شــه‌ڕه ل ـه كوبانــێ ده‌ســتی پێكــرد« ،هه‌ندێــك ده‌یانگــووت ئ ـه‌وه دوای 7ی حوزه‌یــران ده‌ســتی پێكــردوه ،بــه‌اڵم ئــه‌وه هه‌ڵه‌یــه ،یــان ده‌ڵێــن له‌ســه‌رێكانی دوو پۆلیــس كــوژران و ئه‌وشــه‌ڕه‌ش لهســهر ئـه‌وه ده‌ســتی پێكــرد» ئه‌مانـه راســتنین و شـه‌ڕه لـه كوبانــێ ده‌ســتی پێكــرد ،چونكــه ده‌وڵه‌تــی تــورك بڕیــاری شــه‌ڕیدا ،بۆئــه‌وه‌ی رێــگا له‌پێشــكه‌وتنه‌كانی شۆرشــی كوردســتان بگرێــت ،چونكــه په‌كه‌كــه به‌سیاســه‌تی دیموكراتیــك لــه دژی داعــش و لــه‌دژی داگیــركاری شــه‌ڕده‌كات و تاده‌هــات بــه‌ره‌وه پێشــده‌چوو لــه رۆژهه‌اڵتــی ناویــن« ،ســه‌یریان كــرد بــۆ ئــه‌وه‌ی په‌كه‌كــه پێشــنه‌كه‌وێت، پێویســت بــوو پێشــی لێبگــرن ،ئه‌ویــش ته‌نهــا به‌شــه‌ڕ ده‌كرێــت و به‌شــتێكی تــر ناكرێــت» ،چونكــه پێشــر هه‌وڵــی زۆریانــدا، بــه‌اڵم نه‌یــان توانــی بزووتنــه‌وه‌ی په‌كه‌كــه له‌ناوبــه‌رن ،واش تێگه‌شــتبوون كه‌بتوانــن ئه‌نجامێكــی بــاش وه‌ربگــرن بۆیــ ه هیــوا و خه‌یاڵیــان ده‌كــرد كــه لــه توركیــادا دیموكراتــی پێشــبخه‌ن كێشــه‌ی كــورد چاره‌بكــه‌ن و له‌نێــوان سیاســه‌تی «نــه شــه‌ڕ و نــه ئاشــتی»دا بزووتنــه‌وه‌ی كــوردی الوازبكــه‌ن ،ئامانجــی ئاكه‌پــ ه و ده‌وڵه‌تــی توركیــا پێشخســتنی دیموكراســی و چاره‌س ـه‌ری كێش ـه‌ی كــورد نیی ـه، به‌ڵكــو ده‌یانویســت چــه‌ك بــه په‌كه‌كــه دابنێــن ،وایــان ده‌زانــی ئه‌گــه ر په‌كه‌كــه چــه‌ك دابنێــت ئــه‌وا تــه‌واو ده‌بێــت .چه‌كــی ده‌ســتی په‌كه‌كــه بــۆ چاره‌ســه‌ركردنی دۆزی كــورد و دیموكراســی كردنــی توركیابــووه ،هــه‌ر له‌وچوارچێوه‌یه‌‌شــدا هه‌میشــه چــه‌ك له‌شــان ئه‌بێــت و تــا كێشــه‌ی كــورد چاره‌ســه‌ر‌نه‌بێت ،په‌كه‌كــه ده‌ســتبه‌رداری چــه‌ك نابێــت .بێگومــان په‌كه‌كــه چاره‌ســه‌ركردنی كێشـه‌ی كــورد و دیموكراســی بوونــی توركیــای ده‌خســته به‌رده‌میــان، ئه‌وانیــش بینیــان كه‌ناتوانــن بــه‌و شــێوه‌یه ئه‌نجــام وه‌ربگــرن،
ئــه‌و سیاســه‌ته‌ی به‌ڕێوه‌شــی ده‌بــه‌ن بــۆ ئــه‌وان ئه‌نجامــی نییــ ه و په‌كه‌كــه‌ی پــێ گه‌وره‌ده‌بێــت ،لــه‌م چوارچێوه‌یــه‌دا بڕیــاری شــه‌ڕیان دا، ویســتیان به‌شــه‌ڕ رێــگا له‌پێشــكه‌وتنی په‌كه‌كــه بگــرن ،ئــه‌و كاره‌ش تایــب ئه‌ردۆغــان سه‌رپه‌رشــتیاری ده‌كــرد و لــه كوبانــێ خســتیانه پراكتیكــه‌وه، هه‌ربــۆ ئه‌مه‌شــبوو ئه‌ردۆغــان ده‌یگــووت؛ كوبانــێ هاده‌كه‌وێــت، كوبانــێ كــه‌وت .سیاســه‌تی ئــه‌وان له‌ناوبردنــی شۆڕشــی رۆژئاوابــوو، چونكـه وا بیریــان لیكردبویـه‌وه رۆژئاوا له‌ناوبچێــت ل ـه باكوریــش بزووتن ـه‌وه‌ی كــورد له‌ناوده‌چێــت ،شــه‌ڕی كوبانێــش لــه‌م چوارچێوه‌دابــوو ،كاتێكیــش ئه‌نجامیــان له‌كوبانــێ وه‌رنه‌گــرت و كوبانــێ س ـه‌ركه‌وت ،شۆڕشــی رۆژئــاوا گه‌وره‌بــوو ،كاتێكیــش نه‌یانتوانــی ئــه‌و شۆڕشــه لــه رۆژئــاوا له‌ناوببــه‌ن، بۆی ـه داود ئۆغلــو گووتــی؛ مــن بڕیــارم داوه دوای كوبانــێ ســوپا و پۆلیــس بــۆ شــه‌ڕ ئاماده‌بكــه‌م ،كاتێــك فه‌رمــان ده‌داتــه ســوپا بــۆ شــه‌ڕ به‌رنامه‌یــان هه‌بێــت ،خــۆی له‌خۆیــدا ســوپای
توركیــا لــه ســاڵی 2014بــه نــاوی ئاسیمالســیۆن (توانــه‌وه‌و له‌ناوبــردن) به‌رنامه‌یه‌كــی شــه‌ڕی راگه‌یانــد ،پــاش ماوه‌یه‌كیــش بڕیارگیــرا له‌ســه‌ری، دوای ئــه‌وه‌ش ئــه‌و بڕیــاره لهســهر رێبــه‌ر ئاپــۆ په‌یڕه‌وكــرا ،رێبــه‌ر ئاپــۆش بــۆ چاره‌ســه‌ركردنی كێشــه‌كان پرۆژه‌یه‌كــی لێكتێگه‌یشــتنی پێشــكه‌ش كــردو لــه كۆشــكی ســه‌رۆك وه‌زیــران لــه دۆڵمــه باخچــه خوێندرایــه‌وه‌و رێكه‌وتــن، 10خــاڵ لهســهر به‌به‌رچــاوی ڕاگه‌یاندنــه‌كان ،شــاندی حكومــه‌ت و شــاندی هه‌ده‌پــه خســتیانه‌ڕوو .هه‌وڵــه‌كان بــۆ چاره‌ســه‌ركردنی پرســی كــورد بــوو به‌رێگه‌یه‌كــی سیاســی و هه‌مانــكات دیموكراتیزه‌كردنــی توركیــا ،بــه‌اڵم وه‌ك ئــه‌وه‌ی بینیــان ئاكه‌پــه هیــچ هه‌وڵێكــی بــۆ چاره‌ســه‌ركردنی پرســی كــورد و دیموكراتیزه‌كردنــی توركیــا نه‌بــوو ،ســه‌ره‌نجامیش بڕیــاری شــه‌ڕی ل ـه‌دژی كــورد و بزووتن ـه‌وه‌ی په‌كه‌ك ـه دا و ســه‌ره‌تای شه‌ڕه‌كه‌شــیان لــه دژی ریبــه‌ر ئاپــۆ ده‌ســتپێكرد ،رێبــه‌ر ئاپــۆ نه‌یده‌ویســت كێشــه‌كان به‌شــه‌ڕ
( no / 6 )- 6 - 6 - 2016
ئازادی كۆمه‌ڵگه :تێكدانی پرۆسه‌ی ئاشتی له الیه‌ن • ده‌وڵه‌تی تورك ،ب ه ڕای ئێوه پرسی كورد له‌باكور به‌ره‌و كوێ ده‌چێت(هه‌ڵگرتنی پارێزبه‌ندی له‌سه‌ر په‌ڕله‌مانتاران، خۆبه‌رێوه‌به‌ری شاره‌كان ،به‌رخودانی گه‌نجان و الوانی كورد، قوڵبونه‌وه‌ی شه‌ڕ و ئاڵۆزییه‌كان)؟
6 چاره‌بكرێــن ،ب ـه‌اڵم ئاكه‌پ ـه ده‌یویســت به‌ش ـه‌ڕ كۆتــای پێبێنێــت .له‌الیه‌كــی تــره‌وه ئاكه‌پــه لــه په‌ڕله‌مــان یاســایه‌كی نوێیــان ده‌رخســت ،به‌نــاوی پاراســتنی ناوخــۆی توركیــا ،ئه‌ویــش پۆلیــس و ئاســایش كــێ بكــوژن نادرێنـه دادگا ئه‌گــه‌ر وایــان نه‌كردایــه نه‌یانده‌توانــی لــه كوردســتان شــه‌ڕپێش بخــه‌ن .ســه‌رباز و پۆلیــس شــه‌ڕیان نه‌ده‌کــرد ،چونکــه پێشــر شــه‌ڕیان کردبــوو ،خه‌ڵكیــان كوشــتبوو ،گوندیــان ســوتاندبوو ،لهســهر ئــه‌وه دادگای ده‌کــران ،جــا كاتێــك دادگای ده‌کــران و لــه دادگا نه‌ده‌پارێــزران ،کــه‌س ئاماده‌نه‌بــوو جارێكیــر شــه‌ڕیان بــۆ بــكات .ئــه‌و هه‌نگاوانــه هه‌مــووی بــه ئامانجــی شــه‌ڕکردن پێشــخران ،لهســهر ئــه‌و هه‌نگاوانــه هه‌نگاوێکــی دیکه‌یــان دژی هه‌ده‌پــه پێشخســت ،بــه کۆنــرۆڵ لــه دژی هه‌ده‌پــه واتــه دیموکراســی ش ـه‌ڕێکیان پێشخســت ،بــۆ ئ ـه‌وه‌ی هه‌مــوو که‌ســێک برتســێنن
(ژ16 )6 .ی جۆزه‌ردان 2716
بــۆ ئــه‌وه‌ی بتوانــن لــه هه‌ڵبژاردنــی 7ی حوزه‌یــران ئه‌نجــام وه‌رگــرن ،بــۆ ئــه‌وه‌ی هه‌ده‌پــه کــه هێزێکــی دیموکراســییه نه‌که‌وێتــه په‌ڕله‌مــان ،وا بیریــان ده‌کــرده‌وه کــه بــه‌و هه‌ڵســوکه‌وتانه‌یان بتوانــن ئه‌نجــام وه‌رگــرن، بــه‌اڵم هیــچ ئه‌نجامێکیــان به‌ده‌ســت نه‌هێنــا ،چونکــ ه ئــه‌و هه‌نــگاوه‌ی دۆڵم ـه باخچ ـه ،له‌س ـه‌ر کۆمه‌ڵــگای تورکیــا كاریگه‌رییه‌کــی باشــی دروســت کردبــوو ،هه‌ده‌پ ـه چــووه په‌ڕله‌مــان ،وات ـه دیموکراســی که‌وت ـه په‌ڕله‌مــان، ئه‌مــه‌ش کاریگه‌رییه‌کــی باشــی لهســهر کۆمه‌ڵــگای تورکیــا دروســت کــرد، هه‌مــوو الیــه‌ک نه‌فه‌ســێکی بــه‌و شــێوه‌ی وه‌رگــرت کــه تورکیــا بــه‌ره‌و دیموکراســی بــوون ده‌چێــت ،کێش ـه‌ی کــورد ب ـ ه سیاســی چاره‌س ـه‌رده‌بێت، لـ ه تورکیــا شـه‌ڕ نابــێ ،لـه 7ی حوزه‌یــران گۆڕانــكاری لـ ه تورکیــا دروســتبوو، کـ ه تورکیــا یــان بـه‌ره‌و دیموکراســی بــوون بچێــت یــان بـه‌ره‌و شـه‌ڕ بچێــت، جگــه لــه‌و ه هیــچ ڕێگایه‌کــی دیکــه نه‌مــا ،ئاکه‌پــه لــه ده‌ســه‌اڵتداری ک ـه‌وت ،دادگا بــۆ دادگای کردنــی ئه‌ردۆغــان کرای ـه‌وه ،گورزێكــی گه‌وره‌یــان به‌ركــه‌وت ،بۆیــه هه‌نگاویــان بــه‌ره‌و شــه‌ڕنا .بزووتنــه‌وه‌ی کــورد و په‌که‌کـه قازانجــی کــرد ،سـه‌رۆک ئاپــۆ قازانجــی کــرد ،بۆیـه ئه‌ردۆغــان وتــی مــن دۆڵمه‌باخچ ـه قبــوڵ ناک ـه‌م ،دانوســتان قه‌بــوڵ ناک ـه‌م ،مێــزی دانوســتان نییــه هه‌مــووی تێکــدا .له‌الیه‌کــی دیکه‌شــه‌وه هه‌ده‌پــه‌ی قه‌بــوڵ نه‌کــرد واتــ ه دیموکراســی قه‌بــوڵ نه‌کــرد. ئــه‌و هێــزه‌ی که‌ده‌وڵــه‌ت -نه‌تــه‌وه داوای ده‌کــه‌ن ،هێــزی فاشیســت و شــه‌ڕخواز ،هه‌موویــان ڕێککه‌وتنیــان کــرد لــه ده‌وروبــه‌ری ئه‌ردۆغــان، چونکــ ه بینییــان ئــه‌و ده‌وڵه‌تــه‌ی کــه لهســهر بنه‌مــای ده‌وڵــه‌ت -نه‌تــه‌وه
پێشــکه‌وتبوو کــه‌وت و به‌ســه‌رچوو ،ئه‌وانــه‌ی کــه له‌گــه‌ڵ ئــه‌و ڕژێمــ ه دابــوون ،ئه‌وانیــش که‌وتنــ ه مهترســییهوه ،بــۆ ئــه‌وه‌ی کــه خۆیــان لــه‌و مه‌ترســییانه ده‌ربخــه‌ن ڕێککه‌وتنیــان کــرد ،لــه دژی په‌که‌کــه و لــه دژی کــورد و هێــزه دیموکراســییه‌کان ،بــۆ ئـه‌وه‌ی بتوانــن ئـه‌و ڕژێمـه لـه که‌وتــن بپارێــزن .ئــه‌وه‌ش لــه دژی دیموکراســی و چاره‌ســه‌رکردنی کێشــه‌ی کوردبــوو .لــه ئاســتی نێوده‌وڵه‌تیشــدا هه‌ندێــک هێــز زانیــان کــ ه تورکیــا لــه مه‌ترســیدایه ،چونکــه تورکیــا له‌نــاو ناتــۆ دایــه ،بۆیــ ه نــه‌ک تورکیــا به‌ڵکــو سیســته‌می ســه‌رمایه‌داری ناتــۆش ده‌که‌وێتــ ه مهترســییهوه ،بــۆ پاراســتنی سیســته‌مه‌‌که‌یان لــه ده‌ره‌وه‌ی ئه‌ردۆغــان که‌ســیان نه‌بینــی ،لــه دژی ئه‌ردۆغــان هه‌ده‌پــ ه هه‌یــه هێــزی دیموکراســی هه‌یــه ،ئه‌وه‌یــان بــۆ به‌رژه‌وه‌نــدی خۆیــان بــاش نه‌بینــی ،ل ـه ده‌ره‌وه‌ی هه‌ده‌پ ـهش ک ـه‌س نیی ـه، بــۆ ئــه‌وه جارێكیــر له‌گــه‌ڵ ئه‌ردۆغــان ڕێککه‌وتنیــان کــرده‌وه ،چونکــه ئه‌ردۆغــان و ئاکه‌پــه‌ش لــ ه هه‌ڵبــژاردن شــكابوون ،ناچــاری ئــه‌وان بــوون، ئه‌وانــه ویســتیان لــه ئــه‌وه ئه‌نجــام وه‌ربگــرن ،هــاوکاری ئه‌ردۆغــان و ئاکه‌پ ـ ه بکه‌یــن و بیانخه‌ن ـ ه خزمه‌تــی خۆیــان ،ئ ـه‌و ڕێککه‌وتن ـه ل ـه ده‌ره‌وه و نــاوه‌وه دروســت بــوو ،له‌سـه‌ر ئـه‌و بنه‌مایـه ئه‌ردۆغــان كوده‌تــای سیاســی ل ـ ه تورکیــا پێشخســت .په‌ڕله‌مــان ،هه‌ڵبــژاردن ،یاســا هه‌موویــان به‌الی ـه‌ک، بــه ڕێککه‌وتنــی سیاســی ده‌ره‌و ه و نــاوه‌و ه ده‌ســتیان بــ ه شــه‌ڕ کــرد، چونک ـ ه بینیــان سیاس ـه‌ت ب ـ ه کۆنتڕۆڵــی ئ ـه‌وان پێشــنه‌که‌ت ،بۆی ـه پێویســت بــوو شــه‌ڕ به‌رفــراوان بکــه‌ن ،بــۆ ئــه‌وه‌ی بتوانــن بــه‌ر بــ ه په‌که‌کــه واتــه سیاســه‌تی دیموکراســی بگــرن ،بــۆ ئــه‌وه‌ی بتوانــن ئــه‌و رژێمــ ه له‌که‌وتــن بپارێــزن ،ئه‌ردۆغــان ئامانجــی خــۆی هه‌یــه ،ده‌یانه‌وێــت تورکیــا گۆڕانــی به‌ئــاره‌زووی ئــه‌وان تێــدا دروســت ببێــت ،ئــه‌و توركیایه‌یــی كه‌هه‌یــه ت ـه‌واو ببێــت ،ده‌یانه‌وێــت له‌س ـه‌ر ئ ـه‌وه ئامانجــی خۆیــان پێکبێنــن ،خۆیــان بکه‌نــه ســوڵتان ،لــ ه تورکیــا ئیمپراتۆریه‌تــی عوســانی نــوێ دروســتبكه‌ن، وه‌کــو راهیبــه‌كان خۆیــان نیشــانبده‌ن ،بــه‌و شــێوه‌یه ده‌یانه‌ویســت هێــزه دیموكراتــه‌كان بخه‌نــه‌الوه ،ئه‌ردۆغــان چــی بڵێــت ئــه‌وه پێــک بێنــن ،بــه‌و شــێوه‌یی ده‌یه‌وێــت ،واتــا دیموکراســی بــێ کاریگــه‌ر بــکات ،کــوردان بــێ کاریگ ـه‌ر بــکات تاكــو بتوانێــت بگات ـه ئامانجــی خــۆی .بــۆ ئه‌م ـهش ش ـه‌ڕی گــه‌وره کــرد ،لــ ه تورکیــا کــه‌س لــه ئــه‌و ه تێنه‌گه‌یشــت ،بــه‌اڵم په‌که‌کــه لــه‌وه تێگه‌یشــت ،چونکــه په‌که‌کــ ه چهندیــن ســاڵه له‌گــه‌ڵ تورکیــا شــه‌ڕ ده‌کات ،ڕاســتی تورکیــا بــاش ده‌زانێــت ،په‌که‌کــه بینــی توركیــا گورزێكــی گــه‌وره‌ی به‌ركــه‌وت ،ئه‌وانیــش ئه‌یانه‌وێــت لــه 12ی ئه‌یلولــی 1980 خراپــر شــه‌ڕ گهورهتــر بکــه‌ن .بــۆ ئــه‌وه‌ش په‌که‌کــه لــه دژی وه‌ســتایه‌وه، له‌ســه‌ربنه‌مای چــۆن بتوانێــت لــه تورکیــا دیموکراســی پێشــبخات ،ئــه‌و ده‌ســکه‌وتانه‌ی ک ـ ه هه‌ی ـه بیــان پارێزێــت ،چــۆن خاکــی کــوردان بپارێزێــت، لــه دژی ئه‌وهێرشــانه خۆســه‌ری دیموکراتــی راگه‌یانــد ،چونكــه ئێمــه ده‌مانخواســت کێشــه‌ی کــورد له‌چوارچێــوه‌ی خۆبه‌ڕێوه‌بــه‌ری دیموکراتــی
لــ ه ئه‌نقــه‌ره چاره‌ســه‌ربکرێت ،ئه‌ردۆغــان چیكــرد هه‌مــوو رێگاكانــی داخســت‌بــۆ ئــه‌وه‌ی نه‌توانــرێ كوردســتان له‌چوارچێــوه‌ی دیموكراتــی بگاتــه ئامانــج ،چونكــه ئێمــه گه‌یشــتبوینه ئــه‌وه‌ی دانوســتاندن»مفاوه‌زات» لهســهر ئــه‌و بنه‌مایانــه بكه‌یــن .بــه‌اڵم ئــه‌و هێرشــی ده‌كــرده ســه‌ر خۆســه‌ری دیموكراتــی ،ئه‌وكاتــ ه پێویســت بــوو به‌رگــری له‌خۆمــان بكه‌یــن ،كاتێكیــش پاراســتنامن به‌بنه‌مــا وه‌رگــرت ئــه‌وان شــه‌ڕیان گــه‌وره كــرد تاكــو خۆســه‌ری دیموكراتــی له‌ناوببــه‌ن و ته‌ســفیه‌یی‌بكه‌ن .تــا ئــه‌وان لــه توركیــا یـه‌ك زمــان و ئــااڵو نه‌تـه‌وه دروســتبكه‌ن. چونك ـه ئ ـه‌وان ده‌ڵێ ـ ن كــورد ناهێڵێ ـت ده‌وڵ ـه‌ت نهتهوهیــی تــورك پێكبێــت ،بــۆ ئهمــهشپێویســت ه كــورد له‌ناوبربدرێــت ،ئــه‌و شــه‌ڕه‌ی لــه دژی كــورد و په‌كه‌كــه‌ی ئه‌نجامــده‌ده‌ن بــۆ ئــه‌و مه‌به‌ســته‌یه .ئێســتا برینــداره‌كان ده‌كــوژن، مــردوه‌كان ده‌ســوتێنن ،خه‌ڵكــی به‌كۆچكــردن ده‌ده‌ن ،گۆڕســتانه‌كان بۆمبارانده‌كــه‌ن ،ته‌رمــی مــردوه‌كان بــه دوای ئۆتۆمبێلــدا راده‌كێشــن ده‌ســتدرێژی ده‌كه‌نــ ه ســه‌ر ژنــه كــوژراوه‌كان، واتــا ته‌نیــا ده‌یانه‌وێــت كاریگــه‌ری لهســهر كــوردان دروســت بكــه‌ن و بیانرتســێنن تاكــو له‌ناویــان ببــه‌ن .ده‌یانه‌وێــت لــه‌و جێگایــی كوردانــی لــێ كۆچبــه‌ر ده‌كــه‌ن ،په‌نابــه‌ره عه‌ره‌به‌كانــی ســوریای تێــدا نیشــته‌جێی ده‌كــه‌ن، بــۆ ئــه‌وه‌ی دیمۆگرافیایــی كوردســتان بگــۆڕن، هه‌روه‌هــا لــه‌و مااڵنــه‌ی ده‌ریــان ده‌كــه‌ن لــه شــاره‌كان ،حكومــه‌ت ماڵه‌كــه‌ی ده‌ڕوخێنــن و بینــای تێداده‌كــه‌ن ،به‌ته‌واوه‌تــی شــه‌ڕێكی له‌ناوبردنــی كه‌لتــوری به‌ڕێوه‌ده‌بــه‌ن ،شــه‌ڕێكی پاكتاوكــردن به‌ڕێوه‌ده‌ب ـه‌ن ،بــۆ ئ ـه‌وه‌ی جارێكیــر داگیــركاری لــه كوردســتان ئه‌نجامبــده‌ن .لهســهر ئه‌وبنه‌مایــه په‌كه‌كــه و كــورد دژی پیالنانــه راده‌وه‌ســن ،بێگومــان ئــه‌وان له‌شــه‌ڕی كوبانــێ تێكشــكێندران لــه هه‌ڵبژاردنــی 7ی حوزه‌یــران گورزێكــی گه‌وره‌یــان به‌رك ـه‌وت ،ل ـه به‌رخودانــی
خۆســه‌ری دیموكراتــی دیســان گورزێكیرتیــان خــوارد و ئــه‌و پیالنه‌شــیان ســه‌ری نه‌گــرت و ســه‌ركه‌وتوونه‌بوو ،ئامانجیشــیان تــا نــه‌ورۆز بــوو ،بــه‌اڵم ســه‌ركه‌وتونه‌بوون .ده‌توانییــن بڵێیــن ئــه‌و پیالنــه‌ی ئــه‌وان ئێســتا رووبــه‌ڕووی خۆیــان بۆتــه‌وه و راســتی ئه‌ردۆغــان و ئاكه‌پــه و توركیــا بــۆ كــورد ده‌ركه‌وتــوه و هه‌مــوو ك ـه‌س و دونیــاش بــاش لــه‌وه تێــده‌گات ،كــه ئه‌مــڕۆ ئاكه‌پــه وه‌ك گــه‌اڵی دار ده‌كــه‌ون ،منونــه‌ش داود ئۆغلــو ته‌ســفیه‌ی كــرد ئــه‌وه ئه‌نجامــی به‌رخۆدانــه ،به‌رخــۆدان تــا ده‌چێــت ئه‌ردۆغــان و ده‌وروبــه‌ری ته‌نگه‌تــاو ده‌كات ،تادێــت لــه گۆڕه‌پانــی نێوده‌وڵه‌تیــدا به‌ته‌نیــا ده‌مێنێتــه‌وه. ئازادی كۆمه‌ڵگه :ئێوه‌هیواتان • به‌چاره‌سه‌ری دیموكراتیان ه ماوه له‌گه‌ڵ ده‌وڵه‌تی تورك ،ئهگهر نا چیده‌كه‌ن؟ ج.بایــك :ئێســتا له‌نــاو گه‌لــی كــوردا شــتێك نه‌مــاوه به‌نــاوی باوه‌ڕبــوون به‌ده‌وڵه‌تــی تــورك ،ئه‌مــه‌ش باشــه خــراپ نییــه ،چونكــه
تائــه‌م ده‌وڵه‌تــه كــورد قبوڵنــه‌كات قــه‌واره‌ی كــورد په‌ســندنه‌كات ،كــورد ئــه‌م ده‌وڵه‌تــه‌ی قبوڵنییــه .كــورد بــاوه‌ڕی بــه گه‌لــی توركیــا هه‌یــه ،كاتێكیــش ده‌وڵــه‌ت ره‌تده‌كاتــه‌وه گــه‌ل ره‌تناكاتــه‌و ه ئه‌مــه راســتییه‌كه ،ئه‌گــه‌ر به‌گه‌لــی توركیــا چاره‌ســه‌ری پیشــنه‌كه‌وێت ئــه‌وه بــه ده‌وڵه‌تــی تــورك چاره‌ســه‌ر نابێــت ،چ توركیــا چ پارت ـ ه سیاســیه‌كان گۆڕانكارییه‌كــی زهنیــان نییــه، ئــه‌وان كــورد بــ ه نه‌بــوو ده‌زانــن ،به‌بیســتنی كــورد خۆشــحال نابــن ،دوژمنــی كــوردن، به‌تایبــه‌ت ئاكه‌پــه ،به‌ته‌واوه‌تــی دوژمنــی كــورده ،چاره‌ســه‌رنه‌كردنی پرســی كــورد به‌بنه‌مــا وه‌رده‌گــرن ،بــۆ ئــه‌وه‌ی له‌وه‌زیاتــر ته‌نگه‌تاونه‌بــن ،لــه په‌ڕله‌مانــی توركیــا گۆڕانكاریــان كــرد ،حكومــه‌ت و په‌ڕله‌مانیــان بــۆ شــه‌ڕێكی گــه‌ور ه ئاماده‌كــرد ،ســه‌رجه‌م الیه‌نه‌كانیــان بــه‌ره‌و شــه‌ڕێكی گــه‌وره بــرد، تاكــو ئامانجه‌كه‌یــان بــه‌دی بهێنــن و كــورد له‌ناوبب ـه‌ن و بتوانــن خۆیــان بكه‌ن ـ ه ســوڵتان ،ل ـه‌م چوارچێوه‌یه‌‌شــدا پرۆژه‌كه‌یــان به‌ڕێوه‌ده‌بــن. وه‌ك چــۆن له‌دیرۆكــدا دیكتاتــۆره‌كان چیــان
( no / 6 )- 6 - 6 - 2016
7
8 به‌ســه‌رهاتووه ئه‌ردۆغانیــش ئــه‌و چاره‌نوســیه‌تی ،دیــاره ئه‌ردۆغــان بــاش لێكۆڵین ـه‌وه‌ی ل ـه مســته‌فا كه‌مــال ،هیتل ـه‌ر ،ســوڵتان عه‌بــدول حه‌میــد كــردوه‌و ئه‌نجامێكــی باشیشــی لــێ درۆخســتوون ،بۆی ـه هه‌مــان سیاس ـه‌تی ئــه‌وان ئه‌نجــام ده‌دات .هه‌ربــۆ ئه‌وه‌یــه له‌ناوبردنــی كه‌لتــور ،دیمۆگرافــی، مرۆڤــی كوردیــان كردۆتــه ئامانــج ،واتــ ه هه‌مــان ئــه‌و سیاســه‌ته‌یه كــه
داﻋﺶ ﻟﻪﻛﻮﺑﺎﻧ ﮔﻪورهﺗﺮﯾﻦ ﮔﻮرزی ﺑﻪرﻛﻪوت مســته‌فا كه‌مالیــش ئه‌نجامــی دا ،ئــه‌و كاره‌ش ســه‌ركه‌وتو نابێــت چــۆن پێشــر داود ئۆغلــو هه‌رده‌یــوت له‌ناویــان ببــه‌ن ،له‌ناویــان ببــه‌ن ،دوایــش خــۆی له‌ناوچــوو ،ئه‌مانیــش هه‌رواده‌بــن ،ئــه‌م سیاســه‌ته‌ش وای كــرد لــ ه گۆڕه‌پانــی نێوده‌وڵه‌تــی نه‌مــا ،ئــه‌وه‌ی تادوێنــێ لــه نــاو پرۆژه‌كــه‌ی ئه‌ردۆغــان بــوون ئه‌مــڕۆ لــه‌ده‌ره‌وه‌ی سیاســه‌تی ئــه‌ون ،كه‌واتــه به‌ته‌نهاماوه‌تــه‌وه .راســتییه‌كیش هه‌یــه له‌بیرنه‌كه‌یــن ،ئه‌ردۆغــان ته‌نهــا دوژمنــی كوردانــی باكــور نییــه ،به‌ڵكــو دوژمنــی كوردانــی پارچه‌كانــی تریشـه، كاتێــك داعــش ئه‌وه‌نــده گه‌وره‌بــوو و زوڵم ـه‌ی كــرد ل ـه مرۆڤایه‌تــی ل ـه پشــتیه‌وه ئه‌ردۆغــان هه‌بــووه‌و هه‌ی ـه ،ئ ـه‌وه‌ی داعــش ئه‌نجامــی دا ئه‌مــڕۆ ئه‌ردۆغــان لــ ه باكــور به‌رده‌وامــی پێــده‌دات ،ئه‌ردۆغــان كوده‌تــا له‌نــاو كوده‌تــا ده‌كات ،جــاران ب ـه ســوریا و لیبیــا و عێراقــی ده‌گــووت بــرای مــن، فه‌تحوڵــا گولــه‌ن هه‌وڵــی له‌گه‌ڵــدا و ده‌ســتی گــرت ئه‌مــڕۆ ده‌ڵێــت فه‌تحوڵــا گولــه‌ن تیرۆریســت ه ...هتــد ،له‌پێنــاو ده‌ســه‌اڵت و ئامانجه‌كانــی هه‌مــوو شــتێك ده‌كاتــه قوربانــی ،بۆیــه پێویســته هه‌ركــه‌س راســتینه‌ی ئه‌ردۆغــان بــاش بناســێت ،ئه‌ردۆغــان دوژمنــی كــورده ،كــه‌س ناتوانێــت بڵێــت ئه‌ردۆغــان بــۆ كــورد و دیموكراســی و مرۆڤایه‌تــی باشــه ،ئه‌گــه‌ر كه‌ســیك ئه‌مــه بڵێــت ئــه‌وه له‌گــه‌ڵ سیاســه‌تی ئه‌ردۆغــان جیــاوازی نییــه و هاوبه‌شــ ه له‌گه‌ڵــی. ئازادی كۆمه‌ڵگه :شۆڕشی رۆژئاوا و پرۆژه‌ی باكووری • سوریای فیدراڵ و ئازادی ره‌قه ،ئه‌توانێت چۆن كاریگه‌ری له‌سه‌ر گۆڕانكارییه‌كان بكات؟
(ژ16 )6 .ی جۆزه‌ردان 2716
ج.بایــك :ئێســتا ره‌قــه داعــش به‌ناوه‌نــدی خــۆی ده‌زانێــت ،ره‌قــه بكه‌وێــت گورزێكــی گــه‌وره لــه داعــش ده‌درێــت ،ئێســتاش داعــش وه‌ك ســه‌ره‌تانیه ،ســه‌ره‌تا هه‌ركــه‌س لــه بــه‌ر داعــش رای ده‌كــرد ،شــه‌ڕی نه‌ده‌كــرد و ده‌ترســا ،چونكـه داعــش بـ ه تاكتیكێكــی وه‌حشــیانه كاری ده‌كــرد، س ـه‌ری مرۆڤه‌كا‌نــی ده‌بــڕی و الش ـه‌یانی ده‌ســوتاند ،واتــا كارگه‌لێكــی پیســی ئه‌نجــام ده‌دا .ئێســتا ل ـه دژی داعــش په‌كه‌ك ـه ،یه‌په‌گ ـه وه‌ســتاون و گــورزی
گه‌وره‌یــان له‌داعشــدا ،ئه‌م ـهش س ـه‌ملێنه‌ری ئه‌وه‌ی ـه ك ـه مــرۆڤ ده‌توانێــت رووبــه‌ڕووی داعــش بوه‌ســتێته‌وه ،تادێــت داعــش الوازده‌بێــت و گــورزی گ ـه‌وره‌ی لــێ ده‌كه‌وێــت .داعــش له‌كوبانــێ گه‌وره‌تریــن گــورزی به‌رك ـه‌وت و لــه‌و كاتــه‌و ه بــه به‌رده‌وامــی گــورزی لێده‌كه‌وێــت ،تابــڕوا گــورزی گه‌وره‌تریشــی لێده‌كه‌وێــت ،هه‌ربۆیــه‌ش داعــش ته‌نگه‌تاوترده‌بێــت، لــه ره‌قــه‌ش گــورزی به‌ركه‌وێــت ئــه‌وكات كاریگه‌ریه‌كــی گــه‌وره لهســهر ناوچه‌كــه دروســتده‌بێت ،ئێســتا كێشــه‌ی ســوریا لــ ه ســوریا چاره‌ده‌بێــت، ئه‌ویــش له‌س ـه‌ر ســوریایه‌كی دیموكراتــی چاره‌س ـه‌ر ده‌بێــت ،ئ ـه‌وه ده‌بێت ـه مۆدێلێــك بــۆ هه‌مــوو جیهــان ،ســوریایه‌كی دیموكراتــی لهســهر ئــه‌و پرۆژه‌یــه ده‌توانێــت پێشــبكه‌وێت ،ســوریای كــۆن تــه‌واو بــوو ،له‌ســوریا ده‌وڵه‌تــی ناوه‌نــدی وه‌ك جــاران نه‌مــاوه ،ســوریایه‌كی نــوێ دروســتبووه، ســوریای نوێــش له‌س ـه‌ر بنه‌مــای دیموكراتــی پێشــبكه‌وێت ،ئ ـه‌وه ده‌توانێــت یه‌كێتــی ســوریا بپارێزێــت ،بــۆ ئــه‌وه‌ی ســوریا باڵونه‌بێــت و پارچه‌پار‌چــه نه‌بێــت ،ئ ـه‌وه‌ش له‌س ـه‌ر مۆدێلــی ئێســتا ل ـه باكــوری ســوریا هه‌ی ـه ،به‌نــاوی فیدراســیۆنی دیموكراتــی پێشــده‌كه‌وێت ده‌توانێــت ببێتــه چاره‌ســه‌ری. پێشــكه‌وتنی حكومــه‌ت ،په‌ڕله‌مــان و هێــزی پاراســن لهســهر ئــه‌و بنه‌مایه‌یــ ه لــه‌ده‌ره‌وه‌ی ئــه‌و ه ســه‌ركه‌تن نییــه. ئازادی كۆمه‌ڵگه :پارتی دیموكراتی كوردستان-عێراق • له‌به‌رچی له‌دژی شۆڕشی رۆژئاوا ده‌وه‌ستێته‌وه(سێمالكا ،خه‌نده‌ق، «پێشمه‌رگه‌ی رۆژئاوا» ،دانانی هه‌موو جۆر‌ه ئابڵۆقه‌یه‌ك)؟ ج.بایــك :پارتــی دیموكراتــی كوردســتان/عێراق و ئه‌ردۆغــان هه‌مــان ســراتیژی سیاســی به‌ڕێوه‌ده‌بــه‌ن .ئه‌ردۆغــان دوژمنــی كــورده ،نایه‌وێــت كــورد بگاتــ ه ئه‌نجــام ،به‌نــاوی كــورد و كوردســتان چــی هه‌یــه ده‌یه‌وێــت تێكــی بــدات ،ئــه‌وه‌ش به‌ئاشــكرا ده‌یــكات نــه‌ك به‌نهێنــی ،ئیســتا پارتــی دیموكراتــی كوردســتانیش له‌گــه‌ڵ هێڵــی ئه‌ردۆغــان سیاســه‌ت ده‌كات، ئه‌ردۆغــان توركــه وه‌ك دوژمنێــك نایه‌وێــت كــورد بگه‌نــه حه‌قــی خۆیــان ،بۆئــه‌وه هــاوكاری پارتــی ده‌كات ،ده‌یه‌وێــت لــه پ د ك/عێــراق ئه‌نجامێــك به‌ده‌ســتبخات ،چونكــه ئه‌گــه‌ر ئه‌وانــ ه رانه‌كێشــێت ه الی خــۆی ناتوانــن دژی كــورد بگه‌نــ ه ئه‌نجــام ،سیاســه‌تی داگیركــه‌ران چییــه؟ كــورد لــه دژی كــورد ده‌خه‌نــه شــه‌ڕه‌وه ،كــورد به‌كــورد ده‌ده‌ن‌كوشــن، دوایــش بۆخــۆی كــورد ده‌كوژێــت بــۆ ئــه‌وه‌ی بتوانێــت بگاتــه ئه‌نجــام، ئه‌مــه‌ش سیاســه‌تێكی كۆنــی دوژمنانــه .ئه‌گــه‌ر هــاوكاری پ د ك/عێــراق نه‌كــه‌ن ناتوانــن دژی كــورد شــه‌ڕبكه‌ن ،لــه گۆره‌پانــی نێوده‌وڵه‌تیشــدا ناتوانــن باوه‌ڕیــان پێبكـه‌ن ،ناتوانــن بڵێــن كــورد له‌گـه‌ڵ ئێمه‌یــه .بــۆ ئـه‌وه‌ی بڵێــت شــه‌ڕی دوژمــن ده‌كه‌یــن ،پێویســته هه‌ندێــك كــورد له‌گــه‌ڵ ئ ـه‌وان بێــت ،له‌گ ـه‌ڵ ئ ـه‌وان ل ـه دژی كــورد ش ـه‌ڕبكه‌ن .ئ ـه‌وكات ده‌توانــن
9
چــۆن ئه‌ردۆغــان بــۆ كــوردان باشــده‌بێت ،ئــه‌و سیاســه‌ته‌ی ئه‌ردۆغــان كه‌به‌ڕێــوه‌ی ده‌بــات چــۆن ده‌كه‌وێتــه خزمه‌تــی كــوردان ،كه‌ســێكی خــاوه‌ن ویــژدان بێــت ده‌توانێــت ئـه‌م كارانـه بــكات؟؟ .داخســتنی ده‌روازه‌ی ســێاملكا ،ئــه‌وه لــه ســه‌ر رۆژئــاوا داخــرا ،خۆله‌ســه‌ر یه‌په‌گــه دانه‌خــراوه، ئه‌مــه كێده‌یه‌وێــت؟ ئه‌ردۆغــان ده‌یه‌وێــت ،ئه‌مانــه ناكه‌ونــه خزمــه‌ت كــورده‌وه ،كــورد هیــچ كات ئه‌مــه‌ی قبوڵنییــه و دژییه‌تــی و گه‌وره‌تریــن زیانیــش لـه كــورد ده‌دات« ،ده‌ڵێــن توركیــا 200ملیــۆن دۆالری داوه‌تـه پارتــی دیموكراتــی كوردســتان تاكــو ده‌روازه‌ی ســێاملكا دابخــات» ،ئه‌مــه نازانیــن چه‌نــد راســته ،بـه‌اڵم ده‌وترێــت ،منونـه خه‌نــده‌ق لێــدرا لـه نێــوان باشــوور و رۆژئــاوادا له‌س ـه‌ر ده‌مــی س ـه‌دامدا ك ـ ه دوژمنێكــی سه‌رس ـه‌ختی كوردبــوو، بــه‌اڵم ئــه‌و خه‌نده‌قــه‌ی لــێ نــه‌دا ،ئێســتا به‌نــاوی كــورد ئــه‌و خه‌نده‌قانــه لێده‌درێــت ئامانجیــش ته‌نیــا بڕینــی په‌یوه‌ندییه‌كانــی باكــوور و باشــووره، داگیركــه‌ران كوردســتان پارچه‌ده‌كــه‌ن و ده‌یانه‌وێــت په‌یوه‌نــدی كــوردان خراپبكــه‌ن ،ئه‌مــڕۆ كــوردان سیاســه‌تێك لــه رۆژهه‌اڵتــی ناویــن به‌ڕێوه‌ده‌بــه‌ن ئــه‌و خه‌نده‌قانــه وه‌الده‌نێــن و یه‌كێتیه‌كــی نهتهوهیــی لــه ئارادایــه ،ئه‌مــڕۆ كێیــه لهســهر ئــه‌و خه‌نده‌قانــه پێداگــری ده‌كات، ده‌وڵه‌تــی داگیركــه‌ر و ئــه‌وه‌ی تریــش پ د ك /عێراقــه ،ئــه‌و سیاســه‌ته ناكه‌وێتــه خزمه‌تــی كــورده‌وه ،كێــن ئه‌وانــه ئاســته‌نگی بــۆ شۆڕشــی رۆژئــاوای كوردســتان دروســت ده‌كات ،توركیــا و پارتــی و داعش ـه ئه‌گه‌رنــا كه‌ســێكی ترنیــه .مــرۆڤ تێــده‌گات لــ ه توركیــا و داعــش ،بــه‌اڵم به‌نــاوی كــورد و له‌هه‌رێمێكــی كوردســتان ئه‌م ـه نابێــت ،بۆی ـه كــورد ئ ـه‌م سیاس ـه‌ته به‌ڕاســت نابینێــت و زیــان لـه پارتیــش ده‌دات ،پێویســته پارتیــش رۆژێــك زووتــر ده‌ســت لــه‌و سیاســه‌ته به‌ربــدات .ئێســتاش فرۆكــه جه‌نگییه‌كانــی تــورك هــه‌ر رۆژ ســنوره‌كانی باشــوور بۆمبــاران ده‌كات ،تائێستاشــی له‌گــه‌ێ بێــت پارتــی لێدوانێكــی شــه‌ڕمه‌زاركردنی نــه‌داوه ،له‌باكــوور رۆژانــه به‌ده‌یــان مــاڵ ده‌روخێرنێــت ،خه‌ڵكــی به‌گولــه‌ی ســه‌ربازانی تــورك ده‌كوژرێــن و خه‌ڵــك كۆچبه‌رده‌بێــت ،بــه‌اڵم پارتــی لێدوانێكــی نــه‌داوه ،لیدوانه‌كانیشــی هه‌مــووی ده‌ڵێــت ئه‌ردۆغــان بــۆ كــوردان زۆر باشــه ،كه‌ســێكی وه‌ك ئ ـه‌و بــۆ كــوردان نه‌بــووه ،خزمه‌تێكــی باشــی كــوردان
ج.بایــك :شۆڕشــی رۆژئــاوا شۆڕشــێكی گه‌وره‌یــه ،نــه‌ك ته‌نیــا بــۆ رۆژئاوایــه ئــه‌و شۆڕشــه بــۆ تــه‌واوی كوردســتانه ،بۆتــه‌واوی گه‌النــی رۆژهه‌اڵتــی ناوینــه ،بــۆ ت ـه‌واوی مرۆڤایه‌تیی ـه .ئ ـه‌و شۆڕش ـ ه ل ـه‌دژی داعــش شــه‌ڕده‌كات كــه داعــش بۆســه‌ر مرۆڤایه‌تــی مه‌ترســیه‌كی گه‌وره‌یــه، چونكــه دوژمنــی مرۆڤــه ،دوژمنــی ژن و منــداڵ ،كه‌لتــور ،مه‌زهه‌بــه جیاوازه‌كانــه ،كــێ له‌خزمه‌تیانــدا نه‌بێــت ئــه‌وان دوژمنــی ئــه‌ون ،واتــا بۆتــ ه به‌اڵیــه‌ك به‌ســه‌ر مرۆڤایه‌تییــه‌وه ،ده‌ی ئێســتا رۆژئــاوا لــه‌دژی ئــه‌وه راده‌وه‌ســتێت ،گــورزی گه‌وره‌یــان لێــده‌ده‌ن ،دیموكراســی لــه رۆژهه‌اڵتــی ناویــن پێشــده‌خه‌ن ،دیموكراســیبوونی رۆژئــاوا كاریگــه‌ری لهســهر جیهــان هه‌یــه ،كه‌ده‌توانێــت لــه شۆڕشــی فه‌ره‌نســا و روســیا زیاتــر ئه‌نجامــی هه‌بێــت ،چونكــ ه رۆژهه‌اڵتــی ناویــن ناوه‌نــدی جیهانــه، واتــه ئه‌گــه‌ر گۆڕانكارییــه‌ك دروســت بێــت بــه بــاش یانیــش به‌خــراپ له‌س ـه‌ر جیهــان كاردان ـه‌وه‌ی ده‌بێــت ،ن ـه‌ك ته‌نهــا وه‌ك شۆڕشــی فه‌ره‌نســا و روســیا كاریگــه‌ری له‌ســه‌رناوچه‌یه‌ك ده‌بێــت ،بۆیــه دوژمنــان كه‌ده‌بینــن له‌گ ـه‌ڵ ئامانجــی ئ ـه‌وان نیی ـه ئ ـه‌و شۆڕش ـه ،بۆی ـه به‌رانب ـه‌ری ده‌وه‌ســتنه‌وه. توركیــاش دیــاره ك ـه دوژمنــی كــورده .ده‌یه‌وێــت به‌نــاوی كــورد كوردســتان تێكبــدات ،بۆیــه ده‌بینێــت لــه رۆژئــاوا ئه‌وشۆڕشــه ســه‌ربكه‌وێت ئــه‌وه ئیــدی ئـه‌و ناتوانێــت لـه باكــوور كۆمه‌ڵكــوژی و له‌ناوبردنــی كــوردان بــكات، یــان ئه‌وه‌یــه ده‌بێــت ســتاتۆی كــوردان ده‌بێــت قبوڵبكــه‌ن ،كه‌نایانه‌وێــت ئه‌وه‌بكــه‌ن ،بۆیــ ه به‌ناچــاری ده‌بێــت له‌دژیــان بوه‌ســتنه‌وه .ســه‌ركه‌وتنی شۆڕشــی رۆژئــاوا ســوریا ده‌كه‌وێت ـ ه خزمه‌تــی كــورده‌وه ،عێــراق ده‌كه‌وێت ـه خزمه‌تــی كــورده‌وه ،هه‌ربۆی ـه ئ ـه‌وان ئه‌وه‌یــان ناوێــت ،چونك ـه به‌رنام ـه‌ی ئــه‌وان هه‌مــووی تێكده‌چێــت ئه‌ردۆغــان ده‌یه‌وێــت ببێتــه ســوڵتان وه‌ك عوســانیه‌كان لــ ه رۆژهه‌اڵتــی ناویــن ،رۆژئــاوا سیاســه‌تی ئه‌وانــی تێكــدا، سیاس ـه‌تیان مای ـه پــووچ بــوو ،پ د ك /عێراقیــش ده‌یه‌وێــت هه‌مــوو شــت له‌به‌رژه‌وه‌نــدی خۆیبێــت و ل ـه‌ده‌ره‌وه‌ی ئ ـه‌وان ك ـه‌س نه‌بێــت ،له‌گۆڕه‌پانــی نێوده‌وڵه‌تیشــدا ته‌نیــا ئــه‌و هه‌بێــت ،لــه‌ده‌ره‌وه‌ی بزووتنــه‌وه‌ی ئــه‌وان كــه‌س پێشــنه‌كه‌وێت ،ئیســتاش له‌رۆژئــاوای كوردســتان شۆڕشــێكی گــه‌وره به‌ڕێوه‌ده‌چێــت لــه گۆڕه‌پانــی نێوده‌وڵه‌تیــدا كرانه‌وه‌یــه‌ك به‌ڕوویانــدا كراوه‌تــه‌وه ،پارتیــش به‌مــه نیگــه‌ران ده‌بێــت و پێــی قبوڵناكریــت ،بۆیــه رووبــه‌ڕووی شۆڕشــی رۆژئــاوا راده‌وه‌ســتێت ،له‌الیــه‌ك توركیــا ده‌یه‌وێــت
( no / 6 )- 6 - 6 - 2016
هه‌ركه‌ســێك هه‌ڵبخه‌ڵه‌تێنــن ،سیاســه‌تیان لهســهر ئــه‌و بنه‌مایه‌یــه ،ده‌كات! ده‌ی هه‌ركه‌ســێك گوێبیســتی ئــه‌و قسانه‌ببـــێت لــ ه كــورد زۆر پ د ك /عێراقیــش ده‌ڵێــت؛ ئه‌كه‌پـه بــۆ كــوردان باشـه! شــتێكیش ئه‌ردۆغــان نیگ ـه‌ران ده‌بێــت. لهســهر كــوردان ده‌یــكات له‌به‌رچــاوه و ده‌بیرنێــت ،له‌باشــوور و رۆژئــاوا ئازادی كۆمه‌ڵگه :كرانه‌وه‌یه‌كی نێوده‌وڵه‌تی به‌ڕووی شۆڕشی و باكووریــش كێشــه‌ی عێــراق و ســوریاش ئه‌ردۆغانــه و ئه‌مــه‌ش هه‌مــوو • رۆژئاوا كراوه‌ته‌و‌ه دواین نوێنه‌رایه‌تیشی ل ه واشنتۆن ده‌كرێته‌وه ،هۆی ك ـه‌س ده‌زانێــت. چیی ه ده‌وڵه‌تی تورك و پ د ك /عێراق دژی شۆڕشی رۆژئاوان؟
10 دژایه‌تــی پێبــكات ،لــه باشــووریش ده‌بینــن الیه‌نــه سیاســیه‌كان له‌گــه‌ڵ ئه‌وشۆڕش ـه‌ن ك ـه ئ ـه‌وه خزم ـه‌ت به‌ت ـه‌واوی كوردســتان ده‌كات ،ب ـه‌اڵم پ د ك /عێــراق به‌نــاوی باشــووره‌وه دژایه‌تــی رۆژئــاواده‌كات ،له‌باشــوور ك ـه‌س دژایه‌تــی رۆژئاوانــاكات به‌ڵكــو دژایه‌تــی پارتــی خــۆی ده‌كــه‌ن ،ئه‌مــه‌ش بــه‌داواكاری توركیایــه و رۆژئــاواش ناكه‌وێتــه خزمه‌تــی ئه‌وانــه‌وه بۆیــه دژی ده‌وه‌ســتێته‌وه. ئازادی كۆمه‌ڵگه :رۆڵی قاره‌مانانه‌ی گه‌ریال ل ه پاراستن و • ئازادكردنی شه‌نگال و جڤاكی ئێزیدی ،ئێستا رۆڵ و ئه‌ركیان چیه ل ه شۆڕشی كوردستاندا؟
(ژ16 )6 .ی جۆزه‌ردان 2716
ج.بایــك :ئێســتا ده‌زانریــت كاتێــك داعــش هێرشــی كــرده ســه‌ر شــه‌نگال ،لــه شــه‌نگال حكومه‌تــی هه‌رێــم هه‌ڵهــات ،ســه‌ره‌ڕای هه‌بوونــی هیزێكــی زۆر لـه ناوچه‌كـه ،ئه‌گـه‌ر شـه‌ڕیان بكردایـه ده‌یانتوانــی شـه‌نگالیان بپاراســتایه ،بــه‌اڵم شــه‌ڕیان نه‌كــرد بۆیــ ه نه‌یــان پاراســت ،هه‌مانــكات داعــش لــه شــه‌نگال كۆمه‌ڵكوژییه‌كــی زۆری ئه‌نجامــدا لــ ه كوشــن و بڕیــن و به‌تااڵنــردن و فرۆشــتنی ژنانیــان ئه‌نجامــدا .گه‌ریــا به‌ئه‌ركــی خــۆی ك پێشــمه‌رگه‌كانی ئــه‌و هه‌ڵســا ،لــه‌چ كاتێكــدا موداخه‌له‌یانكــرد ،كاتێــ ناوچه‌یــ ه پارێزگاریــان نه‌كــرد و هه‌اڵتــن و داعــش كه‌وتــه ناوچه‌كــه‌وه، ئێزیدییه‌كانــد رووبــه‌ڕووی ژینۆســاید بوونــه‌وه ،لــه‌و هه‌لومه‌رجــه‌دا گه‌ریــا چــووه شــه‌نگال ،به‌چوونیشــیان مردنــی خۆیــان خســته به‌رچاویــان و به‌رگریــان كــرد لــه ئێزیــدی و شــه‌نگال ،چونكــ ه لــه‌وێ كێشــه‌ی كــورد ل ـه ئارادابــوو ،مرۆڤایه‌تــی نه‌یده‌توانــی ژیــان بــكات ،پێویســت بــوو رێگــری لــه داعــش بكرابویــه ،چوونــی گه‌ریــاش لــه‌و چوارچێوه‌یه‌‌دابــوو كه‌كــه‌س نه‌بــوو بــۆ پاراســتنی شــه‌نگال ،لــه‌وێ حكومــه‌ت و پێشــمه‌رگه نه‌بــوو، ئه‌گــه‌ر حكومــه‌ت و پێشــمه‌رگه لــه‌وی هه‌بوایــ ه دواتــر گه‌ریــا بچوایــه موكینــه بوترایــه گه‌ریــا هــات حكومــه‌ت و پێشــمه‌رگه‌ی لــه‌وێ ده‌ركــرد، گه‌ریــا نه‌یانهێشــت داعــش لــه شــه‌نگال كۆمه‌ڵكــوژی و وێرانــكاری
به‌ته‌واوه‌تــی ئه‌نجــام بــدات ،جڤاكــی ئێزیــدی پاراســت شــه‌نگالیان پاراســت ،كاتێكیــش گه‌ریــا ئــه‌و ئه‌ركــ ه مێژوویه‌یــی ئه‌نجامــدا هه‌ركــه‌س تووشــی شــۆك بــوو ،ن ـه‌ك له‌كوردســتان به‌ڵكــو له‌ت ـه‌واوی جیهــان ،لێــره‌دا راســتینه‌ی په‌كه‌كــه ده‌ركــه‌وت به‌رچــاو ،راســتینه‌ی پارتــی دیموكراتــی كوردســتانیش دیاركــه‌وت بــۆ شــه‌نگال و بــۆ ئێزیدیــان و كــوردان ،بۆیــه ئــه‌و قســانه‌ی پیشــر ده‌وڵه‌تــی توركــی فاشیســت و هه‌ندێــك واڵتانــی نــاو ناتــۆ ده‌یانگــووت لــه شــه‌نگال ئــه‌و قســان ه كۆتاییــان پێهــات ،چونكــه راســتییه‌ك ه ئاشــكرابوو ،هه‌ركــه‌س ده‌یگــووت په‌كه‌كــه بزووتنه‌وه‌یه‌كــی مرۆڤایه‌تییــه ،بزووتنه‌وه‌یه‌كــی ئــازادی و ئه‌خالقییــه ،په‌كه‌كــه واڵت ده‌پارێزێــت گــه‌الن ده‌پارێزێــت ،چانــد ه جیــاوازه‌كان ده‌پارێزێــت نرخــی مرۆڤایه‌تــی ده‌پارێزێــت ،بۆئه‌مان ـه مردنــی خۆیــان ده‌خه‌ن ـ ه پێــش چاویــان، شــتێك كــه‌س نایخاتــه پێــش چــاوی په‌كه‌كــه ده‌یخاتــ ه پێــش چــاوی، بۆیــه ئــه‌و قســانه‌ی له‌پێشــر ده‌كــران ئێســتا گۆڕانــكاری به‌ســه‌رداهاتووه و په‌كه‌ك ـه رێــزی زیاتــر بــووه ،ئێســتا ئ ـه‌وه‌ی ش ـه‌نگال و ئێزیــدی پاراســتوه په‌كه‌كه‌ی ـ ه كــورد و جیهــان ئ ـه‌وه ده‌زانێــت ،باش ـه ئه‌گ ـه‌ر گه‌ریــا نه‌هاتای ـه دوای ئــه‌وه‌ی پێشــمه‌رگه لــه شــه‌نگال هه‌اڵتــن شــه‌نگال وێــران ده‌بــوو لهســهر ئێزیدییــه‌كان كۆمه‌ڵكوژییه‌كــی گــه‌وره ئه‌نجامــده‌درا كۆتــای بــه ئێزیدی ـه‌كان ده‌هــات ،ئێزیــدی پێویســته بپارێزرێــن ،چونك ـه له‌نــاو كوردانــدا تایبه‌مته‌نــدی خۆیــان هه‌یــه ،مــرۆڤ ده‌توانێــت بڵێــت گــوزاره ل ـه راســتینه‌ی كــورد ده‌كــه‌ن ،له‌روانگــه‌ی ئاینیشــه‌وه ئــه‌وان راســتینه‌یه‌كیان هه‌یــه، بۆی ـ ه پێویســته بپارێزرێــن ،تــۆ ئه‌گ ـه‌ر نه‌توانــی ئێزیــدی بپارێزیــت كه‌وات ـه ناشــتوانیت كــورد بپارێزیــت ،مرۆڤایه‌تیــش ناتوانــی بپارێزیــت ،پاراســتنی ئێزیــدی نرخــی مرۆڤایه‌تییــه ،بۆیــه كاتێكیــش پێشــمه‌رگه یــان پارتــی گه‌ڕانــه‌وه شــه‌نگال دوای بینینــی رۆڵــی گه‌ریالبــوو ،ئه‌مــه راســتییه‌كه ئێزیدیه‌كانیــش ده‌زانــن ،ئێســتاش پ د ك/عێــراق بانگـه‌وازی ده‌كات ده‌ڵێــت یــان ئێمــ ه یــان په‌كه‌كــه ،یــان ئێمــه ده‌ركه‌ویــن یــان په‌كه‌كــه ،ئه‌گــه‌ر ناشــتوانن په‌كه‌كــه ده‌ربكــه‌ن ئــه‌وه ئێمــه بــه هــاوكاری توركیــا به‌شــه‌ڕ ده‌ریــان ده‌كه‌یــن ،ئــه‌وه‌ش ته‌نیــا بۆئه‌وه‌یــه شــه‌ڕێك له‌ناوچه‌كــه
11
ئازادی كۆمه‌ڵگه :قه‌یران و ئاڵۆزییه‌كی زۆر روی كردۆت ه • باشووری كوردستان رۆڵی ئێوه‌بۆ چاره‌سه‌ری قه‌یرانه‌كان چییه؟ ج.بایــك :راســته ئێســتا لــه عێــراق و باشــووری كوردســتان كێشــه‌ی گه‌وره‌هه‌یــه ،تــا ده‌چێــت گه‌وره‌تریــش ده‌بێــت ،سیســته‌م به‌ڕێوه‌ناچێــت، ئه‌مــه‌ش وای كــردوه لهســهر گه‌لــی عێــراق و گه‌لــی باشــوور بــێ هیوایی ـه‌ك دروســتبووه ،هه‌ندێكیــش له‌وان ـه رووی خۆیــان كردۆت ـه ده‌ره‌وه و چاره‌ســه‌ری خۆیــان لــ ه چوونــه ده‌ره‌وه‌ی واڵتــدا ده‌بیننــه‌وه ،چونكــه نایانه‌وێــت لــه‌و ئاڵۆزییــه‌دا ژیــان بكــه‌ن ،له‌نــاو ئــه‌م هه‌مــوو كێــش و دوژمنایه‌تیــدا بــژن ،بۆی ـه ل ـه‌م كێشــانه‌دا راده‌ك ـه‌ن چاره‌س ـه‌ری ل ـه ده‌ره‌وه ده‌بینـه‌وه ،هه‌ندێكیشــیان له‌نــاو ئـه‌م كێشــانه‌دا كێشـه‌كان گه‌وره‌ده‌كه‌نـه‌وه‌و شــه‌ڕئه‌نجام ده‌ده‌ن ئه‌مانــه هه‌مــووی هه‌ڵــه‌ن ،ئه‌مانــ ه كێشــه‌كان گــه‌وره ده‌كــه‌ن نــه‌ك چاره‌ســه‌ر ،پێویســته مــرۆڤ واڵتــی خــۆی جێنه‌هێڵێــت ،لــه شــارو گونــدی خــۆی نــه‌ڕوات ،چــۆن ئــه‌م كێشــه‌و ئاڵۆزیانــ ه چاره‌بكه‌یــن؛ لهســهر ئه‌مــه پێویســته رابوه‌ســن و قســه‌ی خۆتــان بكه‌نه‌یــه‌ك و دیموكراتیــت پێشــبخه‌ن ،سیســته‌مێكی دیموكراتیــك ده‌توانێــت كێش ـه‌ی
پێــی خۆیــان قایــم ،داواكاری و ئامانجــی خۆیــان بـه بنچینـه وه‌رده‌گــرن نـه‌ك خه‌ڵكــی عێــراق و باشــوور .چاره‌ســه‌ری كێشــه‌كان ئه‌وكاته‌یــه له‌الیــه‌ك ئــه‌و سیاســه‌ته قبــوڵ نه‌كــه‌ن له‌الیه‌كیرتیــش رێگه‌نــه‌ده‌ن ده‌ســتێوه‌ردان بك ـه‌ن بــۆ ئ ـه‌وه‌ی كێش ـه‌كان گ ـه‌وره بك ـه‌ن ،له‌الیه‌كــی تریش ـه‌وه پێویســته دیموكراتــی لــه سیاســه‌ت و لــه كۆمه‌ڵگــه و له‌ده‌ســه‌اڵتدا به‌بنه‌چــه وه‌ربگیردرێــت كـه مــرۆڤ بتوانێــت لـه ناكۆكــی شـه‌ڕ رابــكات ،ده‌توانن وه‌ك یه‌كێتیه‌كــی نهتهوهیــی دروســت بكــه‌ن ،ئێســتا بێبــاوه‌ڕی و شــه‌ڕێك پێشــكه‌وتوه ،ئه‌مانــ ه هه‌مــووی سیاســه‌تێك و هزرێــك هه‌یــه ئێســتا چاره‌ســه‌ر ناكرێــت ،به‌شــێوازێكی دیموكراتیــك چاره‌ســه‌ر ده‌بێــت، چه‌نــد هه‌وڵــی پێشخســتنی دیموكراتــی بــده‌ن ئه‌وه‌نــده بــێ بــاوه‌ڕی نامینــێ ،هیــوا دروســته‌بێت چاره‌ســه‌ركردنی كێشــه‌كان ده‌كرێــت ،لهســهر ئ ـه‌م بنه‌مای ـه مــرۆڤ ده‌توانێــت كێش ـه‌كانی چاره‌س ـه‌ر بــكات ،كێش ـه‌كان ب ـه هێڵــی خۆســه‌ری دیموكراتــی و یه‌كێتــی دیموكراتــی چاره‌ســه‌ر ده‌كرێــت. •
ئازادی كۆمه‌ڵگه :ئێوه‌چۆن ده‌ڕواننه رێكه‌وتنی گۆڕان و یه‌كێتی ،پێتان وایه ئه‌م رێكه‌وتنه چۆن سه‌ركه‌وتو ده‌بێت؟
ج.بایــك :رێكه‌وتنــی یه‌كێتــی و گــۆڕان باشــه ئه‌گــه‌ر هه‌مــوو كــورد لهســهر ئــه‌و بنه‌مایــه رێكبكــه‌ون ئــه‌و ه كارێكــی باشــ ه و ده‌كه‌وێتــه خزمه‌تــی كــورده‌وه ،ئــه‌و رۆڵــه‌ی مێــژوو به‌كــوردی ســپاردوه ،كــورد ده‌توانێــت بــۆ خــۆی و گه‌النــی ناوچه‌كــه ده‌ســته‌به‌ری بــكات ،مه‌ترســیش هه‌یــه ده‌رفه‌تێكــی مێژوویــش هه‌یــه ،ئه‌ویــش پێویســتی به‌یه‌كێتــی
( no / 6 )- 6 - 6 - 2016
ئه‌نجــام بــده‌ن ،پێویســته كــورد ئه‌مــه بــاش بزانێــت ،ئــه‌وه‌ش ناكه‌وێتــ ه خزمه‌تــی شــه‌نگال و ئێزیدییــه‌كان ،به‌مــ ه كێشــه‌ی باشــوور گهورهتــر ده‌بێــت ،ئه‌مــڕۆ بــۆ كــوردان ده‌رفه‌تێكــی مێــژووی ده‌ركه‌وتــوو ه ك ـه كــورد بتوانێــت به‌ســه‌ركه‌وتن ژیانبــكات و ببێتــه گه‌لێكــی پێشــه‌نگ ،ئه‌گــه‌ر مه‌ترســیه‌كیش هه‌بێــت بتوانێــت چاره‌ســه‌ری بــكات ،پێویســته هه‌مــوو كــورد ئه‌م ـه به‌بنه‌مــا وه‌ربگرێــت ،كێش ـه‌ی كــورد كێش ـه‌یه‌كی مرۆڤایه‌تیی ـه نه‌یكه‌ینــ ه قوربانــی حیزبایه‌تــی ته‌ســك ،حیــزب بــۆ نه‌ته‌وه‌یــه بــۆ مرۆڤایه‌تییــه ،ئه‌گــه‌ر حیــزب به‌وشــێوه‌یه كاربكــه‌ن ده‌توانــن ئه‌نجامیــان هه‌بــێ .بۆئـه‌وه‌ی لـه شـه‌نگال ناكۆكــی دروســت بكـه‌ن چــوون هه‌ندێــك ئێزیدیــان بــه پــاره هه‌ڵخه‌ڵه‌تانــد ،له‌نێــوان ئێزیدیه‌كانــدا ناكۆكــی و شــه‌ڕ دروســت بــوو ،له‌نێــوان ئێزیــدی و یه‌كینه‌كانــی به‌رخودانــی شــه‌نگال «یه‌به‌شــه» شــه‌ڕیان پێكــردن ،نه‌كه‌وتــه خزمــه‌ت ئێزیدیه‌كانــه‌وه نــه كه‌وتــه خزمه‌تــی حیزبیشــه‌وه ،ئــه‌و سیاســه‌ته هه‌ڵه‌یــه‌و مه‌ترســیه، پێویستیشــ ه كــورد هه‌مــوو ئه‌مانــه ببینــن و لــه‌دژی ئــه‌م سیاســه‌ته‌ش به‌وه‌ســتنه‌وه .ئێمــه جارێكیــر نامانه‌وێــت ئێزیــدی پارچه‌بــن باشــوور پارچه‌ببێــت ،له‌ناوباشــووردا دوژمنایه‌تــی دروســتبێت ،ده‌مانه‌وێــت یه‌كێتــی نهتهوهیــی و سیاســه‌تی نهتهوهیــی دروســت بێــت ،بــه‌م شــێوه‌یه هه‌ركه‌ســێك ده‌ســكه‌وتی ده‌بێــت .لــه كوردســتاندا هه‌ركه‌ســێك ده‌توانێــت سیاس ـه‌ت بــكات و خزم ـه‌ت بــكات ،كــێ خزمه‌تــی باشــری كــرد گــه‌ل ده‌توانێــت له‌گــه‌ڵ ئه‌وبێــت .كێشــه‌ی حیزبایه‌تیــش بــه‌و شــێوه‌یه چاره‌ســه‌ر ده‌كریت.نــه‌ك به‌شــه‌ڕ و هێنانــی هێــزی ده‌ره‌كــی و داگیركــه‌ر.
عێــراق و كێشــه‌كانی باشــوور چاره‌بــكات ،لــه‌ده‌ره‌وه‌ی ئــه‌و ه هیــچ رێــگا چاره‌یه‌كیــر نه‌ده‌توانێــت كێشــه‌ی عێــراق نــ ه باشــوور چاره‌ســه‌ر بــكات، سیاس ـه‌تێك ل ـه ناوخــۆی عێــراق و باشــوور به‌بنه‌مــا وه‌ربگیردرێــت ن ـه‌ك ده‌ره‌وه ،باوه‌ڕیــان به‌سیاســه‌تی ده‌ره‌وه نه‌بێــت ،لهســهر هێــز و توانــای خــۆت تێكۆشــان بكــه ،بــۆ ئ ـه‌وه‌ی بتوانیــت كێش ـه‌كان چاره‌س ـه‌ر بكه‌یــت، چونكــه زۆر ده‌ســت هه‌یــه لــه عێــراق و باشــووردا ئه‌وانــ ه كێشــه‌كان گ ـه‌وره ده‌ك ـه‌ن ن ـه‌ك بیانه‌وێــت كێش ـه‌كان چاره‌س ـه‌ر بك ـه‌ن ،چــۆن بتوانــن پارچه‌بــوون ئه‌نجــام بــده‌ن و شه‌ڕهه‌ڵگیرســێنن بۆئــه‌وه‌ی زیاتــر شــوێن
(ژ16 )6 .ی جۆزه‌ردان 2716
12 كــوردان هه‌یــه لــه نێــوان خۆیانــدا .پێویســته یه‌كێتییه‌كــی نه‌ته‌وه‌ییانــه‌و كــورد و گه‌النــی تــری ناوچه‌كــه لــ ه كوردســتانی ده‌یه‌وێــت ،بــه‌م شــێوه‌ی ه یه‌كێتییه‌كــی دیموكراتیانــ ه بــه‌ره‌و پێشــه‌وه بچێــت .كــورد ئه‌وكاتــه كێشــه‌ی كــورد چاره‌ســه‌رده‌بێت ،بــه‌م شــێوه‌یه كێشــه‌كانی عێــراق و ده‌توانێــت مه‌ترســی كــه‌م بكاتــه‌وه‌و ده‌رفه‌تــی ســه‌ركه‌وتنی گــه‌وره باشــوور ،باشــوور و به‌شــه‌كانی تــری كوردســتان چاره‌ســه‌ر ده‌بێــت. به‌ده‌ســتبێنێت بۆخــۆی و بــۆ مرۆڤایه‌تــی ،پێویســته كــه‌س له‌یه‌كێتــی ئازادی كۆمه‌ڵگه :هێڵی سێیه‌مینی په‌كه‌ك ه بۆ كــوردان نیگــه‌ران نه‌بێــت ،داگیركــه‌ران ده‌توانــن نیگــه‌ران بــن یــان • چاره‌سه‌ركردنی پرسی كورد و یه‌كێتی نه‌ته‌وه‌یی ده‌توانێت چۆن كه‌ســێك دوژمنــی كــورده ده‌توانێــت نیگ ـه‌ران ببێــت ،ب ـه‌اڵم كــورد نابــێ رۆڵببینێت؟ لــه یه‌كێتــی كــوردان نیگــه‌ران بێــت ،به‌ڵكــو كه‌یفخۆشــده‌بێت .ده‌بــێ ره‌نگــه الوازی هه‌بــێ ،ره‌نگــه هه‌ندێــك كێشــه‌ش هه‌بێــت ،ئه‌وانــه نابێتــه هــۆكار بــۆ تێكدانــی یه‌كێتــی نهتهوهیــی ،به‌پێشخســتنی یه‌كێتــی ج.بایــك :په‌كه‌كــه له‌خزمه‌تــی گه‌لــی كوردایــه له‌هه‌مــوو به‌شــه‌كاندا، نهتهوهیــی ئــه‌و كێشــانه چاره‌ســه‌رده‌بێت ،داواكاری گه‌لــی كوردیــش په‌كه‌كــه بزووتنــه‌وه‌ی ته‌نیــا به‌شــێك نییــ ه و بۆتــه‌واوی به‌شــه‌كانی ئه‌وه‌یــه ،ئــه‌وه خزمه‌تــی كــورد ده‌كات ،رێكه‌وتنــی یه‌كێتــی و گۆڕانیــش تــره و له‌خزمه‌تــی گه‌لــی كــورده ،له‌كــوێ گه‌لــی كــورد پێویســتییه‌كی هه‌بێــت په‌كه‌كــ ه له‌وێیــه ،ئه‌مه‌شــی لــه پراكتیكــی خۆیــدا پێكهێنــاوه، هه‌مــوو ك ـه‌س ئه‌م ـه ده‌بینێــت ،بۆی ـه ل ـ ه گه‌لــی باشــوور هیــوا ب ـه په‌كه‌ك ـه زیــاد ده‌بێــت ،چونكــه په‌كه‌كــه ســه‌ملاندویه‌تی كــ ه ته‌نیــا بزووتنــه‌وه‌ی به‌شــێكی كوردســتان نییــه ،ســه‌ملاندویه‌تی كــه ته‌نیــا بزووتنه‌وه‌یــه‌ك نییــه ته‌نیــا بۆخــۆی بێــت ،په‌كه‌ك ـه بــۆ گه‌لــی كــورده ،بۆنه‌ت ـه‌وه‌ی كــورده و بــۆ مرۆڤایه‌تییــه ،له‌وچوارچێــوه‌دا ژیانیكــرد بۆی ـ ه هیــوا بــه‌په‌كه‌ك ـه رۆژ ب ـه‌رۆژ بــه‌ره‌و پێــش ده‌چێــت ،له‌باشــووریش به‌هه‌مانشــێوه‌و خه‌ڵكیــش ئه‌مــه ده‌بینێــت ،بــۆ ئه‌مــه‌ش لهســهر گــه‌ل كاریگه‌ریه‌كــی بــاش دروســتده‌كات، باشــه ،بۆخۆیــان و باشــوور و چاره‌ســه‌ركردنی كێشــه‌ی كوردیــش باشــه ،هیوایــه‌ك دروســت ده‌بێــت ،ئێمــه هیواداریــن هه‌مــوو پارته‌كانــی تریــش خزمه‌تــی یه‌كێتــی كــورد ده‌كات ،ره‌نگ ـه ل ـه رێكه‌وتنــی یه‌كێتــی و گۆڕانــدا وابــن ،نــه‌ك ته‌نیــا بــۆ خۆیــان بــن و بــۆ به‌شــێك بــن ،به‌ڵكــو بــۆ هه‌ندێــك كێشــه هه‌بێــت ،به‌بــاوه‌ڕی مــن ئه‌گــه‌ر هه‌وڵــی بــۆ بــده‌ن تــه‌واوی كوردســتان و تــه‌واوی مرۆڤایه‌تــی بــن ،ئه‌مــه‌ش ده‌ســكه‌وتێكی ده‌توانــن چاره‌سه‌ریشــی بكــه‌ن ،نــه‌ك ته‌نیــا پێویســته لــه نێــوان ئه‌وانــدا گه‌وره‌یــه بــۆ گه‌لــی كــورد ،ئــه‌وه‌ڕاســتییه‌كه كه‌چــی بكه‌وێتــ ه سه‌رشــانی رێكه‌وتــن هه‌بێــت ،به‌ڵكــو پێویســته ســه‌رجه‌م الیه‌نــه سیاســیه‌كانی په‌كه‌كــه ،په‌كه‌كــه پێكــی ده‌هێنێــت ،خــۆی به‌بنه‌مــا نابینێــت و گه‌لــی باشــووری كوردســتان رێكبكــه‌ون ،پێویســته رێكه‌وتنێكــی نهتهوهیــی لــه كــورد به‌بنه‌مــا وه‌رده‌گرێــت ،له‌باشــووریش ده‌ســكه‌وتی گه‌لــی ئێمــه باشــووری كورســتان بێت ـه ئــاراوه ،له‌س ـه‌ر بنه‌مــای دیموكراتــی بــوون بێــت ،هه‌یــه ئــه‌و ده‌ســكه‌وتانه په‌كه‌كــه پارێــزگاری لێــده‌كات و ئێســتاش ده‌ی چونكــه لــه‌و رێگه‌یــه‌وه خزمــه‌ت ده‌كات و چاره‌ســه‌ری ده‌كات ،لهســهر پارێزێــت ،تاكــو په‌كه‌كــه‌ش هه‌بێــت رێگه‌نــادات ئــه‌و ده‌ســتكه‌وتانه‌ش ناوه‌ڕۆكــی دیموكراتــی ئــازادی ئــه‌و ڕێكه‌تنــ ه ئه‌نجــام نه‌درێــت ،ئــه‌و الوازبــن و له‌ناوبچــن ،كــێ بیه‌وێــت الوازی بــكات و له‌نــاوی ببــات ئێمــه ڕێكه‌وتن ـه خزم ـه‌ت نــاكات ،ئ ـه‌وكات بۆخــۆی هه‌ندێــك كێش ـه دروســت رووبــه‌ڕووی ده‌بینــه‌وه ،كاتێــك داعــش هێرشــی كــرده ســه‌ر باشــوور ده‌كات ،لــه باشــووری كوردســتان پێویســته ئــه‌و ه پێشــبكه‌وێت ،له‌نێــوان و باشــوور كه‌وتــه مهترســیهوه ده‌ســكه‌وتی گه‌لــی باشــوور كه‌وتــه باشــوور و به‌شــه‌كانی تریــش پێویســته پێشــبخریت ،ئه‌وكاتــه لهســهر ئــه‌و مهترســییهوه حكومــه‌ت و په‌رله‌مــان كه‌وتــه ژێــر هه‌ڕه‌شــه ،په‌كه‌كــه بنه‌مایــه ده‌گه‌ینــ ه كۆنگره‌یه‌كــی نهتهوهیــی و هێزێكــی ســه‌ربازی كــورد گه‌ریــای نــارد و رێگ ـه‌ی ن ـه‌داو نه‌یهێشــت باشــوور بكه‌وێت ـه مهترســیهوه، له‌ژێــر فه‌رمانداریه‌تێكــدا ببێتــه یــه‌ك و بكه‌وێتــه خزمه‌تــی هه‌مــوو ئ ـه‌وه پاراســتنی باشــوور و ده‌ســكه‌وتی باشــوور بــوو ،ئێســتاش مه‌ترســیه‌ك به‌شــه‌كانه‌وه ،هه‌روه‌هــا دیبلۆماســیه‌تی كــورد له‌ژێــر چه‌ترێكــدا ببێتــه هه‌بێــت دووبــاره په‌كه‌كــه هه‌مــان شــت بــكات به‌هێزتــر ،پێویســته گه‌لــی یــه‌ك و بكه‌وێتــه خزمه‌تــی به‌شــه‌كانی تریشــه‌وه ،ئیداره‌یه‌كــی كــوردی ئێم ـه ل ـه باشــووری كوردســتان بــاش ئه‌م ـه بزانــن و باوه‌ڕبك ـه‌ن ،ئه‌مــڕۆ لــه دروســتببێت ،ئه‌ویــش بكه‌وێتــه خزمه‌تــی به‌شــه‌كانی تــره‌وه .كه‌واتــه نێــوان باشــوور و عێراقــدا له‌نێــوان باشــوور و توركیــا و رۆژئــاوادا كێشـه‌یه‌ك ئه‌مــڕۆ رۆژهه‌اڵتــی ناویــن و كــورد به‌هه‌لومه‌رجێــك ده‌ربازده‌بــن هه‌یــه لــ ه رۆژهه‌اڵتــا كێشــه‌یه‌ك ده‌بیرنێــت ،په‌كه‌كــه ده‌یه‌وێــت ئــه‌و ئه‌مــه داواده‌كات ،نــه‌ك پارچه‌بــوون و دوژمنایه‌تــی و شــه‌ڕ ،یه‌كێتــی كێشــانه چاره‌ســه‌ر بــكات بۆئــه‌وه‌ی چاره‌سه‌ریشــی بــكات چیبكه‌وێتــه
13
ئازادی كۆمه‌ڵگه :رۆڵی موسڵ له‌چاره‌سه‌ركردنی كێشه‌كانی • عێراق و باشووری كوردستان چییه ،ئایا هێزه‌كانی ئێوه له‌باشوری كوردستان به‌شداری ل ه ئۆپراسیۆنی موسڵ ده‌كه‌ن؟ ج.بایــك :موســڵ نــه‌ك ته‌نهــا له‌عێــراق و باشــوور ،به‌ڵكــو رۆڵــی موســڵی‌مێــژووی هه‌یــه ،ده‌زانیــن كه‌له‌ســه‌ر موســڵ رێكه‌وتــن دروســت بــوو ،لهســهر ئــه‌و بنه‌مایــ هش كوردســتان پارچه‌كــرا ،هه‌ندێــك به‌شــی كوردســتان فــرۆرشان لهســهر ئــه‌و بنه‌مایــه ئــه‌و سیســته‌م و قه‌وارانــه ئاوابــوون ،به‌هه‌مانشــێو هش ده‌وڵــه‌ت – نه‌تــه‌و ه دروســتبوون ،لهســهر كــورد سیاســه‌تی نه‌كۆڵــی پێشــكه‌وت ،به‌پێشــكه‌وتنی كوردیــش ئــه‌و سیســته‌م ه تێكچــوو ،له‌رۆژهه‌اڵتــی ناویــن سیســته‌م نه‌مــا ،له‌موســڵیش ئــه‌و سیاســه‌ته تێكچــوو بۆیــه مه‌ســه‌له‌ی موســڵ مه‌ســه‌له‌یكی گه‌وره‌یــه، نـه ته‌نهــا پرســی عێــراق و باشــووره ،به‌ڵكــو تـه‌واوی كوردســتان و ده‌وڵه‌تــی «عێــراق ،ســوریا ،توركیــا و ئێــران»ه ده‌بێت ـه پرســێكی رۆژهه‌اڵتــی ناویــن، بۆیــه بــه‌زووی چاره‌ســه‌ر ناكرێــت ،كێشــه‌ی موســڵ لهســهر چ بنه‌مایــه‌ك چاره‌ســه‌ر ده‌كرێــت ،موســڵ چــۆن به‌ڕێوه‌ده‌برێــت ،ئــه‌وه‌گرنگــه لهســهر ئه‌م ـه رێكه‌وتــن دروســت نه‌بێــت كێش ـه‌ی كــورد چاره‌س ـه‌رنابێت ،چونك ـه توركیــا له‌الیه‌كــه‌وه به‌گوێــره‌ی ئامانجــی خــۆی كێشــه‌ی موســڵ چاره‌ســه‌ر بــكات ،پ د ك/عێــراق و تاریــق هاشــمی و ســعودیه‌و قه‌تــه‌ر ئه‌وانــه له‌گــه‌ڵ توركیانــه وه‌ك جه‌بهه‌یــه‌ك ده‌یانه‌وێــت موســڵ له‌ژێــر ده‌ســه‌اڵتی
ئازادی كۆمه‌ڵگه :وه‌ك ده‌بینرێت ئاستی په‌یوه‌ندییه‌كانی • ئێوه له‌گه‌ڵ سه‌رجه‌م الیه‌ن ه سیاسییه‌كان باشه ،ته‌نیا له‌گه‌ڵ پ د ك/عێراق نه‌بێت .ئایا بیرتان له‌وه‌نه‌كردۆته‌وه پارتیش راكێشن ه ئیجماعی كوردستانی؟ ج.بایــك :ئێمــ ه له‌گــه‌ل ســه‌رجه‌م الیه‌نــه‌كان په‌یوه‌ندیــان باشــه، ده‌شــانه‌وێت له‌گ ـه‌ڵ پارتیــش به‌هه‌مــان شــێوه‌بێت ،چونك ـه ئێم ـه نكۆڵــی له‌كــه‌س ناكه‌یــن ،ئێمــه هه‌مــوو كــه‌س قبوڵده‌كه‌یــن ،مــادام پارتیــه‌ك هه‌یــه پێویســته قبوڵبكرێــت ،چونكــه ئه‌ویــش به‌شــێكه لــ ه راســتینه‌ی كۆمه‌ڵگــه‌ی كوردســتان ،ئه‌گــه‌ر تۆبته‌وێــت پارتێــك له‌ناوببه‌یــت لــه گــه‌ڵ دوژمنــان له‌نــاوی ببه‌یــت ئه‌مــه له‌نــاو كــوردا جێــگای قبــوڵ نییــه و راســتنیه ،پێویســته هه‌مــوو پارتــه‌كان قبوڵبكه‌یــن ،له‌نێــوان پارته‌كانــدا
( no / 6 )- 6 - 6 - 2016
س ـه‌ر شــانی په‌كه‌ك ـ ه پێكیده‌هێنێــت ،گه‌لــی ئێم ـهش پێویســته به‌م ـه بــاوه‌ڕ بــكات ،په‌كه‌كــه بــۆ یه‌كێتــی نه‌تــه‌وه‌ی تێكۆشــان ده‌كات ،بــۆ كۆنگــره‌ی نهتهوهیــی تێكۆشــان ده‌كات ،په‌كه‌كــه ده‌یه‌وێــت ئــه‌و كێشــه‌ی ئێســتا له‌نێــوان حیزبه‌كانــدا هه‌یــ ه چاره‌ســه‌ر بــكات و نه‌یهێڵێــت ،بــۆ ئــه‌وه‌ی د ر و ســتبێت ، یه‌كێتیــه‌ك دروســتبێت ئیــراده‌و هێزێكــی كــورد ئــه و له‌كوێــدا كوردســتان كه‌وتــه مهترســیهوه بتوانێــت رووبــه‌ڕووی ببێتــه‌وه ،ئێســتاش له‌وچوارچێوه‌یــه‌‌دا كارده‌كه‌یــن ،په‌كه‌كــه بێته‌ئــاراوه، دیموكراتیــه‌ت ده‌یه‌وێــت سیســته‌مێكی دیموكراتــی دروســتبێت ،زهنیه‌تێكــی دیموكراتــی ،سیاســه‌تێكی دیموكراتــی ،كۆمه‌ڵگه‌یه‌كــی دیموكراتــی و مرڤێكــی دیموكراتــی دروســتبێت ،حكومــه‌ت ده‌ســكه‌وتێك ه پێویســته دیموكراتیزه‌بێــت ،موڵكــی حیزبــه‌كان نابــێ هه‌بێــت ،موڵــك موڵكــی گه‌لــی كــورده واڵت واڵتــی ئه‌وانــه ،ئــه‌و ده‌ســكه‌وتانه‌ش هــی شــه‌هیدان و گه‌لــه ،حیزبیــش پێویســته بكه‌ونــه خزمه‌تــی ئه‌وانــه‌وه ،نــه‌ك بیكه‌نــه خزمه‌تــی خۆیانــه‌وه‌و گــه‌ل بكه‌نــه قوربانــی ،ئێمــه‌ش دژی ئه‌وسیاســه‌ته‌ین و لــه‌دژی ئــه‌وه‌ش كارده‌كه‌یــن.
خۆیاندابێــت و ئ ـه‌وان به‌ڕێــوه‌ی بب ـه‌ن ،له‌الیه‌كــی تــره‌وه عێــراق و ئێــران و ســوریا و شــیعه هه‌یــه ،ئه‌وانیــش ده‌یانه‌وێــت موســڵ به‌ڕێوه‌ببــه‌ن و نه‌یه‌ڵــن ئــه‌و جه‌بهــه‌ی توركیــا ئه‌نجــام وه‌ربگــرن ،پێــش له‌پارچه‌بوونــی عێــراق بگــرن بــۆ ئــه‌و ه كارده‌كــه‌ن ،له‌الیه‌كــره‌وه فه‌ره‌نســا و ئینگلتــه‌را كــه‌دوای ئــه‌و شــه‌ڕه‌ی ئه‌مه‌ریــكا به‌ڕێــوه‌ی بــرد ئێســتا ئه‌وانیــش ده‌یانه‌وێــت كێشــه‌كانی موســڵ چاره‌ســه‌ر بكــه‌ن ،چونكــه مه‌ســه‌له‌ی موســڵ و ره‌قــه جیاوازنییــه و پێكه‌وه‌یــه ،هه‌ردووكیشــیان له‌ده‌ســت داعشــدایه و كردویانه‌ت ـه ناوه‌نــدی خۆیــان ،له‌س ـه‌ر ئ ـه‌و بنه‌مای ـهش داعــش ده‌یه‌وێــت ئـه‌و كێشــانه خــۆی چاره‌سـه‌ری بــكات ،بۆیـ ه كاتێــك ده‌ڵێــن كێشــه‌ی موســڵ گه‌وره‌یــه‌و بــه‌زووی چاره‌ســه‌ر ناكرێــت ئه‌مــه هۆكاره‌كه‌یه‌تــی و ته‌نیــا به‌رێكه‌وتــن چاره‌ســه‌رده‌بێت، ئه‌گــه‌ر بنه‌ماكانــی دیموكراســی پێكبهێرنێــت ئه‌وكاتــه ده‌توانرێــت ئــه‌و كێشــ ه چاره‌ســه‌ر بكرێــت ،ئه‌گــه‌ر وانه‌بێــت توركیــاو هاوپه‌یامنانــی بــۆ خۆیــان بیانه‌وێــت چاره‌ســه‌ری بكــه‌ن ،ئــه‌وا موســڵ بــۆ عێــراق و باشــوور و رۆژئــاوا به‌ته‌واوه‌تــی ده‌بێتــ ه مهترســییهكی گــه‌وره ،بۆیــه ده‌بێــت بــه د یمو كر ا ســی رێگــه لــه‌و مه‌ترســیه بگیردرێــت ،ئه‌مــه‌ش ته‌نیــا به‌رێگ ـه‌ی دانوســتان و رێكه‌وتن ـه‌وه ده‌توانــرێ چاره‌بكرێــت ،ئێســتا ب ـه‌ره‌ی توركیــا نایانه‌وێــت كــه هێزه‌كانــی په‌كه‌كــه لــه‌و به‌ره‌یــه‌دا جــێ بگرێــت، بــۆ ئــه‌وه‌ی بتوانــن به‌رده‌وامــی به‌به‌رنامه‌كــه‌ی خۆیــان بــده‌ن ،بۆئه‌مــه‌ش كارده‌كــه‌ن بۆئــه‌وه‌ی عێــراق و ئه‌مه‌ریــكا .....هتــد ،ته‌ســفیه‌بكه‌ن، بۆئــه‌وه‌ی به‌رنامه‌كانیــان ئه‌نجــام بگرێــت و موســڵ نه‌كه‌وێتــه ده‌ســت واڵتانــی دیموكــرات و بیخه‌نــه ژێــر ركێفــی خۆیانــه‌وه ،بــه‌م شــێوه‌ش كه‌ســیان رێكناكــه‌ون و لــه‌م نێوه‌نده‌شــدا داعــش ســودمه‌نده‌بێت.
14
(ژ16 )6 .ی جۆزه‌ردان 2716
پێویســته په‌یوه‌نــدی هه‌بێــت ،بــه‌اڵم له‌نێــوان پارته‌كانــدا شــه‌ڕی فكــری ده‌بــێ هه‌بــێ ئـه‌وه هیــچ پارتێـك الواز نــاكات و كۆمه‌ڵگـه‌ش الواز ناكات، ئــه‌وه زیندوبــوون دروســت ده‌كات ئــه‌وه گۆڕانــكاری دروســت ده‌كات و پێشــكه‌وتن دروســت ده‌كات و ده‌كه‌وێتــه خزمه‌تــی گه‌لــه‌وه ،له‌باشــووری كوردســتان كه‌لتورێــك هه‌یــه ،ره‌خنــه و ره‌خنــه‌دان قبوڵناكرێــت به‌دوژمنــی ده‌بینــی ،ئــه‌وه كۆمه‌ڵگــ ه پێشــناخات ئــه‌و ه گه‌وره‌تریــن زیــان لــه كۆمه‌ڵگــه ده‌دات و گه‌نده‌ڵــی دروســت ده‌كات، له‌شــوێنێك ره‌خنــه و ره‌خنــه‌دان نه‌بێــت پێشــكه‌وتنیش نابێــت ،پێویســته ره‌خنــه‌و ره‌خنــه‌دان هه‌بێــت له‌نێــوان پارته‌كانــدا ئــه‌و پارتــه‌ش پێشــده‌خات و كۆمه‌ڵگــه‌ش پێــش ده‌خــات ،كاتێــك ره‌خنــه نه‌بــوو زیندوبــوون نابێــت ،لهســهر ئامانجــی نهتهوهیــی هه‌مــوو ده‌توانیــن ببینــه یــه‌ك، له‌وێــدا كێشــه‌یه‌ك نییــه لــه ئامانجــی حیزبایه‌تیشــدا هه‌ریه‌كــه‌و ئامانجــی خــۆی هه‌یــه ،بــه‌اڵم له‌نێــوان یه‌كێتــی نه‌ته‌وه‌یــدا پێویســته هاوســه‌نگی هه‌بێــت وه‌ك حیزبایه‌تــی له‌پێــش نه‌ته‌وایه‌تــی نه‌بێــت ،ئــه‌و كاتــه كێشــه‌نابێت ،هه‌ركه‌ســێكیش بیه‌وێــت بــۆ نهتهوهیــی كــوردی دیموكراتــی كاربــكات ئــه‌وا كــورد به‌‌هێــزده‌كات، لێــره‌دا كوردســتانی گــه‌وره ســودمه‌ند ده‌بێــت .ئێمــه نامانه‌وێــت له‌نێــوان پارته‌كانــدا شــه‌ڕی ئایدیۆلــۆژی ببێتــه شــه‌ڕی دوژمنایه‌تــی و پارچه‌بــوون دروســتببێت ،هه‌ندێكیــان بكه‌ون ـه خزمه‌تــی داگیرك ـه‌ران و ل ـه‌دژی كــوردان راوه‌ســن و‌داگیرك ـه‌ر كــورد به‌كــورد له‌ناوببــات .بۆی ـه ئێم ـ ه دوژمنــی ئ ـه‌و شــتانه‌ین ،ئێمــه ده‌مانه‌وێــت ناكۆكیــه‌ك كــه زیــان لــه یه‌كێتــی نه‌تــه‌وه‌ی ده‌دات وه‌البنێیــن ،ه ـه‌ر حیزبێــك ب ـه به‌رنام ـه‌ی خــۆی و شــێوازی خــۆی به‌ئــازادی كاربــكات ،ئه‌مــه خزمه‌تــی گه‌لــی كــورد ده‌كات ،ئه‌مــه‌ش به‌بنه‌مــا وه‌رده‌گریــن ،ئێمــه ده‌شــانه‌وێت هه‌مووكــه‌س له‌گــه‌ڵ ئێمــه په‌یوه‌نــدی بــاش بێــت ،ده‌شــانه‌وێت نێوانــی هه‌مــووان لهســهر بنه‌مــای یه‌كێتــی نهتهوهیــی بێــت بــۆ ئامانجــی به‌ســتنی كۆنگره‌یه‌كــی نه‌تــه‌وه‌ی و كاری ئێمــه‌ش لــه‌م چوارچێوه‌دایــه. ئــازادی كۆمه‌ڵگــه :دوای كۆتــای هاتنــی په‌یماننامــه‌ی • ســایكس بیكــۆ و نه‌بوونــی یه‌كڕیزییه‌كــی كــوردان ،ئایــا كاتــی به‌ســتنی كۆنگــره‌ی نهتهوهیــی نیــه؟ ج.بایــك :مــن له‌پێشرتیشــدا ئامــاژه‌م بــه‌وه‌دا ده‌رفه‌تێكــی مێــژووی
بۆكــوردان هاتۆتــه پیــش ،له‌مێژووشــدا ده‌رفه‌تێكــی لــه‌م شــێوه‌ی ه نه‌هاتۆتــه پێــش كــورد لــه‌م ده‌رفه‌تــه‌دا ئه‌نجــام وه‌رنه‌گریــت به‌هیــچ جۆریــك ئیــر زه‌حمه‌ت ـ ه ئه‌نجــام وه‌ربگرێــت ،ناشــتوانن ئ ـه‌و مه‌ترســیه‌ی لهســهر مــان هه‌یــه تێیپه‌ڕێنیــن ،ناشــتوانن ئازادیــش به‌ده‌ســتبهێنن، پێویســت ه ل ـه‌م ده‌رفه‌ت ـه مێژووی ـهش ئه‌نجــام وه‌ربگریــن بــۆ خۆمــان و گه‌لــی ناوچه‌كــه و مرۆڤایه‌تیــش ،چونكــ ه مێــژوو ئــه‌وه‌ی ده‌وێــت مرۆڤایه‌تــی ئــه‌وه‌ی ده‌وێــت، داواكاری تــه‌واوی شــه‌هیدامنان پێویســته لــه‌م ده‌رفه‌تــه مێژوویــه‌دا به‌ده‌ســتبهێنین، ناكۆكــی نێــوان حیزبــه‌كان نه‌بێتــه هــۆكاری نه‌به‌ســتنی كۆنگره‌یه‌كــی نهتهوهیــی، هه‌ندێــك وانیشــانده‌ده‌ن ناكۆكــی حیزبــی ده‌بێت ـ ه ناكۆكــی نه‌ت ـه‌وه‌ی ،ناكۆكــی حیزبــی نابــێ ببێتــ ه ناكۆكــی نهتهوهیــی ،چونكــه ئــه‌و ه ناكۆكــی نه‌تــه‌وه‌ی چاره‌ســه‌رناكات، كۆنگره‌یه‌كــی نهتهوهیــی ناكۆكــی حیزبــه‌كان چاره‌ســه‌ر ده‌كات ،تاكــو كۆنگره‌یه‌كــی نهتهوهیــی نه‌به‌ســرێت نێوانــی پارته‌كانیــش چاره‌ســه‌ر ناكرێــت ،له‌نێــوان به‌شــه‌كانی تریشــدا چاره‌ســه‌ری دروســت نابێــت ،ئه‌گــه‌ر كۆنگره‌یه‌كــی نهتهوهیــی دروســت بــوو هێڵێكــی نهتهوهیــی پێشــكه‌وت ئـه‌وه‌ده‌بێتـه ئیــراده‌ی كــورد ،ئه‌وكاتـه هه‌مــوو به‌شــه‌كان و حیزبــه‌كان ئه‌مــ ه به‌بنه‌مــا وه‌رده‌گــرن ،ئه‌وكاتــه هیــچ حیزبێــك ناتوانێــت بــه ئــاره‌زوی خــۆی به‌رنامــه‌ی به‌ڕێوه‌ببــات، دیبلۆماســی به‌رێوه‌ببــات و ئامانجــی خــۆی نیشــانبدات ،ئه‌مــڕۆ یه‌كێتییه‌كــی نه‌تــه‌وه‌ی نییــ ه بۆیــه دوژمــن و داگیركــه‌ر ئه‌مــه به‌هــه‌ل ده‌زانێــت و نایه‌ڵێــت یه‌كێتــی نهتهوهیــی دروســتببێت و نایه‌ڵێــت لــه‌م ده‌رفه‌تــه مێژووییــه ســود وه‌ربگریــن ،بۆیــ ه تاكــوو ئه‌وده‌رفه‌تــه له‌ده‌ســتنه‌چووه پێویســته كــورد یه‌كێتــی نهتهوهیــی پێشــبخات ،بــۆ ئه‌مــه‌ش توانــای گه‌وره‌مــان له‌به‌رده‌ســته ،هیــچ ناكۆكییه‌كــی حیزبــی نیــه كه‌نه‌یه‌ڵێــت كۆنگــره‌ی نهتهوهیــی دروســت ببێــت ،ده‌توانیــن له‌وبه‌شــه كۆنگره‌یه‌كــی نهتهوهیــی ســازبكرێت ،تائێســتا كۆنگــر ه نه‌بــوو ه هۆكاره‌ك ـه‌ی هه‌ندێــك ده‌وڵــه‌ت و هه‌ندێــك حیزبیــش نایانه‌وێــت لــه كۆنگــره به‌به‌ســرێت، بۆیــه كۆنگــره دروســت نابێــت ،پێویســتیه‌كی مێژویــه و ده‌بێــت دروســت ببێــت جواڵنــه‌وه‌ی كــورد گه‌یشــتۆته ئاســتێك و ده‌ڵێــن باكۆنگره‌یه‌كــی نهتهوهیــی دروســت ببێــت و داواكاری گه‌لــی كوردیشــه ،هه‌ندێــك له‌حیزبه‌كانیــش داوای ئه‌مه‌ده‌كــه‌ن بۆیــ ه پێویســته دروســتببێت و پێویســته هه‌مــوو كاری بــۆ بكه‌یــن.
15 ه ئه‌حمه‌د :درۆى تەکنۆکرات بیدعەیە حزبە عێراقى و کوردیەکان بۆ مانەوەى خۆیان دروستیان کرد تاڤگ
ئا\ ئازادی كۆمه‌ڵگــــه لــه دیدارێكــی تایبــه‌ت بــه گۆڤــاری ئــازادی كۆمه‌ڵگـــــه تاڤگــه ئه‌حمــه‌د، په‌رله‌مانتــاری بزووتنــه‌وه‌ی گــۆ ٍڕان لــ ه ئه‌نجومه‌نــی نوێن هرانــی عیــراق جه‌ختده‌کاتــه‌و ه کــه هه‌رئه‌وســه‌لیم جبورییــه‌ی کــورد دیفاعــی لێکــرد، ئــه‌و پاره‌یه‌یــی ده‌درا بــه په‌رله‌مانتــاران بــۆ چاككردنــی بــاری گوز هرانــی په‌رله‌مانتــاران كه‌بڕه‌كــه‌ی هه‌ڵه‌نه‌بــم 58ملیــۆن دینــار بــوو داوامــان لێكــرد كــه ئــه‌و پاره‌یــ ه بدریتــ ه پێشــمه‌رگه ،بــه‌اڵم هــه‌ر جوابــی كــوردی نه‌داینــه‌وه ،خۆهــه‌ر 65په‌رله‌مانتــاره‌كان واژۆیانكــرد ،بــه‌اڵم واژۆكــه‌ی به‌هه‌نــد وه‌رنه‌گــرت و لــ ه ئه‌نجامــدا به‌خشــی بــه حه‌شــدی شــه‌عبی. ئه‌مانــه و چهندیــن پرســی گرنــگ
بەبــڕواى مــن کــورد بــۆ ســەقامگیرى و ئارامــى و پاشــان بەدیهێنــاىن مافــە ده‌ســتوورى و یاســاییەکاىن هەنــگاوى بــەرەو بەغــداد نــاوە لەبــەر هەســتیارى قۆناخەکــەو بــۆ بەدیهێنــاىن دەرفەتێــک بتوانێــت بەئاشــتیانە داکۆکــى لــە مــاىف چارەنــوىس خــۆى بــکات وەک هەرنەتەوەیەکــى تــرى ســەر زەمیــن وەک لــە پرۆتۆکــۆل و رێکەوتنــە نێودەوڵەتیــەکان و پەیامنامــەکان هاتــووە تــەواوى گــەالىن دونیــا مــاىف چــارەى خۆنوســینیان هەیــە بەویســت و ئیــرادەى هاواڵتیــان تەعبیــر لــە داهاتــووى خۆیــان بکــەن.
ئازادی كۆمه‌ڵگه :لە 2003وه کورد بۆچی چۆته‌و‌ه به‌غدا؟
تاڤگـه ئه‌حمـه‌د :پــاش رووخــاىن رژێمــى بەعــس و هاتنــى ســوپاى ئەمەریــکاو هاوپەیامنــەکاىن ســەرلەنوێ ئیــدارەى ئەمەریکــى داڕشــتنەوەى سیســته‌مى ســیاىس بــۆ دەوڵــەىت عێــراق کــردە دروشــمى قۆناخەکــە ،ســەرەتا لەڕێگــەى نێــردەى واڵتەکــەى (پــۆڵ برێمــەر) وەک حاکمــى رەهــاى عێــراق لەتــەک ســتافێکى فــرە الیــەن لەبــوارە جیــاوازەکاىن (ســیاىس ،ئابــورى ،دارایــى، ســەربازى و فەرهەنگى...،هتــد) هاتنــە بەغــداد وەک ئیدارەیەکــى مــەدەىن (پــۆڵ برێمــەر) ئیــدارەو ســەرلەنوێ بونیادنانــەوەو ئاوەدانکردنــەوەى عێراقــى گرتــە دەســت و بــۆ رێکــردىن کارەکاىن ســەرەتا مەجلیــى حوکمــى دامەزرانــد ،لەتــەواوى ســەرکردە (شــیعى و ســوىن و کورد)یــەکان و یاســاى ئیــدارەداىن دەوڵــەت بــۆ قۆناخــى گواســتنەوە کرایــە سەرمەشــقى کارەکان و فەرمــاىن دەســەاڵىت هاوپەیــاىن لەالیــەن پــۆڵ برێمــەرەوە ڕۆژانــە بــەردەوام لــە شــێوازى (ئەمــرى ئیئتیــاىف) بــۆ بەڕێکــردىن کارەکان دادەڕێــژراو پەیــڕەو دەکــرا.
هەرچەنــدە تــا ئەمــڕۆ کــورد و ســەرکردایەتیەکەى لــە رێگــەى نوێنــەرەکاىن نێــو دامــودەزگاى (یاســادانان ،جێبەجێکــرد ،دادوه‌ری) نەتوانــراوە وەک پێویســت جەخــت لــە مافــە نەتەوەییــەکاىن بــکات ،الىن کــەم ئــەوەى وەک دەق و بنەمــا لــە دەســتوور هاتــووە بــۆ گــەىل کوردســتان مســۆگەر بکــەن. هەڵبەتــە بابــەىت مەوزوعــى و جەوهــەرى کارتێکــەرە ئیقلیمــى و نێودەوڵەتیــەکان و فاکتــەرە نێوخۆیــى و بەرکەوتــەکان واى کــردووە جۆرێــک لەسســتى و چۆنیــەىت وەدیهێنــاىن لەمپــەرو بەربەســتى ئاشــکرا لــە دانوســانەکاندا بــەدى دەکرێــت.
( no / 6 )- 6 - 6 - 2016
•
کــورد بــە ئیقــرارى ســەرکردە دیــارەکاىن کۆکــن لەســەر ئــەوەى کــە بەشــدارى ڕاســتەقینەو ڕاســتەوخۆیان هەبــووە لــە داڕشــتنەوەى دەوڵــەىت عێــراق و ده‌ســتوورى هەمیشــەیى ســاڵى ٢٠٠٥بۆســەر لەنــوێ بەدامەزراوەکــردىن دامــودەزگاکاىن دەوڵــەىت عێراقــى فیــدراڵ. ئیــدى بڕیــارى یەکــەم هەڵبــژاردن بــۆ پێکهێنــاىن ئەنجومــەىن نوێنــەراىن عێــراق دراو دواتــر حکومــەىت فیدراڵــى عێــراق و تــەواوى دەســەاڵتەکان هەڵبژێــردرا. لــەو ڕۆژەوە کــورد وەک نەتــەوە هاوبــەش و شــەریکە لــە چۆنیــەىت داڕشــتنى بڕیــار لــە دەوڵــەىت عێراقــى فیــدراڵ و تــەواوى مافــە نەتەوەیــى و نیشــتامنیەکاىن لــە ده‌ســتوورى عێراقــى هەمیشــەیى ســاڵى ٢٠٠٥داڕێــژراو تــەواوى دەروازەو دەق و بڕگــە ده‌ســتووریەکان بــۆ کــورد وەک نەتــەوە نزیکــەى ( )%٢٠پێکهاتــەى عێراقــى پێکهێنــاوە.
16
(ژ16 )6 .ی جۆزه‌ردان 2716
لــە دیــدى ســەرکردە کــوردەکان هێشــتا کــورد ئەجنداکــەى مەلەفەکــەى ئازادی كۆمه‌ڵگه :حکومه‌تی هه‌رێم زۆر گله‌یی هه‌ی ه له • هه‌موو حکومه‌ته‌کانی به‌غدا ک ه دروست بوونه ،په‌رله‌مانتاره‌کانیش دۆســێیەکى ئینســانیە نــەک ســیاىس و نەتەوەیــى و نیشــتامىن. دیــارە لەواقیعــدا ئــەم خاڵــە بــۆ خــۆى کارەســاىت دروســتکردووە ،هــەر بۆیــە هه‌ر له‌به‌غدان و ده‌سکه‌وتیشیان دیارنییه؟ زۆرتریــن بەربەســت لــە بەدیهێنــاىن ئــەوەى ئەتەوێــت پرســە گرنگــەکان تاڤگ ـه ئه‌حم ـه‌د :ئیــدارەداىن واڵت و داکۆکیکــردن بــۆ وەدەســتهێناىن مافــە بەهەڵپەســێراوى ماونەتــەوەو پــەرت و بــاوى ماڵــى کــوردى و دابەشــبوون نەتەوەیــەکان بەپێــى ئیســتحقاقى هەڵبــژاردن شــتێکەو گلەیکــردن بابەتێکــى و جەمســەرگەرایى هەرێمــى و نێــو دەوڵــەىت لــە دیاریرتیــن خاڵــە نەرێنیــەکاىن تــرە .دەشــێ لــە دانیشــتنێکى هاوڕێیانــەو پەیوەندیــە جیاوەزەکانــدا بــاس لــە سیاســەىت ســەرکردایەىت کــوردو نوێنەرەکانیــەىت لــە دەســەاڵىت فیــدراڵ. گلەیــى ونادادپــەروەرى و مکوڕنەبــوون لەســەر هەندێــک بابــەىت ژیــارى و ژیــاىن تــەواوى چیــن و توێــژە جیــاوازەکاىن نێــو کۆمەڵگــەى عێراقــى بەگشــتى و هەرێمــى کوردســتان بکرێــت و لــەڕووى ئەتەکێتــەوە ئاڵووێــراى بابــەت گەلێکــى هەڵپەســێراو لــە چۆنیــەىت بەرجەســتەکردىن پەیوەندیــەکان بکرێــت، بــەاڵم کاتێــک واڵت ده‌ســتوورى هەبــوو کــە ده‌ســتوور پێگــەو هەرەمــى بەبااڵترینــى یاســاکان هەژماردەکرێــت لــە هــەر واڵتێکــدا ئیــدى پێویســتە جەخــت لــە دەق و بڕگــەکاىن بکرێتــەوە ســەبارەت بە عیــرەىت جێبەجێنەکردىن ئەمــە وێــڕاى ئــەوەى بەدرێژایــى ( )١٣ســاڵ لــە حکومــڕاىن کــورد لــە دامــودەزگا جیــاوازەکاىن سیســته‌مى واڵت و گلەیکــردن شــوێنى نیــە لــە لەبەغــداد هەمیشــە پێیەکــى کوردانــە و عێراقیانــە دابەشــبوە بەســەر فکــرو ئایدیۆلۆژیــەىت پارتــە کوردیــەکان و ڕاســترت کاریگــەرى ڕاســتەقینەى هەبــووە شــیکردنەوە و رشۆڤەکــردىن بەرنامــەى ســیاىس و چۆنیــەىت ئەنجامــداىن. دەشــێ بگەینــە قەناعەتێــک هێنــدە ســەرکردە کــوردەکان و حزبەکانیــان لەســەر وەرگرتنــى بڕیــار لەالیــەن کەســاىن یەکەمــى حــزىب کــوردى ،کــورد ســەرقاڵى گلەیکــردن بــوون لەبەرامبــەر دەســەاڵىت فیــدراڵ هێنــدە هەمیشــە وەک بــرا گــەورە کوێخــاى کێشــەو پێکنەگەیشــتنى ســونەو شــیعەو ســەرقاڵى جێبەجێکــردىن دەق و بڕگــە ده‌ســتووریەکان نەبــوون لــە ڕیگــەى هێــزە عەرەبیــە عێراقیــەکان مامەڵــەو گەورەیــى خــۆى نوانــدووەو دواجــار نوێنەرەکانیــان لەبەغــداد ،هــەر بۆیــە گرفتــى ســەرەکى کــورد لــە جــۆرى لــە هــەر گوژمەیەکــى دانوســان کــورد زەرەرەمەنــدى گــەورە و دەســبەتاڵى پەیوەنــدى لەتــەک بەغــداد دەگەڕێتــەوە بــۆ بابــەت گەلێکــى جەوهــەرى لــە یەکــەم بــۆ چنیینــەوەى مافــەکاىن بــە ئــاکام گەیشــتووەو ویســتى براگەورەیى چۆنیــەىت پیادەکــردىن هونــەرى سیاســەت و مــەوداى تەحقیقکــردىن لەڕێگــەى لەسیاســەتدا هەڵەیەکــى ســراتیژییە ،دواجــار سیاســەت هونــەرى مومکیناتــەو دانوســاندن و بەرجەســتەکردىن تیمــى بەهێــزى گفتوگــۆ و دیباتــەکان لەتــەک داکۆکیکردنــە لەبەرژەوەندیــەکان و پاراســن و بەدیهێنانیــەىت بــۆ چاکــەى گشــتى و بەرژەوەنــدى گشــتى ،لــەم ڕوانگــەوە هەمیشــە عەقڵــى کــوردى دامــودەزگاکاىن دەســەاڵىت ئیتیحــادى. بەواتــاى کــورد یاریزانێکــى بــزۆزو چــاالک و دووربیــن و ئاســۆ ڕۆشــن عەقڵێکــى تەقلیــدى بــاو خــۆى نوانــدووە هــەرزوو بەرامبــەرەکاىن توانیویانــە نەبــووە ،چونکــە ئیــرادەو بەرنامــەى ســراتیژ جۆرێــک لەتەمومــژو تەپــو بــە کەمرتیــن کات دەســتەمۆى بکــەن. تــۆزى بەرژەوەنــدى تەســکى حــزىب لەســەر نیشــتووە زیاتــر پرســەکان حــزىب ئازادی كۆمه‌ڵگه :ره‌خنه‌ی خه‌ڵک له‌سه‌ر نوێنه‌رانی کورد بوونــە وەک لــەوەى پــرىس نیشــتامىن و ڕاى گشــتى شــەقامى کــوردى بوبێــت • ، هه‌یه له‌به‌غدا ک ه رۆڵی خۆیان نابینن ،به‌تایبه‌ت نه‌گه‌ڕاندنه‌وه‌ی دیــارە ئەمــەش ڕەنگدانەوەکــەى لەواقیعــدا دەبیرنێــت و ئیرەیــى پــێ نابرێت. که‌رکوک و هه‌رێمی جێناکۆک ،دۆسیه‌یی پێشمه‌رگه‌و دۆسیه‌یی نه‌وت؟؟ ئازادی كۆمه‌ڵگه :پارته‌کانی ده‌سه‌اڵتی هه‌رێمی کوردستان • تاڤگــ ه ئه‌حمــه‌د :پێشــر ئامــاژەم کــرد بەهەندێــک هێڵــى ســراتیژى لــە له نووسینه‌وه‌ی ده‌ستورو دروستکردنی حکومه‌ته‌کان هاوبه‌شه ب ه وه‌زیرو سه‌رۆک کۆمار و جێگری سه‌رۆک په‌رله‌مان ،رێگریه‌کان چین چۆنیــەىت کەمتەرخەمــى دانوســانکەرى کــوردو تیمــى هەڵبژێــراوى بــۆ ئــەو مەبەســتەو دیــدو ئاســۆگەى ســەرکردایەىت کــورد بــۆ پرســە نیشــتامنیەکان که‌ناتوانن رۆڵ ببینن؟ دیدێکــى تەســک و تەنهــا ڕەهەندێکــى هەڵبــژاردووە لــە دەیــان ڕەهەنــدى تاڤگــه ئه‌حمــه‌د :لەوەاڵمــى پرســیارەکاىن پێشــوتردا کەمێــک ســەرەداوى چارەنوســازو گەورەتریــن کارەســات لــە ڕوانگــە هەمیشــە کــورد مەلــەىف وەاڵمــى ئــەم پرســیارەم شــیکردۆتەوە ،لــێ جەخــت دەکەمــەوە کــورد خەبــاىت نەتــەوەو نیشــتامنەکەى لــە عەقڵیــەىت ئینســاىن دەرنەچــووەو ئەجنــداى ســراتیژى لەبەرامبــەر دەســەاڵىت فیــدراڵ نــەک هــەر نیــە بگــرە نەیتوانیــوە لــۆىب بەربــاوى بــۆ دەســتبەر بــکات و دۆســێکەى بــە مەلەفێکــى
ســیاىس لەســەر ئاســتى جیهــان لەقەڵــەم بــدات ،هــەر بۆیــە لــە پەیامننامــەى (ســیڤەرى) ســاڵى ١٩٢٠تــا بەئەمــڕۆ هیــچ ســەرکردەیەکى ســیاىس کــورد نەیتوانیــوە لەســەر ئاســتە جیــاوازەکان بڵێــت بنەمــاى دانوســاىن ئێمــە وەک نەتــەوەو نیشــتامن بنەمــاو دەقــەکاىن پەیــاىن ســیڤەرە وەک دروشــمى ســەرەکى هەمیشــە حــزىب کــوردى و ســەرکردە کــوردەکان مەســت و حەیرانــن بــە ڕێکەوتننامــەى شــومى (ســایکس بیکــۆى) ســاڵى ١٩١٦کــە شــومرتین رێکەوتنامەیــە لــە مێــژووى گــەل و نەتــەوەى کــورد ســەبارەت بــە دابەشــبوىن نیشــتامن و جوگرافیــاو مێــژوو سیاســەىت نەتەوەیــەک لــە مێــژووى بەشــەریەىت دوور و نزیــک.
و بــێ کارى دانیشــتوانەکەى ،زەنگــى ترســناک و راچەنینــى قەیــراىن دارایــى و ئابــورى قوڕقوڕاگــەى سیســتمە سیاســیەکەى گرتــووە و هەڕەشــەى لەناوچــوون گەیشــتۆتە نێــو دەروازەو ماڵــى ئیــدارەدان و حكومــڕاىن ،درۆى تەکنۆکــرات بیدعەیــە حزبــە عێراقــى و کوردیــەکان بــۆ مانــەوەى خۆیــان دروســتیان کــرد و بــۆ بەردەوامــى دەســەاڵتیان تەبــەىن ئــەم دەســتەواژەیان لە چۆنیــەىت حوکمــراىن کــرد ،کــورد هەڵــەى گــەورەى کــردووە پشــت ئەســتورو دەســتبەردارى (بەشبەشــێنەو تایفەگــەرى و حزبیبــون و قەومچێتــى ) نابێــت و داکۆکیکــەرى سەرســەختى بنەمــاى (تەوافوقــە ) لــە حكومــڕاىن عێــراق و هەرێمــى کوردســتان.
بەبەردەوامــى قــەواىن (کێشــە هەڵپەســێردراوەکان) ئاوازێکــى نەشــازى ســەرکردایەىت کــورد بــووە ،بەدرێژایــى ( )١٣ســاڵى حكومــڕاىن لــە دەســەاڵىت ئیتیحــادى بەغــداد ،ئــەم کێشــانە بەرنامــەو ئیــرادەى گشــتگیرو ســراتیژى گەرەکــە ،ده‌ســتوور بــەڕووىن بــاىس لەتــەواوى ئــەو کێشــە ئاڵۆزانــە کــردووەو دەقــەکاىن تەفســیرو ڕا جیایــى هەڵناگرێــت ،لــێ ئێمــەى کــورد هەمیشــە بــە ئاڵۆســکاوى چاوەڕێــى چارەســەرین بــێ بیرکردنــەوە لــە بنەمــاى داڕێــژراو مــەدروس ،هــەر بۆیــە بەشــێک لــە بەدینەهێنــاىن مافــەکان بەبــڕواى بەنــدە، سەرلێشــێواوى عەقڵــى ســەرکردە کــوردەکان و نەبــووىن یەکڕیــزى ماڵــى کــورد ( بەمانــا بەرفراوانەکــەى نــەک مەجازیەکــەى) ،چونکــە خەســڵەىت یەکڕیــزى بەدروشــمى کاىت و تەکتیکــى هیــچ بەرهەمێکــى ئەوتــۆى لــێ چــاوەڕێ ناکرێــت و بــەوە دەگەیــن کــە ئێســتا گەیشــتوین بەداخــەوە.
بڕوانــن لــە کوردســتان چ کارەســاتێک دەرهــەق شــەرعیەت و دامــودەزگاکاىن بــە ئینقــاىب حــزىب و بەبڕیــارى تاکــە حزبێــک چــۆن چــۆن بەرجەســتەکراوە زیاتــر لــە ( )٦مانگــە دامــودەزگاىن تەرشیعــى ئینقــاىب بەســەرکراوە، حكومــه‌ت حكومــه‌ىت خێــزان و تاکــە کەســەو مەشــلول و گەوجێــراوە، دەســەاڵىت دادوەرى بــە ئــەداو دەســەاڵتەکاىن هەڵناســێت و بــێ دەنگیەکــى مەترســیداریان هەڵبــژاردووە ،ئــەم ئەزمونــە لــە کوردســتانەوە وەک ڤایــرۆىس بــۆ مانــەوە لەســەر کــورىس حكومــڕاىن و پایــەى دەســەاڵت زۆر بەتیــژى و بەتــەوژم بــۆ بەغــداش گوێزرایــەوە هەربۆیــە ئێســتا هەرێمــى کوردســتان بەغــداد هێنــدە مکــوڕو کۆکــن لــە پیادەکــردىن سیاســەتی ڕۆژیــان زۆر کات ناتــواىن لەیەکرتیــان جیابکەیتــەوە و دەکرێــت بڵێیــن (دوو دیــوى یــەک دراوى قەڵبــى حكومــڕاىن و ئیــدارەداىن دەوڵەتــن لــە مێــژووى بەشــەریەت و دەوڵەتــداری) ،ئەمــە بەشــێکى وەاڵمــى پرســیارەکەیە و بەشــەکەى تــرى پەیوەســتە بــە فراکســیۆنەکان خۆیــان و تونــدڕەوى ســەرۆک فراکســیۆنەکان و نەگەڕانەوەیــان بــۆ راى ئەندامــاىن فراکســیۆنەکان لــە دیــدو بۆچــوون و داڕشــتەى بەرنامەیــان دەرهــەق داکۆکیکــردن لــە بەدینەهێنــاىن مافــە نەتەوەیــى و نیشــتامنیەکان لــە دەســەاڵىت فیــدراڵ ،تــا زۆر بابــەىت تــر... کــە ئێســتا جێگــەى نیــە بــاس بکرێــت و ناچمــە نێــو تەفاســیىل هەندێــک بابــەىت الوەکــى کــە ڕەنگدانــەوەى ناکاماڵنــەى هەبــووە لەســەر هەندێــک ســەرۆک فراکســیۆن وتاکــڕەوى لەوەرگرتنــى بڕیــارو نەگەڕانــەوە بــۆڕاى فراکســیۆنەکەى.
•
ئازادی كۆمه‌ڵگه :فراکسیۆن ه کوردیه‌کان بۆچی له‌گه‌ڵ چاکسازیه‌که‌ی عه‌بادی و حکومه‌ته ته‌کنۆکراته‌ک ه نه‌بوون؟
تاڤگــه ئه‌حمــه‌د :بەڕاشــکاوى جــۆرى سیســتمى ســیاىس بــە ئەجنــداى ئیــدارەى ئەمەریکــى داڕێــژراوە لەســەر بنەمــاى ( بەشبەشــینە ،تایفیــەت، حــزىب ،قەومچێتــى ) داڕشــتەى کۆمەڵگــەى عێــراق بەگشــتى و هەرێمــى کوردســتان وەک تاکــە هەرێمــى دەســەاڵىت فیدراڵــى بەتایبــەىت ئالــودەى ئــەم بنەمایــە بــووەو رەنگدانــەوەى لــە واقیعــى کۆمەڵگــە زۆر بەزەقــى هەســت و کاریگــەرى هەبــووەو دەبێــت. ئازادی كۆمه‌ڵگه :په‌کخستنی حکومه‌ت و په‌رله‌ما‌نی به‌غدا ئــەم جــۆرە لەسیســتەم بنەمــاى (تەوافــوق) هەمیشــە شکســتى سیســتمى • خزمه‌تی ب ه ئه‌جندای کێ کردوه؟؟ ســیاىس لــە هەنــاوى خۆیــدا بەرهــەم هێنــاوە ،پــاش ( )١٣ســاڵ لــە حكومــڕاىن نــەک هــەر ســەرەتاو ماکــە خراپــەکاىن ئــەم جــۆرە لــە ئیــدارەدان دەرکەوتووە بگــرە بەکاوەخــۆو بــە قۆناخبەنــدى گەورەتریــن کارەســات و داڕمــاىن تاڤگــه ئه‌حمــه‌د :خزمــەىت بــە ئەجنــداى بنەمــاو دروشــمى پەیڕەوکــراوى دەوڵەتێکــى ئیعــان کــردووه ،بڕوانــە عێــراق گەندەڵرتیــن واڵتــە لەجیهــان (تەوافــوق) و پێگــەى (بەشبەشــێنەو تایفەگــەرى و مەزهــەىب و حــزىب و دا ،خراپرتیــن ئارامــى و ناســەقامگیرى و ئیــدارەداىن هەیــە کــە وێنــەى نیــە قەومچێتــى ) کــردووە کــە تــەواوى حزبــە عێراقیــەکان بــە ســونەو شــیعەو لــە جــۆرى حكومــڕاىن لــە دونیــادا ،خراپرتیــن واڵتــە بــۆ پەرەســەندىن هــەژارى کــوردەوە پیادەیــان کــردووەو زەرەرمەنــدى یەکــەم و کۆتــاو هــاواڵىت و
( no / 6 )- 6 - 6 - 2016
17
18 گــەالىن عێراقــن بەگشــتى. •
ئازادی كۆمه‌ڵگه :فراکسیۆن ه کوردیه‌کان ئه‌گه‌ڕێنه‌و‌ه به‌غدا ،مرجیان چیه؟
تاڤگـه ئه‌حمـه‌د :ببــورە بەنــدە وتەبێــژى فراکســیۆنە کوردیــەکان نیــم و ڕێگــە بەخــۆم نــادەم قســە لــەو بابەتــە بکــەم دەتوانیــت لــە ســەرۆک فراکســیۆنەکان بپرســن ،لــێ ئــەوەى دیــارە (ئیجامع)ێــک هەیــە بــۆ گەڕانــەوەو نەگەڕانــەوە ئــەوەى هەســت پــێ دەکرێــت دەتوانــم بڵێــم بەرنامەیەکــى ئیجامعــى کۆیــان ناکاتــەوە بەتایبــەىت ڕەنگدانــەوەى ئــەم واقیعــە لەپــاش واژۆکــردىن رێکەوتنــى دەباشــاىن نێــوان یەکێتــى نیشــتامىن و بزووتنــەوەى گــۆڕان ،ئیــدى باڵــەکاىن ئیجــاع خەریکــە لەیەکــر دەترازێــن و وەک دەڵێــن؛ هەرکــەس بــۆ لەیــاى خــۆى گــۆراىن دەڵێــت بەداخــەوە. ئازادی كۆمه‌ڵگه :گه‌ڕانه‌و‌ه بۆ به‌غدا ناکۆک نیی ه له‌گه‌ڵ • ئه‌و ده‌نگۆیه‌یی هه‌ی ه سه‌باره‌ت ب ه ریفراندۆم ،ئهگهر ریفراندۆم بکرێ هه‌بوونی په‌رله‌مانتارانی کورد له‌به‌غدا بێ واتا نابێ؟ تاڤگـه ئه‌حمـه‌د :لەوەاڵمــى پرســیارى پێشــو ئاشــکرام کــرد کەئێســتا قۆناخــى حكومــڕاىن لەکوردســتان لەبــەردەم مەترســیەکى گەورەدایــەو هۆکارەکانــم شــیکردەوە ،بــەاڵم پێویســتە هەمــووان بەبەرپرســیارێتیەوە ڕەفتــار بکــەن و مکوڕنەبــن لەســەر عینــادو لێکــرازان و شــەڕى کۆنــە قیــن و بــەردەوام بــووىن ئینقیــاب و پیادەکــردىن هــەوەىس تاکــڕەوى لــە حكومــڕاىن و مانــەوە تــا کۆتایــى ژیــان لەســەر کــورىس حكومــڕاىن و گەلێــک بابــەىت تــر...
(ژ16 )6 .ی جۆزه‌ردان 2716
•
ئازادی كۆمه‌ڵگه :یه‌کێتی دیموکراتیانه‌ی کورد و گه‌النی عێراق باشترنییه له‌ئێستا له‌جیابوون ه له‌عێراق؟
تاڤگــه ئه‌حمــه‌د :ئەگــەر سیســتەمى پەیڕەوکــراو لەمــاوەى ( )١٣ســاڵى عێــراق لــە حكومــڕاىن لەســەر بنەمــاى (تەوافــوق) و پەیڕەوکــردىن دروشــمى (بەشبەشــێنە ،تایفیــەت ،حزبیبــوون و قەومچێتــى ) بێــت پێــم ناڵێیــت بنەمــاکاىن دیموکــراىس لەکوێــى ئــەم دووبنەمایــە خۆیــان دەبیننــەوە؟. لەبەرئــەوە هەمــوو ئەگــەرو پێشــهاتەکان لەســەر ئاســتى نێونەتەوەیــى و هەرێمــى و ناوخــۆى عێــراق وادەخوازێــت ســەرلەنوێ دابەشــبووىن جیۆپۆلەتیکــى ناوچەکــە بەرنامــەى پێشــینەى بــۆ داڕێــژراوەو گەرەکیانــە (ڕێکەوتنامــەى سایســک بیکــۆ) پــاش تێپەڕبــووىن ( )١٠٠لــە واژۆکــردىن تێپەڕێنــن و ســەرلەنوێ بەدنیابینیەکــى تــر ناوچەکــە جوگرافیاکــى ئالووێــراو دابەشــبووىن نــوێ بەخــۆوە ببینێــت و پێشــبینى ئــەوەش دەکرێــت عێــراق
یەکێکــە لــەو واڵتانــەى ســتەمى زۆردارى پێوەلــکاىن زۆرەملێــى نەتــەوەکاىن لەســەر هەڵبگیرێــت و بەرژەوەنــدى زلهێــزەکان پێویســتى بــەوە هەیــە وەک چــۆن لەناوەڕاســتى ســەدەى رابــردوودا لەنێــو جەرگــەى نیشــتامىن عــەرەىب بەپەیامنامــەى (بلفــۆر) دەوڵــەىت ئیرسائیــل دیاریکــرا بــۆ دڵدانەوەى کارەســاىت هۆلۆکۆســت ســەبارەت بەجولــەکان و ئێســتا دەوڵــەىت ئیرسائیــل بەهێزتریــن دەوڵــەىت دیموکراســیەىت بــێ وێنەیــە لــە ناوچەکــە ،پێشــبینى دەکــەم پێگــەى جیۆپۆلەتیکــى کــوردو بەپیتــى زەویەکــەى و هەڵکەوتــەى لــە ناوچەکــە مــوژدەى ئــەوە دەدات کــە پێویســتە کــورد بکرێتــە دەوڵــەت و ببێتــە دەســتە خوشــکى دیموکــراىس هاوشــێوەى دەوڵــەىت ئیرسائیــل ،دواجــار مەزەنــدە ناکرێــت بــەو پرســیارەى جەنابتــان وەزعــى دەوڵــەىت عێــراق ببیرنێتــەوە لــە ئاینــدەدا. ئازادی كۆمه‌ڵگه :به‌شداربوونت ل ه کوتله‌ی ئیسالح چ • خزمه‌تێک ب ه پرسی دیموکراتی و خزمه‌ت گوزاری و پرسی نه‌ته‌وه‌یی ده‌کات؟ بــه دڵنییایــه‌وه ئــه م کوتله‌یــه چاکســازییه ،داوای چاكســازی ده کات ،ئــه گــه ر سیاســیانه‌ش بیــری لێبکه‌ینــه وه چ ســونه و چ شــیعه‌ش لــه هــه ردوو به‌ره‌ک ـه‌دا هــه ن ،ته‌نهــا کــورد نه‌بــێ دیفــاع لــه س ـه‌لیم جبــوری ده‌کات کــه چــوار دۆســیه‌یی ی ئیرهابــی لــه ســه‌ر ه و کۆمه‌ڵــێ مه‌له‌فــی گه‌نده‌ڵــی، هه‌رئه‌وســه‌لیم جبورییــه‌ی کــورد دیفاعــی لێکــرد ،ئــه‌و پاره‌یه‌یــی ده‌درا بــه په‌رله‌مانتــاران بــۆ چاككردنــی بــاری گوزه‌رانــی په‌رله‌مانتــاران كه‌بڕه‌كــه‌ی هه‌ڵه‌نه‌بــم 58ملیــۆن دینــار بــوو داوامــان لێكــرد كــ ه ئــه‌و پاره‌یــه بدریتــ ه پێشــمه‌رگه ،بــه‌اڵم هــه‌ر جوابــی كــوردی نه‌داینــه‌وه، خۆهــه‌ر 65په‌رله‌مانتــاره‌كان واژۆیانكــرد ،بــه‌اڵم واژۆكــه‌ی به‌هه‌نــد وه‌رنه‌گــرت و لــ ه ئه‌نجامــدا به‌خشــی بــه حه‌شــدی شــه‌عبی ،هــه‌ر ئــه‌و ســه‌لیم جبوریه‌بــوو كــه داوامانكــرد 3%موچه‌كامنــان كه‌لێده‌بڕیــت بدرێتــه پێشــمه‌رگه ،چونكــه پێشــمه‌رگه و حشــدی شــه‌عبی هه‌ردووكیــان لــه به‌ره‌كانــی جه‌نگــدان و به‌شــه‌كه‌ی ئێمــه‌ش بدرێتــه ئــه‌وان ،بــه‌اڵم دیســان هه‌روه‌اڵمــی نه‌داین ـه‌وه .نازانــم كــورد بۆچــی داكۆكــی ل ـه س ـه‌لیم جبــوری ده‌كات وه‌به‌دڵنیاییــه‌وه كــورد داكۆكــی لــه رێــزدار ئــارام نه‌كــردوه ،وه‌ك كوردێكیــش مێــژووم بۆخــۆم نووســی كــه‌دژی چاكســازینیم و له‌گــه‌ڵ بــه‌ش به‌شــینه‌یی حیزبیشــدانیم ،چونكــه هــه‌ردوال شــیعه و ســونه كوتلــه عه‌ره‌بــه‌كان دابه‌شــبوون ،هه‌ندێــك لــه‌م الو هه‌ندێــك لــه‌وال دژی چاكســازی وه‌ســتانه‌وه ،بۆیــه بوومنــان لــه‌و به‌ره‌یــه‌دا رێگــره لــه هه‌رقه‌رارێــك كــه دژ به‌كوردبێــت ،واتــه توانیومانــه مافــی كــورد لــه‌م به‌ره‌یــه‌دا به‌ده‌ســت بهێنیــن و چاكســازیش ئه‌ركێكــه لهســهر شــانی هــه‌ر تاكێكــی ئــه‌م كۆمه‌ڵگه‌یــه.
19 نان و موچەی کوردستان ،چاره‌چیه؟
حەیــدر عەبــادی ،ســەرۆکی ئەنجومەنــی وەزیرانــی عێــراق لــە دیامنەیه‌کــی تەلەفزیۆنــی «العیراقی ـه«دا ل ـه 2016/2/16چەندیــن تــەوەری پەیوەندیــدار بەهەناردەکــردن و فرۆشــتنی ســەربەخۆی نه‌فتــی کوردســتان لەالیــەن دەســەاڵتدارانی هەرێــم و موچــەی پێشــمەرگە و فەرمانبــەران دەداتــە بەربــاس و بــە کورتــی دەڵێــت؛ «ئــەوەی دیــارە بــە ژمــارە لــە رێــگای بۆریــەوە ،بێجگــە لــەوەی بــە تانکــەر هەنــاردە دەکرێــت ،هەرێــم بارتەقــای %١٦نه‌فتــی عێــراق هەنــاردەی دەرەوە دەکات و ده‌یفرۆشــێ .ئــەو رێژەیــە بارتەقــای بودجــەی هەرێمــە ،بۆچــی پێنــج مانگــە موچــەی فەرمانبەرانــی هەرێــم نــادەن ،ئێمــە موچــەی کارمەندانــی دەوڵەمتــان بەڕێکــی داوە .مــن زۆر دڵــم ناخۆشــە هاواڵتیانــی هەرێمــی کوردســتان بــێ موچــەن ،دەبــێ ســەرکردەکانی هەرێــم وەاڵمــی ئــەو پرســیارە گەورانــە بدەنــەوە ،ئــەو داهاتــە بــۆ کێــو دەچــێ؟ بــۆ شــەفافیەت نییــە؟ پارەکــە الی کێیــە ،ماقولــە وەزیــری دارای هەرێــم ئاگادارنییــە لــە داهاتــی نه‌فــت؟ الی ئێمــە پــارەی هــەر برمیلــە نه‌فتێــك کــە دەفــرۆرشێ دیــارە و دەزانــدرێ دەچێتــە ئــەو ســندوقەی بــۆی دەستنیشــان کــراوە و چاودێــری دەکرێــت لەالیــەن وەزیــری دارایــی ،بانکــی ناوه‌نــدی و الیەنــی پەیوەندیــداری تــر و پەڕلەمــان. ئــەی بــۆ لــە هەرێــم وانییــە .باشــە بــا نه‌فتەکەمــان رادەســت بکــەن مــن ئامــادەم موچــەی هه‌مــوو فەرمانبــەران و پێشــمەرگە بــدەم» .ئەمــە کورتــەی قســەکانی عەبادیــە. مــن لەالیــەن خۆمــەوە و زۆر بەڕاشــکاوانە و جورئەتــەوە پشــتگیری ئــەو پێشــنیارەی عەبــادی دەکــەم و داواکارم هه‌مــوو حیــزب و پێشــمەرگە و فەرمانبەرانــی هەرێمیــش پشــتگیری ئــەو پێشــنیارە بکــەن .ئــەوە تاکــە رێگەیــە بــۆ: .١موچــەی فەرمانبــەران بــە رێکــی و بەردەوامــی و بەتــەواوی بدرێــت هه‌مــوو مانگێــك وەك چــۆن دەبــێ وابــێ ،تــا چیــدی خەڵکــی کوردســتان تووشــی نــەداری و زەلیــل بــوون و نائومێــدی و ســوکایەتی پێکــردن نەبێــت. .٢مانــگ بــە مانــگ داهــات و موچــە و بــاری ئابــوری و کۆمەاڵیەتــی هەرێــم خراپرتدەبێــت ،چونکــە نه‌فتــی هەرێــم هــەرزان فــرۆش دەکرێــت و گەندەڵکاریه‌کــی زۆری تیایــە .بــە گوێــرەی ئاماره‌كانــی وەزارەتــی ســامانە رسوشــتیەکانی هەرێمــی کوردســتان لــە مانگــی چــوار نه‌فتــی هەرێــم بەرمیلــی بــە بیســت و پێنــج ٢٥دۆالر فــرۆرشاوە ،لــە هەمــان مــاوەدا نرخــی بەرمیلێــك نه‌فــت لــە بــازاڕی جیهــان نزیکــی ٤٨دۆالر بــووە. پرســیارەکان لێــرەدا ئەوانــەن؛ ئــەو نه‌فتــە بــۆ وا هەرزانفــرۆش کــراوە و بــە کام کۆمپانیــا فــرۆرشاوە؟ ئــەو کۆمپانیایــە هــی کێیــە وا بەهــەرزان نه‌فتــی
قەیرانەکانــی ئابــوری کوردســتان و نەدانی موچــەی فەرمانبەران و پێشــمەرگە و نەدانــی تەقەمەنــی و چەکــی پێویســت بــە هێزەکانــی پێشــەوەی بەرگــری لە شــەڕی داعــش و بازرگانیکــردن پێیانــەوە دەرنجامــی ئــەم سیاســەتە چەوتەیە. ئــەم دەرهاویشــتانە بەڵگــەی بێگومانــی فەشــلی تــەواوی حکومەتــی هەرێمــە لــە بەڕێوەبردنــی پیشەســازی و بازرگانــی نه‌فــت و هێنانــەوەی داهاتەکــەی بــۆ هەرێــم بــە شــێوەیه‌کی ئەمیــن و شــەفاف .دەبــێ بزانیــن ئــەو جــۆرە پرۆســە گوماناوییــەی هەناردەکردنــی نه‌فــت بــۆ خاتــری گەندەڵــی و دزینــی ســامان و قوتــی خەڵکــە کــە ئــەو تراجیدیــا و بێکەرامەتکردنانــەی بــەدواوە دادێ .ئەگــەر حکومەتــی ناوەنــدی بەشــە خۆراكــی ببڕیبــا ئێســتا خەڵکێکــی گەلێــك زۆر دووچــاری برســیەتی دەبوونــەوە ،ئەگــەر بەشــە دەرمانــی هەرێمیشــی ببڕیبــا دەبایــە نەخۆشــخانە گشــتیەکان دابخرابــان و بــاری تەندروســتی خەڵــك یەکجــار ناهه‌مووارتــر دەبــوو .بــازاڕی شــارەکانی کوردســتان بەبوونــی بڕێکــی زۆری عەرەبــە ئاواره‌کانــەوە بڕێــك جولــەی تیــا مــاوە ،ئەوانــەش بڕۆنــەوە بــازاڕ بەتــەوای رادەوەســتێ و ژیانــی کاســبکارانیش خراپــر دەبێــت. برســیکردنی گەلێــک بــۆ تێرکردنــی حــەزە چاوچنۆکەکانــی چەنــد کەســێك کــە ژمارەیــان لــە پەنجەکانــی دوو دەســت تێپــەڕ نــاکات لــە تەحەمولــی کۆمەڵگــەدا نەمــاوە و نابــێ بــەردەوام بێــت .شــەش مانگــی تــر داتەپانــی
( no / 6 )- 6 - 6 - 2016
د .ﻣﺤﻪﻣﻪد ﻛﯿﺎﻧﯽ
پێدەفرۆرشێــت؟ ئــەی ئــەوە تااڵنفرۆشــی ســامانی کوردســتان نییــە؟ کــێ ئــەو هەقــەی پێــداون ئەوهــا ئابــوری کوردســتان وێــران بکــەن؟ ســەبارەت بــە دیارنەمانــی داهاتــی نه‌فتــی هەرێــم ،ئاشــتی هەورامیــش ئــەوە دەردەبڕێــت کــە ئــەو نازانــێ داهاتــی نه‌فــت چــی لێدێــت ،وا نیشــاندەدات ئــەو تەنهــا بەرپرســە لــە الیەنــی تەکنیکــی بەرهەمهێنانــی نه‌فــت و ئاگادارنیــە لەالیەنــی دارایــی و سیاســی. .٣بــۆ دەبــێ میللــەت ئــەو ســوکایەتی و بێڕێــزی کــردن و دزیــە قبــوڵ بــکات و مەمنونیــش بێــت لــە پــای ئــەوەی ســەرانی هەرێمــی کوردســتان نه‌فــت بــە ســەربەخۆیی هەنــاردەی دەرەوە دەکات و دەیفرۆشــێ؟ بەالیەنــی دەســەاڵتدارانی هەرێمــەوە ،بــۆ خاتــری بەرژەوەندیــە تایبەتیــە زۆرەکانــی خۆیــان و دزی چەنــد کەســێکی دەســەاڵتدار کــە بــەو پرۆســە پــڕ لــە گەندەڵیــە دەســتەبەر دەکرێــت ،ئەوەنــدە دەهێنــێ خەڵکــی کوردســتانی بــۆ نانبــڕاو بکرێــت.
20
(ژ16 )6 .ی جۆزه‌ردان 2716
ئابــوری بەتــەواوی روو دەدات و زۆربــەی موچــە خــۆران دەکەونــە ژێــر هێلــی هەژاریــەوە .کاریگەریەکانــی ئــەو قەیرانــە ئابوریــە زۆر بــە ئێــش و کــول و روخێنــەرە لــە ســەر هاواڵتیــان ،بێگومانیشــم لــەوەی ســودمەندە سادیســتەکانی دەســەاڵت چێــژ لــە ئــازاری خەڵکــی بێچــارە وەردەگــرن. ئاســەوارە نەخواســراوەکانی هێــدی هێــدی پەرەدەســتێنن .ســازیە تایبەتیەکانــی پاراســتنی ئاسایشــی و ئارامــی واڵتیــان هێــدی هێــدی لــە دەزگایه‌کــی پێویســتی گۆمەڵگ ـه پارێــز و پاراســتنی نیشــتیامن و نەتەوەیــی پەیوەندیــدار بەگەلــەوە دەکرێنــە ئامــرازی توندوتیــژی و ســەرکوتکردن و راوەدونــان و پێشــێلکاری مــاف و ئازادیەکانــی تــاك و کۆمەڵگ ـه .ئــەو دەزگا گرنگانــەی دڵنیایــی و پاراســتنی ســەر و ماڵــی گــەل ئــەو وەزیفــە پیرۆزانــەی خۆیــان لەدەســت دەدەن و دەکرێنــە ئامــرازی بەکرێگیــراو بــۆ تۆقانــدن و ســەرکوتکردنی هاواڵتیانیــان و بەرگریکــەر لــە گەنــدەڵ و گەندەڵــکاری نوخبەیێکــی کەمــی دەســەاڵتداری چەوســێنەری دژە ئیــرادەی گەڵ .ئاسایشــی نەتەوەیــی و تۆکمەیــی و ئاشــتەوایی کۆمەاڵیەتــی تووشــی شــلەژان دەبێــت. لێکــرازان و بەریەکەوتنــی تــاك و چیــن و توێژەکانــی کۆمــەڵ و الدانــی ئــاکاری و کۆمەاڵیەتــی هەڵدەکشــێ. مەســەلەی چۆنیەتــی و کــێ هەنــاردەی نه‌فــت دەکات پەیوەســتە بــە سیاســەتی بەڕێوەبردنــی کاروبــاری ئابــوری و دارای هەرێــم ،بــە شــێوەیێک کە لــە بەرژەوەنــدی خۆشــگوزەرانی و ژیانــی خەڵــک و گەشــکردنی کۆمەاڵیەتــی و کلتــوری و ئابــوری گشــتیدابێت .کام رێگــەی هەناردەکــردن و فرۆشــتنی نه‌فــت ،لەالیــەن دەســەاڵتی هەرێمــەوە یــان حکومەتــی ناوەنــدی ،گرنــگ نییــە بــە بارتەقــای کام رێگەیــان لــە بەرژەوەنــدی هاواڵتیانــدا دەبێــت .بۆیــە ئــەو مەس ـه‌لەیە دەبــێ لــە روانگەیه‌کــی پراگامتیانــەوە ســەیر بکرێــت ،نــەك مەســەلەی بــاوەڕی هەبــوون یــان نەبــوون بــە شــیعە و حکومەتــی ناوەنــد. ئەگــەر ئێمــە گومامنــان لــەوان هەیــە ،ئەوانیــش بــە هەمــان شــێوە گومانیــان لــە ئێمــە هەیــە .دەبــێ پــێ بــەو راســتیە دابنێیــن :ئێمــە چــۆن چاوەڕوانیــان لــە خەڵکــی تــر هەیــە بــە هەمــان شــێوە ئەوانیــش چاوەڕوانیــان لــە ئێمــە هەیــە .ئەگــەر ئــەوان هەڵــە و زیادەڕۆییــان هەیــە ،ئەوانــەی ئێمــەش بێبــەری نیــن و بەشــێکن لــە دورســتکردن و گەشــەکردنی گــرژی لــە نێــوان هەرێــم و ناوەنــد .نابــێ هەرچــی الیەنــە سیاســیەکانی ئێمــە دەیکــەن بــە هــەق و ناهــەق پێــان ڕاســت بێــت .چــۆن گومــان لــە هەڵویســت و کــرداری الیەنــی بەرامبــەر دەکەیــن ،دەبــێ ئەوەنــدە بوێــری و ڕاســتگۆیامن تێدابێــت هەڵســەنگاندنێکی واقیعیانــەی پەیوەنــدی و هەڵســوکەوت و جموجۆڵــە نائاســایەکانی حکومەتــی هەرێــم بــە تورکیــا و ســعودیە و قەتـه‌ر و هەندێــک الیەنــی گومانــاوی ســونەی عێراقــەوە بکەیــن .ئــەو گومــان لــە یەکــر کــردن و جەمســەرگیریەی هــەردوال وادەکــەن پــردی پەیوەنــدی و لێكتێگەیشــن و متامنــە بەیه‌کــر کــردن بپچڕێــت .بــەالی منــەوە ،ئــەو هەڵوێســتانەی هەرێــم
بەشــێك نینــە لــە پرۆســەی زەمینەســازی بــۆ کوردســتانێکی ســەربەخۆ، بەڵکــو هــۆکارن بــۆ رەخســاندنی بوارێکــی فراوانــر بــۆ زیاتــر دەســتێوەردان و زیادکردنــی هەژمونــی ئــەو الیــەن و دەوڵەتانــەی رێگــری هــەرە ســەرەکین لــە پێــش بەدیهێنانــی یەکێتــی نەتەوەیــی و مافــە ڕەواکانــی گەلــی کــورد و دروســتبوونی کیانێکــی کوردســتانی ســەربەخۆ .دەســەاڵتی هەرێــم پرســی بودجــەی هەرێمــی تێکــەاڵو بــەم پرســانە کــردوە ،لــە پێنــاوی بەرژەوەنــدی ســودمەندەکانی بازرگانــی نه‌فــت .بەهەرحــاڵ ئێمــە لێــردا باســی مژارێکــی دەســتوبرد دەکەیــن بــۆ مەســەلەی چارەســەرکردنی قەیرانێکــی راســتەوخۆ پەیوەندیــدار بــە بژێــوی زۆربــەی هــەر زۆری هاواڵتیانــی هەرێــم کــە بــەردەوام لــە هەاڵوســان و هەڵکشــاندایە بــەرەو خراپــر ،ئەویــش قالش(مایەپــوچ ،ئیفالس)بوونــی خەزینــەی هەرێمــە ،ئەگــەر ئەســلەن هەرێــم خەزێنــەی هەبێــت ،یــان بڵێیــن قەیرانــی نەدانــی موچــە و خەرجیەکانــی تــری حکومــەت لــە هەرێــم.
لــە هه‌مــوو حالەتەکانــدا ،هەتــا ئەگــەر گەندەڵیــش لــە پیشەســازی نه‌فــت بنبــڕ بکردرێــت ،ناتواندرێــت نه‌فتــی هەرێــم بــە نرخــی نه‌فتــی بــازاڕ بفرۆرشێــت لەبــەر رەهەنــدی یاســاکانی نێودەوڵەتــی تایبــەت بــە بازرگانــی کــردن بــەو کااڵیانــەی بەســامانی نەتەوەیــی دەوڵەتانــی خــاوەن ســەروەری (الســیادة) دادەندرێــن .هــەر جــۆرە بازرگانیکردنێــك بــەم جــۆرە کااڵیانــەوە بەبــێ رەزامەنــدی دەوڵەتــی ســەرچاوە بــە قاچاغچیێتیکــردن پێیانــەوە ئەژمــار دەکرێــت .بــەم پێــوەرە ،عێــراق وەك دەوڵەتێکــی خــاوەن ســەروەری هــەردەم دەتوانــێ ســکااڵ لەســەر ئــەو کۆمپانیایانــە تۆمــار بــکات كـه بازرگانــی بــە نه‌فتــی هەرێمــی کوردســتان دەکــەن ،چونكـ ه قەوارەیه‌کــی ســەبەرخۆ و خاوەنــی ســەرەوەری نێودەوڵەتــی دانپێدانــدراو نییــە لەســەر ئاســتی نیودەوڵەتــی .ئــەم کێشمەکێشــە یاســاییە سەرئێشــێکی زۆر بــۆ کۆمپانیاکانــی بازرگانــی نه‌فــت دورســت دەکات و پرۆســەیه‌کی یاســایی زۆر گرانــە و پاریه‌کــی زۆری تێدەچێــت .بۆیــە لــە چەنــد کۆمپانیایـه‌ك زیاتــر هیــچ لــە کۆمپانیاکانــی تــر خۆیــان لــەم بازرگانیــە پــڕ کێشــەیە وەرنــادەن و هەرئــەم هۆیەشــە ئێســتا تەنهــا رێگــەی فرۆشــتنی نه‌فتــی هەرێــم ئیرسائیلــە وەك دەوڵەتێــک کــە عێــراق ئیعرتافــی پــێ نەکــردوە و ناتوانــێ ســکااڵ لــە دژی تۆمــار بــکات.
گەندەڵییــەی تێــدا دەکرێــت و ئــەو هه‌مــوو کارەســاتانەی بەســەر خەڵکــی دەبــێ ئــەوەش بوترێــت ،حكومه‌تــی ناوەنــدی پێشــنیاری کــردوە لــە حاڵەتــی کوردســتاندا هێنــاوە نــە پێویســتە ونــە دەبــێ بـه‌ردەوام بێــت ،بەپێچەوانــەوە رادەســتکردنەوەی هەناردەکــردن و فرۆشــتنی نەوتــی هەرێــم بــە حكومه‌تــی دەبــێ هەرچــی زووتــرە بوەســتێندرێت .بەردەوامبــوون لەســەر ئــەم شــێوە ناوەنــد ،پێکهاتــەی کۆمپانیــای بەبەبازاڕکردنــی نه‌فــت (ســۆمۆ)SOMO ،ی پراکتیــزە کارەســاتی خراپــر بــەدوای خۆیــدا دێنــێ. عێراقــی دەگــۆڕن تــا نوێنەرایەتــی هەرێــم لــە پێكهاتەکــەی وەکــو پێویســت جێگــەی خــۆی بگرێــت .بــەم جــۆرە هەرێمــی کوردســتان ئــاگاداری هه‌مــوو پرۆســەی ســەربەخۆیی کوردســتان ئەگــەر لــە ئێســتاوە دەســتپێبکردرێ دە الیەنێکــی پرۆســەی بازرگانــی و داهاتــی ســەرجەم نه‌فتــی عێــراق دەبێــت ١٠ .ســاڵی تــری دەوێ تــا بــەدی دێــت .بــەو جــۆرە عەقلیــەت و سیســتەمەی ئەگــەر هەێــم بەڕازامەنــدی حكومه‌تــی ناوەنــد نه‌فــت هەنــاردە بــکات بەڕێوەبردنــی ئابــوری و خزمەتگــوزاری و موچەیــەی ئێســتا کاری پێدەکرێــت و بفرۆشــێت ،دەتوانــدرێ نه‌فتــی هەرێــم لــە کااڵیه‌کــی قاچاخــەوە ببێتــە ئــەم گۆمەڵگەیــە لەباریــەك هەڵدەوەشــێتەوە .هه‌مــوو الیەکیــش دەبــێ کااڵیه‌کــی فەرمــی و مامەڵــەی رسوشــتی پێوەبکرێــت .بێگومــان رەزامەنــدی ئــەوە بزانــن ،بــاری دارای کوردســتان هیــچ ئومێدێکــی باشــربوونی نییــە لــە حكومه‌تــی ناوەنــدە بــە چەنــد مەرجێــك دەبێــت کــە دەبــێ ئەمانــەی داهاتــوودا .تروســکایەك بــەدی ناکرێــت بــۆ دابینکردنــی ســەرچاوەیه‌کی دارایــی بــۆ دانــەوەی ئــەو قــەرزە زۆرەی کەڵەکــە بــووە لەســەر هەرێــم و تێدابێــت: ناوەنــد داخوازیــکار دەبێــت کــە بەرمیلــی نه‌فتــی هەرێــم بــە تاده‌چــێ زیاتریــش دەبێــت .کۆمپانیــا بیانیەکانــی نه‌فــت مســتەحەقاتی -１ نرخــی رۆژ لــە بــازاڕی نێوده‌وڵه‌تــی بفرۆرشێــت و رازی نابێــت بــە نرخێکــی خۆیــان بەڕێکــی پێنادرێــت ،بۆیــە بەرهەمهێنانیــان راگرتــوە لــە بــواری دەرهێنانــی نه‌فــت ،ئــەوەش پرســێکی زۆر گرنگــە بــۆ ئابــوری کوردســتان .لــە کەمــر حیســاب بکرێــت. -2ســەرجەم داهاتــی نه‌فــت بگەڕێندرێتــەوە بــۆ خەزێنــەی حكومه‌تــی داهاتــودا بەرهەمهێنانــی نه‌فــت لــەو بیــرە نه‌فتانــەی هــەن بەرەبــەرە کــەم ناوەنــد .ئەگــەر ئــەم دوو خاڵــەش پەیــڕەو بکرێــن بوارێــك نامێنێتــەوە دەکات ،بــەو پێیــەش داهاتــی فرۆشــتنی نه‌فتیــش کەمــر و کەمرتدەبێــت. بــۆ دەســەاڵتدارنی بەرپــرس لــە پرۆســەی هەناردەکــرن و فرۆشــتنی نه‌فتــی راســتیێکی تریــش هەیــە ئەوەیــە :چەنــد کۆمپانیایێــك ئاشــکرایان کــردوە هەرێــم ئــەو دەســتە رەهایەیــان هەبێــت تــا ســودمەندیێکی گــەورە بــن کــە یەدەگــی نه‌فتــی کوردســتان بــە رێژەیێکــی زۆر زیاتــر لــە قەبــارەی و بتوانــن بەشــی شــێر لــەو بازرگانیــە بپچڕێننــەوە هــەر لــە فرۆشــن بــەو راســتی خــۆی خەمڵێنــدراوە ،رەنگــە نیــوەی ئــەو هەنــدە بێــت کــە پێشــر کۆمپانیــا نادیارانــەی نه‌فتــی پێدەفرۆشــن ،کــە خاوەندارێتیــان نادیــارە ،بــەو پێشــبینی کــراوە .کاروبــاری داهاتــی دارایــی هەرێــم بــەو شــێوەی ئئێســتا نرخــە نزمــەی پێــی دەفرۆشــرێت ،ســودی گێڕانــەوەی پارەکــەی بــۆ نــاوەوە بەڕێوەدەبــردرێ بــەردەوام بێــت ،کۆمەڵگەیه‌کــی تەندورســت نامێنێــت تــا و گۆڕینــەوەی ،جگــە لــە مەحاڵــی دیارنەمــان و بزربوونــی داهاتــی نه‌فــت .داوای ســەربەخۆیی بــۆ بکرێــت .لــە راســتیدا ،ئێســتا هەرێمــی کوردســتان هه‌مــوو مەرجەکانــی دەوڵەتــی مایەپووچ(فاشــیل)Failed State،ی تێــدا دەســەاڵتی هەرێــم بــەم مەرجانــە رازی نابێــت. کۆبوەتــەوە .مانــەوەی بــەم شــێوە وا دەکات دەوڵەتانیــش بەبایەخــەوە مامەڵــەی لەگــەڵ نەکــەن بــە ئاراســتەی بوونــی بــە دەوڵەتێکــی ســەربەخۆ لــە کاتێکــدا پێشــبینی دەوڵەتێکــی فاشــیلی لێدەکــەن .چونکــە چاوەڕوانــی لێناکــرێ سیســتەمێکی دیموکراتــی ســەقامگیری هەبێــت ،زامنــی پێکــەوە ژیانێکــی ئاشــتیانەی ناوخۆیــی بێــت و لەگــەڵ دەوروپشتەکەشــی لــە ئاشــتیدابێت. ئەگــەر ژێرخانــی هەناردەکردنــە دەرەوەی نه‌فــت لــە کوردستانیشــدا هەبێــت ،لــە کاتــی ئێســتادا دەســەاڵتی هەرێــم یــان حكومه‌تــی ناوەنــد مــژاری رادەســتکردنەوەی هەناردەکــردن و فرۆشــتنی نه‌فــت بــە حكومه‌تــی سەرپەرشــتی بازرگانــی نه‌فــت بــکات کاریگــەری نابێــت لەســەر پرســی ناوەنــدی عێــراق لەبــری %١٧ســەدا حەڤــدەی بودجــەی عێــراق بۆهەرێمــی ســەربەخۆیبوون و ســەروەری کوردســتان .هەنوکــە ژیانــی خەڵــك گرنگرتە کوردســتان وەك تاکــە چارەســەر دەبیندرێــت لــە پێــش دەســەاڵتدارانی لــە ئەگــەرە تیۆریەکانــی هێشــتا ئەڕزیــەت و ئامــادەکاری پێویســتی نەتــەوە هەرێــم بــۆ هێورکردنــەوەی تەنگــژە دارایەکانــی هەرێــم تووشــی هاتــووە. و دەوڵەتســازی بــۆ نەکــراوە .هەبوونــی ژێرخانــی هەناردەکردنــی نه‌فــت ئــەو بوجەیــە موچــەی پێشــمەرگە و فەرمانبــەران و خەرجیــە پێویســتەکانی پێویســتە بــۆ ئەگــەری ســەربەخۆیی بوونــی کوردســتان ،بــەاڵم جێبه‌جێکردنــی حكوم ـه‌ت و خزمەتگوزایەکانــی پــێ دابیــن دەکرێــت وەك لــە رابــردودا. فرۆشــتنی ســەربەخۆی نه‌فــت بــەو شــێوەی ئێســتاکە کــە ئــەو هه‌مــوو کارکــردن بــە پێشــنیاری رادەســتکردنەوەی هەناردەکردنــی نه‌فتــی هەرێــم
( no / 6 )- 6 - 6 - 2016
21
22 گەندەڵیەکانــی دەســەاڵتداران .نانبڕیــن و برســیکردنی گــەل شــەرمەزاریە و بێدەنگــی لــە دزی نه‌فــت و بێــدادی خیانەتــە .خەڵەتاندنــی جەمــاوەر بــە دروشــمی هاشوهۆشــی قەبــەی گەوجێنــەر بــۆ پەردەپۆشــکردنی قەیرانــە دەســتکردەکانی دەســەاڵتداران ناپاکیــە .ئــەو تاوانــە گەورانــە دژە-کۆمەڵگــەن و کۆمەڵگەکەمــان دادەوەشــێنن نابــێ بەســەر گەلــدا تێپــەڕن .کۆیلــە ،ئیــرادە و واڵتــی نییــە و تەنهــا کۆیالیەتــی بەرهــەم دەهێنێتــەوە .ده‌وڵه‌تــی ســەربەخۆی ئــازاد بــە تــاک و هاواڵتــی ئــازاد و باوەڕبەخــۆ و خــاوەن هەڵوێســت دروســت دەکرێــت ،دەبــێ سەربەخۆیشــان بوێــت و موچەشــان بوێــت. بەرگــری کــردن لــە نــان و کەرامەتــی جەمــاوەر ئــەرک و شــەرفە .شــەرەف و شــەهامەتی ســەرکردە لــە پاراســتنی کەرامــەت و ســەفرازی هاواڵتیاندایــە. گــەل ســەرچاوەی ســەروەریە و ســەرکردە بــە رێــژەی پەیوەســتبوونی بــە بــەرز راگرتنــی ســەروەری و خۆشــگوزەرانی و که‌رامەتــی گەلــەوە شــەرەفمەندە .نه‌فــت دەبــێ بکرێتــە ئامرازێکــی کاریگــەر بــۆ خۆشــگوزەرانی نــەك ئامرازێکــی شــوومی برســیکردن و کۆیلەکــردن و کۆنرتۆڵکردنــی تــاك و کۆمــەڵ و هەڵوەشــاندنەوەی کۆمەڵگــە .بــێ دەرهێنانــی پیشەســازی و بازرگانــی نه‌فــت لــە دەســتی دەســەاڵتداری گەنــدەڵ الیەنــە شــوومەکەی ناخــی کۆمەڵگەکەمــان کلــۆر دەکات .ئــەوەش تەنهــا بــە ســەرکردەی دڵســۆز و ژیــر و خۆنەویســتی خــاوەن بەهــا ئەخالقیــە بــااڵکان دەکرێــت.
(ژ16 )6 .ی جۆزه‌ردان 2716
بــە حكومه‌تــی ناوەنــد لەجیاتــی %١٧ی بوجــەی عێــراق بــۆ هەرێمــی کوردســتان چارەســەرێکی واقیعیانەیــە .بــە پەیڕەوکردنــی ئــەم پرۆســه‌یە شــوێنی بۆریــە نه‌فتــەکان ناگۆڕدرێــت و هــەر لــە جێــی خۆیــان دەمێننــەوە. تەنهــا گۆڕنکاریــه‌ك روودەدا ،گۆڕینــی نه‌فــت فرۆشــەکەیە .لــەم کاتــەدا، هیــچ چارەســەریه‌كی تــر لــەوەی ســەرەوە زیاتــر لــە ئاســۆدا بوونــی نییــە، مەگــەر هێزێــك هەبێــت لــە یــەك چرکەســاتادا دەســت بەســەر موڵکوماڵی هه‌مــوو گەندەڵکارانــدا بگرێــت و بیگێڕێتــەوە بــۆ خەزێنــەی دەوڵــەت ،یــان دەســەاڵتداران بڕیاربــدەن هەرچــی ســامانێکی ئــەم هەرێمەیــان بــردوە ،لــە دەرەوە و نــاوەوە ،بیگێڕنــەوە بــۆ دەوڵــەت ،ئەمانــەش مەحاڵــن!! لــە الیەکــی تــرەوە ،ئابــوری واڵتەکەمــان تاكه‌جەمســەرە ،تەنهــا یــەك ســەرچاوەی داهاتــی هەیــە ئەویــش فرۆشــتنی نه‌فتــە ،ئەویــش دەبینیــن چــۆن تەســەروفی پێــوە دەکردرێــت. خەڵــك خســتنە ژێــر کاریگــەری تەوژمــی ســۆز و عاتیفــە و مزایەداتــی نەتەوەیــی گەوجێنــەر ،لــە جــۆری «موچەمــان نــاوێ ،ســەربەخۆیامن دەوێ» کــرداری نائەخالقیانــەی کەســانێکی دوور لــە رەوشــت و بەهــا مرۆڤایەتیەکانــن بــە مەرامــی چەواشــەکاری بــۆ شــاردنەوەی تــاوان و
ئــەو حیزبانــەی هەرێــم ئەگــەر تۆزێــك جورئــەت و دڵســۆزیان تێدابێــت دەبــێ بێدەنگــی بشــکێنن و لــە مەهزەلــەی تەخویــن دانــە پــاڵ نەترســن و بەرگــری لــە ژیــان و کەرامەتــی جەمــاوەر بکــەن و یارمەتیــان بــدەن ،تــا دیــواری تــرس لــە دەســەاڵت بشــکێنن و رێنامییــان بکــەن لــە چۆنیەتــی مکوڕبــوون لەســەر داواکاریــە رەواکانیــان تــا ئــەو دەســەاڵتدارە ملهوڕانــە مەجبــور بــە پاشەکشــێ بکرێــن لــەو رێــڕەوی گەندەڵیــەی گرتویانەتــە بــەر. دەبــێ هه‌مــووان بەکــردار و یــەك دەنگی بەرز هــاوار بکەیــن :هەناردەکردنی نه‌فــت رادەســتی حكومه‌تــی ناوەنــد بکرێتــەوە ،تــا نــان و ســەربەرزی بــۆ جەمــاوەر بگەڕێتــەوە ...پێشــمەرگەی گیانفیــدا برســی نەکرێــن و بەکوشــت نەدرێــن بــۆ دەســەاڵتدارانی گەنــدەڵ .ژیــان و بژێــو و کەرامەتــی واڵتیانــی کوردســتان دەبــێ لــە ســەرووی تێرکردنــی حــەزی گەندەڵکارانــی بازرگانانــی نه‌فتــەوە بێــت .ئــەوە چارەســەریه‌کی دەســتوبردە بــۆ مشــکیلەیه‌کی گرنگــی ژیانــی خەڵــك .بەبــێ ئــەم رێگاچارەیــە ،بــاری ئابــوری و دارای و خزمەتگــوزاری هەرێــم رۆژ بــە رۆژ خراپــر دەبێــت .خراپرتیــش لــە پاشــرە!!!
23 ئەسڵی کێشەکە چییە؟!.پەیوەندی ناوەند وهەرێم کێ رێکی دەخات؟!.
ئێســتا بــاس وخــواس گەرمــە بــۆ پرســی ریفرانــدۆم و دەوڵەتــی ســەربەخۆ، پارتــی بــە هەمــوو ئیمکاناتــی راگەیانــدن وخســتنەگەڕی دامودەزگاکانــی خــۆی بــۆ چەواشــەکاریی دەرهــەق بــەم پرســە ،لــە کاردایــە .دەوڵەتــی کوردیــی ،لــەو هەلــو مەرجــەی ژیۆپۆلیتێکــەوە و لــە رووی مۆدیلــی ده‌سـه‌اڵتدارییەوە وەهمــە .یفرانــدۆم زیادەیــە ،چونکــە خەڵکــی کوردســتان بــە پێویســتی ژیــاری دەبینێــت .هەمــوو شــتێکی یاســاخ ،خۆشەویســتە، دەوڵەتیــش لــە کــورد یاســاخ کــراوە ،کەواتــە لــە روویــی ســایکۆلۆژییە بــە پێویســتی دەزانێــت ،وا دەزانێــت ئیــدی ئەگــەر دەوڵەتــی هەبــوو ،کێشــەی نابێــت ،کــە دیــارە وەهمــە .ئــەو دەوڵەتانــەی کــە دوای شــەڕی جیهانــی یەکــەم و دووم دروســتبوون لــە رۆژهەاڵتــی ناویــن ،دەوڵەتــی نەتەوەبــوون، ئــەوان کێشــە ســەرەکییەکە بوونــە بــۆ خەڵکــی نــەک بــێ دەوڵەتبــوون، چونکــە ئەگــەر دەوڵەتــی نەتەوەیــی ،چارەبواییــە ،ببووایــە فریادڕەســی خەمەکانــی خەڵکــی ،ئــەو هەمــوو پەناهەنــدە روویــان لــە ئەوروپــا نەدەکرد، یــان النــی کــەم ئــەو دەوڵەتانــە دەیانتوانــی بــۆ پێداویســتیەکانی رۆژ پشــت بــە جیهانــی دەرەوەی خۆیــان نەبەســن ،یــا تەنانــەت یــەک داهێنانیــان بــۆ خزمەتکردنــی مرۆڤایەتــی دابهێنایــە ،ئــەوەی ئەوانــە دیانهێنــاوە کوشــن وخوێــن وئەنفــال و زیندانــی و بــە هەژارکردنــی کۆمەڵگــه بــووە و بەردەوامیشــن .کەواتــە پارتــی دەیەوێــت ئــەو هەســتەی خەڵکــی بــە وەهمــی دەوڵــەت بــۆ شــاردنەوەی هەرەســە یــەک لــە دوایەکەکانــی لەســەر ئاســتە جیاجیــاکان ،بشــارێتەوە. دەتوانیــن کۆمەڵێــک پرســیار بوروژێنیــن ،کــە ئایــا پارتــی خــاوەن پرۆژەیــە یــا پــرۆژەی خەڵکــی دیکــە و دەوڵەتــی دیکــە بەڕێوەدەبــات؟ بۆچــی پارتــی ئەوەنــدە بــە ئیتفاقــی کــوردان ،تەنانــەت بــە ئیتفاقــی دوو کەســیش لــەدەرەوەی خــۆی تێکدەچێــت؟ بــە کارێکــی دوژمنکارانــەی دەبینێــت؟ بــە رێککەوتنــی یەکێتــی و گــۆڕان پارتــی هەڕەشــەی شــه‌ڕی ناوخــۆ و ،دوو ئیدارەیــی دەکات ،بــا دەســتبکەین بــە پرســیارەکان ،لــە هــەر پرســیارێکدا، نیەتــی پارتــی و ماهیەتــی پارتــی وااڵتــر دەکات؟ -١ئایــا پارتــی هەڕەشــەی نانــەوەی شـه‌ڕی ناوخــۆ بــە پراکتیــزە دەکات؟ -٢پارتــی ئەوەندە بــێ چارەیە، پەنــا بــۆ چــەک ببــات و ،بیــر لــە دانوســتاندن و گفتوگــۆ نەکاتــەوە؟ -٣ئایــا پارتــی توانــای شــەڕی هەیــە؟ شــنگال وەک منونــە -٤ .ئایــا پارتــی بیــری لــەو
ئــەدی هەڵوێســتی حکومەتــی ناوەنــد چــی دەبێــت؟ -٨بڕیــاری سیاســی پارتــی ئەوەنــدە لــە ژێــر کاریگــەری ش ـه‌ڕخوازەکانە ،کــە نەتوانێــت بیــر لــە شــەڕ و دوو ئیــدارەی نەکاتــەوە؟ -٩پارتــی چــی زەرەر دەکات لــە ئیتفاقــی کــوردان؟ جــا ئەگــەر ئیســامییەکانیش بچنــە نــاو ئیتفاقەکــەی یەکێتــی وگــۆڕان ،دەبێــت چــی بــکات؟ -١٠ئایــا پارتــی دەیەوێــت هەڕەشــەی شـه‌ڕی ناوخــۆ و دوو ئیــدارەی بخاتــە نــاو بــازاڕی دانوســتاندن بــۆ ئــەوەی قســە لەســەر ئــەو دەیــان ملیــار دۆالرەی کــە دیــار نییــە نەکرێــت و کــەس باســی گەڕانــەوەی ئــەو هەمــوو پــارە بەتااڵنــردراوە نــەکات ؟ -١١یاخــود دەیەوێت پرســی ســەرۆکایەتی هەرێمــی پــێ چارەســەر بــکات و قۆڵــی الیەنەکانــی دیکــەی پــێ بابــدات و بــە ناچــاری پێشــێلکاری یاســاییان پێبــکات؟ -١٢ئەگــەر
( no / 6 )- 6 - 6 - 2016
ﻧــﯿﺎز ﺣــــﺎﻣﯿﺪ
هەمــوو بەرژەوەندییــەی خــۆی کردۆتــەوە ،کــە لــە شــەڕدا رەنگــە هیچــی نەمێنێــت؟ -٥ئایــا پارتــی بــۆ ش ـه‌ڕی ناوخــۆ ئــەم جــارەش هانــا بــۆ تانــک وســوپای تورکیــا دەبــات ،بەتایبەتــی زیاتــر لــە ١٣ســەربازگەی پــڕ چەکــی تورکیــا لــە زۆنــی زەرد هەیــە ؟ -٦ .ئایــا ئەمەریــکا و دەوڵەتەکانــی دنیــا ،کــە لــە هاوپەیامنێتــی جیهانیــدا عێراقیــان بــە هەرێمــی کوردســتانەوە لــە دەســت ســەددام رزگارکــرد ،رێــگا بــە پارتــی دەدەن ریســەکەیان بکاتــەوە خــوری و ش ـه‌ڕێکی ناوخــۆ بنێتــەوە؟ -٧هاوپەیامنــی نێودەوڵەتــی بــە پێشــەنگایەتی ئەمەریــکا بــۆ قەالچۆکردنــی داعــش ،رێــگا دەدات پارتــی ش ـه‌ڕێکی ناوخــۆ بەرپــا بــکات؟ بەرەکانــی شــەڕ لــە دژی داعــش الوازبــکات؟.
24
(ژ16 )6 .ی جۆزه‌ردان 2716
ئەوانــەی ســەرەوە هەمــوو نەبێــت ،پارتــی تەنهــا شــەڕی بــۆ ئــەوە دەوێــت هەریمــی کوردســتان ســەربەخۆ بــکات و دەوڵــەت دادەمەزرێنێــت ،ئایــا ئــەو ئیتفاقــەی نێــوان یەکێتــی و گــۆڕان بەربەســتە لەبــەردەم ســەربەخۆیی وەک پارتــی بانگەشــەی بــۆدەکات ،بۆیــە دەبێــت شــه‌ڕیان بــکات؟ -١٣ ئــەم پرســیارەی پێشــوو راســت دەبــوو ئەگــەر وەاڵمــی ئــەو پرســیارەی بــە ئــەرێ جــواب بدرێتــەوە ،ئایــا پارتــی هەمــوو رێوشــونێکی گونجــاو لــە بــاری ئابــوری وسیاســی ودیپلۆماســی دەســتبەرکردووە بــۆ ئــەم پرســە؟ -١٤ئەگــەر دەســتەبەری کــردووە ،بۆچــی کــەس جگــە لــە الفیتــە ،هیــچ نابینێــت؟.
جــا ئەگــەر بێینــە ســەر ئەســڵی کێشــەکە ،پەیوەنــد بــە ناوەنــد و هەرێمــی کوردســتانی داگیرکــراو لەالیــەن تورکیــاوە ،مــرۆڤ بــۆی دەردەکەوێــت، کــە تورکیــا دەیەوێــت باشــوری کوردســتان لــە ناوەنــد بکاتــەوە و ئــەو پەیوەندییــەی کــە دورســت بــووە پــاش پرۆســەی ئازادکردنــی عێــراق تێکبــدات ،و ئــەو دەســتورەی کــە بــە رەزامەنــدی کــورد نورساوەتــەوە و یەکەمجــارە دانــی بــە بوونــی هەرێمێکــی فیدراڵــی کــوردان دادەنرێــت، لــە بــاری ببــات و دەســتکەوتەکە بگۆڕێتــەوە بــە داگیرکاریــی باشــور بــۆ دەوڵەتــی تــورک .تورکیــا ،دەیەوێــت بــە دابڕاندنــی باشــور لــە ناوەنــد کۆنتڕۆڵــی ســەرچاوەکانی وزە بــۆ بەرژەوەندیــی خــۆی بــکات ،لــە رێــگای پارتییــەوە ،هــەروەک ئێســتا بەتــەواوی کۆنتڕۆڵــی کــردووە .کەواتــە بــۆ تورکیــا ســەرباری ئــەوەی بــۆ تەســفییەی حســاباتی خــۆی لەگــەڵ ئێــران کێشــەی هەرێــم و ناوەنــدی دورســتکردووە ،ســەرچاوەیەکی بــەالش یــا هەرزانیشــی بــۆ دابینکردنــی ووزە بۆخــۆی مســۆگەر کــردووە .دیــارە رۆڵــی بــۆ داژیەتیکردنــی تەڤگــەری ئــازادی و ســتاتیۆی رۆژئاڤــا ،لــە ئەرکــە هــەرە لــە پێشــەکانی پارتییــە کــە تورکیــا ئەرکــداری کــردووە .ئەســڵی کێشــەکە ،کــە -١٥ئایــا پارتــی بــە راســت و ره‌وان دەوڵەتیکــی ســەربەخۆی دەوێــت ،یــا هەرێــم و ناوەنــد ناگەنــە رێککەوتــن ،دەوڵەتــی ئه‌كه‌په‌ی ـه ،وەک لەســەروه دەوڵەتێکــی بەبارمتەگیــراوی تورکیــا؟ -١٦ئەگــەر تورکیــا رازی نەبێــت بــە هۆکارەکانیــان ئامــاژە پێــدا. رەشــاڵیکی کــوردان لــە ئەفەریقیــا ئەگــەر هەبێــت ،چــۆن رازی دەبێــت لــە دامێنیــدا دەوڵەتێکــی ســەربەخۆی کــوردان هەبێــت؟ -١٧بــە کورتــی و جــا بۆیــە تــا هێــزە سیاســەکانی باشــور لــە ســەر ســەکۆی سیاســی غائیــب بــن، کرمانجــی ،ئایــا تورکیــا دەیەوێــت زۆنــی زەرد بخاتــە ســەر جوگرافیاکــەی پارتــی وەک جێبەجێکارێکــی بــە وەفــای ئەجنــدای تورکیــا ئەکتیــڤ دەبــێ. خــۆی ،قوبــرس ئاســا ،بیــکا بــە ویالیەتــی ٨٢مینــی خــۆی؟ -١٨پارتــی چــی کاتێکیــش ئــەوان خــۆ کۆبکەنــەوە ،پارتــی تەنگەتــاو دەبێــت ،هــەروەک لــە قازانــج دەکات ،زۆنــی زەرد بخاتــە ســەر تورکیــا ،لــە کاتێکــدا باکــوری ئیتفاقــی نێــوان یەکێتــی و گــۆڕان دەیبینیــن ،یــا نزیکبوونــەوەی تەڤگــەری کوردســتان ،پەکەکــە پێشــەنگایەتی دەکات ،پارتــی لەوێــدا دەبێتــە کەمینــەی ئــازادی لــە هێــزە سیاســییەکانی باشــورکە چەنــد نارەحــەت دەبێــت ،چونکــە بــێ کاریگــەر؟ -١٩ئێســتا شـه‌ڕێکی دژوار لــە نێــوان گەلــی کــورد و دەوڵەتــی بــە خەتــەری بــۆ ســەر ئەجنــدای تورکیــای دەزانێــت ،هــەر بۆیــە بــە هەمــوو تیرۆریســتی تورکیــا بــە تونــدی بەردەوامــە ،ئایــا ئەگــەر زۆنــی زەرد ببــێ بــە هێزێکییــەوە دژایەتــی دەکات .بەچەمكــی عێــراق چیەتــی كــۆن و لەباوەشــی ویالیەتێکــی تورکیــا ،دەچێتــە تــەک دەوڵەتــی ناوەنــد بــۆ شــه‌ڕکردن دژی عێراقــی عەرەبــی ژیــان كــردن كارەســاته ،بــەاڵم رێكەوتنــی دیموكراتیانــه گەلــی کــورد لــە باکــوری کوردســتان؟ - ٢٠باشــە بــۆ پارتــی باشــر نییــە ،دان بە لەســەر بنەمایــی پێكــەوه ژیانێكــی هاوســەنگ دەكــرێ كێشــەكان بەئاســانرت قــەوارەی خــۆی بنێــت و زمانــی گفتوگــۆ پێشــبخات و زهنیەتــی خۆســەپاندن لەگــەڵ بەغــدا چارەســەر بكرێــت نــەك پارتــی لەبازاڕەكانــی توركیــا هــەرزان و قۆرخکردنــی هەمــوو جومگــەکان لــە دەســتخۆی توڕبــدات ،لەگــەڵ خــۆی فرۆشــان بــكات .ئەســڵی کێشــەکە ،پارتییــە کــە وەک داردەســت بــە دەســت و هێــزە سیاســیەکان و خەڵکــی ئاشــت ببێتــەوە؟ بــەو پرســیارانەی ســەرەوە ،تورکیاوەیــە بــۆ لێدانــی یەکێتــی کــوردان و نزیــک بوونــەوە لــە پەیوەندییەکی پێناســەیەکی گرنگــی پارتیــان کــرد ،پارتــی خــاوەن پــرۆژە نییــە ،پــرۆژەی تەندروســت لــە گــەڵ ناوەنــد کارایــە. پارتــی بریتییــە لــە پــرۆژەی ئیمپراتــۆر ئــەردۆگان ،کــە دەیەوێــت باشــوری کوردســتان بخاتــەوە ســەر ئیمپراتــۆرە نوێیەکــەی عوســانیی .لــە بەرامبــەردا پارتــی بــازاڕی هــەرزان دەکات لەســەر حســابی هەســت و نەســتی دڵســۆزی خەڵکــی بــۆ ئایندەیەکــی بــاش ،گەرەنتــی لــە ئیمپراتــۆر ئــەردۆگان وەرگرتووە کــە بــە والییەتــی باشــوری کوردســتان دەیهێلێتــەوە و هەمــوو ئیمکاناتێکــی لــە بەردەســتدا مەیســەر دەکات.
25 پەیوەندیەکانی تورکیا و هەرێمی کوردستان
بەشی یەکەم پێشەکی: باشــوری کوردســتان هەمیشــە لەنێــو هاوکێشــە سیاســیەکانی دەوڵەتــی عوســانی و تورکیــا بــووە .لــە ســەرەتای دروســتبوونی کۆمــارەوە لــە ســاڵی ١٩٢٣هەتــا ئەمــڕۆ ،بەســەرهات و رووداوەکانــی باشــوری کوردســتان ،رۆڵــی کاریگــەری گێــڕاوە لــە وێنەکردنــی سیاســەتی دەوڵەتــی تــورک .حکومەتی شــێخ مەحمود، کودەتــای قاســم ،بزووتنــه‌وه‌ی ئەیلــول ،بزاڤــی نــوێ لــەدوای هەرەســی بزووتنــه‌وه‌ی ئەیلــول ،قۆناغــی ئەنفــال و راپەڕینــی ،١٩٩١شــەڕی ناوخــۆ ،هەرەســی رژێمــی بەعــس لــە ســاڵی ،٢٠٠٣ بەدەســتوری بوونــی قــەوارەی باشــوری کوردســتان ...تــاد .هەمــوو ئــەم روداوانــە راســتەوخۆ پەیوەنــدی بــە تورکیــاوە هەبــووە و لــە سیاســەتی دەرەوەی ئــەو واڵتــەدا رەنگــی داوەتــەوە. هــۆکاری کاریگەربوونــی تورکیــا بــە رووداوەکانــی عێــراق و باشــوری کوردســتان زۆرن لەوانــەش بوونــی رێژەیەکــی زۆری کــوردە لــە باکــوری کوردســتان کــە درێژکــراوەی ئەتنــی و ئاینــی و نەتەوەیــی و ئایدیۆلــۆژی بــە تونــدی پێکــەوە گرێیــان دەدات. لەبەرامبــەر ئەوەشــدا بوونــی ژمارەیەکــی بەرچــاو تورکامنــە لــە ســەرخاکی هەرێمــی کوردســتان و دەوڵەتــی عێــراق ،ئەمــە وێــڕای ئــەوەی کەهەرلەســەردەمی ئۆزالــەوە تورکیــا راشــکاوانە و بەئاشــکرا گرێدانــەوەی ویالیەتــی موســڵی بــە تورکیــاوە باســکردووە .هەمــوو ئەمانــە رەنگــە هــۆکاری ســراتیژی و جیوسیاســی زۆر گرنــگ بــن بــۆ تورکیــا ،بــەاڵم بــە بۆچوونــی مــن هــۆکاری هــەرە ســەرەکی ئایدیۆلۆژیــای دەوڵەتــی تورکــە بەرامبــەر بــە کــورد .ئەنگێزەیەکــی زۆر زاڵ و دیــار لەنێــو ئەقــڵ و زهنیەتــی دەوڵەتــی تورکیــا بەرامبــەر بــە کــورد بوونــی هەیــە، ئەمــەش دەگەڕێتــەوە بــۆ ســاتی لەدایــک بوونــی کۆمــاری تورکیــا. جەنگــی ســەربەخۆیی تورکیــا لــە ســاڵی ١٩٢٣-١٩١٩کۆمارێکــی تــازەی لەســەر کەالکــی ئیمپراتۆریەتێکــی زۆر گــەورە دروســتکرد. ئــەم کۆمــارە تازەیــە کــە تەنهــا %٢٠ی خاکــی ئیمپراتۆریــای عوســانی بەدەســتەوە مایــەوە ،زۆر لــەرزۆک و بودەڵــە بــوو. ترســێکی زۆر گــەورە لــە کۆنەســتی هەمــوو تاکێکــی تورکــدا
رەتکــردەوە و ترســی پەرتبــوون و دابەشــبوونەوەی واڵت وەک تراومــا بەشــوێن ســەرکردەکانی ئــەو واڵتەبــوون .ســەرچاوەی ســەرەکی ئــەو تراومایــەش بــە درێژایــی تەمەنــی کۆمــار کــورد و پرســی کــورد بــووە .هــەر لەبــەر ئەمــەش بــووە کەهەتــا ئەمــڕۆ فۆبیــای کــورد سیاســەتی دەرەوەی تورکیــا ئاراســتە دەکات. •
تورکیا و کودەتای قاسم:
حکومەتــی پادشــایەتی لــە عێــراق هاوپەیامنــی خۆرئاوابــوو، تورکیــاش لەســەروبەندی جەنگــی دووەمــی جیهانیــدا لــە دوای هەڕەشــەکانی ســتالین کەوتبــووە بــەردەم مەترســی .بــۆ پاراســتنی تورکیــا و یۆنــان لەشــااڵوی شۆڕشــی ســورو قەڵەمــڕەوی یەکێتــی ســۆڤیەت ،بەریتانیــا و ئەمەریــکا دەبــوو هەمووشــتێک بکــەن. دەتوانیــن بێژیــن یەکــەم ئیفرازاتــی جەنگــی ســارد دروســتکردنی پەیامنــی باکــوری ئەتلەنتیــک (ناتــۆ) بــوو لــە ســاڵی ،١٩٤٩بــۆ پاراســتنی تورکیــا و بەســتنەوەی بــە خولگــەی خۆرئــاواوە، ســاڵی ١٩٥٢بەبــێ ئــەوەی تورکیــا زۆربــەی مەرجەکانــی بوونــە ئەندامــی تێدابێــت ،بــە فشــاری ئەمەریــکا ،کــرا بــە ئەندامــی ئــەو پەیامنــە .بــۆ زیاتــر بەســتنەوەی ناوچەکــە بــە جیهانــی خۆرئــاواو
( no / 6 )- 6 - 6 - 2016
رێﮑەوت ﺋﯿﺴﺎﻤﻋﯿﻞ ﺋﯿﱪاﻫﯿﻢ
دروســت کردبــوو ،ئــەو ترســەش ترســی لەناوچوونــی یەکجــاری و ســەرلەنوێ لەتوپەتبوونــەوەی ئــەو کەمــە خاکــە بــوو کــە بەدەســتیانەوە مابــوو .لەســەر ئــەم بناغەیــە بــوو کــە دەوڵەتــی تــورک ناســنامەی یــەک نەتــەوەو یــەک واڵت و یــەک زمانــی ســەپاند و هەرجــۆرە هەمەڕەنگــی و بۆچونێکــی جیــاوازی
26
(ژ16 )6 .ی جۆزه‌ردان 2716
دوورخســتنەوەیان لــە هەژموونــی یەکێتــی ســۆڤیەت دەبــوو واڵتانــی دەرەوەی حــەوزی ئەتلەنتیــک لــە پەیامنــی هاوشــێوەی ناتــۆدا رێکبخرێــن .پەیامنــی بەغدا یاخــود پەیامنی ســەنتۆ (Sento-
قســەی خــۆی هەبێــت .شــاری کەرکــوک لــەم دەســتوەردانە بەردەوامــەدا هەمیشــە بیانــوو بــووە بــۆ تورکیــا .بەرلــە کودەتــای قاســم هەمیشــە دەســەاڵتدارنی تورکیــا ســەردانی ئــەو شــارەیان کــردووە؛ باشــرین منونــەی ئەمــەش ســەردانی وەزیــری دەرەوەی ئــەو ســەردەمەی تورکیــا (تۆفیــق روشــدی) بــوو لــە کاتــی مۆرکردنــی پەیامنــی ســەعد ئابــاد لــە دژی گەلــی کــورد ،ئەمــە وێــڕای ســەردانی ســەرۆک وەزیرانــی ئەو دەمــەی تورکیــا (عەدنان مەندەریــس) لەســەروبەندی مۆرکردنــی پەیامنــی ســەنتۆ .لــە هــەردوو ئــەو ســەردانەدا تورکامنــەکان بەســەر کراونەتــەوەو بــە ئــااڵی تورکیــاوە پێشــوازی لــەو بەرپرســە تورکانــە کــراوە ،ئەمــە جگــە لــەوەی کــە لەنێــوان کــورد و تورکامنــدا لــە کاتــی هــەردوو ســەردانەکەدا ئاشــوب هەڵئایســاوە.
)Central Treaty Organisationیەکێــک بــوو لــەو جــۆرە کارانــە .ئــەم پەیامنــە بــە کوێخایەتــی بەریتانیــا لەالیــەن هەریەکــە لــە عێــراق و ئێــران و تورکیــا و پاکســتان ،ســاڵی ١٩٥٥مۆرکــرا. یەکێــک لــە خاڵەکانــی رێکەوتنــی ئــەو الیەنانــە ئــەوە بــوو کــە تورکیاو حکومەتی بەعس: رێــگا لــە هەژموونــی یەکێتــی ســۆڤیەت بگــرن بەهــەر نرخێــک • بــووە .دژایەتیکردنــی کــوردو بزووتنــەوەی رزگاری خــوازی گەلــی دەتوانیــن بێژیــن لــە دوای کودەتــای قاســمەوە هەمیشــە ترســی کــورد لەنــاو ئــەو چوارچێوەیــەدا دانرابــوو. تورکیــا لــە دابەشــبوونی عێــراق و هەڕەشــەی باشــوری کوردســتان لــە چــواردەی گەالوێــژی ١٩٥٨کودەتــای قاســم لــە عێــراق بۆســەر ئاسایشــی نەتەوەیــی تورکیــا بــرەوی ســەندووە. ئەنجامــد راو حکومەتــی پادشــایەتی کــە لەنــاو خولگــەی بزووتنـه‌وه‌ی ئەیلــول قۆناغێکــی نــوێ بــوو بــۆ تورکیــا ،هەرچەنــدە خۆرئــاوادا بــوو کۆتایــی هــات و پەیامنــی ســەنتۆش لــە گەڵیــدا ســەرکردایەتی ئــەو بزووتنه‌وه‌یــ ه لــە خولگــەی ئیرسائیــل و هەڵوەشــایەوە .ئەمەریــکا و بەریتانیــا و تورکیــا و ئێــران لــە دژی تورکیــادا بــوون و هیــچ کات لەگوێڕایەڵــی سێگۆشــەی (ســاواک ئــەو کودەتایــە وەســتان .کونســلی بەریتانــی لــە ئەســتەنبول لــەم – میــت – موســاد) دەرنەدەچــوو ،بــەاڵم فۆبیــای کــورد هەرگیــز بــارەوە لــە بروســکەیەکی نهێنیــدا ئامــاژە بــەوە دەکات کــە ئــەم رێــگای بــە تورکیــا نــەداوە چاوپۆشــی لەهــەر جوڵەیەکــی ئــەو کودەتایــە رەنگــە کوردەکانــی عێــراق هانبــدات ،ســەربەخۆیی گەلــە بــکات لەباشــور .نزیکبوونــەوەی تورکیــا لــە حکومەتــی خۆیــان رابگەیەنــن ،ئەمــەش دەبێتــە هــۆکاری ئــەوەی کــە تورکیــا بەعســیەکانەوە باشــرین رێــگا چــارە بــوو بــۆ تورکیــا بــۆ ئــەوەی و ئێــران پەرچەکــرداری خراپیــان هەبێــت ،بــە دووری نازانیــن لــەم رێگایــەوە هەرســێ دەوڵەتــی (ئێــران ،عێــراق ،تورکیــا) کــە تورکیــا بیــر لــە داگیرکردنــی ناوچــ ه کوردیەکانــی ســەر بــە بتوانــن رێــگا لــە برەوســەندنی بزوتنــەوەی کــورد لــەو بەشــانەی ویالیەتــی جارانــی موســڵ بکاتــەوە ،تەنانــەت رەنگــە بەهــۆی کوردســتان بگــرن .پەیوەندیەکانــی دەوڵەتــی تورکیــا لــەم قۆناغەدا الوازی حکومەتــی عێراقــەوە ئــەو هەلــە بقۆزنــەوەو بیــر لــەوەش لەگــەڵ حکومەتــی عێــراق لەســەر دوو ئاســت داڕێژرابــوو: بکەنــەوە کــە شــاری کەرکــوک داگیــر بکــەن ،چونکــە لــەو شــارەدا تورکامنێکــی زۆر هــەن .بالیۆزخانــەی بەریتانیــش لــە ئەنقــەرە ئاســتی یەکــەم – رێکەوتــن بــۆ دژایەتیکردنــی بزووتنــەوەی بەهەمــان شــێوە نیگەرانیەکانــی خــۆی بــۆ حکومەتــی ئینگلیــز کــورد. رەوانــە دەکات .دەوڵەتــی تورکیــاش لــە هەمــان مــاوەدا و ئاســتی دووەم -پاراســتن و بەرگریکــردن لــە مافەکانــی راســتەوخۆ لــەدوای کودەتــای قاســم بــۆ یەکەمجــار لــە مێــژووی تورکمــان. خۆیــدا ،چەندیــن یەکــەی ســوپای خــۆی رەوانــەی ســنورەکانی ســەبارەت بــە ئاســتی یەکــەم پیادەکردنــی سیاســەتێکی هاوبــەش باشــوری کوردســتان کــرد .بوونــی کەمایەتــی تورکــان لــە عێــراق بــوو لــە نێــوان هــەردوو واڵت لــە دژی بزووتنــەوەی رزگاریخوازی و باشــوری کوردســتان هەمیشــە پاســاوێکی گرنــگ بــووە بــۆ گەلــی کــورد .ئــەم ئاســتە لــە هــاوکاری جگــە لــە گۆڕینــەوەی تورکیــا بــۆ ئــەوەی لــە کاروبارەکانــی ناوخــۆی ئــەو هەرێمــەدا زانیــاری و داڕشــتنی ســراتیژی هاوبــەش بــۆ رووبەڕووبوونــەوە،
27
رێــگا بــ ه هێزه‌كانــی هــه‌ردووال ده‌درێــت بــۆ ماوه‌یه‌كــی دیاریكــراو زیاتــر نه‌بێــت ل ـ ه ٣رۆژ ب ـ ه قواڵیــی ١٧كــم بچنــ ه نێــو خاكــی یه‌كترییــه‌وه. ه ـه‌ردووال هه‌ماهه‌نگــی گۆڕین ـه‌وه‌ی زانیــاری ئه‌منــی له‌گــه‌ڵ یه‌كتــر ده‌كــه‌ن. به‌ده‌ســته‌وه‌دانی تاوانبــاران و داواكــراوان ،رێــگادان بــ ه دادگا ئه‌منیــه‌كان بــۆ به‌دواداچوونــی كه‌ســانی تاوانبــار له‌نــاو خاكــی یه‌كتریــدا. عێــراق تێچوونه‌كانــی هه‌مــوو جوڵه‌یه‌كــی س ـه‌ربازی توركیــا له‌نــاو خاكــی خۆیــدا لــ ه ئه‌ســتۆ ده‌گرێــت. ســوپای توركیــا لـه رۆژه‌كانــی /٢٨-٢٦مایســی ١٩٨٣/له‌ژێــر نــاوی ئیكپرێــس ٨٣به‌قواڵیــی ٢٥میــل ســنوری عێراقــی به‌زانــدو بــۆ یه‌كه‌مجــار ده‌ستپێشــخه‌ری لــ ه جێبه‌جێكردنــی ئــه‌م رێكه‌وتنــه‌دا كــرد و چهندیــن پێشــمه‌رگه‌و هاواڵتــی ســڤیلی شــه‌هید كــرد . ســەبارەت بــە ئاســتی دووەمیــش واتــە پاراســتنی مافــی تورکامنــەکان ،بــۆ یەکەمجــار لــە رۆژی ١٩٧٠-١-٢٤ئەنجومەنــی ســەرکردایەتی بەعــس ،بــۆ یەکەمجــار بڕیــاری ســەملاندنی مافــە کەلتوریەکانــی تورکامنــی دەرکــرد و دواتریــش پــاش دە ســاڵ لــەو رێکەوتــەو لــە رۆژی ١٩٨٠-٢-٢٦تورکیــا کۆنســلگەری خــۆی لــە شــاری موســڵ کــردەوە .دەتوانیــن بێژیــن کــە پەیوەندیەکانــی دەوڵەتــی عێــراق و تورکیــا لەســەردەمی فەرمانڕەوایــی حزبــی بەعســدا لــە چاخــی زێڕینــی خۆیــدا بــووە ،چونکــە جگــە لــەو هەمــوو رێکەوتنانــە ،لــە رێــگای نەرمــە هێــزەوە تورکیــا زۆر بــە جــدی کاری بۆهاتنــە نێــو باشــوری کوردســتان و ناوچــە تورکامنیــەکان کــردووە ،کۆمپانیــا تورکیــەکان باشــرین هۆکاربــوون بــۆ تورکیــا بــۆ ئــەوەی لــە رێگایانــەوە پەیوەنــدی ژێربەژێــر لەگەڵ هەندێــک الیەنــی تورکامنــی تۆرانی گرێبــدات .لــەم چوارچێوەیەدا چەندیــن مەڵبەنــدی کەلتــوری و رۆشــنبیری تورکــان کرانــەوە کــە پەیوەنــدی راســتەوخۆیان بــە مەڵبەنــد و الیەنــە تورکیەکانــەوە هەبــوو. تورکیاو راپەڕینی بەهاری : ١٩٩١ • جەنگــی کەنــداوی دووەم و راپەڕینــی بەهــاری ١٩٩١لــە باشــوری کوردســتان ،بــۆ تورکیــا ســەرەتای دەســتپێکی چاخێکــی نــوێ بــوون
ســەرۆک کۆمــاری ئــەو دەمــەی تورکیــا تورکــوت ئــۆزال( )١٩٩٣-١٩٢٧کــە هەڵگــری هــزری عوســانگەرایی نــوێ بــوو ،بەدیــد و روئیــای جیــاوازەوە سیاســەتی دەکــرد .ئــەو لــەو بــاوەڕەدا بــوو کــە تورکیــا لــە پێنــاو مانــەوە و ســەقامگیری و یەکپارچەیــی خۆیــدا ،هەروەهــا لەپێنــاو بەهێزبــوون و زاڵکردنــی هەژموونــی خۆیــدا دەبێــت یەکــەم شــت لەگــەڵ کــوردا رێــک بکەوێــت .ئــەو لــەو بــاوەڕەدا بــوو کــە تورکیــا دەبێــت کوردەکانــی (ژێــر دەســەاڵتی ئیمپراتۆریــای عوســانی کــۆن) لەگــەڵ بــرا تورکەکانیانــدا ئــاش بکاتــەوە و پێکــەوە دەســەاڵتێکی هاوبــەش لــە نێــو دەوڵەتێکــی فیدراڵیــدا دروســت بکــەن .ئــۆزال بــۆ ئــەم مەبەســتە یەکــەم هەنــگاوی بەئاراســتەی ئاشــتەوایی لەگــەڵ باشــوری کوردســتان دەســتپێکرد ڵکــو بەناوی پاراســتنی ئاسایشــی نەتەوەیــی تورکیــاوە و لــەدژی پارتــی کرێکارانــی کوردســتان لــە قواڵیــی خاکــی هەرێــم ئەنجامــی دەدا.
ســەرەتای دزەکردنــی ســەربازیی تورکیــا بــۆ نــاو خاکــی هەرێمــی کوردســتان لــە رێــگای ئــەو هێزانــەوە بــوون کــە لــە ناوچــەی ئارامــی سەرســنوری تورکیــا بەنــاوی هێزەکانــی چەکوشــی ئامــادە بــۆ پاراســتنی گەلــی کــورد و ناوچــەی ئــارام لــە الیــەن هێــزە فرەنەژادەکانــەوە ،بەگوێــرەی بڕیــاری ٦٨٨ی رۆژی ٥ی ئاپرلــی ١٩٩١ی ئەنجومەنــی ئاسایشــی نێودەوڵەتــی دروســتکران .لــه مــاوه‌ی ئۆپه‌راســیۆنه‌كانی به‌دیهێنانــی خۆشــگوزه‌رانی لــه كــۆی 14568ســه‌ربازی نێوده‌وڵه‌تــی 9564ســه‌رباز ســه‌ربه هێــزی ئه‌مه‌ریــكا بــوون ،هه‌روه‌هــا لــ ه هێــزی چه‌كوشــی ئامــاده لــه
( no / 6 )- 6 - 6 - 2016
رێکەوتنــی سەربازییشــی لەخــۆ گرتبــوو. عێــراق و توركیــا ل ـ ه ئه‌نق ـه‌ره ل ـه ســاڵی ١٩٨٢دا رێكه‌وتنێكیــان مۆركــرد ب ـه نــاوی راوه‌دوونانــی گ ـه‌رم (املطــاردة الســاخنة) ك ـه تێیــدا هاتــووه:
لــە پەیوەندیــەکان .راپه‌ڕیــن بــۆ یه‌كه‌مجــار لـه مێــژوودا شۆڕشــی كــوردی لــه شــاخه‌كان هێنایــه خــوار ،كــورد وه‌ك قه‌واره‌یه‌كــی نیمچــه ســه‌ربه‌خۆ لــ ه «كوردســتانی عێــراق»دا حوكمــی خــۆی گرتــه ده‌ســتی خــۆی ،بــه هــاوكاری ناراســته‌وخۆی ئه‌مه‌ریــكا و خۆرئــاوا ل ـه رێــگای پێكهێنانــی ناوچ ـه‌ی ( دژه فڕیــن – No Flay ) Zoneو لــه پــاش ئه‌نجامدانــی پرۆســه‌یه‌كی هه‌ڵبــژاردن، حكومه‌تــی هه‌رێمــی كوردســتان دامــه‌زرا.
28
(ژ16 )6 .ی جۆزه‌ردان 2716
کریبــی لــە زاخــۆ گەورەتریــن ســەربازگه‌ی ســوپای تورکیــان لــە باشــوری کوردســتان .هەرچەنــدە پەرلەمانــی کوردســتان لــە ســاڵی ٢٠٠٣بڕیــاری دەرکردنــی ئەوهێزانــەی ســوپای تورکیــای داوەو پەرلەمانــی عێراقیــش لــە رۆژی ١٥ی گەالوێــژی ٢٠٠٨داوای کــرد هەمــوو هێــزە ســەربازیەکانی ســوپای تورکیــا لــە هەرێمــی کوردســتان بچنــە دەرەوە ،بــەاڵم هەتــا ئێســتا تورکیــا هیــچ کام لــەم بڕیارانــەی جێبەجــێ نەکــردووەو بەردەوامــە لــە پێشــێلکردنی ســەروەری خاکــی هەرێمــی کوردســتان و عێــراق.
كــۆی 1912ســه‌رباز 1416ســه‌ربازی ئه‌مه‌ریكــی هه‌بــوون بەشــێکی بەرچــاوی ئــەو هێزانــەش لــە ســوپای تورکیــا پێکهاتبوون. تۆخبوونــەوەی شــەڕی ناوخــۆ لەالیــەک و گرێدانــی پەیوەنــدی ئەمنــی لەگــەڵ تورکیــا هۆکارێکــی راســتەوخۆ بــوون بــۆ زیــاد بوونــی دەســەاڵتی تورکیــا و هێــزە چەکدارەکانــی لــە باشــوری کوردســتان .لــە ٣١ی ئابــی ١٩٩٦جەنگــی ناوخــۆی باشــوری کوردســتان قۆناغێکــی مەترســیداری بــڕی .هێزەکانــی رژێمــی بەعســی ئــەوکات بەهــاوکاری پارتــی دیموکراتــی کوردســتان هێرشــیان کــردە ســەر شــاری هەولێــر و لــە چنگــی یەکێتــی پەیوەندیەکانی تورکیا و هەرێمی کوردستان نیشــتیامنی کوردســتانیان دەریانهێنــا .ناوچەکــە بــوو بــە گۆڕەپانــی • جەنگێکــی خوێنــاوی .لەمالشــەوە هێزەکانــی تورکیــا زیاتــر لــە قواڵیــی کوردســتان خۆیــان چەســپاند .ئــەم هێزانــە رۆژ لــە دوای بەشی دووەم : رۆژ ژمــارەو ســەربازگاکانیان لــە زیــاد بوونــدا بــوون .بەگوێــرەی پەیوەندیەکان لەسەردەمی ئه‌كه‌پ ه و ئەردۆغان.............. هەنــدێ ئامــار لــە ئێســتادا ٣٢٣٥ســەربازی تــورک لــە باشــوری کوردســتان بوونیــان هەیــە .ئــەم ســەربازانە دابــەش کراون بەســەر ١٣ســەربازگه‌ی جیــاواز کــە هــەر هەموویــان لەناوچەکانــی ژێــر دەســەاڵتی پارتــی دیموکراتــی کوردســتانن .ســەربازگه‌ی کانــی ماســی لــە زاخــۆ ،ســەربازگه‌ی بامەڕنــی ،ســەربازگه‌ی
29
ئازادیا تاکی گره‌نتى یا چڤاکه‌کێ ئازاده
ل وێ روژا مــروڤ لسـه‌ر رویــێ ڤــێ ئاخــێ هاتیـ ه دیــن ،دکێشــمه‌کێش و دهه‌ڤڕکیێــن به‌رده‌وامدابوویــه لگــه‌ل رسوشــت و ده‌ورو به‌رێــن خــۆ ،ئه‌گــه‌ر هه‌ڤرکــی ئارمــاچ و ســونه‌تا مانه‌ڤه‌یــێ بیــت دژیانێــدا، ده‌بیــت ب پرســین کیــژان رێــک بژاره‌بکه‌یــن دێ یابکێمــر ئازاربیــت، مــروڤ درویربویبوونــه‌کا خۆیناویــا به‌رده‌وامدابیــت لگــه‌ل هــه‌ڤ نــه‌ژادێ خــۆ ب ئارمانچــا ده‌ســت بســه‌رداگرتن و ملکه‌چبوونــا رسوشــتی و تێکدانــا هه‌فکێشــه‌یێن وێ ،یــان ژی هه‌ڤڕکیــه‌ک ب ئارمانچــا بده‌ســتڤه‌ئینانا هه‌فســه‌نگیێ و ڤه‌ژاندنــا سیســته‌مێ ژینگه‌هــی ،هه‌لبــه‌ت ڤــان هــه‌ردو بژارده‌یــان ژی خاندنگــه‌ه و بیردوزێــن تایب ـه‌ت بخۆڤ ـ ه هه‌ن ـه ،دوێ تێگه‌هشــتنێ دا ئ ـه‌وا ئاڤاکرنــا تاکه‌کــێ ئــازاد گره‌نتیــا چڤاک ـه‌ک ســاخله‌م و ئــازاد به‌ره ـه‌م دئینیــت و هه‌رده‌مــا تــاک و چڤــاک وه‌ک هه‌ڤالجه‌مکه‌کــی نه‌هاتنــه ژێــک جوداکــرن و کار ژبــۆ متامکه‌رێــن ئێکــن بێته‌کــرن و لســه‌ر بنیاتــێ په‌وه‌رده‌کرنــا تاکه‌کــێ ئــازاد بواته‌یــا وێیــا ســاخله‌م کــ ه رێــزێ ل ئازادیــی و تایبه‌مته‌ندیێــن دیــر بگریــت ،هنگــی هــه‌م کۆمێــن وان تــاکان دێ چڤاکه‌کــێ وه‌کهـه‌ڤ به‌رهـه‌م ئینیــت ،هـه‌م ژی سیســتمه‌ک تێت ـه دروســتکرن کــۆ پیروزیێــن مروڤــی تێــدا بێن ـه پاراســن و تاکێــن دوی سیســته‌میدا وه‌ک هــه‌ڤ بژیــن ،هه‌ڤرکــی و خاندنــا دروســتا ئازادیــان ل ڤیــره ده‌ســت پــێ دک ـه‌ت و گرنگیــا ڤــێ مــژارێ ژی دڤــێ ئێکــێ دایــه ،گه‌لــه‌ک فه‌لســه‌فه و رامانێــن ئازادیــێ ببه‌رقرابــوون و بده‌ســتڤه‌ئینانا قه‌واره‌یه‌کــی دیاریکــری و دامه‌زراندنــا ده‌وڵه‌تــێ ده‌ســت نیشــان دک ـه‌ن ،ژوانــا ئه‌فالتــوون و هێــگل تێزێــن خــۆ لس ـه‌ر ڤــی بنیاتــی ئاڤاکرینــه ،و ئازادیــا مرۆڤــی ب ئه‌رکانڤــه گــرێ دده‌ن و ئ ـه‌رک ژی دده‌وله‌تێــدا تێنه‌ده‌ســت نیشــانکرن ،ئانکــۆ تــاک گرێدایــی ده‌وڵه‌تی ـه و ده‌وڵ ـه‌ت ب ـه‌ری ئ ـه‌رک و مافێــن تاکــی تێــن ،ئه‌فالتــوون دبه‌رهه‌مــێ کۆمــاردا دتێــزه‌کا تایبه‌تــدا لســه‌ر وه‌کهه‌ڤیــێ دناڤبــه‌را ئه‌خــاق و سیاســه‌تێدا بڤــی ره‌نگــی دپرســیت ،ئــه‌و کیشــک تاکــه تێتـ ه هژمارتــن بتاکــێ چــاک؟ و ئـه‌و چ رێکێــن کــۆ مــروڤ بگه‌هیتــێ؟. هه‌چکــۆ ئــه‌ف جــوره پرســێن هه‌نــێ دبیاڤــێ فه‌لســه‌فا ئه‌خالقیــدا تێنه‌کــرن و په‌یوه‌نــدی بــچ بابه‌تێــن دیرتڤــه نینــن ،ئه‌مــا تاکــێ چــاک بدیتنــا یونانیــان ده‌بیــت ئه‌نــدام بیــت دده‌وڵه‌تێــدا ،و نائێتـه هژمارتــن ب که‌ســێ چــاک ئه‌گــه‌ر تێــدا ئه‌نــدام نه‌بیــت ،و ل ڤێــره‌دا پڕســه‌کا
دن ژ پڕســا ئێکــێ دروســت دبیــت ،ئــه‌ى ده‌وڵه‌تــا چــاک کێشــکه؟ و رێکێــن هنگافتنــا وێ کیشــکن؟ و بڤــی ره‌نگــی فه‌لســه‌فا ئه‌خالقــی بلنــد دبیــت و دچیت ـه دبیاڤــێ زانســتێن سیاســیدا ،و ده‌وڵ ـه‌ت بدیتنــا ئه‌فالتوونــی منۆنه‌یــه‌کا مه‌زنکریــا تاکــى یــه و دوێ باوه‌رێدایــه هــه‌ر ده‌مــێ سیســته‌مێ حوکمرانیــێ تێکچــو ،ده‌بیــت کار ژبــۆ چێکرنــا ئه‌خالقــی بیتــه کــرن ،وه‌ســا بــو دچیــت ئه‌خــاق گه‌لــه‌ک کۆیرتــره کــۆ تنــێ کارێــن چــاک بیــت ،و ده‌وڵــه‌ت دڤــی بیاڤیــدا وێنه‌یه‌کــێ مه‌زنکریــه و ئه‌ڤه‌یــه یــا ئه‌فالتــوون پالدایــی ژبــۆ رشوڤه‌کرنــا بابه‌تێــن وه‌کهه‌ڤیــێ دده‌وڵه‌تێــدا و تێــدا روناهیــێ بێخیتــ ه ســه‌ر وه‌هکه‌ڤیــا تــاکان ،ل ڤێــره تێبینــى تێته‌کــرن ئه‌خــاق گرێدایــی ره‌فتارێــن تاکــى نــ ه و سیاســه‌ت تایبه‌مته‌نــده ب ره‌فتارێــن کۆمێڤــه، و لگــه‌ل ڤــێ ئێکێــدا ژی دێ بینیــن ئه‌فالتــوون هــه‌ردوکان دئێــک په‌یڤــدا کــۆم دک ـه‌ت ئ ـه‌وژی وه‌کهه‌ڤــی ی ـه« العدال ـ ه « ،یاکــۆ ئه‌گ ـه‌ر د یائێکێــدا هات ـه ده‌ســته‌به‌رکرن ئه‌ڤ ـ ه تاکه‌کــێ چــاک هات ـ ه به‌ره ـه‌م ئینــان ودێ دیادوێــدا ژی ده‌وڵه‌تــا منۆنه‌یــی ئێتــ ه پێــک ئینــان ،هــه‌ر نێزیکــێ ڤــێ تێگه‌هشــتنێ ژی بیرمه‌نــد و فه‌یله‌ســۆفێ ئه‌ملانــی جــورج فیلهــام فریدریــک هیــگل ،دبێژیــت « ئازادیــا راســته‌قینه‌یا تاکــی تێنه‌بده‌ســتڤه‌ئینان دچارچووڤــێ پێگیریــا وی ب ئه‌رکانڤــه و «هیــگل وه‌ســا دبینیــت گــه‌ل ده‌وڵه‌تــا خــۆ بدامه‌زرینــن دابشــێن ئازادیــێ بهنگێڤــن ،ژبه‌رکــۆ ئارمانچــا بنه‌ره‌تیــا وێ ده‌وڵه‌تــێ مــرۆڤ هه‌ســت بهه‌بــوون و به‌هایێــن خــۆ بک ـه‌ت ،ئه‌گ ـه‌ر ئ ـه‌م ه ـه‌ر ئێــک ژ ئه‌فالتــوون و هیــگل بسه‌رکێشــێن بیــردوزا ده‌وڵـه‌ت بـه‌ری تاکــی تێــت
( no / 6 )- 6 - 6 - 2016
ﻋﻪﻟﯽ ﺋﯚرهﻣﺎری
(ژ16 )6 .ی جۆزه‌ردان 2716
30 یــان تــا ده‌وڵــه‌ت نه‌ئێتــه دروســتکرن بیــر ل ئازادیێــن تــاکان دره‌وکا و پاشــان ئاڤاکرنــا سیســته‌مه‌ک ده‌موکراســیى ،ب ئانکۆیـه‌کا دیــر ل وێ مه‌زنــه ،ئه‌ڤــه جــودا ژڤانــا هه‌لگرێــن بیــردوزا ئاڤاکرنــا تاکه‌کــێ جیهانــا دبێژنــێ روژهه‌التــا ناڤیــن ده‌وڵــه‌ت بــه‌ری په‌روه‌رده‌کــرن و ئــازاد و ده‌موکراســیى هێڤێنــی سیســته‌مه‌کێ ئــازاد و ده‌موکراتیکــه ،پێگه‌هاندنــا تاکــی هاتیــه. «تومــاس هوبــز» فه‌یله‌ســۆفێ ئینگلیــزی ده‌ربــاره‌ی ئازادیــا تاکــى بڤــی ره‌نگــی شــڕوڤه‌دکه‌ت « ئازادیــا تاکــی یاجــودا نینــه ژ ئازادیــا تومــاس هۆبــز فه‌یله‌ســۆفێ ئینگلیــزی ده‌ربــاره‌ی گرنگیــا ئازادیــا تاکــى وی چڤاکــێ تێــدا دژیــت و دئه‌جامــدا ژی نه‌یــا جودایــه ژ تێگه‌هــێ بــۆ ئافراندنــا چڤاکه‌کــێ ســاخله‌م ئـه‌وژی بڤــی ره‌نگــی شــڕوڤه‌دکه‌ت « سیســتمێ سیاســی» کـه واتـه بڤــێ خاندنــێ بیــت ئازادیــا تاکــی بنیاتــێ ئازادیــا تاکــی یاجــودا نینـه ژ ئازادیــا وی چڤاکــێ تێدا دژیــت و دئه‌جامدا ئاڤاکرنــا سیســتمه‌ک ده‌موکراتیکــ ه تێــدا هه‌مــی تــاک بهه‌ســتکرن ب ژی نه‌یــا جودایــه ژ تێگه‌هــێ سیســتمێ سیاســی « کــه واتــه بڤــێ ئــه‌رک و مافێــن خــۆ بکــه‌ن ،بره‌نگه‌کــێ ژیــان تێــدا وه‌ک هه‌ڤبیــت خا ند نــێ بیــت ئازادیــا تاکــی بنیاتــێ ئاڤاکرنــا سیســتمه‌ک ده‌موکراتیکه تێــدا هه‌مــی تــاک بهه‌ســتکرن ب ئــه‌رک و مافــان خــۆ، و بێــی ده‌ســت درێژیــێ ل یــێ به‌رامبــه‌ر بکــه‌ت ،ئه‌مــا ب پشــت لس ـه‌ر بنیاتــێ ئازادیــا منــێ تــاک پشــکه‌کا نه‌ڤه‌قه‌تیای ـه راســتیڤه ئه‌گــه‌ر ل سه‌دســالێن مــه ده‌ربازکریــن بتایبــه‌ت ل ژ ئازادیــا ته‌یــێ تــاک ،ئانکــۆ ڕامانــا دروســتا ئازادیــێ روژهه‌التــا ناڤیــن ک ـ ه کار هنــد لس ـه‌ر په‌روه‌ردکــرن خــۆ دوێ چه‌ندێــدا دبینیــت کــه چــه‌وا حه‌زێــن و ئاڤاکرنــا تاکــى نه‌هاتیه‌کــرن بشــێواز و مروڤــی دبــێ ســنورن ژبــۆ بده‌ســتڤه‌ئینانا فه‌لســه‌فا دروســتا ئازادیــێ، خاســته‌کێن تێربوونــێ و ئازادیــێ ،ئاه ـه‌ر بــوی ده‌رئه‌جــام ئــه‌ڤ ده‌ڤــه‌ره ره‌نگــی ژی ده‌بیــت زێده‌گاڤیــان لســه‌ر دڤــان سه‌دســاالندا دشــه‌رنیخ و خاســت و حـه‌زو ئازادیێــن یــێ به‌رامبـه‌ردا هه‌ڤرکیێــن خوینــاوی و پــر ئــازاردا ژی نه‌ئێنه‌کــرن ،به‌لکــو بــزاڤ ژبــۆ ده‌ربازبوویــه. ده‌لیڤ ـه ره‌خســاندن بــۆ یــێ به‌رامب ـه‌ر بێــی گوهــدان ب جوداهیێــن پیســتی ئێــک ژ وان ئه‌گه‌رێــن ســه‌ره‌کیێن و ره‌گــه‌زى و ئه‌تنیکــی و دینــی، شۆره‌شــێن ڤــێ دوماهیــێ ل وه‌التێــن دوی ده‌میــدا هه‌مــی تــاک عه‌ره‌بــی بناڤــێ بوهــارا عه‌ره‌بــی بجوداهیێــن خۆڤ ـه دنــاف ئێــک ســه‌رهلداین ،ڤاالبوونــا وان وه‌التــان بوویــه ژ چڤــاک و سیســته‌مدا که‌هــی دبــن ئازادیێــن تــاکان و ئازادیێــن ده‌ربرینــێ ،راپوورتــا و دبنــه ئێــک گــروپ و ئێــک تیــم ژبــۆ ئاڤاکرنــا گه‌شــه‌پێدانا مرۆڤــی یاعه‌ره‌بــی ل ســاال 2004ێ وه‌التــی و ده‌وڵــه‌ت دبیتــه ده‌وڵه‌تــا هه‌میــان. ئ ـه‌وا ل ده‌ســپێکێن 2005ژالیــێ نه‌ته‌وێــن ئێکگرتیڤ ـه ل ژێــر ناڤــێ « بــه‌رف ئازادیــێ ل وه‌التێــن عه‌ره‌بــی « هاتیــه به‌الڤه‌کــرن ،لســه‌ر هنــده‌ک راســتیێن دلگران جــون ســتیوارت مــل بیرمه‌نــد و فه‌یله‌ســوفێ ئینگلیــزی یــێ ب بیــردوزا راوه‌ســتایه ،ده‌مــا دیاردکـه‌ت کــۆ جیهانــا عه‌ره‌بــی دبیاڤێــن زه‌بکــرن و خــۆ دپه‌رتــوکا خۆیــا on libertyئـه‌و بیــردوزا دڤــێ تێــزا گوتنــا خۆیــا نه‌بوونــا ئازادیــان و زورداریــا ده‌ســته‌التێن سیاســی دپاشــکه‌فتیرتین به‌ربالڤــدا کــۆم دکــه‌ت ده‌مــا دبێژیــت « هــه‌ر تشــته‌ک رێگریــێ ل منونه‌یێــن ڤــێ ســه‌رده‌میدایه و ب شــێوازێن سیســته‌مێن ســتالینی هه‌ڤڕکیــا ئــازاد بگریــت ئـه‌و شـه‌ره‌کێ رهایـه ل دژی ئازادیــێ ،و هـه‌ر بنــاڤ دکــه‌ت ،و هــه‌ر دڤــێ راپوورتێــدا دیاردکــه‌ت ئه‌ڤه‌یــ ه یــا تشــته‌ک ژبــۆ ئازادکرنــا وێ بــێ بێتـه کــرن خۆشــیێن وێ یێن بێ ســنورن روژهه‌التــا پاشــکه‌فتی و روژئاڤایــا پێشــکه‌فتی ژێــک جودادکــه‌ت و « ،ژالیــێ خۆڤـه بیرمه‌نــدێ لیربالــی « فریدریــک ئوچوســت فــون الیــک دبێژیــت زورداریــی ســیامیه‌کێ به‌رچاڤــێ شارســتانیه‌تا روژهه‌التــه و « پێناســه‌یه‌کا گه‌لــه‌ک بســانه‌هى دده‌تــه ئازادیــا مروڤــی و ئــازادی ئازادیــی ژی ســیامیه‌کێ شارســتانیه‌تا روژئاڤایــا ڤــێ س ـه‌رده‌می ی ـه و لنــک وی ئــه‌وه « مــروڤ نه‌یــی نه‌چاربیــت ژبــۆ ملکه‌چبوونــا یێــن شوره‌شــێن گه‌لێــن روژهه‌التــا ناڤیــن ژی هــه‌ر به‌رهه‌مــی زه‌بکرنــا دیــر « و دڤــی بیاڤیــدا رامانێــن ئازادیــێ دســێ وێنه‌یانــدا به‌رچــاڤ ئازادیێــن مرۆڤــی ن ـه و نه‌بوونــا ئازادیێــن راده‌ربرینــی ،ک ـه ئه‌نجامــێ دکـه‌ت ،ئازادیــا مرۆڤــی درامانـه‌کا خــۆدا پشــکداریا وی یـه دبژاره‌کرنــا نه‌بوونــا پالنێــن پێشــوه‌ختێن په‌یوه‌ندیــدار ب چێکرنــا تاکه‌کــێ چــاک ده‌ســته‌التێدا ود دانانــا یاســایێن ته‌رشیعــی و پشــکداریکرن دچاالکیێــن
31
ل دوماهیــێ ژی دیــد و بوچوونێــن بیرمه‌نــدو فه‌یه‌له‌ســۆفێ کــورد عه‌بدوالئوجــه‌الن کــ ه دسه‌دســالیا هــزارا ســێ یێــدا ب زه‌اللرتیــن و نرخرتیــن بیــردوز تێنـه هژمارتــن ،د بیاڤێــن ئازادیــی یــا تاکــی و گرنگیــا ئاڤاکــرن و په‌روه‌رده‌کرنــا تاکه‌کــێ ســاخله‌م دتێگه‌هشــتنه‌کا ســاخله‌ما ئازدیانــدا تێن ـه هژمارتــن ،و ه ـه‌ر وه‌ختــی م ـ ه شــیا وی تاکــێ ئــازادو ده‌موکراســی ئاڤــا بکه‌یــن هنگــى ئــه‌م دکاریــن چڤاکه‌کــێ ئــازاد و ده‌موکراســی به‌رهــه‌م بینینــن و هه‌روه‌ختــی ئــه‌ڤ هه‌ردوکــه هاتنــه پێکئینــان سیســته‌مێ سیاســی دبیتــه مــاال هه‌مــی پێکهاتــان وهنگــی جوداهییــن نهتهوهیــی ودینــی و مه‌زهه‌بــی و بیســتی هه‌بوونــا خــۆ ژده‌ســت دده‌ن ب واته‌یێــن خــۆ زالکرنــێ و هه‌مــی تــاک و پێکهاتــه دکۆنفیرالیه‌تێــن خۆســه‌رو ده‌موکراتیــک بهه‌مــی رامانیــن مــاف و ئــه‌رک و ئازادیــان وه‌کهــه‌ڤ دژیــن ،و دڤــێ مــژارا فه‌لســه‌فیدا و بتایبــه‌ت لســه‌ر ئازادیــان ،ئوجــه‌الن دپشــکا ســێ یێــدا د به‌رهه‌مــێ « مانیفســتویا شارســتانیه‌تا دیموکراســی ،سۆســیولوچیا ئــازادی «یــێ ل دور په‌یوه‌دیێــن دناڤبــه‌را ئازادیــێ و ده‌موکراســیێ دا ب په‌یوه‌ندیــه‌کا ئالــوزو مــژاره‌ک ئاســێ دنێریــت ده‌مــا دبێژیــت « کێشــک ژڤــان مــژارا ژ ده‌هــا یــادی بووی ـه « و ئ ـه‌ڤ مــژاره ی ـه یــا گه‌نگه‌شــه‌یێن بــه‌رده‌وام لســه‌ر تێنه‌کــرن ،و ئه‌مــا دشــیانێن مه‌دایــه دیاربکه‌یــن و گه‌لــه‌ک بســانه‌هی ،ئــه‌ف هه‌ردومــژاره ئێکــو دو متــام دک ـه‌ن دچارچوڤــێ وێ په‌یوه‌ندیــا بهێــزا دناڤب ـه‌را وانــدا ه ـه‌ى ،بــوێ چه‌نــدا ئــه‌م هــزرێ دپه‌یوه‌ندیــا دناڤبــه‌را سیاســه‌تا چڤاکــی لگــه‌ل ئازادیێــدا هــه‌ی ،ئاهۆســا دشــیانێت مه‌دایــه گرێدانه‌کــێ دناڤبــه‌را ئازادیــێ و دیموکراســیه‌تێدا ژی دروســت بکه‌یــن ،و سیاســه‌تا ده‌موکراتیــک ئالیــێ پــر زه‌اللــه دسیاســه‌تا چڤاکیــدا ،دئه‌نجامــدا نهــۆ ئــه‌م دکاریــن پێناســه‌یا سیاســه‌تا ده‌موکراتیــک بکه‌یــن کــو ئــه‌و هونــه‌رێ رزگاریــا راســته‌قینه‌یه ،کــه واتــ ه سیاســه‌تا ده‌موکراتیــک و بکارئینانــا وێیــا ســاخله‌م خاندنگه‌هــا راســته‌قینه‌یا فێربوونــا ئازادیــێ و بکارئینانــا به‌هــاو نرخێــن وێیـه و هـه‌ر وه‌ختــێ بسیاسـه‌تکرنا چڤاکــی لس ـه‌ر بنیاتــێ ڤــێ خاندنگه‌هــێ هات ـه پێگه‌هانــدن هنگــێ ئ ـه‌و چڤــاک
ده‌مارگیــر ،هنگــی چڤاکه‌کــێ ده‌موکراتیــک و ملله‌ت ـه‌ک ده‌موکراتیــک تێت ـ ه به‌ره ـه‌م ئینــان و تــاک و چڤاکێــن ده‌موکراتیــک بێــی جوداهیێــن هه‌یــی ،گره‌نتیه‌کــێ بســامه‌تێ ئاڤاکرنــا سیســته‌مه‌کێ ده‌موکراســی یــێ بخــۆ برێڤه‌برنــێ تێتـه دروســتکرن ،و هه‌مــی جورێــن ده‌مارگیریــێ و جوداهیێــن نه‌ته‌وه‌وه‌یــی و دینــی و ئه‌وێــن دیــر دڤــی سیســته‌مێ ده‌موکراتیکــدا ڤــاال ده‌ردکه‌ڤــن و هــه‌ر تاکــه‌ک دگه‌هیتــه ئازادیــی و مافێــن خــۆ ،لــه‌وان ژی ئــه‌و جــوره سیســته‌مێن ل کانتونێــن روژئاڤــا تێتــه جــێ به‌جێکــرن ،بدیتنــا مــه ئــه‌ف چــور ه سیســته‌مه به‌رهه‌مــێ ڤــێ خاندگه‌هــێ یــه بهۆیرکاتــی لســه‌ر ئاخــا روژئاڤــا تێتــ ه جــێ به‌جێکــرن ،بوویــ ه جهــێ ســه‌رنجا روژئاڤــا بــه‌ری روژهــه‌الت و دێ ده‌ســت پێکـه‌ک بیــت ژی ئـه‌و پڕوژه‌یــی ل روژئاڤــا جهــێ خــۆ دکـه‌ت ببیت ـ ه پڕوژه‌ی ـه‌ک پانتاییــا هه‌مــی روژه ـه‌الت بخۆڤه‌بگریــت و جهــێ هه‌مــی پڕوژه‌یێــن دیــر بگریــت کــۆ دسه‌دســالین بۆریــدا نه‌شــایی گه‌لێــن روژهه‌التــا ناڤیــن ب ئارامــی لگــه‌ل ئێــک بژیــن.
( no / 6 )- 6 - 6 - 2016
کارگێریــدا «ئازادیــا سیاســی « ،وئــازادی دوێنه‌یه‌کــێ دیــردا ئــه‌و پانتایــى ی ـه یاتێــدا دشــیاندابیت مــرۆڤ بگه‌هیت ـه ئه‌نجامدانــا کاره‌کــێ دیاریکــری ب پالدانــا ئیــراده‌کا خۆس ـه‌ر ن ـه‌ک ب بانــدوره‌کا هه‌وارکــی یــان ژی ب ئه‌گـه‌را هنــده‌ک کاودانێــن ده‌مکــی یێــن دیاریکــری « ئازادیا نافخــۆ « ،و ئازادیــا تاکــی دوێنه‌یــێ ســێ یێــدا لنــک فــون الیــک ئ ـه‌وه چه‌ندایه‌تیــا شــیانێن تاکــی بــۆ تێرکرنــا حه‌زێــن خــوه یــان ژی ئــه‌و پانتایــى یـه یــا تێــدا مــرۆڤ دکاریــت چاالکیێــن بژاره‌کرنــا ئه‌نرتناتیڤێــن به‌رچاڤکــری بک ـه‌ت «ئــازادی وه‌ک شــیان «.
ژی رزگار دبیــت ،لــه‌وان ب پێــی فه‌لســه‌فا خاندنگه‌هــا ئوجه‌النــد، چاره‌ســه‌رکرنا پرســێن ئالوزێــن سه‌دســالێن بوریــدا ل روژهه‌التــا ناڤیــن هاتینــه دروســتکرن ل جهــێ رێکێــن چاره‌ســه‌رکرنێ بــو بێنــه دیــن پــر ئالوزبووینــه ،و ئالوزێــن روژ هه‌التــا ناڤیــن و مانه‌ڤه‌یــا پرســا گه‌لــێ کوردســتانێ بــێ چاره‌ســه‌رکرن ،یــان هه‌مــی ئــه‌و شوره‌شــێن هاتینــه برێڤه‌بــرن خاندنگه‌هــه‌کا تــازه‌و تایبــه‌ت بخۆڤــه نه‌بویــ ه و ته‌ڤگه‌رێــن رزگاریــا گه‌لــێ مــه‌ژی نه‌شــیایه خــۆ دقه‌یــد و به‌ندێــن شــێوازێن کالســیک رزگاربکــه‌ت ،رزگاریــا شوره‌شــه‌کا چه‌کــداری لســه‌ر بنیاتــێ چه‌وســاندنا پێکهاته‌یه‌کــێ دیــر نه‌شــێت خــۆ بســه‌پینیت و سیســته‌مه‌کێ سیاســی ئاڤابکــه‌ت ،لــه‌وان ژی ئه‌گــه‌ر ئــه‌م دقــه‌ت بده‌یــن بتایبــه‌ت دپڕوژه‌یــێ نه‌خشــه رێــکا ئوجه‌النــد دنــه‌وروزا 2013دا هاتیــه به‌الڤه‌کــرن ،گه‌لــه‌ک بهۆیرکاتــی و بزه‌اللــی نێرینێــن خــۆ لســه‌ر چه‌وانیــا ئاڤاکرنــا سیســته‌مه‌کێ ده‌موکراتیــک به‌رچــاڤ دکــه‌ت ،بێــی وی سیســته‌می بدایکبوونــا ده‌وڵه‌تێڤــه گــرێ بــده‌ت ،بنیاتــێ وێ یــا گرێدایــی ئاڤاکرنــا تاکه‌کــێ ئــازاد و ده‌موکراتیکــه و هــه‌ر ده‌مــێ تــاک لســه‌ر نرخێــن فه‌لســه‌فا ئازادیــا ده‌موکراتیــک هاتــه ئاڤاکــرن ،دویــر ژ هزرێــن ته‌ســک و
32 کاریگەرییە نێگەتیڤیه‌كانی حزبی کوردی ڕەنــگ و بیرکردنــەوە جیــاوازەکان .زۆر ئــەو گوتارانــە دەبیســرێن؛ کابــرای دینــدار تــا بــە ڕەتکردنــەوەی کەســانی «بێدیــن» (نــەک بــێ دیــن) ڕادەگا ،لــەزۆر بــاردا هێرشــی نــاڕەوا دەکاتــە ســەر کەســایەتی و ســنووری د.زﻣﻨﺎﮐﯚ ﺧەﴎۆ ﻋەﻟﯽ کەســییەکانیان .لــە بەرانبەریشــدا ،کەســانی «بێبــاوەڕ بــە دیــن» (بێدیــن)، هەموویــان نــا ،بــەاڵم زۆربەیــان ،نــەک هــەر بابــای دینــدار و نوێژەکــەی ڕەت دەکەنــەوە ،بگــرە هێــرش بــۆ ســەر پیرۆزییەکانــی دینەکەشــیان دەکــەن. لەســەر ئاســتی حزبەکانیــش هــەروا؛ بــەوەی ،ئەندامانــی حزبــەکان هەمیشــە لــە مــاوەی چارێگــە ســەدەی ڕابــردووی ئیدارەکردنــی باشــووری کوردســتان لــە ڕەتکردنــەوەی بیرکردنــەوەی هەنگاوەکانــی حــزب و هەوادارنــی لەالیــەن حزبــی نادامەزراوەیــی کوردییــەوە ،لــە زۆر ئاســتی جــودادا ،حزبــی بەرانبــەردان. کــوردی کاریگەریــی نێگەتیــڤ و خراپــی لەســەر تــاک و کۆمەڵگــەی کوردیــدا هەبــووە .هــەوڵ دەدەیــن بەگوێــرەی توانــا تیشــک بخەینــە ســەر ئــەو کاریگەرییانــە. تاکەکی دژ:لەبەرئــەوەی سیاســەتی سیاســەتکردنی زۆربــەی حزبــەکان کارکردنــە لەســەر دەرخســتنی ناشــیرینییەکانی حزبــی بەرانبــەر ،بــە مەبەســتی تێکشــاندن و دزێوکردنــی حزبــی بەرانبــەر ،ئــەوا ئــەو بنەمایــە ڕۆچوویتــە نــاو ڕەفتــار و بیرکردنــەوەی ئەندامانــی حزبــەکان .بەهــۆی ئه‌وانیشــەوە ،کــە تەواجــودی دیاریــان لــە کۆمەڵگــەی کــوردی هەیــە و بەشــێکی کۆمەڵگــەن ،بەشــەکی زۆری کۆمەڵگــەی کــوردی هەمــان ڕەفتــاری ناشــیرینیان لــێ بــەدی دەکــرێ. دیقــەت بــدەن ،زۆربــەی تاکــی کــوردی ئامادەگییەکــی بەزەینــی بەردەوامــی تێدایــە ،تــا دژی هەمــوو بنیــادەم و تشــتەکانی دەوروبــەری بــێ .تاکــی کــوردی لــە ئاســتەک دایــە ،توانــای بینینــی خاڵــی پۆزتیــڤ و جوانــی زۆر کــەم بــووە .بەهــۆی ئــەوەوە ،دژبــوون بەرانبــەر بــە دیــن ،نەریــت ،هونــەر، بیرکردنــەوەی ئەوانــی دی ،ڕەنــگ ،هتــد دەبیــرێ.
(ژ16 )6 .ی جۆزه‌ردان 2716
-
ڕەتکردنەوە:
-
درووستبوونی پەرچەکرداری ڕەتکردنەوە:
بەهــۆی ئــەوەوەش ،پەرچەکــردار لــە ناخــی تاکــی هێــرش بــۆ کــراو چــێ دەبــی .چــۆن؟ کاتێــک کەســەک هێرشــی دەکرێتــە ســەری ،بەتایبەتــی هێرشــی توونــد و تێکشــکێنەر ،ئــەوە وای لــێ دەکــەن ،توندتــر دەســت بــە بنەمــای بیرکردنــەوە و پەیــڕەو و پڕۆگرامــی خــۆی بگــرێ .ســەرنج بــدەن، لــە ملمالنێــی سیاســیی و فکــری و دینــی و کۆمەاڵیەتیــدا ،تاکــەکان لەســەر هێلەکانــی خۆیــان ڕشــترتن .بــە منونــە ،کاتێــک کابــرای بێدیــن بــە زمانێکــی زبــر دەیــەوێ چەوتییەکــی دینــی نیشــانبدا ،بــەاڵم ئــەو ڕوونکردنەوەیــە نــەک هــەر نابێتــە هــۆی دروســتکردنی ده‌رز لــە بیرکردنــەوەی کەســانی دینــدار، کــە گوتارەکــەی ئاراســتە کــراوە ،بەڵکــو تۆخــری دەکاتــەوە لەســەر دینەکــەی. کــە بابــای پارتــی ،یەکێتــی ،گــۆڕان ،ئیســامییەکانیش هێرشــی تونــد دەکەنــە ســەر سیاســەتی حزبــی بەرانبــەر ،لەوێشــدا هەمــان شــت .هێرشــەکە تەنهــا ئامانجــی تێکشــکاندن دەپێکــێ ،نــەوەک ڕوونکردنــەوە و هۆشــیارکردنەوە.
لەوەیانــدا ،حزبــی کــوردی وەکــوو گای یــەک ئاخــوڕ ه قبوڵــی هاوبەشــیکردنی دەســەاڵت و ئیدارەکردنــی ئەوانــی دی نییــە .ئــەدی ئــەوە نییــە ،لــە بەڕێوەبــەری ژوورێکــی گچکــەی فەرمانەگەیکــڕا بگــرە ،هەتــا دەگاتــە دانانــی وەزیــر و ســەرۆک -وەزیــران ،لەســەر بنەمــای حزبــی دادەنرێــن .یانــی ،نــا لەبەرئــەوەی حــزب دەیــەوێ هەژموونــی خــۆی بەســەر یەکــە ئیدارییەکانــدا بســەپێنێ ،ئــەوە ڕاســتە ،بەڵکــو هاوتــا دەگــەڵ ئــەوەدا ،پــر لەبەرئەوەیــە -توندوتیژیی کۆمەاڵیەتی: قبوڵــی نییــە ،ئەوانــی دی تەواجــودی هاوبەشــی ئیدارەکردنیــان هەبــێ. هــەر لەبــەر هەندێشــە ،هەمــان ڕەفتــار لــە کۆمەڵگــەی کــوردی ،دەدیــرێ .لەبــەر هەمــان هــۆکار و شــیکردنەوە ،کاتێــک وروژانــدن و پەرچەکــردار چلــۆن؟ تاکــی کــوردی توانــای هەڵکردنــی نییــە ،یــان زۆر کەمــە دەگــەڵ بــەردەوام بــوو ،ئــەوا توندوتیــژی بەرهــەم دێ .کــە ئەوەشــیان زۆر
33 بەڕوونــی لــە کۆمەڵگــەی کــوردی پــەی پــێ دەبــردرێ .توندوتیــژی لەســەر ئاســتی هێرشــکردنە ســەر هەوادارانــی یەکــر لــە کاتــی هەبوونــی کەمرتیــن بارگرژیــدا ،تــا دەگاتــە ئاســتی هەبوونــی توندوتــژی لەنــاو یەکــە گچکەکانــی کۆمەڵگــە؛ لــە نێــوان هاوڕێیــان و ئەندامانــی خێــزان ،بــۆ منونــە .بــە ئاشــکرا ئــەوە لــە رەفتــاری زۆربــەی تاکــی کــوردی ،بەتایبەتــی ئەوانــەی ســەر بــە «ئــەم حــزب» و «ئــەو حــزب» و بەرەیــەن ،ئامادەگیــی هێرشــکردن و ئازاردانــی ئەوانــی دییــان هەیــە .یانــی ،ئەگــەر زەیــن بدەیــن ،دەبینیــن تاکــی کــوردی تاکێکــی شــەڕاوی و شــەڕکەر و هێرشــکەرە ،بــۆ ســەر دوژمــن نــا، بەڵکــو بــۆ ســەر هاوزمــان و هاوشــار و هاونەتــەوەی ،کــە ســەر بــە الیەنەکــی دییــە .کــە ئــەوەش دەرخــەری کەســایەتییەکی توندوتیــژە لەنــاو هەنــاوی تــاک و کۆمەڵگــەی کــوردی ،کــە ســەرچاوەیه‌کی پــەروەردەی سیاســیی حزبەکانــە. -
و خراپبەکارهێنانــی پۆســتەکی بــگا ،درێخــی نــاکا .دەمــەوێ بڵێــم ،گەندەڵــی لــە باشــووری کوردســتان لــە ئاســتی بەرپــرس و وەزیــر و گزیــر دەرچــووە، بەشــێوەیەک شــۆڕبوویتەوە ،بەشــی هــەرە زۆری ،نێزیکــی ڕەهــای گشــتی، کۆمەڵگــەی گرتیتــەوە. لەبــەر ئــەوە ،کــە باســی چاکســازی ئیــداری و سیاســی دەکــرێ ،دڵنیــا بــن کــە چاکســازی بــە قۆڵبەســتکردنی دوو بەڕێوەبــەری گشــتی و تەنانــەت وەزیریــش ناکــرێ ،چونکــە تــازە گەندەڵــی ،نــا -ڕاســتبوون و خیانەتکــردن لەگــەڵ دەوروبــەر ،بەشــی هــەرەزۆری کۆمەڵگــەی گرتیتــەوە .بۆی ـه ،ئەگــەر کــۆی سیســتەمەکە گۆڕانــی بەســەردا نەیــێ ،ئــەوا هەرچییــەک بکــرێ ،بــێ ســوود دەبــێ.
قبووڵنەکردن:
-گەندەڵی لەسەر ئاستی تاک:
-هاندانی نێگەتیڤ:
پــاش ڕاپەڕیــن ،زۆربــەی حزبــی کــوردی لــە قۆناغــی شۆڕشــگێڕییەوە گــۆڕا بــۆ قۆناغــی بازرگانــی و ســامان-کۆکردنەوە و گەندەڵبــوون .ئــەو پەتایــە ،وەکــو پەتــای درم ،زۆربــەی بەرپرســە سیاســییەکانی باشــووری گرتــەوە .لەبەرئــەوە، ئیــدارەدان و سیســتەمی گەندەڵــی و بازرگانیکــردن بوونــە بنەمــای ســەرەکی سیســتەمی میریــی هەرێمــی کوردســتان .پاشــان ،ئــەو نەخۆشــییە درمــە، لــە ئاســتی ســەرێ شــۆڕبووەوە بــۆ ئاســتی تــاک .لەوێندەریــش ،زۆربــەی تاکــی کــوردی ،بــە ئــەرک و پێگــە و پیشــەی جــودا ،ئــەو ڕەفتــارە دزێوەیــان وەرگــرت .بــا منونەتــان بــۆ بهێنمــەوە ،تەماشــا کــەن ،ئــەو کەســەی ســۆندەی ئــاوێ هــاوردە دەکا ،ســۆندەیەکی وا هــاوردە دەکا ،بەرگــەی کەمرتین ســاردی و گەرمــی نەگــری ،ســۆندەکە زوو شــەق دەبــا و بێکەلــک دەبــی .تەنانــەت گەندەڵــی لــە قەڵــەم ڕەســاس و فیــوڵ پەمپــی ماشــێن و مۆتــۆڕی موبەریــدە و دەرمــان و هــەزاران شــتی دی دەکــرێ .تــا ئــەو ئاســتەی ،گەندەڵــی و نابەرپرســانە مامەڵەکــردن لەگــەڵ پێگــە و ئەرکــی فەرمیــش دەکــرێ .کابــرا فەرمانبــەری میرییــە ،تــا پێــی بکــرێ لــە مــاوەی کارکردنەکەیــدا کەمرتیــن کار دەکا ،خــۆی لــە ئیشــەکان دەدزێتــەوە .کــە ئەگــەر بابــای خــاوەن ئــەرک، پلەیەکــی وای هەبــوو ،بەهــۆی شــوێنەیەکەیەوە بتوانــێ دەســتی بــە دوو عانە
لــە دەروونزانیــدا ،باســی یەکێــک لــە بیرۆکه‌کانــی فێربــوون دەکــرێ ،کــە لــەو بیــردۆزەدا ئــەوە دەرکەوتییــە ،ئەگــەر هاتــوو ڕەفتــارەک هانــدرا و پاداشــت کــرا ،دەبێتــە هــۆی هاندانــی ئــەو کەســە بەمەبەســتی دووبارەکردنــەوەی ئــەو ڕەفتــارە .لەســەر هەمــان بنەمــا ،حزبــی کــوردی تاکــی کــوردی هانــدا لەســەر دەیــان و ســەدان ڕەفتــاری بــەد بــەردەوام بــێ .ســەره‌نجی خۆتانــم بدەنــێ، کاتێــک کابــرا بەرپرســە لــە یەکەیەکــی پۆلیســی ،ئاساییشــی ،جاسووســی ،و هتــد ،کــە لــە پێنــاو پارێزگاریکــردن لــە بەرژەوەندییەکانــی حزبەکــەی ،پــڕ دەداتــە ئــەم و ئــەو ،ئــازاری ئــەو و ئــەم دەدا ،لــە بەرانبــەر ئــەوەدا؛ پارچــە زەوییــەک پاداشــت دەکــرێ ،دەتوانــێ کارەکــی عاســێبووی خزمەکــی خــۆی بڕوێنــێ ،یــان لــە شــوێنەکی دیــار و بــاش مۆڵەتــی کردنــەوەی دوکانــەک وەردەگــرێ .ئــەوەش ،لــە نەســتی تاکــی کــورددا ،بــە شــێوەیەکی ناڕاســتەوخۆ، وا لــە تاکــی کــوردی دەکا ،تاکــی کــوردی بیــر لــەوە بکاتــەوە ،هەمــان کار بــکا ،تــا ئەویــش هانــدان و دەستخۆشــانە و پاداشــت وەربگــرێ .لەبــەر ئــەوە، بەتێپەڕبوونــی کات ،کــە کەســانی خــراپ ،بەهــۆی ئەنجامدانــی کاری خــراپ لــۆ حزبەکانیــان ،هانــدان و پاداشــت دەکرێــن ،هــەم وایــان لــێ دەکاتــن، ئــەوان لەســەر ڕەفتارەکانیــان بــەردەوام بــن ،هەمیــش هانــی خەڵکــی دیــش
( no / 6 )- 6 - 6 - 2016
ئەوەیــان هــەر بەشــەکە لەوانــەی ســەرێ ،کــە بنەمایەکــی دیموکراسیشــە، هــەر وەک چــۆن زۆربــەی حزبــەکان ناڕازیــن بــە بیرۆکــە و بەرنامــەی حزبەکانــی دی ،زۆربــەی تاکــی کوردیــش هــەروا .ئەوانیــش قبوڵــی هەبوونــی ڕای جوداخــواز ناکــەن .ژبــەر هەنــدێ ،دیموکراســی لــە کوردســتاندا لــە قۆناغــی سەرەتاییشــدا پێــی قایــم نەکــردوە.
34 دەدا ،بچنــە ســەر هەمــان ڕێچکــە .لەبــەر هەنــدێ ،حزبــی کــوردی لــەوەدا کۆمەڵگــەی وێــران کــرد« ،فێرکردنــی خراپــی بەکۆمــەڵ»ی فێــری تاکەکانــی کۆمەڵگــە کــرد .پرۆســەی فێربــوون لــە ئاســتی تاک-تاکــی کۆمەڵگــە چوویتــە ئاســتی فێرکردنــی ســەرلەبەری کۆمەڵگــە .چ فێرکردنەکیش ،هاندانــی تاکەکان بــۆ بەردەوامبــوون لــە ســەر ڕەفتــاری بــەد و خــراپ و ناشــیرین.
-دوژمنداری کۆمەڵگەیی:
(ژ16 )6 .ی جۆزه‌ردان 2716
لەبــەر ئــەوەی دوو حزبــە دیــار و گەورەکــەی کوردســتان لــە پێنــاو پاراســتنی بەرژەوەندییەکانــی خۆیــان هێزێکــی تایبــەت بەخۆیــان لــە دەوری خۆیــان دروســت کــرد ،ئــەو هێــزە لەنــاو کۆمەڵگــە تاوانــی جۆراوجۆریــان کردییــە. لــە زۆربــەی ئــەو تاوانانــەدا ،کەســی یەکەمــی تاوانکــەر یــان کەســی یەکەمــی ســەرووی چەقــۆو و تفەنگبەدەســتەکە (بەرپرســەکە) دەنــارسێ، کەســی تاوانلێکــراو بەچــاوی دوژمــن ســەیری تاوانکــەر و بەرپرســەکەی دەکا .بــۆ منونــە ،کــە بەرپرســەکی ئەمنــی یــان عەســکەری هێــرش دەکاتــە ســەر هاواڵتییــەک یــان زیادتــر ،ئــەو کەســانەی هێرشــیان کرایتــە ســەری، حیســابی دوژمــن بــۆ ئـه‌وان دەکــەن .بەهــۆی ئــەوەوە ،کەســانی زوڵملێکــراو لــە ســێرەی دوژمنــداری دانــە .لەبەرئــەوەی تۆڵەکردنــەوە بــە یەکێــک لــە ســیفەتە مرۆییەکانــی بنیــادەم دادەنــرێ ،لــە هــەر بــار گۆڕانەکــی گــەورەی سیاســیی و دەســەاڵتداریدا ،لــەدوو تۆڵکردنــەوەی خۆیــان دەبــن .لــە بیرمــان نەچــێ ،زاڵــم و مەزڵــوم هەردووکیــان هاواڵتیــن .کەســانی نــاو یــەک کۆمەڵگــەن .یانــی ،حزبــی کــوردی ،دوژمنــداری شــۆڕکردەوە نــاو کۆمەڵگــە. لــە نێــو ماڵەکانــی نێــو یــەک گــەڕەک و شــاردا چانــدی .ئــەوان کۆمەڵگەیــان کــردە دوژمنــی یەکــر .لەبــەر ئــەوە ،دەبــێ وەهــای دابنێیــن دوژمنــداری کەوتووەتــە نــاو تاکەکانــی کۆمەڵگــە .چونکــێ ژمــارەی ئــەو کەیســانە فــرە زۆرن ،بۆی ـ ه دوژمندارییەکــە لەســەر ئاســتی هەبوونــی حالــەت و تاکوتــەرا، چووەتــە ئاســتی دیــاردە و بەشــی زۆری کۆمەڵگــەی گرتیتــەوە .حزبــی کوردی تــۆوی دەیــان حالەتــی دوژمنــداری لــە کۆمەڵگــەدا چانــد .بۆیـه دەکــرێ پێــی بگوتــرێ دوژمنــداری کۆمەڵگەیــی. گەندەناســیۆنالیزم ( )pseudo-nationalismو کووشــتنی ئینتیمــا:
حزبــی کــوردی بــە شــێوەیەکی ڕێکخــراو کاری کردییــە لەســەر کووشــتنی ئینتیــا بــۆ نیشــتیامن و هەمــوو ئــەو شــتانەی پەیوەســن بــە نیشــتیامنەوە. هاواڵتــی ئــەو هەســتەی هەیــە ،کــە هیــچ شــتێک ،یــان زۆر کــەم بنەمــا، دەیبەســتنەوە بــە نیشــتیامنەوە .بــە جۆرێــک ،هاواڵتــی ســەرخاک ،بنخــاک، ژێرخــان ،و سـه‌رخان بــە هــی خــۆی نازانــێ .پێــی وایــە ئــەو لــە نیشــتیامنەکدا دەژی ،قۆچانەکــەی بــە نــاوی چەنــد کەســانەکە .ئــەو دابــڕان و پچڕانــە لــە پەیوەندیــی نێــوان تــاک و نیشــتیامندا ،وای کردییــە ،زۆربــەی نیشــتیامنیان بیــر لــە ســوودگەیاندن نەکەنــەوە بــە ئاینــدەی واڵتــەوە .یانــی ،حزبــی کــوردی نــەک هــەر هاواڵتــی لــە نیشــتیامن تۆرانــد ،بەڵکــوو کردییــە تاکەکــی بێســوود و دژ بــە نیشــتیامنیش. ســەبارەت بــە نەتەوەییبــوون (ناسیۆنالیزم)یشــەوە ،دەســەاڵتی کــوردی لــە ڕێگــەی گوتنــەوەی گوتــاری ناســیۆنالیزمەوە ،کــە هەمیشــە لــە هەوڵــی بارگاویکردنــەوەی هاواڵتییانــە ،بــەاڵم پێچەوانــەی ئــەوە لــە ئاوەز و شوناســی کەســایەتیی تاکــی کــوردی ،هــی باشــوور بەتایبەتــی ،دەبیــرێ .شــیکردنەوەکە ئاســانە ،دەســەاڵتی کــوردی ناســیۆنالیزمەکی درۆزنانــە و ناڕاســت بــە هاواڵتیــان دەفرۆشــێتەوە ،کــە هاواڵتــی پێچەوانــەی ئــەوە ،ئیزدیواجییــەت لــە بنەمــای ئــەو گوتــارە دەبینــێ ،نەتەوەبوونەکــەی تێــک دەشــکێ و لەنــاو دەچــێ .نەتەوەییبوونەکــەی ،کــە لــە ســادەترین پێناســەیدا بەســتنەوەی
تاکــە بــە نیشــتیامن و ســوودگەیاندنییەتی بــە پێکهاتەکانــی نیشــتیامنەکەی، ئــەو نەتەوەییبوونــەی تێکشــکاوە و لەباریــەک هەڵوەشــاتەوە .بۆی ـه ئەگــەر لێــرە و لــەوێ شوناســەکی ناسیۆنالیســتانە لــە تاکــی کــوردی بــەدی بکــرێ، شوناســەکی ڕاســتەقینە نییــە ،بەڵکــو گەنــدە شوناســە ،گەندە-ناســیۆنالیزمە. ناســیۆنالیزمەکە لــە هەنــاوی خۆیــدا دژبــوون و پێچەوانەبــوون و دژتەوژمــی ئــەو ناســیۆنالیزمەی هەڵگرتییــە. تاکی نابەرهەمهێن و تەمبەڵ:دەســەاڵتی کــوردی هاواڵتــی فێــره حازرخــۆری بەرســێبەر کردوه .سیســتەمی ئیدارەکــردن لەســەر بنەمــای ســوودگەیاندن بــوو بــە هــەوادار و ئەندامــان، جگــە لــەوەی کەمرتیــن دەرفەتــی پــرۆژەی تایبەتــی و کارگــەی بەرهەمهێنــی
35
( no / 6 )- 6 - 6 - 2016
ڕەخســاند .ئەوەنــدەی بەئاشــکرا دامــەزران ،ســەدان هەزاریــش وەکــوو بندیــوار موچەخــۆر کــران .بەهــۆی ئــەوەوە ،تــاک توانــای کارکردنــی نەمــا. پیشەســازی و ئاژەڵــداری و کشــتوکاڵ ،ئەوەنــدەی هــەش بــوو ،پەکــی کــەوت. یــەک منونــە دەهێنینــەوە ،لــە ناوچەیەکــی دوورە دەســتی کوردســتان ،کــە ژمــارەی دانیشــتوانەکەی کەمــرە لــە هــەزار کــەس ،بــەاڵم ســەد و شــازدە ( )١١٦کــەس موچەخــۆری بنکــە تەندروســتییەکەی بــوون .کــە زۆر ڕۆژان، ژمــارەی نەخۆشــەکان ،کــە ســەردانی ئــەو نەخۆشــخانەیان دەکــرد ،کەمــر بــوون لــە ژمــارەی کارمەنــد و موچەخۆرانــی خەســتەخانەکە! لــە ئەنجامــدا ،ئەگەرچــی دەیــان وردە خاڵــی دیکــەی گرنــگ هــەن، لــەو نووســینەدا ئاماژەیــان پــێ نەدرایــە ،بــەاڵم لــەوە دەگەیــن کــە حزبــی سیاســی لــە باشــووری کوردســتان ،کاریگەریــی نێگەتیڤــی لەســەر ڕەفتــار و بیرکردنــەوەی تــاک ،بەهــۆی ئەوانیشــە ،لەســەر کۆمەڵگــە ،دروســت کــردوە. زۆر لــەو ڕەفتــار و بیرکردنــەوە چەوتانــە ،بوونەتــە بەشــێک لــە کەســایەتی و شوناســی تاکــی کــوردی ،تــازە بــە هەوەنتــە لێــی نابنــەوە .کــە ئــەوەش
کاریگەریــی هەیــە لەســەر ئاینــدەی واڵت ،چونکــە نەوەکانــی واڵت لەســەر پــەروەردەی چــەوت گــەورە دەکرێــن .لەبەرهەنــدێ ،ئەگــەر مبانــەوێ ئارگومێنتــی پێچەوانــە و چارەســەر ژبــۆ ئــەو ڕەفتــار و بیرکردنــەوە بەدانــە دابنێیــن ،دەبــێ بیــر لــە وشــککردنی ئــەو ســەرچاوەیە بکەینــەوە و بگۆڕێــن، کــە بووەتــە و دەبێتــە هــۆی بەردەوامیــدان بــە ڕەفتــار و بیرکردنــەوە خراپــەکان .یانــی ،تــا سیســتەمی سیاســی لەســەر ئاســتی جــودا کاریگەریــی خراپــی لەســەر تــاک و کۆمەڵگــە هەبــی ،تــا ئــەو سیســتەمە ڕیشــەکێش نەکرێ و فۆڕمــات نەکــرێ ،هەرچییەکــی دی بکــرێ ،ئــەوا تەنهــا بۆیەکردنــەوەی ڕووکەشــی تەنێکــێ لەنــاودا ڕزیــوە.
36 ژن له‌نێوان مافی خودایی وحه‌زی پیاوان به‌ناو ئاین و ئازادی ئه‌مــه‌ش ئــه‌و پــه‌ڕی به‌کۆیله‌کردنــی ژنــه!.
ده‌زانــم له‌به‌رانبه‌رنوســینی ئــه‌م بابه‌تــه له‌الیــه‌ن هه‌ندێــک نه‌یــاری ڕادیــکال ،یاخــود به‌نــاو ئــازادی خــواز به‌مافــی ژنــان ڕووبــه‌ڕووی ڕه‌خنــه ده‌مبــه‌وه ،چونکــه بــه‌ش به‌حاڵــی خــۆم ده‌مه‌وێــت بابه‌تیانــه‌و دوور له‌ده‌مارگیــری (پیاوســاالری) ڕاســتیه‌کان بخه‌مــه ڕوو ،به‌شــێوه‌ێک کــه نه‌گرووپــی خــاوه‌ن بیرۆکــه‌ی گۆشــه‌گیرکردنی ژنــان ویســتویانه ڕوونــی بکه‌نــه‌وه‌بــۆ کۆمه‌ڵگــه ،وه‌نه‌گرووپــی به‌نــاو بانگه‌شــه‌کارانی(ئازادی بــۆ ژنــان) بوێــری ئه‌وه‌یــان کــردووه ژن ئاشــنا بکــه‌ن به‌مافه‌کانــی ،له‌کاتێکــدا ه ـه‌ردوو گــرووپ له‌ناخــدا دژی ئــازادی ژنــان کاریــان کــردووه‌و کارده‌ک ـه‌ن پێچه‌وان ـه‌ی ئ ـه‌وه‌ی ک ـه به‌دیهێن ـه‌ر ژن و پیــاو ب ـه مــرۆڤ ناوده‌بــات به‌بــێ جیــاوازی له‌هه‌ســت و مــرۆڤ بــوون و که‌رامه‌تــدا. هه‌ڵگرانــی بیــری تونــدڕه‌وی و ڕادیکالــی دونیــای ژنیــان بـه گۆشـه‌گیرکردنی له‌چوارچێــوه‌ی ماڵــه‌وه‌دا وه‌ســف کــردووه ،بــۆ ئــه‌وه‌ی بــه‌دوور بێــت له‌ڕۆڵــی خــۆی له‌بــواره جیاوازه‌کانــی ژیانــدا ،به‌بیانــوی ئــه‌وه‌ی ژن ئه‌رکــی دایکایه‌تــی له‌ســه‌ره ،له‌کاتێکــدا خــوای بااڵده‌ســت کاتێــک ئامــاژه به‌مــرۆڤ ده‌کات هــه‌ردوو ڕه‌گــه‌زی به‌یه‌کــه‌وه گــرێ داوه له‌ئــه‌رک و فه‌رمانــدا ،قورئــان ئامــاژه ب ـه هاووتــا بوونــی پیــاو و ژن ده‌کات(مــن عمــل صالحــا مــن ذکــر،او انثــى) واتـه هه‌ریـه‌ک له‌ئێــوه کاری بــاش ئه‌نجــام بــدات چ نێــر بێــت یاخــود مــێ.
(ژ16 )6 .ی جۆزه‌ردان 2716
هه‌مــان ڕه‌خنــه‌ش ڕووبــه‌ڕووی گروپــی بانگه‌شــه‌کارانی(ئازادیخوازی ژنان)ده‌که‌یــن ،چونکــه لــه‌الی ئه‌مانیــش ژن ئــه‌و دروســتکراوه‌ی ه کــه وه‌کــو بوکه‌ڵه‌ێــک ســه‌یر ده‌کرێــت و بــازاڕی ڕیکالمــه بازرگانیه‌کانــی پــێ ده‌ڕازێرنێتــه‌وه له‌پێنــاو به‌کااڵکردنــی خــودی ژنــدا ،هه‌مــوو جوانیــه‌کان و تواناکانــی ژنــان ل ـه جوانــی ل ـهش والریــدا قه‌تیــس ده‌ک ـه‌ن و ب ـه وێســتگه‌ی خــۆ به‌تاڵکردنــه‌وه‌ی ده‌بینــن له‌چێــژ وه‌رگرتــن و حــه‌زی سێکســیدا. به‌جۆرێــک پێــوه‌ری وه‌رگرتنــی ژنــان له‌بواره‌کانــی ژیانــی ئاســایی له‌کۆمپانیــاو فه‌رمانگه‌کانــدا په‌یوه‌ســت کــراوه بــه ڕاده‌ی جوانــی ئــه‌و ژنــه‌وه ،واتــه توانســتی خراوه‌تــه ژێــر چه‌تــری به‌زه‌یــی و دڕنده‌یــی پیاوانــه‌وه ،که‌رامه‌تــی له‌چه‌ندیه‌تــی تێرکردنــی ئه‌وانــدا ده‌بیرنێتــه‌وه،
بابه‌یه‌ک ـه‌وه س ـه‌ردانێکی مه‌یدانــی بــۆ مافــی ژنــان بکه‌یــن ل ـ ه چوارچێــوه‌ی په‌یامــی خوایــی بــۆ مرۆڤ ـه‌کان ک ـه خــۆی له‌کۆتــا په‌یامدا(په‌یامــی ئیســام) ده‌بینێت ـه‌وه دوور له‌ده‌مارگیــری و هه‌ڵچــوون و خــۆ ته‌نگاوکــردن له‌ئاســت ئــه‌و وشــانه‌دا که‌ڕاســتی حــه‌زی پیــاو ســاالری شکســت پێدێنێــت ،له‌بــه‌ر ئــه‌وه‌ی کۆمه‌ڵگــه‌ی کــوردی کۆمه‌ڵگه‌یه‌کــی موحافیــزکاره‌و زۆربــه‌ی چه‌وســاندنه‌وه‌کان له‌ژێــر نــاوی ئایــن به‌پلــه‌ی یــه‌ک و داب و نه‌ریتــی کــورده‌واری به‌پلــه‌ی دوو ئه‌نجــام ده‌درێــن بۆیــ ه پێویســته تیشــکی زیاتــر بخه‌ین ـه س ـه‌ر ئ ـه‌و الیه‌ن ـه ل ـه‌ڕوو ه مێژووییه‌که‌ی ـه‌وه ،بــۆ ئ ـه‌وه‌ی خه‌ونــی پیاوســاالری له‌ژێــر پــه‌رده‌ی ئاینــدا له‌گــۆڕ بنێیــن.
کاتێــک خــوای بااڵده‌ســت منونــه‌ی مرۆڤــی باوه‌ڕداروبه‌مــۆڕاڵ دێنێتــه‌و ه ئامــاژه بــه‌دوو ژن ده‌کات لــه وه‌ســتانه‌وه بــه‌ڕووی جــه‌ورو ســته‌مداو به‌رگــری کــردن لــ ه هه‌ڵوێســتی خۆیــان کــه ئه‌وانیــش (ئاســیای ژنــی فرعــه‌ون و مه‌ریه‌مــی دایکــی عیســا مه‌ســیح)ه. ئـه‌م ئامــاژه خوداییـه وێناکردنــی ڕۆڵــی ژنــان پیشــان ده‌دات که‌سه‌رمه‌شــقی وه‌ســتانه‌وه ،ب ـا‌وه‌ڕداری ،داکۆکــی له‌مــاف ،ته‌نهــا پیــاوان خاوه‌نــداری نیــن به‌ڵکــو خــودی ژنانــن. هه‌مــووان ده‌ڵێیــن ژن نیــوه‌ی کۆمه‌ڵــه‌و نیوه‌کــه‌ی تریشــی پــه‌روه‌رده کــردووه ،ب ـه‌اڵم ل ـه‌ڕووی پراتیک ـه‌وه ده‌یــان چه‌وســێننه‌وه‌و ته‌نان ـه‌ت مافــی بڕیاردانیشــیان لــێ ســه‌نراوه‌ته‌وه به‌هــۆکاری ئــه‌وه‌ی که‌ته‌نهــا (ژنــن یاخــود مــێ) ،ئه‌مــه‌ش ته‌نهــا ســه‌پاندنی حــه‌زو ئــاره‌زوی خــودی پیاوانــه
37
تاکــه که‌ســێک له‌جه‌نگــی ئوحــد به‌رگــری له‌په‌یامبــه‌ری خــودا ده‌کــرد به‌شمشــێر له‌کاتێکــدا زۆرێــک له‌پیــاوه پاڵه‌وانــه‌کان مه‌یدانــی جه‌نگیــان به‌جــێ هێشــتبوو به‌هه‌مانشــێوه ژن بوو..که‌ناوی(نه‌ســیبه‌ی کچــی که‌عــب) بــوو.
یه‌کــه‌م خێزانــی په‌یامبــه‌ری ئیســام(د.خ) بــازرگان بــوو ،ته‌نانــه‌ت خــودی موحه‌م ـه‌د پێــش وه‌رگرتنــی ئه‌رکــی په‌یامب ـه‌ری ل ـه‌الی ئ ـه‌و ئیشــی ده‌کــرد، هه‌مــان هاوســه‌ری کــه خه‌دیجــه‌ی نــاو بــوو پاڵپشــت و پشــتیوانێکی به‌هێــزی په‌یامبــه‌ر بــوو له‌هه‌مــوو ناخۆشــیه‌کانیدا به‌رانبــه‌ر به‌نه‌یارانــی، ته‌نانــه‌ت ئــه‌و داوای هاوســه‌ری و ژیانــی هاوبه‌شــی لــ ه موحه‌مــه‌د کــرد، پێچه‌وانــه‌ی دابونه‌ریتــی دوورگــه‌ی عه‌ره‌بــی کــه ئه‌مــه‌ش خــۆی له‌خۆیــدا په‌یامبــه‌ری ئیســام(د.خ) یه‌کــه‌م ڕاوێــژکاری ژن بــوو که‌ناوی(ئــوم ســه‌له‌مه)بوو ،که‌له‌زۆربــه‌ی کێشــه‌و گرفته‌کانــی ڕۆژانه‌یــدا ڕاوێــژی پــێ داهێنانێکــی نــوێ بــوو له‌ژیانــی کۆمه‌اڵیه‌تــی ئــه‌و کاتــه‌دا . ده‌کــرد. بــه‌اڵم ئێســتا که‌ســانێک دروســت بــوون کــه ته‌نانــه‌ت چوونــه ده‌ره‌وه‌ی ژنــان بــۆ بــازاڕ و ڕاپه‌ڕاندنــی کاری تایبه‌تــی خۆیــان به‌بــێ پیــاو یاخــود مه‌حــره‌م حــه‌رام ده‌کــه‌ن. به‌شداری کردنی ژنان له‌کاری سیاسیدا ڕسوا ده‌که‌ن. به‌درێژایــی ته‌مه‌نــی په‌یامبــه‌ر یــه‌ک توندوتیــژی تۆمارنه‌کــراوه به‌رانبــه‌ر به‌خێزانێکــی ،له‌الیــه‌ن ئــه‌وه‌وه ،به‌ڵکــو تاوه‌کــو ئه‌وپــه‌ڕی ســنوره‌کانی مهــرو خۆشه‌ویســتی و متامنــه‌ی به‌ژنــان به‌خشــیوه‌و ته‌نانــه‌ت داکۆکــی ئێســته زۆرێــک لــه‌و به‌نــاو موســڵامنانه کــه فلتــه‌ری موســڵامن بــوون ئــه‌و له‌کاتێکــی هه‌ســتیاری وه‌کــو ســه‌ره‌مه‌رگدا ئــه‌م ووشــه‌یه بــووه(زۆر له‌درێژکردن ـه‌وه‌ی ڕیــش و کــورت کردن ـه‌وه‌ی ش ـه‌رواڵدا ده‌بینن ـه‌وه ،ده‌ڵێــن ژن و سیاســه‌تیان نه‌ووتــووه ،له‌کاتێکــدا له‌په‌یامنی(عه‌قه‌بــه) بــۆ یه‌کــه‌م نه‌رمونیــان و به‌ڕێزبــن له‌گــه‌ڵ ژنانــداو مه‌یــان چه‌وســێننه‌وه). جــار په‌یامبــه‌ر به‌شــداری به‌ژنــان کــردو په‌یامنــی لــێ وه‌رگرتــن وه‌کــو واتــه به‌که‌مــر له‌خۆتــان ســه‌یریان مه‌کــه‌ن ،چونکــه یه‌کــه‌م هه‌نــگاوی پیــاوان. ئ ـه‌و له‌س ـه‌ره‌تای بانگه‌وازیــدا ڕزگارکردنــی کچانــی کۆرپ ـه‌ی تــازه له‌دایــک بــوو لــ ه کلتــوری دواکه‌وتــووی (زینده‌به‌چاڵکــردن) کــه له‌نــاو کۆمه‌ڵگــه‌ی هه‌روه‌هــا کاتێــک په‌یامبــه‌ر(د.خ) لــ ه مه‌کــه‌و ه کۆچــی بــۆ مه‌دینــ ه کــرد به‌نهێنــی قوڕه‌یــش ،دیســانه‌وه ژنێــک بــوو ه نهێنــی پارێــزی ،به‌جۆرێــک عه‌ره‌بیــدا باوێکــی چه‌ســپاو بــوو. خه‌اڵتــی گرتــن یاخــود کوشــتنی موحه‌مــه‌د لــه‌و ڕۆژه‌دا (ســه‌د وشــری چــوارده ده‌یــه پێــش ئێســتا متامنــه‌ی به‌ره‌نــگاری و وه‌ســتانه‌وه‌ی ســوور) بــوو بــۆ هه‌رکه‌ســێک کــه بــه‌و کاره هه‌ســتێت. ژنانــی پیشــانی مرۆڤایه‌تــی دا ،کاتێــک گه‌مــاڕۆی خرایه‌ســه‌ر له‌الیــه‌ن قوڕه‌یشــیه‌کانه‌وه‌و ســێ ســاڵی خایانــد ،خێــزان و هاوسه‌ره‌که‌شــی ب ـه‌اڵم نهێنــی گــری ئ ـه‌م دۆخ ـهش ئ ـه‌م ژن ـه بــوو به‌نــاوی (ئه‌ســای کچــی ئه‌بوبه‌کر)کــه ڕۆژانــه خواردنــی بــۆ ده‌هێنــان و هه‌واڵــی نــاو شــاری له‌ته‌نیشــتیه‌و ه بــوو ،هه‌تــا کۆچــی دوایــی کــرد. مه‌که‌شــی پــێ ڕاده‌گه‌یانــدن. بــه‌اڵم ئێســتا به‌نــاو به‌رپرســه پیــاوه‌کان له‌گــه‌ڵ دۆخێکــی نه‌خــوازراو بــه‌اڵم ئێســتا ئــه‌م به‌نــاو موســڵامنانه ده‌ڵێــن نابێــت نهێنــی خــۆت لــه‌الی دێتــه پێــش ڕاســته‌وخۆ ژنه‌کانیــان وه‌کــو (بوکه‌ڵــه) بــه‌ره‌و هانــده‌ران ژنه‌کــه‌ت واتــ ه هاوســه‌رو هاوژینــت بدرکێنــی ،چونکــه ناتوانێــت نهێنــی بــه‌ڕێ ده‌کــه‌ن و ڤیــزای ڕاســته‌وخۆیان بــۆ وه‌رده‌گــرن ،له‌کاتێکــدا ژنــان بپارێزێــت. خولقێن ـه‌ری ژیانــن ،ب ـه‌اڵم ئه‌مــان له‌ژیــان بــێ به‌شــیان ده‌ک ـه‌ن و به‌چــاوی تائێــر ه ئــه‌م منونــه‌و ســمپاڵنه هه‌مــوو ئــه‌و بۆچوونــه نه‌زۆکانــه که‌مــر له‌خۆیــان ســه‌یریان ده‌کــه‌ن. به‌تــاڵ ده‌که‌نــه‌وه کــه به‌نــاوی (ئایــن ،خــوا ،په‌یامبــه‌ر)ه‌وه به‌رانبــه‌ر بۆیــه مێــژوو تۆمــاری کــردووه بــۆ ئــه‌م به‌نــاو موســڵامنانه‌ی ئێســتا کــه به‌ژنــان پیــاد ه ده‌کرێــن له‌پێنــاو مانــه‌وه‌ی کۆمه‌ڵگــه‌ی مرۆڤایه‌تــی یه‌ک ـه‌م ک ـه‌س ل ـه ئاینــی ئیســامداو له‌س ـه‌ر پێداگــری ل ـ ه موســڵامن بوونــی به‌چو ا ر چێو ه‌یه‌کی ( پیا و ســا ال ر ی ) .
( no / 6 )- 6 - 6 - 2016
که‌هه‌مــان ئاســتی مــرۆڤ بــوون ده‌یانگرێتــه‌وه.
که‌شــه‌هید کــرا پیــاو نه‌بــوو به‌ڵکــو ژنێــک بــوو به‌ناوی(ســومه‌ییه).
38 لــه توندوتیــژی پیــاوان هه‌یــ ه به‌رانبه‌ریــان لــه نێــو خێزانه‌کانیانــدا ،بۆیــ ه ژنــان پێویســتیان ب ـ ه شۆڕشــی هه‌ســتانه‌وه‌و خــۆ ده‌ربازکردن ـه ل ـه دونیــای دروســتکراو بۆیــان له‌الی ـه‌ن پیاوان ـه‌وه. ئــه‌و شــێوازی به‌شــداری پێکردنــه‌ی ژنــان له‌کایــه سیاســیه‌کاندا بــۆ چه‌واش ـه‌و ده‌مکــوت کردنــی خــودی ژنان ـه ،چونک ـه ژنــان ده‌بێــت هاوب ـهش و هــاوکار بــن ن ـه‌ک کۆیل ـه‌و خزمه‌تگــوزار ،بۆی ـه ده‌بێــت ژنــان ه ـه‌روه‌ک خولقێنــه‌ری ژیانــن به‌هه‌مــان شــێو ه هه‌نــگاوی یه‌کــه‌م هه‌ڵگــرن له‌پێنــاو ڕووخاندنــی ئیمپراتۆریه‌تــی پیاوســاالری.
ئێســتا گروپــی دووه‌م ده‌خه‌ینـه بـه‌ر تیشــکی هه‌ڵسـه‌نگاندن به‌جۆرێــک کـ ه پێویســت به‌منون ـه‌ی مێژوویــی زۆر کــۆن نــاکات ،چونک ـه ل ـه‌م س ـه‌رده‌مه‌دا چه‌وســاندنه‌وه‌ی ژنــان له‌ژێــر نــاوی ئازادیــدا به‌چــاوی ســه‌ر ڕۆژانــه ده بینیــن ،له‌کۆمه‌ڵگــه‌ی ئه‌ورپیــدا ژنــان به‌هه‌مــان شــێوه دابــه‌ش کــراون به‌ســه‌ر چه‌نــد چیــن و توێژێکــدا به‌بڕیــاری پیــاوان ،به‌منونــه واڵتێکــی ئه‌وروپــی که‌ژنێــک به‌ڕێــوه‌ی ده‌بــات واژۆی لهســهر به‌کۆیله‌کــردن و فرۆشــتنی ژنــان کــردووه لــه‌ڕووی جه‌ســته‌وه‌و کڕیــن و فرۆشــی یاســایی پێــوه ده‌کــه‌ن و به(بزنــس) نــاوی ده‌بــه‌ن کــ ه پێوه‌رێــک نیــه بــۆ ڕاگرتنــی ئــه‌و ســوکایه‌تی پێکردنــه ته‌نانــه‌ت له‌خــودی واڵتانــی پێشــکه‌وتوو له‌ژێــر نوســینی وه‌هــا بابه‌تێــک زۆر ســه‌خته ،چونکــه ناتوانیــن تاوانــه‌کان ته‌نهــا بخه‌ینــ ه ئه‌ســتۆی پیــاوان ،چونکــه ژنانیــش هــاوکارن لــه دروســت بوونــی نــاوی دیموکراســی و ئازادیــدا. دۆخــی چه‌وســاندنه‌وه‌ی خۆیانــدا. ڕۆڵــی ژنــان به‌ڕوونــی لــ ه مێــژوودا دیــاره ،به‌جۆرێــک هــاوکاری پیــاوان بــوون له‌سه‌رخســتنی ژیانــداو هاوســه‌نگه‌ر بــوون له‌زۆربــه‌ی بواره‌کانــدا، له‌هه‌رێمی کوردستانیش ژنان له‌دۆخێکی هه‌ربۆیــه منونــه‌ی زینــدوو له‌مێــژوودا تۆمارکــراوه . زۆر خراپدان ئێســتا بامنون ـه‌ی زینــدوو وه‌کــو (هێڵــی ســێیه‌م) له‌نێــو کۆمه‌ڵگ ـه‌ی کوردیــدا به‌ســمپڵ وه‌رگریــن ،بــۆ ئــه‌وه‌ی ڕاســتی ژنــان وه‌کــو کائنێکــی دوور له‌ڕۆژهه‌اڵتــی ناویــن به‌گشــتی و واڵتانــی که‌نــداو به‌تایبه‌تــی ژنــان له‌ناتــه‌واوی و هاوشــانی پیــاو ده‌رکه‌وێــت و له‌چوارچێــوه‌ی به‌مێــژوو بــۆ گه‌رمکردنــی کۆنســێرت و په‌یداکردنــی ســه‌رمایه‌و ســامان له‌الیــه‌ن کردنیــان بێنــه ده‌ره‌وه‌و هه‌نــگاوی پراکتیزه‌یــی بهــاون. کۆمپانیــا زه‌به‌الحه‌کانــه‌وه کراونه‌تــه ئامێــری ڕابواردنــی گه‌نجــان و الوان ،شۆڕشــی نوێــی گه‌له‌که‌مــان له‌ڕۆژئــاواو به‌رخودانــی ژنانــی گه‌ریــا لــه به‌جۆرێــک وه‌کــو کۆمه‌ڵگه‌یه‌کــی نــه‌زۆک و حه‌زبــازو بــێ به‌رهه‌مــی لــێ قه‌ندیــل ،چاالکــی وهۆشــیاری ژنــان له‌باکــور و ڕێپێــوان و خۆپیشــاندانی هاتــووه ،هه‌تــا ده‌مــه‌و به‌یــان بێــدارن و به‌ڕۆژیــش نووســتوو خه‌واڵــو .دایکامنــان لـه‌دژی فاشــیزمی تورکــی بزوێنـه‌ری بیــری مرۆڤه‌کانـه بـه‌الی ئـه‌و له‌ئاســیای ناوه‌ڕاســتیش ژنــان وه‌کــو کۆیلــه مامه‌ڵه‌یــان پێــوه ده‌کرێــت ڕاســتینه‌ی کـه ژنــان ڕۆڵــی سه‌رمه‌شــقی ده‌گێــڕن لـه نوســینه‌وه‌ی داهاتــووی و بــه واڵتانــی دواکه‌وتــوو ،ده‌وڵه‌مه‌نــدی وه‌کــو که‌نــداو ده‌فرۆرشێــن و مرۆڤایه‌تیــدا. وه‌کــو خزمه‌تــکار به‌کاریــان دێنــن له‌ماڵکانــداو ،دواتریــش ده‌ســت درێــژی بۆیــه ڕۆڵــی ڕاســته‌قینه‌ی ژنــان کاتێــک به‌ده‌رکــه‌وت کــه ڕێگــه‌ی سێکســیان ده‌کرێت ـه س ـه‌ر له‌الی ـه‌ن خــاوه‌ن کاره‌کانیان ـه‌وه ،بۆی ـه ئه‌مانیــش بیرکردن ـه‌وه‌ی ئازادیــان هه‌ڵبــژاردو کۆیالیه‌تیــان ڕه‌تکــرده‌وه ،ب ـه‌و مانای ـه‌ی له‌ڕێــی کۆمپانیــا گه‌لێکــه‌وه کــه پیــاوان خاوه‌نــداری لــێ ده‌کــه‌ن ،واتــه کــه ئــه‌وان هاوشــانی پیاوانــن نــه‌ک بوونه‌وه‌رێکــی الواز یاخــود که‌مــر. ژن به‌هه‌مــان شــێوه کااڵی پڕبایــه‌خ و ســه‌ره‌کی ئــه‌و گروپــ ه مافیایانه‌یــه که‌له‌ژێــر ناونیشــانی جۆراوجــۆردا دروســت کــراون و بازرگانــی به‌ژنانــه‌وه ده‌ک ـه‌ن.
(ژ16 )6 .ی جۆزه‌ردان 2716
بۆی ه ئێستا پێناسه‌کردنێکی نوێ هه‌ی ه بۆ ژنان له‌سایه‌ی خوێنی پاکی شه‌هیده‌کان
له‌هه‌رێمــی کوردســتانیش ژنــان له‌دۆخێکــی زۆر خراپــدان ،چونکــ ه بــه‌رده‌وام پێگــه‌ی پاشــکۆبوونی بــۆ دیــاری کــراوه ،هــه‌روه‌ک له‌کایــه سیاســیه‌کاندا وه‌کــو ڕتــووش بــۆ کاری سیاســی پیــاوان به‌کارده‌هێرنێــن و هه‌مــوو الیه‌نێکــی سیاســی چه‌نــد کورســیێکی له‌مه‌کتــه‌ب سیاســیه‌که‌یدا ســاکینه جانســز‌و هاوڕێکانــی لــه واڵتــی فه‌ره‌نســای دایکــی دیموکراســی شــه‌هید و تیــرۆر ده‌کرێــن ،ده‌نیــز فــرات له‌باشــوور و ڤیــان له‌ڕۆژئــاواو، دانــاوه تایبــه‌ت به‌ژنــان وه‌کــو چاکــه‌کاری و خێرپێکــردن. له‌کاتێکــدا خــودی ژنــان له‌کۆمه‌ڵگــه‌ی کوردیــدا پیــاوان بــه‌ره‌و ه کۆشــکی چه‌ندانــی تریــش. ح ـه‌زی ده‌س ـه‌اڵت و پل ـه‌ی فه‌رمانڕه‌وایــی س ـه‌رده‌خه‌ن ،دواتریــش ســکااڵیان بۆی ـه ئێســتا پێناس ـه‌کردنێکی نــوێ هه‌ی ـه بــۆ ژنــان له‌ســایه‌ی خوێنــی پاکــی
39
که‌ئ ـه‌و ڕاســتیه‌مان پــێ ده‌ڵێــن (ئێم ـ ه کااڵ نیــن بازرگانیــان پێــوه بکرێــت، ئامێرنیــن چێژمــان لێوه‌ربگــرن ،کۆیلـه‌و خزمه‌تگــوزار نیــن کڕیــن و فرۆشــان پێــوه بکـه‌ن) ،به‌ڵکــو ئێمـه‌ی ژن خولقێنـه‌ری ژیانیــن هــاو شــانی پیاوانیــن.
مێــژووی نوێــی گه‌له‌که‌مــان ژنانــی وه‌کــو ســومبلی به‌رخــودان و وه‌ســتانه‌وه‌و گیــان بــازی پیشــانداین له‌ئاســت دڕنده‌یــی هه‌ژموونــی ســه‌رمایه‌داری و شــه‌ڕی ناوچه‌گــه‌ری و چه‌ته‌گه‌رایــی له‌ڕێــی وه‌ســتانه‌وه بـه‌ڕووی دڕنده‌تریــن گــروپ و مــرۆڤ کــوژی وه‌کــو (داعــش) ،ئـه‌و داســتان و نه‌به‌ردیانــه‌ی ژنانــی ڕۆژئــاوای کوردســتان تۆماریــان کــرد لــه‌م چه‌نــد ســاڵه‌ی دوایــدا ئــه‌و ڕاســتیه‌ی پیشــان به‌هه‌مــووان دایــه‌وه ته‌نانــه‌ت واڵتانــی زلهێزیــش ک ـ ه ژن پێناس ـه‌ی هه‌ڵ ـه‌ی بــۆ کــراوه به‌درێژایــی مێــژوو، بۆیــه جوانکردنــی ژیــان له‌الیــه‌ن ژنانــی ڕۆژئــاواوه به‌جیهــان پیشــان درا. کاتێــک توانیــان به‌پێکه‌نیــن و زه‌رده‌خه‌نــه‌وه پێشــوازی له‌مــردن بکــه‌ن، شــه‌هید بــوون له‌پێنــاو خــاک و نیشــتامن به‌رزتریــن ئامانجیــان بێــت، ده‌توانیــن بڵێیــن ژنانــی ئــازاد به‌مانایه‌کــی ترئه‌مــان مردنیــان ترســاند.
مرۆڤه‌کانیــش کاتێــک جوانــن دوور له‌ن ـه‌ژاد په‌رســتی و ڕه‌گ ـه‌ز په‌رســتی و خودپه‌س ـه‌ندی ،خۆیــان ئــازاد بک ـه‌ن ،ئ ـه‌وکات له‌ه ـه‌ر کلتورێکــدا جوانیێــک ب ـه‌دی کــرا ،ده‌توانێــت به‌ئاســانی ســوودمه‌ند بێــت لێــی. بۆی ـ ه پێویســته ئێم ـه‌ی نوس ـه‌رو ڕۆشــنبیرو بیرمه‌نــدو هه‌مــوو نوخبه‌کانــی
کۆمه‌ڵگــه خۆمــان بــه‌دوور بگریــن لــه (فراوانکردنــی بازنــه‌ی دژایه‌تــی کلتــورو مێــژووی گه‌النــی تــر) گــه‌ل و نه‌ته‌وه‌که‌شــان لهســهر کلتــوری خۆشه‌ویســتی یه‌کــر ڕابێنیــن ،چونکــه جوانیــه‌کان لــه‌الی یــه‌ک گــه‌ل و نه‌تــه‌وه نیــه ،به‌ڵکــو مــرۆڤ و مــرۆڤ دۆســتی له‌کــوێ بــوو بیــرو هۆشــمه‌ندیش له‌وێیــه ،ئێمــه‌ی کوردیــش پێویســته له‌هه‌وڵــی هۆشــیارکردنه‌وه‌و خوێندن ـه‌وه‌ی زیاتردابیــن ن ـه‌ک ڕق و کین ـه به‌رانب ـه‌ر ب ـه مــرۆڤ و کلتــوری جیــاوازی تــر ،ئــه‌وه‌ی ده‌کرێــت ئێمــ ه خۆمــان بکه‌ینــه خاوه‌نــی و نه‌هێڵیــن کــه‌س خــۆی به‌خــاوه‌ن بزانێــت له‌پێــش ئێمــه پێشــه‌نگایه‌تی کردنــه له‌پێنــاو خزمه‌تێکــی زیاتــر به‌مرۆڤایه‌تــی. ( no / 6 )- 6 - 6 - 2016
شــه‌هیده‌کان و خه‌باتــی نه‌پســاوه‌ی کچــه شــه‌ڕه‌ڤانه‌کان و ژنانــی تــری ڕیزه‌کانــی گه‌ریــا.
40 خوێندنەوەیەکی سویدی بۆ کۆنفیدرالیزمی دیموکراتیکی ئۆجاالن
ﺋﺎ -ﻟﻪﺳﻮﯾﺪﯾﯿﻪوه ﺳﯿﺎوەش ﮔﯚدەرزی
ئــەم کتێبانــە وەرنەگێڕینــە ســەر زمانــی ســویدی .بڕیارمــان دا و ئــەوە بــوو کــە کردمــان .بــەو پێیــە لــە مێــژووی ســویدا ئەمــە یەکــەم کتێبــی عەبــدواڵ ئۆجــاالن ســەرۆکی بەندکــراوی پەکەکەیــە کــە بــۆ یەکەمجــار بــۆ ســەر زمانــی ســویدی وەرگێڕدرابێــت. •
بیروبۆچوونــی وەرگێــڕی ســویدی کتێبەکانــی ئۆجــاالن ،لودڤیــگ کوهلێــر Ludvig Köhlerو چەنــد چاالکێکــی دیکــەی ســویدی لــە کۆمێنتەرەکانــی ڕۆژئــاوا لــە ســەر کۆنفیدرالیزمــی دیموکراتیکــی ڕێــزدار ئۆجــاالن وەک ئێرڤیــن مارکلونــد ،Erwin Marklundئاندێریــاس کلۆمینێــک Andreas Klominekو ســکاپا سڤێنســۆن Scapa Svensson
(ژ16 )6 .ی جۆزه‌ردان 2716
•
ئێرڤین مارکلوند Erwin Marklund
بەخێــر بێــن ،ئێمــە ســەرجەم ٣٠خولــەک قســە دەکەیــن .مــن لــە ســەر کومێنتەرەکانــی ڕۆژئــاوا و چاپــی کتێبــەکان قســە دەکــەم ،هەروەهــا لــە ســەر ئــەو خوێندنــەوە بازنەییانــەش کــە دواتــر لــە ســەر کتێبــەکان دەمانبــێ، قســە دەکــەم .دواتــر لودڤیــک لــە ســەر پرۆسێســی وەرگێڕانــی کتێبــەکان قســە دەکا .هەروەهــا ئەندریــاز و ســکاپا لــە ســەر ناوەڕۆکــی کتێبــەکان قســە دەکــەن .دواتــر کۆڕەکــە کــراوە دەبــێ و وەاڵمــی پرســیارەکان دەدرێتــەوە. لــە پێشــدا پێمباشــە کومێنتەرەکانــی ڕۆژئــاوا بناســێنم ،کــە تۆڕێکــی پشــتگیرییە ،هەروەهــا ســەنتەرێکی ئاڵوورگــۆی بیروبــاوەڕی شۆڕشــگێرانەی نێــوان کوردســتان و ئێــرە ،ســویدە .ئێمــە بەتایبەتــی پێوەندییــان لــە گــەڵ باکــووری کوردســتان هەیــە هــەر ئێســتا دوو کــەس لــە ئەندامانــی تۆڕەکەمان لــە باکــووری کوردســتان خەریکــی چاالکیــن وەک منوونــە کۆکردنــەوەی زانیــاری .ئــەم تــۆڕەی ئێمــە هیــچ بەســراوەییەکی حیزبــی و ئاینــی نییــە و تەنیــا ئامانجــان چاالکــی پشــتگیرییە لــە ڕۆژئــاوای کوردســتان. بیرۆکــەی چاپــی کتێبەکانــی ئۆجــاالن لــەوەوە ســەرچاوەی گــرت کــە ئێمــە وەک تۆڕەکەمــان دەمانەوەیســت زیاتــر لــە دانیشــتنی خوێندنــەوەی بازنەییــدا زانیــاری زۆرتــر لــە ســەر کۆنفیدرالیزمــی دیموکراتیــک بزانیــن و وەدەســت بخەیــن .لــە پێشــدا دەمانەویســت ئــەم دانیشــتنە خوێندنــەوە بازنەییانــە بــۆ خۆمــان و بــۆ نێوخــۆی تۆڕەکەمــان بێــت بــۆ ئــەوە هــەم زانیارییەکامنــان بەرینــە ســەرێ و باشــر تێبگەیــن و لــەو ســۆنگەیەوە هەڵســوکەوت بکەیــن .دواتــر بیرمــان لــەوە کــردەوە دەتوانیــن هەمــان کار لــە دەرەوەی تۆڕەکەشــان بکەیــن .ئــەوە بــوو ئێمــە دەستڕەســان بــە دوو لــە کتێبەکانــی ئۆجــاالن بــە نــاوی شۆڕشــی ژنــان و كۆنفیدرالیزمــی دميوكراتيــک بــە زمانــی ئینگلیــزی پەیــدا کــرد .بیرمــان لــەوە کــردەوە بۆچــی
ئاندێریاس کلۆمینێک Andreas Klominek
ئێمــە هیواداریــن ئــەم کتێبــە بکەوێتــە بــەر ســەرنجی چەپــەکان ،دیــارە هەمــوو جــۆری چەپــەکان .لەگــەڵ تیۆرییەکانــی دیکــە یــان تیۆرییەکانــی خۆیــان بــەراوردی بکــەن .هــاوکات هیوامــان ئەوەیــە ئــەم کتێبانــە ببنــە هــۆی پشــتگیری زیاتــر بــۆ کوردســتان و ڕۆژئــاوا .لــەم کتێبانــەدا ئۆجــاالن باســی پاشــخان و بنەماکانــی تیــۆری كۆنفیدرالیزمــی دميوكراتيــک دەکا. دیــارە کتيبــەکان وەاڵمــی هەمــوو جــۆرە پرســیارێک نادەنــەوە ،چونکــە کورتکــراوەو تەنیــا بەشــێکی کــەم لــە باســە تیۆریکەکانــی ئۆجاالنیــان وەخــۆ گرتــووە .ئێمــە ئــەم کتێبانــە وەک دەســپێکی ڕۆشــنگەرییەک لــە ســەر بیروبۆچوونەکانــی ئۆجــاالن بــۆ خوێنــەری ســویدی دەبینیــن .دیــارە ئێمــە لــە داهاتــوودا دانیشــتنی خوێندنــەوەی بازنەییەمــان لــە ســەر کتێبــەکان دەبــێ و ئــەو دەم بەرچاووروونــی زیاترمــان لــە ســەر کتێبــەکان دەبــی.
•
لودڤیک کوهلێر Ludvig Köhler
مــن وەرگێــڕی ئــەم دوو نــوورساوە یــان ئەگــەر نــاوی کتێبــی لــێ بنێــن ئــەم دوو کتێبــەم .ئەمــە لــە ڕاســتییدا تەنیــا گوڵبژێڕێکــی کورتــە لــە بەرهەمێکــی زۆر گــەورەی ئۆجــاالن کــە بەنــاوی «بەرهەمەکانــی زیندانیــی ئۆجــاالن» نــارساون .دەزانیــن کــە ئۆجــاالن لــە کۆتایــی نەوەدەکانــەوە لــە زیندانــە و لــە کاتــی زینــدان بــۆ نووســینی کتێبەکانــی کەڵکــی وەرگرتــووە .ئــەوەی کــە زۆر جێگــەی تێڕامانــە ئەوەیــە کــە لــە کاتێکــدا ئۆجــاالن ســەرچاوەیەکی ئەوتــۆی لــە دەســتدا نەبــووە چــۆن توانیویەتــی ئــەو بەرهەمانــە کــە زیاتــر
41
•
ئاندێریاس کلۆمینێک Andreas Klominek
ئــەم دوو کتێبــە ،شۆڕشــی ژنــان و کونفیدرالیزمــی دميوكراتيــک ئەگەرچــی لــە دوو کتێبــی جیــادا چاپکــراون ،بــەاڵم لــە نــاوەڕۆک و بابەتــدا هــەر دوو یــەک کتێــن .بــۆ منوونــە ئــازادی ژنــان بەشــێکی هــەرە گرنگــە لــە کۆنفیدرالیزمــی دميوكراتيــک .ئــەم دوو کتێبــە لــە ناوەڕۆکــدا هــەر یەکــن و لــە نــاو یەکــدان و تێکهەڵکێشــی یەکــری کــراون .هــەر بۆیــە ئێمــەش لــە ناســاندنی کتێبەکانــدا هــەر وەک یــەک کتێــب دەیناســێنین.
•
سکاپا سڤێنسۆن Scapa Svensson
ئێمــە لێــرەدا باســی ئەوەدەکەیــن کــە بــە پێــی ڕوانگــەی ئۆجــاالن ئــەو هەاڵنــە چیــن کــە لــە مــاوەی ٥٠٠هــەزار ســاڵدا مرۆڤایەتــی تووشــیان هاتــووە .هەروەهــا ئــەو چارەســەرییانەش چییــە کــە ئۆجــاالن بــۆ گرفــت و هەڵــەکان دەستنیشــانیان دەکات .ســەرکوتی ژنــان یەکێــك لــە بنەمــا هەرە گرنگــەکان لــە کتێبەکانــی ئۆجاالنــدا پێکدێنــێ .ئۆجــاالن لــەو بڕوایەدایــە هەتــا بــاس و رشۆڤــەی ژن و چەوســانەوەی ژن نەکــرێ تێگەیشــن لــە کۆمەڵگــەی چینایەتــی و پاشــخان و پێکهێنانــی دەوڵــەت – نەتــەوە زەحمەتــە .سێکســیزم بــۆ خــۆی بنەمــا و بناغــەی سیســتەمی کاپیتالیــزم و دەوڵــەت -نەتــەوەی فاشــیزم پێکدێنــی .ئۆجــاالن لــە کتێبەکانیــدا هەمیشــە دەگەڕێتــەوە بــۆ مێــژوو و رشۆڤــەی الیەنــە مێژووییــەکان لــە ســەردەمی کۆمەڵگــەی عەشــیرەتییەوە هەتــا ئیمــڕۆ .ســەرکوتی ژنــان چــۆن هــەر لــە ســەرەتاوە لــە نێــو ڕێکخســتنی بنەماڵــەدا جێگــەی گــرت کاتێــک پیــاو دەســەاڵتی بــە ســەر بنەماڵــەدا وەدســت گــرت .بــەم شــێوەیە لەوێــوە دەســەاڵتی ناوەندگەرایــی لــە الیــەن پیــاوەوە پــەرەی پێــدرا .پیــاو لــە پێشــدا دەســەاڵتی لــە نێــو بنەماڵــە ،دواتــر بــە ســەر عەشــیرەت ،مەزهــەب و ئابووریــدا پەرەپێــدا .سێکســیزم لــە خۆیــدا چەمکێکــە کــە لــە ڕوانگــەی ئۆجاالنــەوە هەمــوو ئــەم شــتانە لــە پێوەنــدی لەگــەڵ ســەرکوتی ژنانــدا ڕوون دەکاتــەوە .وەک بــۆ منوونــە ڕێکەوتنــی ژن و شــوویی و پێوەندییەکانــی نێــو بنەماڵــە کــە هەمــووی لــە بەرژەوەنــدی و پاراســتنی دەســەاڵتی پیــاودا لــە الیــەک و لــەو الی تــرەوە بــۆ ســەرکوتی هەرچــی زیاتــری ژن داڕێــژراوە .کەوابــوو لــە ڕوانگــەی ئۆجاالنەوە ســەرکوتی ژنــان لەالیــەن پیــاوەوە لــە بنەماڵــەوە دەســتپێدەکا و دواتــر لــە سیســتەمی کاپیتالیــزم و دەوڵــەت – نەتــەوەدا پــەرەی پێــدەدرێ .ئــەم ســەرکوتە بــە شــێوەیەکی سیســتامتیک لــە هەمــوو ئــەو بــوارە ئاماژەپێکراوانــەدا ئەنجــام دراوە .لێــرەدا ئامــاژە بــە دەقــی قســەی ئۆجــاالن لــە کتێبەکــەدا دەکــەم :ئــەم
( no / 6 )- 6 - 6 - 2016
پێداچوونــەوەی مێژوویــن بنووســێ .ئەمــە خاڵێکــی زۆر گرنگــە .بــۆ مــن وەک وەرگێــڕ ئــەوەی کــە جێگــەی ســەرەنجە ئەوەیــە کــە ئۆجــاالن لــە نووســینەکانیدا زۆر ڕوون و ئاشــکرا دەنووســێ و بــە ڕوونــی دیــارە کــە دەیهــەوێ باســی چــی بــکا و چ شــتێک بەرجەســتە بکاتــەوە .بەرهەمەکانــی ئۆجــاالن جۆرێــک کۆکــراوە یــان دیوانــی شــێعر نیــن ،بەڵکــو تێکســتی سیاســین .هــەر بۆیــە وەرگێڕانــی ئــەو کتێبانــە بــۆ مــن دوو الیەنــی هەبــوو، لــە الیەکــەوە بــە جۆرێــک وەرگێڕانێکــی ئاســان ،بــەاڵم هــاوکات ســەختیش، لــە بەرئــەوەی مــن کتێبەکانــم لــە زمانــی ئینگلیزییــەوە وەردەگێــڕا هێندێــک کێشــەی وەرگێــڕان لــە خــودی زمانــی وەرگێڕانــی ئینگلیزییەکــەی هەبــوو، بــەاڵم لــە بــەر ئــەوەی مــن زمانــی ئۆرجیناڵەکەیــم نەدەزانــی بەراوردکردنــی دەقــەکان زەحمــەت بــوو .گوتنــی ئەمــەش دیــارە پێویســت بــوو کــە مــن وەک وەرگێــڕ ئامــاژەی پێبکــەم .ئۆجــاالن چەمکێــک بــە نــاوی «ئیدەئاڵــی کابانــی مــاڵ» بــەکار دەبــا کــە هاوتــای ئــەم چەمکــە لــە هــەر دوو زمانــی ئینگلیــزی و ســویدیدا نییــە و مــن ناچــار بــووم واتــای نزیــک لــە چەمکەکــە لــە وەرگێڕانــە ســویدییەکەیدا دابنێــم .نامــەوێ باســی وردەکارییــەکان بکــەم ،بــەاڵم چەنــد وشــەیەک هەبــوو کــە مــن هاوتــا ســویدییەکانیانم بــۆ نەدیرتایــەوە .بــەاڵم لــە خوێندنــەوەدا تێگەیشــن لــە کــۆی تێکســتەکە زەحمــەت نییــە .ئــەوەی گرنگــە ئەوەیــە کــە ئۆجــاالن ڕووی قســەکانی لــە بزووتنەوەیەکــی جیهانییــە کــە ئەمە لــە خۆیــدا عەتــف و خۆشەویســتی بــۆ ئۆجــاالن زێــدە دەکا .نووســینەکانی ئۆجــاالن لەگــەڵ ئــەوەی باســی گوندەکــەی خۆشــی تێدایــە ،بــەاڵم ڕووی قســەکان لــە بەرەیەکــی بەرفراوانــی خوێنەرەکانــە ،بــە هــەر حــاڵ بــۆ منــی وەرگێــڕ کاتێكــی زۆر خــۆش و دڵگیــرم هەبــوو لــە وەرگێڕانــی کتێبەکــەدا، هیــوادارم ئێــوەش کــە کتێبەکــە دەخوێننــەوە ،هەمــان هەســتتان هەبێــت و بۆتــان زەحمــەت نەبــێ .ئەڵبــەت لــە بــەر ئــەوەی تەنیــا ٥٠٠دانــە لــە کتێبەکەمــان چــاپ کــردووە بــەم زووانــە بــۆ جــاری دووەم چاپــی دەکەینەوە. چونکــە هــەر ئێســتا لەیەکــەم ڕۆژدا زۆربــەی کتێبــەکان فــرۆرشاون و لــە چاپــی دووەمیشــدا جارێکــی دیکــە بــە تێکســتەکەدا دەچینــەوەو هــەوڵ دەدەیــن کتێبەکــە ســادەتر و زووتێگەیشــتووتر بکەیــن.
42 ژیانــە لــە کــوێ بــوو کاتێــک لــە پێشــدا دەســەاڵت الی ژن بــوو ،بــەاڵم دواتــر پیــاو ئــەم دەســەاڵتەی خســتە دەســتی خــۆی لــە کاتێکــدا بەرهەمهێنــان و ئافرانــدن لــەالی خــودی ژن بــوو؟ وەاڵمەکــە لــەوەدا دەبــێ ببینینــەوە کــە پیــاو لــە ڕێگــەی توندوتیژییــەوە دەســەاڵتی خــۆی ســەپاند بــە تایبەتــی کاتێــک دەســەاڵتی ئابــووری لــە دەســتی ژن دەرهێنــدراو پیــاو بــوو بــە خــاوەن دەســەاڵتی ئابــووری .لێــرەدا بەندایەتــی و کۆیلەبوونــی ژن لــە چوارچێــوەی ماڵــدا دەســتیپێکرد .ئەمــەش ڕاســتییەکی مێژووییــە .لــە ڕاســتیدا ســەرکوتی ژنــان و خەباتــی ژنــان بــۆ یەکســانی بەشــێکی هــەرە گرنگــی تیــۆڕی کۆنفیدرالیزمــی ئۆجــاالن پێکدێنــێ و ئــەم دوانــە بەبــێ یەکــری نیــن. هــەر بۆیــە لــەم دوو کتێبــەدا خەباتــی ژنــان بناغــەی تیۆڕیــی كۆنفیدرالیزمــی دميوكراتيــک پێکدێنــێ. •
ئاندێریــاس
کلۆمینێــک
Klominek
Andreas
(ژ16 )6 .ی جۆزه‌ردان 2716
لــە ســەر ئــەوەی دەســەاڵتی پیــاو چــۆن لــە کۆمەڵگــه‌دا خــۆی چەســپاند باســەکەم بــە هێنانــەوەی دەقێــک لــە قســەکانی ئۆجــاالن لــە کتێبەکــەدا دەســتپێدەکەم« :کاپیتالیــزم پیــاوی دۆمینانســی لــە دامــودەزگا و ئەنســتیتۆ فەرمییەکانــدا بەرهــەم هێنــا .ئەمــە هەمــان دەســەاڵتخوازی پیــاوە کــە لــە مــاوەی ٥هــەزار ســاڵدا بــە شــێوازی جیــاواز بــەردەوام بــووە .لــە کۆیالیەتــی دەســتی پێکــردووە کــە چــۆن ئینســان بــۆ خــۆی ئینســانی دیکــەی وەک کۆیلــە بــەکار هێنــاوە .لێــرەدا ژن وەک کۆیلــەی پیــاو بــەکار هاتــووە .کاتێــک پیــاو لــە ناوەنــدی دەســەاڵتدا جێگــەی گــرت ،بــۆ مانــەوەی دەســەاڵت سیســتەمی کۆیلــەداری پێشخســت ،ئەمــەش لــە سیســتەمی کۆنــی عەشــیرەتی ،ماڵباتــی هەتــا کۆمەڵگـه‌ی ئیمــڕۆ بــەردەوام بــووەو پیــاو لــە پۆزیســیۆنی دەســەاڵت و چاوبرســی بــۆ دەســەاڵت لــە کۆمەڵگــەی ڕوانیــووە». دەســەاڵت و دۆمینانســی پیــاو بــە ســەرکوتی ژنــان لــە بنەماڵــە دەســتیپێکرد و دواتــر لــە عەشــیرەت و کۆمەڵگــەی بچــووک هەتــا دواتــر لــە دەوڵــەت نەتــەوەو سیســتەمی کاپیتالیزمــدا بەرفراوانــر بــوو .ئــەم مەزنخوازییــەلــە هەمــوو بوارەکانــی كۆمه‌ڵگــه‌دا ،لــە مەزهــەب و هەمــوو الیەنــە هاوبەشــییەکانی كۆمه‌ڵگــه‌دا خــۆی نوانــدووە .واتــە لــە ئاغــاکان و شــاکان هەتــا كۆمه‌ڵگــه‌ی ئێســتا هەمــوو شــتێک لــە ڕوانگــەی دەســەاڵت ،لــە
ڕوانگــەی ئــەوەی کەســێک بــە ســەر کەســێکی دیکــە حوکــم بــکا ،داڕێــژراوە. ئەمــەش بناغەیەکــە بــۆ تێگەیشــن لــە چەســپاندنی کۆیالیەتــی بــە ســەر ژنــدا لــە درێژایــی مێــژوودا .ئــەوەی لــە ڕوانگــەی ئۆجاالنــدا بــە ڕوونــی نیشــاندراوە لــە کۆمەڵگــەی عەشــیرەتی و فیودالیــدا دەســەاڵتەکان بەرتەســک بــوون هــەم لــە ناوخــۆی كۆمه‌ڵگــه و هــەم لــە ســنوورە دەرەوەییەکانــی كۆمه‌ڵگــه‌دا ،بــەاڵم بــە ســەرهەڵدانی دەوڵــەت -نەتــەوە پانتایــی دەســەاڵتەکان بەرفراوانــر بــوون و پیاوســاالری لــە سیســتەمی دەوڵــەت - نەتــەوەدا دەســەاڵتەکانی گەیشــت بــە لوتکــە .دەوڵــەت -نەتــەوە لــە خۆیــدا پێکهاتەیه‌کــی دەســتکرد بــوو بــۆ ئــەوە مــرۆڤ دەســەاڵتی زیاتــری هەبــێ و کۆنــرۆڵ و چاودێــری بەســەر مرۆڤەکانــی دیکــەدا بەرفراوانــر بــکات .لــە خــودی دەوڵــەت -نەتــەوەدا و بەتایبەتــی لــە سیســتەمی کاپیتالیســتیدا هەتــا دەچــێ و دەســەاڵتەکان کــە لــە ڕاســتیدا دەســەاڵتی پیــاون زیاتــر و زیاتــر دەبێــت. دەوڵــەت -نەتــەوە بــۆ خــۆی بەدەســتی چینــی مامناوەنــدی كۆمه‌ڵگــ ه ئــەو چینــەی کــە هەمیشــە تینــووی دەســەاڵتە دامــەزرا و ئەمــەش سیســتەمی کاپیتالیســتی زیاتــر پەرەپێــدا .دەوڵــەت -نەتــەوە و سیســتەمی کاپیتالیــزم پێکــەوەو هاوتەریــب لەگــەڵ یەکــری پێشــکەوتوون و لەبــەر ئــەوەش الیەنــە ئینســانییەکان کەمڕەنــگ کراوەوتــەوەو دەســەاڵت و کۆنتــڕۆڵ بەبنەمــا گیــراوە ،هــەر بۆیــە هــەر دوو پێکــەوە لــە پێکهێنانــی دەســەاڵتی هاوبــەش و هاوتەریبــدا شــەریکن .ســنوورەکانی دەوڵــەت -نەتــەوە لــە ســوید لــە کوردســتان یــان لــە هــەر کــوێ هەبێــت بــە زۆری ئینســانەکانی لــە چوارچێوەیەکــدا قەتیــس کــردووە ،کۆنتڕۆڵــی کردوون و دەســەاڵتی بەســەردا ســەپاندوون و هەمــوو جارێکیــش وەک ئامانــج بەرژەوەندییــە ئابــووری و کاپیتالیســتییەکان لــە چوارچێــوەی دەوڵــەت -نەتــەوەدا پارێــزراون .بــۆ منوونــە ئەســیمیلەکردنی زۆرەملــی کــورد لــە باکــووری کوردســتان و لــە هەمــوو شــوێنێک یەکێــک لــە ئاکامەکانــی پێکهێنانــی دەوڵــەت -نەتــەوە لــە هەرێمــی ڕۆژهەاڵتــی ناوەڕاســت بــووە .کــوردەکان ناچــار کــراون لــە نێــو چوارچێــوەی دیاریکــراوی دەوڵــەت -نەتــەوەدا بــە زۆرەملــی بژیــن .ئەمــە فکــری پشــتەوەی ســازکردنی دەوڵــەت -نەتــەوە بــووە .بــەاڵم چــۆن پێــش بەمــە دەگیــردرێ و دەوڵــەت نەتــەوە ڕادەوەســتێندرێ و کۆســپ و تەگــەرە دەخرێتــە پێــش کاپیتالیــزم؟ لــەم نێوەشــدا کۆتایــی بــە ســەرکوتی ژنــان دێــت؟ ئــەوە ئۆجــاالن لــەم کتێبانــەدا وەاڵمــی خــۆی دەبــێ و نەخشــەڕێگەی چارەســەری دەستنیشــان دەکا .لــەم کتێبانــە باســی چۆنییەتــی ســەرهەڵدانی دەوڵــەت -نەتــەوە ،کاپیتالیــزم و ســەرکوتی ژنــان کــراوە ،هــاوکات باســی ئــەوەش کــراوە ڕێــگا چــارە و ڕێــگای خەبــات و بەربەرەکانــی لــە دژی ئەوانــە دەبــێ چــۆن بێــت.
43
ئۆجــاالن لــە باســی دۆمینانســی پیــاودا لــە کۆمەڵگــەی کاپیتالیســتیدا شــیکردنەوەیەکی زۆر ڕادیکااڵنــەی فیمینیســتی هەیــە .هــاوکات ئۆجــاالن زۆر ڕوون و ئاشــکرا باســی کێشــە و دەستنیشــانکردنی گرفتەکانیــش دەکا. کــە ســەرچاوەی هەمــوو دۆمینسانســێکی پیاوانــە دەگەڕێتــەوە بــۆ ڕوانگــەی ماســکولیتی واتــە نێرســاالری .ئۆجــاالن لــە دەقێکــدا لــە کتێبەکــەدا دەڵــێ: «پیــاو بــووە بــە هــۆی دامەزرانــی دەوڵــەت و لــە دەوڵەتیشــدا کولتــووری جیــاوازی ڕەگــەزی و پیاوانــەی لــە هەمــوو ئەنیســتیتۆ و دامودەزگاکانــدا پێشخســت .ئەمــەش بــوو بــە هــۆی ئــەوە ماســکولیتی ،واتــە نێــر ســاالری ببێتــە دەســەاڵتداری تاقانــە لــە هەمــوو بوارەکانــدا .پیــاو دەوڵەتێکــی پیاوانــەی بــۆ خــۆی دروســت کــرد». کاتێــک بــەم شــێوەیە ڕوونــە ده‌سـه‌اڵتی پیــاو ئەنالیــز و رشۆڤـه بکــرێ .ئــەوە ڕێگەیەکــی دیکــە بــۆ نەهێشــن و پووچەڵکردنــەوەی دەســەاڵتی پیــاو نامێنێ. بەمــەش مەبەســتی ئۆجــاالن ئەوەیــە کــە دەبــێ بەتەواوەتــی ژن لــە پیــاو خــۆی داببــڕێ .بــۆ ئــەوەی کۆتایــی بــە دەســەاڵت و دۆمینانســێکی ٥هــەزار ســاڵەی پیــاو بهێندرێــت .ئــەم کولتــوورە پیاوســاالرییە دەبــێ لــە ڕێشــەوە هەڵکەنــدرێ ،چونکــە پێکهێنانــی كۆمه‌ڵگه‌یەکــی یەکســان لــە غەیــری ئــەوەدا
•
ئاندێریاس کلۆمینێک Andreas Klominek
من ئەمجارە بە دەقێک لە نێو کتێبەکەی ئۆجاالن دەستپێدەکەم: «كۆمه‌ڵگــه هەمیشــە لــە میانــەی پاراســتینی ڕەوادا خــۆی پاراســتووە. پاراســتنی ڕەوا تەنیــا لــە هێــزی ســەربازیدا کــورت ناکرێتــەوە .بەڵکــوو پاراســتنی ڕەوا بــە مانــای پاراســتنی خۆبه‌ڕێوه‌بــه‌ری و ســەربەخۆیی و نەبەسرتاوەییشــە لــە هەمــوو بوارەکانــی ژیانــدا« . ئەمــە لــەو الیــەوە گرنگــە کاتێــک سێکســیزم و دەوڵــەت -نەتــەوە دەســتییان بــە ســەر هەمــوو جیهانــدا گرتــووە ،هێــزی بەرهەڵەســتکاری دەکــرێ لــە میکانیزمــی پاراســتنی ڕەواوە ســەرچاوە بگــرێ. ئەمــەش بــە تایبەتــی لــە کــردەوەدا وەک ســراتیژی بەرهەڵەســتکاری لــە باکــووری کوردســتان ئەزمــوون کــراوە .ئەزموونــی بەرهەڵەســتکاری لــە بەرانبــەر دەوڵەتــی فاشیســتی تورکیــا لــە ژێــر میکانیزمــی پاراســتنی ڕەوادا .هەروەهــا لــە ڕۆژئــاوا و باکــووری ســوریا کاتێــک بۆشــایی دەســەاڵت هاتــە گــۆڕێ کــە چــۆن لــە بەکەڵــک وەرگرتــن لــە پارادیگــای پاراســتنی ڕەوا بزووتنــەوەی بەرهەڵســتکاری ڕۆژئــاوا ڕیکخــرا .هــەر لە ســۆنگەی بەرهەڵســتکاری و پاراســتنی ڕەودا كۆمه‌ڵگه‌یەکــی نــوێ لــە ســفرەوە لــە ڕۆژئــاوای کوردســتان پێکهــات .کەواتــە لێــرەدا تەنیــا مەســەلە الیەنــی ســەربازی نییــە ،تــۆ ناتوانــی لــە دژی دەوڵــەت -نەتــەوە تەنیــا شــەڕ ڕابگەێنــی بەبــێ ئــەوەی كۆمه‌ڵگه‌یەکــی نــوێ و جیــاواز لــە دەوڵــەت -نەتــەوە دانەمەزرێنــی. لێــرەدا بناغــە ئەوەیــە کــە كۆمه‌ڵگه‌یەکــی نــوێ ،دميوكراتيــک و یەکســان لــە بەرانبــەر دەوڵــەت -نەتــەوەدا دامبەزرێنــی .لــە سیســتەمی
( no / 6 )- 6 - 6 - 2016
•
سکاپا سڤێنسۆن Scapa Svensson
شــیانی نابێــت .بــە ئــازادی ژن ،کۆیالیەتــی ،پیاوســاالری ،فاشــیزم ،دەســەاڵتی ڕەهــای پیــاو و ســەرمایەش ،کۆتایــی پــێ دێــت .بــە کورتــی بــە ئــازادی ژن دەوڵــەت -نەتــەوە مەرگــی خــۆی رادەگەینــێ .لــەم کتێبانــە زۆر بــە ڕوونــی باســی دوو جینســی پیــاو و ژن کــراوەو هەمــوو رشۆڤــه‌کان لــە ڕوانگــەی ئــەو دوو جێنســەوە بــۆ دیــاردەکان کــراوە .سێکســیزم بــە بەفراوانــی لــە کتێبەکانــدا رشۆڤـه کــراوە .ئــەوەی دەمێنێتــەوە کــە دواتــر ئێمــە لــە دانیشــتنە خوێندنــەوە بازنەییەکانــدا بتوانیــن لــە ڕوانگــەی جیــاوازەوە تیۆڕییەکانــی ئۆجــاالن لــەم کتێبانــە بخەینــە بــەر بــاس و گفتوگۆیەکــی کــراوە.
(ژ16 )6 .ی جۆزه‌ردان 2716
44 كۆنفیدرالیزمــدا بەپێچەوانــەی دەوڵــەت نەتــەوە کــە دەبــێ هەمــوو بــۆ یــەک ماشــینی بیرۆکراتــی دامــەزراوە .دەوڵــەت -نەتــەوە بــۆ ئــەوە دامــەزراوە کــە شــتی هاوبــەش کــە ئــەوەش بەرژەوەندییەکانــی دەوڵــەت – نەتەوەیــە لــە هەمــوو کاروبــاری ئێمــەدا خــۆی هەڵقورتێنــی و دەســەاڵت و کۆنتڕۆڵــی تێناکۆشــن .لــە كۆنفیدرالیزمــی دیموکراتیکــدا بەبوونــی جیاوازییــەکان و خــۆی بــە ســەر ئێمــەدا فــەرز بــکا. هۆڤییەتــی جیــاوازەوە هەوڵــو تێکۆشــان بــۆ پاراســتنی ناســنام ه جیــاوازەکان دەدرێ .بــۆ منوونــە هــەر بۆیــە لــە ڕۆژئــاوای کوردســتان گرنگــی زۆر بــە پاراســتنی پێکهاتــە جیاوازەکانــی نێــو كۆمه‌ڵگـه دەدرێ .پاراســن و پێکهێنانــی پێکهاتــەی جیاوازیــش بــۆ ئــەوە نییــە کــە كۆمه‌ڵگــه لــە یــەک داببــڕێ بــە پێچەوانــە بــۆ ئەوەیــە کــە فرەڕەنگــی كۆمه‌ڵگــه بپارێــزرێ .ئەمــەش کــە لــە ڕۆژئــاوای کوردســتان بەرچــاوە و بووەتــە جێــی ســەرەنجی هەمــوو سکاپا سڤێنسۆن Scapa Svensson جیهــان کــە چــۆن لــە واڵتێکــدا کــە ســەرتاپا تووشــی شــەڕ بــووە ،چــۆن • كۆمه‌ڵگه‌یەکــی دميوكراتيــک و فرەڕەنــگ لــە نێــو جەرگــەی شــەڕدا دامــەزراوە .كۆمه‌ڵگه‌یەکــی دميوكراتيــک کــە دەســەاڵتەکان لــە ژێــرەوە منیــش لــەو بــاوەڕەدام کــە گرووپــە بەرهەڵســتکارییەکانی ســویدی زۆر ســەرچاوە دەگــرێ .ئەمــەش بناغــەی كۆنفیدرالیزمــی دميوكراتيکــە کــە لێکدابــڕاون ،ئەگــەر گرووپێکــی ئانتــی فاشیســتی شــتێک دەکا گرووپێکــی دەســەاڵت لــە ژێــرەوە دێــت نــەک لــە ســەرەوە .چونکــە زۆربــەی كۆمه‌ڵگـه دیکــەی چەپــی رادیــکاڵ شــتێکی دیکــە و بــە هەمــان شــێوە چاالکــی و هەرێمــی و لۆکاڵییــەکان کێشــە و گرفتەکانیــان لــە ســەرەوە بــۆ خــوارەوە دەستپیشــخەری جیــاواز لــە الیــەن دەســتەو گرووپــی جیــاواز .ئــەم کتێبانــەی ئۆجــاالن ئەوەمــان نیشــان دەدەن کــە هەمــوو گرووپــە بەرهەڵســتکارییەکان ســەرچاوە دەگــرێ. لێکنزیــک دەکاتــەوەو لــە ســەر خاڵــی هاوبــەش پێکەوەیــان دەبەســتیتەوە. واتــە ناکــرێ بەتەمــای جێبەجێکردنــی ئەرکێــک ،ئەرکێکــی دیکــە بخرێتــە ئێرڤین مارکلوندErwin Marklund • پەراوێــزەوە .وێنــای مــن لــە ئۆجــاالن و لــەم کتێبانــە ئەوەیــە .مەســەلەیەکی ئەمــەی کــە بــاس کــرا ،خوێندنــەوەی ئێمــە ســەر کتێبــەکان بــوون ،دەکــرێ دیکــە ئەوەیــە کــە ئــەم ڕوانگانــەی ئۆجــاالن تەنیــا تیــۆری نیــن بەڵکــوو لــە خوێندنــەوەی دیکــەی جیاوازتریــش لــە ســەر ناوەڕۆکــی کتێبــەکان هەبێــت .کردەوەشــدا جێبەجــێ کــراون و خراونەتــە بــواری پراکتیکییــەوە هــەم لــە بــۆ منوونــە لــە چەمکــی چیــن دەکــرێ خوێندنــەوەی زۆر جیــاواز بکــرێ کــە ڕۆژئــاواو هــەم لــە باکــوور .تیــۆری و پراکتیــک زۆر وەک یــەک دەچــن .ئەمــە دیــارە لــە کتێبەکانــدا کەمــر باســی لــە ســەر کــراوە .هیــوادارم ئێــوە بتوانــن لەهەمــان کاتــدا وەک قــەول و بەڵێنــی ئەوتیۆپــی و بەهەشــت نییــە بەڵکــوو لــە دانیشــتنە خوێندنەوەییــە بازنەیەکانــدا کــە دواتــر ســاز دەکرێــن بەشــداری تێکــەڵ بــە ژان و ئــازاری مرۆڤــەکان ،تیۆرییــەکان لــە کــردەوەدا پراکتیــزە کــراون .واتــە ئەمانــە لــە نێــو جەرگــەی شــەڕدا پراکتیــزە کــراون .کەوابــوو بکــەن و بیــروڕای خۆتــان لــە ســەر کتێبــەکان دەرببــڕن. کاتێــک تیۆرییەکانــی ئۆجــاالن لــە نێــو جەرگــەی شــەردا قابیلــی پراکتیــزە کــردن بــن ئــەی بەهەمــان شــێوە بــۆ لێــرەش پراکتیــزە نەبــن .کــە لــەوێ ئاندێریاس کلۆمینێک Andreas Klominek • ئیمکانــی پراکتیزەکردنــی هەبــێ بــۆ لێــرە نەیبــێ .هــاوکات ئــەوەش گرنگــە ئــەوەی کــە لــەم کتێبانــەدا بــە ناوەنــد گیــراوەو ئێمــە لــە ســوید یــان بــە کــردەوە بزانیــن و بڕۆیــن و پرســیار لــە خەڵــک لــەوێ بکەیــن کــە چــۆن لــە شــوێنەکانی دیکــەی ئەوروپــا دەتوانیــن لــە کار و خەبامتانــدا ڕەچــاوی چۆنــی تیۆرییــەکان خراونەتــە بــواری پراکتیکییــەوە .ئێمــەش بەهەمــان شــێوە بکەیــن ،مەســەلەی گرنگایەتــی هەرێــم و بیــری لۆکاڵــی و هەرێمییــە ،گــەرەک لــە چوارچێــوەی تیۆرییــە جوانەکامنــان دەربچیــن و پراکتیزەیــان ئــەوەی کــە دەگوتــرێ جیهانــی یــان گلۆبــاڵ بیــر بکــەوە ،بــەاڵم لــە هەرێــم بکەیــن .هیــچ نەبــێ دەتوانیــن لــە دەســتە و گرووپەکانــی خۆمانــەوە و لۆکاڵــی خۆتــەوە دەســت پێبکــە .بــۆ منوونــە هــەر لــەم ســتۆکهۆڵمەی ئێمــە دەســتپێبکەین .بــۆ منوونــە چوارچێــوەی بەســتنی کۆبوونەوەکامنــان بــە چ زۆر ئەرکــی لۆکاڵــی هەیــە کــە بتوانیــن لەهەمــان هەرێمــی ســتۆکهۆڵمدا شــێوازێک بێــت .هــەر بۆیــە مــن لــەو بڕوایــەدام زۆر شــت لــە کتێبەکانــی جێبەجێــی بکەیــن .بنەمــاش بــۆ ئەمــە ئەوەیــە کــە تــۆ لــەو شــوێنەوە دەســت ئۆجــاالن هەیــە کــە دەتوانــن بــن بــە مایــەی ئیلهــام لێوەرگرتــن بــۆ ئێمــە پێدەکــەی کــە لێــی دەژی و لێــی هاتــووی .هــاوکات هــەر لێرەشــەوە زۆربــەی لــە ســوید. بڕیــارەکان دەدرێ .ئــەو بڕیارانــەی کــە کاریگــەری لــە ســەر ژیانــی ئێمــە دادەنێــن .لێرەدایــە کــە دەوڵــەت دامــەزراوە و بــە دەوروبــەری دەوڵەتــەوە
45
لــە مــاوەی وەرگیڕانــی کتێبەکانــدا ئــەوەی کــە بــۆ مــن بەرچاوڕوونکــەرەوەی هــەرە باڵکیــش و جێگــەی ســەرەنج بــوو ئــەوە بــوو کــە زانیــاری یەکجــار زۆر و لــە ڕادەبــەده‌ری ئۆجــاالن لــە ســەر هەمــوو ڕۆژهەاڵتــی ناوەڕاســت بــوو. بــۆ منوونــە لــە کۆتایــی کتێبــی کۆنفیدرالیزمــی دميوكراتيکــدا ئەگەرچیــش بــە کورتــی بێــت باســی پێکهاتــە جیــاوازە ئەتنیکییــەکان وەک کــورد ،عــەرەب، ئەرمەنــی ،یەهــودی و تــورک و زۆر ئەتنیکــی دیکــە لە ڕۆژهەاڵتی ناوەڕاســت دەکا .لــە کاتێکــدا ڕۆژهەاڵتــی ناوەڕاســت النکــی هەمــوو شارســتانییەتەکان لــە ڕابــردوودا بــووە ئیمــڕۆ هــەرە شــوێنی وێــران و جێگــەی شــەڕ و شــۆرە لــە جیهانــدا و ئەمــەش لــە ڕاســتیدا قواڵیــی تراژیدیــای ڕۆژهەالتی ناوەڕاســت نیشــاندەدا .ئێســتا گێــژاو و قه‌یــران هەمــوو ڕۆژهەاڵتــی ناوەڕاســتی داگرتــووە .لــە ڕوانگــەی ئۆجاالنــەوە ئــەوەی کــە بەرچاوڕوونــی زیاتــر دەدا ئەوەیــە کــە ناســیۆنالیزم ڕیشــە و هــۆکاری هەمــوو نەهامەتییەکانــی ئێســتای رۆژهەاڵتــی ناوەڕاســتە .خەڵکێــک دەبــێ ســنوورەکانی ئەمــە بێــت و خەڵکێکــی دیکــە دەبــێ ســنوورەکانی لــەوێ دەســتپێکا و ئــەم شــتانە .ئەمــە لە کاتێکــدا کــە لــە ڕۆژهەاڵتــی ناوەڕاســتدا لــە رابــردوودا ئــەم هەمــوو ئەتنیکــە جیــاوازە پیکــەوە ژیــاون و داهاتــووی ڕۆژهەاڵتــی ناوەڕاســتیش لەمــە زیاتــر نییــە کــە دەبــێ ئــەم خەڵکــە جیاوازانــە پێکــەوە بژیــن ،خەڵــک لــە هەرێــم و ناوچــەی خۆیانــدا بــە ئــازادی دەژیــن و لــە ئاســتی پانتایــی ناوچەییــەدا بــە هــاوکاری و هاوئاهەنگــی لــە گــەڵ خەڵکانیــر بــە ئاشــتی دەژیــن .ئۆجــاالن لــە شــوێنیکی کتێبەکەیــدا دەنووســێ لەوەتــی ناســیۆنالیزم هاتووەتــە
( no / 6 )- 6 - 6 - 2016
ڕۆژهەاڵتــی ناوەڕاســت لــە گــەڵ خــۆی گرفــت و شــەڕ و شــۆڕی هێنــاوە. سکاپا سڤێنسۆن Scapa Svensson • لــە هیــچ شــوێنیکی رۆژهەاڵتــی ناوەڕاستیشــدا بــۆ تاقــە جارێــک ناســیۆنالیزم بــۆ منوونــە ئــەو گرووپــە بەرهەڵســتکاری و میلیتانتانــەی لە باکوور ســازکراون ســەرکەوتنی وەدەســت نەهێنــاوە .بــە بــڕوای مــن ئــەم ڕوانگەیــەی ئۆجــاالن تــەواو جیــاواز لــە گرووپەکانــی ئێمــەن و و جێــی ئەوەیــە کــە ئێمــەش لــە زۆر گرنگــە کــە لــە ســوید گوێــی لــێ بگیــردرێ و بخرێتــە بــەر ســەرەنج. ســوید لێیانــەوە فێربیــن .بــۆ منوونــە ئــەم گرووپانــە وا ڕێکخــراون کــە قــەت سکاپا سڤێنسۆن Scapa Svensson بەتەنیــا نامێنــن ،گرووپێــک دەگیردرێــن و زیندانــی دەکرێــن گرووپێکــی • دیکــە لــە جێگــەی ئــەوان ســەرهەڵدەدا و بۆیــە شــۆرش و بەرهەڵســتکاری هەمیشــە گیانێکــی تــازەی وەربەردەکــەوێ .ئەمــە لــە ڕوانگــەی بزووتنــەوەی منیــش دەمــەوێ ئــەوەی لــێ زیادبکــەم کــە زۆرجــار لــە خۆپیشــاندانی بەرهەڵســتکاری جیهانییــەوە زۆر گرنگــە کــە ئێمــە لــە نزیکــەوە ســروکتور کــوردەکان دژ بــە کۆمەڵکوژییەکانــی دەوڵەتــی تورکیــا لــە کوردســتان ،لــە و جــۆری ڕێکخراوەیــی گرووپــە بەرهەڵســتکارییەکانی باکــوور زیاتــر بخەینــە الیــەن چەپــی ســویدییەوە ئــەو ڕوانگەیــە باوە کە پرســی کــورد تەنیا پرســێکی بــەر ســەرەنج و لێینــاوە فێربین .لــە بزووتنــەوە بەرهەڵســتکارییەکانی خۆمان ئەتنیکییــە و لــە پرســی ئەتنیکیــدا کــورت دەکرێتــەوە .لــە کاتێکــدا وێنــەی لــە ســوید ســود لــە ئەزموونەکانیــان وەربگریــن .مەســەلەیەکی گرنگــی دیکــە ڕاســتییەکە وا نییــە و پرســی کــورد پرســی هەموومانــە بــە کورد و ســودییەوە. لــە ســۆنگەی ئــەم کتێبانــەی ئۆجــاالن ئەوەیــە کــە ئــەو شــتەی ئــەو لــە مــاوەی بــۆ منوونــە کاتێــک لــە الیــەن گرووپــی کۆمێنتەرەکانــی ســویدی ڕۆژئــاوا ٥هــەزار ســاڵدا ئامــاژەی پێــدەکا لــە ڕاســتیدا شــتی کــۆن نیــن ،بەڵکــو زۆر دەمانــەوێ قوتابخانەیــەک لــە کوبانــێ دروســت بکەیــن ئەمــە جۆرێــک کاری خێــر نییــە ،بەڵکــوو ئەمــە جۆرێــک پشــتگیری و لــە هەمانکاتــدا ئاڵووگــۆڕی تــازە و بــۆ ئێمــە نەبیســراون. زانیــاری و تێگەیشــتینە لــە نێــوان بزووتنــەوە بەرهەڵســتکارییەکاندا .هەمــان کاتیــش جۆرێــک بەرهەڵســتکارییە لــە بەرانبــەر دەوڵەتــی تورکیــا و داعــش لودڤیک کوهلێر Ludvig Köhler • کــە هــەر دووکیــان لــە هەنــاوی فاشــیزمدا ســەریانهەڵداوە.
46
(ژ16 )6 .ی جۆزه‌ردان 2716
چۆن ده‌گۆڕێ؟ کێشــه‌کانی وه‌ک ( کۆمه‌اڵیه‌تــی -سیاســی -ئابــووری -ڕه‌گــه‌زی- ژینگـه) و ئه‌وانــی تریــش ،ئـه‌م سیســته‌مه ڕۆژ بـه‌ڕۆژ قه‌یرانه‌کانــی بــه‌ره‌و ئاڵۆزتــرو گێــژاو بــردووه ،زهنیه‌تــی ده‌وڵه‌تــداری ﻗﺎدر ﺣﺎﺟﯽ ﻣﺤﻤﺪ کاریگــه‌ری لهســهر بچوکرتیــن خانــه‌ی کۆمه‌ڵگــه کــردووه ،چینــی چه‌وســاوه‌و چه‌وســێنه‌ری به‌خۆیــدا هێنــاوه‌و کۆمه‌ڵگ ـه‌ی کــردووه ب ـه دوو چیــن ،ک ـه یه‌کێتــی ســۆڤیه‌تی پێشــووش ده‌س ـه‌اڵتی بــاش شــینه‌کردبوه‌وه‌و لــ ه بازنــه‌ی ده‌وڵه‌تــی( دیکتاتــۆری پرۆلیتاریــا) ئه‌گــه‌ر هه‌ڵســه‌نگاندن و لێکۆڵینــه‌وه لهســهر سیســته‌م و خوالیــه‌وه‌و بــه دیموکراتیزه‌کردنــی کۆمه‌ڵگــه‌ی بــه گرنــگ پێشــکه‌وتنه‌کان و کێشــه‌و گیروگرفتــه‌کان بکه‌یــن ده‌بــێ ئــه‌وه نه‌گــرت و نه‌یتوانــی وهاڵمــی ئــه‌و پێشــک هو‌تنانه‌ی کۆمه‌ڵگــه بزانیــن کــ ه هیچیــان دابڕاونیــن له‌ســه‌ده‌کانی رابــردوو ،کــه بداتــه‌وه‌و ڕووخــاو هه‌ره‌ســی هێنــا. پێویســت ده‌کات هه‌ڵسـه‌نگاندنێکی پوخــت و دروســت بــۆ مێــژوو بکه‌یــن ،خــۆ ئه‌گــه‌ر ئــه‌وه ئه‌نجــام نه‌ده‌یــن ناتوانیــن ڕێــگای چاره‌ســه‌ر بــۆ کێشــه‌کان بدۆزینــه‌وه به‌شــێوه‌یه‌کی زانســتی و ته‌ندروســت ،ئه‌وه‌بــوو ملمالنێــی ســه‌ده‌ی بیســته‌م و رابــردووی نێــوان ڕۆژه ـه‌اڵت و بلۆکــی رۆژئــاوا یــان س ـه‌رمایه‌داری و به‌نــاو سۆســیالیزمی ســۆڤیه‌تی کــۆن ،ئ ـه‌وه بــوو هیــچ الیه‌کیــان نه‌یــان توانــی کێشــه‌کانی سیســته‌م و کۆمه‌ڵگــه‌ی مرۆڤایه‌تــی یــه‌کال بکه‌نــه‌وه‌و چاره‌ســه‌ری بــۆ بدۆزنــه‌وه ،به‌ڵکــو زیاتــر بوونــه هــۆی به‌قه‌یــران بوونــی کێشــه‌کان ،ئــه‌و ملمالنێیــه‌ی نێوانیــان گه‌وره‌تریــن کێشــه‌ی ده‌ســه‌اڵت و ده‌وڵه‌تــداری کــ ه کۆمه‌ڵگــه‌ی کاریگــه‌ری هه‌بــوو لهســهر هــزر و بۆچوونــی گه‌النــی جیهــان، زنجیــر ده‌ســتی (ده‌وڵ ـه‌ت) کــردوو ه ک ـه ب ـه ت ـه‌واوی کۆمه‌ڵگ ـه‌ی بــ ه کۆمه‌ڵگــه‌ی ئێمه‌شــه‌وه. ئیفلیــج کــردووه ،ل ـ ه رۆژئــاوا ده‌وڵه‌تــی هه‌یــه ،ب ـه‌اڵم گۆرانــکاری به‌ســه‌ردا هاتــووه ،کــه لــه ڕێــگای یاســاوه ســنوری بــۆ دانــراوه، ب ـه‌اڵم الی ئێم ـه ده‌س ـه‌اڵت و ده‌وڵ ـه‌ت ســنوری بــۆ یاســا دانــاوه، کێشــه‌یه‌کی تــری کۆمه‌ڵگــ ه کێشــه‌ی (ژنــه) کــ ه زۆر لــ ه کێشــه‌ی ده‌وڵ ـه‌ت خراپــر ه ک ـه ل ـه سیســته‌می ده‌وڵه‌تــدا ژن وه‌ک ره‌گ ـه‌زی ناتـه‌واو سـه‌یر ده‌کــرێ ،چونکـه ده‌وڵـه‌ت زیهنیه‌تێکــی پیاوســاالری هه‌یــه ،هه‌روه‌هــا کێشــه‌یه‌کی تــری گشــتی ســه‌رده‌م کێشــه‌ی ئه‌وه‌بــوو پــارت و رێکخراوه‌کانــی الی ئێمــه‌ش لــه روانگــه‌ی ( ژینگه‌یــه) کــ ه کۆمه‌ڵگــه بــوو بــه‌دوو چیــن ئــه‌م کێشــه‌یه‌ش ئه‌وانــه‌وه ســه‌یری کێشــه‌کانیان کــردووه ،ده‌بینیــن ئه‌مــڕۆ ئــه‌و ســه‌ری هه‌ڵــدا ،چه‌وســێنه‌ره‌کان رسوشــتیان بۆخۆیــان به‌کارهێنــا گێــژاوه‌ی رووبــه‌روی جیهــان بۆتــه‌وه کــه ســه‌رچاوه‌ی دێرینــی و کاریگــه‌ری نێگه‌تیــڤ لهســهر ژینگــه دروســت بــوو کــ ه تــا خــۆی هه‌یــه ،کــه پــاش قۆناغــی نیۆلۆتیــک( چاخــی به‌ردینــی ئه‌مــرۆش به‌رده‌وامــه. زێڕیــن ،س ـه‌ره‌تای) س ـه‌ری هه‌ڵــدا ،س ـه‌ره‌نجام ده‌وڵه‌تــی له‌س ـه‌ر پێکهێــرا ئیــر قه‌یــران ده‌ســتی پێکــرد ،ئه‌وه‌تــا تــا ئێســتاش که‌واتــه تــا بــ ه لۆژیکــی کــۆن و زیهنیه‌تــی کۆنــی ده‌ســه‌اڵت سیســته‌می (ده‌وڵه‌تــداری) نه‌یتوانیــوه وهاڵمــی چاره‌ســه‌ری و ده‌وڵه‌تــداری بربێیــن به‌ڕێــوه ناتوانــرێ گۆڕانــکاری بکــرێ، بداتــه‌وه. مرۆڤایه‌تــی ژیانیه‌کانــی کێشــه هــه‌ر الیه‌نێــک بــاش پێشــکه‌وتنه‌کانی زانســت و ته‌کنه‌لۆژیــا بخوێنێتـه‌وه شــان به‌شــانی گــۆڕان و بـه‌ره‌و شارســتانی دیموکراتــی
47 نهتهوهیــی بهێننــه‌دی. رێــز لــه مافــی مــرۆڤ و پێکه‌وه‌یــی بگــرن و گــه‌ل بــه‌ره‌و ته‌ندروســتیه‌کی ته‌ندروســت ئاراســته‌بکه‌ن ،رێــز لــه بنه‌ماکانــی دیموکراتــی و پێکه‌وه‌یــی ژیانــی نه‌تــه‌وه‌و ئاییــن و ئاینــزاکان پیــرۆز راده‌گــرن ،ده‌گۆڕێــن کــه هه‌وڵــدان هه‌بێــت بــۆ گۆڕینــی زیهنیه‌تــی باوکســاالری و ده‌وڵــه‌ت بچــوک کردنــه‌وه بیــر لــ ه سیســته‌می( کۆنفیدرالیزمــی دیموکراتــی) بکه‌نــه‌وه‌و ئه‌وانه‌شــی ده‌یدۆڕێنــن پێچه‌وانــه‌ی مرۆڤایه‌تــی و پێشــکه‌وتنه‌کان هه‌نــگاو بنێــن و پشــت بــه بێگانــه ده‌به‌ســن و ده‌ســه‌اڵت بــۆ خۆیــان قــۆرخ ده‌کــه‌ن و کۆمه‌ڵگــه ده‌چه‌وســێننه‌وه‌و ئابــووری واڵت بــه‌ره‌و هه‌ڵدێــر ده‌بــه‌ن و وه‌اڵم بــه داخوازییه‌کانــی کۆمه‌ڵگــه ناده‌نــه‌وه ،مــن و تــۆ ده‌ک ـه‌ن ریــز گــوێ ل ـه بیروبۆچوونــی جیــاواز ناگــرن .ئــه م قــه یرانـه‌ى ئه‌مــڕۆ رووى لـ ه جیهــان کــرردوه ،بــه تایبــه‌ت رۆژهــه‌اڵىت ناو هڕاســت کــه ده ســتى پێکــردوه لــه گێــژاودا خــۆی ده‌بینێت ـه‌وه. و ئــازادی ره‌گــه‌زی و ژینگه‌پارێــزی هه‌نــگاو بنــێ ئه‌توانــێ گۆڕانــکاری بــکات ،پێچه‌وانــه ئــه‌دۆڕێ ئــه‌و الیه‌نانــه‌ی ســه‌ر گۆڕه‌پانــی کوردســتان بــه‌ڕه‌ش و ســورو بــۆره‌وه گــه‌ر بتوانــن زهنیه‌تــی کــۆن وه‌البنێــن و ده‌س ـه‌اڵتی خۆیــان بــێ هیــچ مه‌رجــێ بده‌نــه ده‌ســت (گــه‌ل) بــێ هیــچ بــڕو بیانویــه‌ک ئه‌وه‌نــده لێبورده‌بــن ،پشــت بــه گه‌لــی خۆمــان ببه‌ســن و بــۆ گه‌لــی خۆمــان بژیــن و یاســا ســه‌روه‌رکه‌ن و سیاســه‌ت نه‌کــه‌ن بــه نابینــن هه‌رهه‌موویــان ده‌سته‌وه‌ســتانن لــه باشــوری كوردســتان فڕوفێــڵ و هه‌ڵخه‌ڵه‌تانــدن ،ئه‌وانــ ه ئه‌توانــن بیگــۆڕن کــه حــزب جارجــاره هه‌نــدێ حیزبــوو الیــه‌ن هــه‌ن موزایــه‌ده‌ی سیاســی لــه حکومــهت جیابکه‌نــه‌وه و نــه‌ک بــ ه ئه‌قڵــی خیــڵ مامه‌ڵــه ده‌كــه‌ن هــه‌ر كات ناكاتێــك بــاس لــه ده‌وڵه‌تــی كــوردی له‌گــه‌ڵ رووداو ه سیاســیه‌کاندا بکــه‌ن. ده‌ك ـه‌ن ل ـه باشــووری كوردســتان بــێ ئ ـه‌وه‌ی ده‌زگای ده‌وڵه‌تیــان شــیكردبیته‌وه به‌شــێوه‌یه‌كی زانســتی واد هزانــن ده‌وڵــه‌ت بزانــن خــوا کورســی بــۆ ئـه‌وان دروســت کــردوه ،ئه‌وانـ ه ده‌یگــۆڕن رزگاركــه‌ره و ئه‌ونه‌ته‌وانــه‌ی كه‌ده‌وڵه‌تیــان بۆدروســتكردن ک ـه باوه‌ڕیــان ب ـه ده‌ســتاو ده‌ســت کردنــی به‌ڕێوه‌بــردن هه‌بێــت توانیــان خۆشــبه‌ختی بهێنــن. و پاراســتنی ئاسایشــی نهتهوهیــی بــه ئه‌رکــی پیــرۆزی خۆیــان بزانــن ،هه‌وڵبــده‌ن یه‌کێتیه‌کــی نهتهوهیــی و ســراتیژییکی
( no / 6 )- 6 - 6 - 2016
ئه‌وه‌تــا هیــچ الیه‌نێــك پــرۆژه‌ی چاره‌ســه‌ری و بنبڕكردنــی كێشــه‌كانی پــێ نیــه ،چونكــه هه‌رهه‌موویــان بــه زهنیه‌تــی كــۆن ده‌ڕواننــ ه چاره‌ســه‌ری گۆڕانــكاری لــ ه خۆیانــدا ئه‌نجــام نــاده‌ن و توانــای خۆگۆڕینیــان تێــدا نیــه تابتوانــن لــه‌و زهنییه‌تــه بــاوه‌ی كه‌هه‌یانــه تابتوانــن گۆڕانــكاری ریشــه‌یی به‌ئه‌نجــام بگه‌ێینــن.
48 رۆزا لۆکسمبورگ ژنه سۆسیالیست و ئازادیخواز
ﺗﯚﻧﯽ ﮐﻠﯿﻒ
ﻟﻪﺋﯿﻨﮕﻠﯿﺰﯾﯿﻪوه ﺋﺎزاد ﺋﺎرﻣﺎن
(ژ16 )6 .ی جۆزه‌ردان 2716
هــه‌ر لــه ســه‌ره‌تای الویه‌تییــه‌وه‌هه‌ڵســوراو بــووە لــه نــاو بزووتنــه‌وه‌ی سۆسیالیســتی دا و په‌یوه‌نــدی کــرد بــه پارتێکــی شۆڕشــگێڕ بــه نــاوی «پرۆلیتاریــا» ،کــه‌لـه ســاڵی 1882دا دامه‌زرابــوو ،ده‌وروبـه‌ری 21ســاڵ بـه‌ر ل ـه دروســت بوونــی پارتــی سۆسیالیســتی دیموکراتــی روســیا (به‌لش ـه‌فیک- مه‌نشــه‌فیک) ده‌ســتی بــه‌کار کــردن کردبــوو .پارتــی پرۆلیتاریــا لــه ســه‌ره‌تاوه لــه بــاره‌ی پره‌نســیپ و پرۆگرامــه‌وه چه‌نــد هه‌نــگاو لــه پێــش بزووتنــه‌وه‌ی شۆڕشــگێڕانه‌ی روســیا بــوو .لــه‌و کاتــدا بزووتنــه‌وه‌ی شۆرشــگێڕانه‌لــه‌ڕوســیادا هێشــا به‌ســرابۆوه‌بــه‌کارو چاالکــی تیــرۆری فــه‌ردی یــەوە ،کــه‌به‌شــێک لــه‌ڕۆشــنبیرانی قاره‌مــان پێــی هه‌ڵده‌ســتان. بــه‌اڵم پرۆلیتاریــا له‌ســاڵی 1886دا کاری ڕێکخســن و ڕابــه‌ری هــه‌زاران کرێــکاری ده‌کــرد لــه‌خۆپیشــاندان و مانگرتنــەکان دا .ســه‌ره‌ڕای ئه‌مــه‌ش پرۆلیتاریــا به‌کــرده‌وه‌چــوار لــه ســه‌رکرده‌کانی تووشــی لــه‌ســێداره‌دان و ســه‌ربڕین هاتــن ،هه‌روه‌هــا 23ی تریــش یــان تووشــی زینــدان بــوون، بــۆ ماوه‌یه‌کــی زۆریــش کاری تاقــه‌ت پروکێنیــان پــێ ده‌کــردن .هه‌روه‌هــا ســزادانی زیاتــر ل ـه 200کرێــکاری تــر .ته‌نهــا بازنه‌یه‌کــی بچــووک رزگاریــان بــوو ل ـه گرتــن و تێکشــکان .یه‌کێــک ل ـه‌م که‌ســان ه ڕۆزا لۆکســمبورگ بــوو کــه لــه ته‌مه‌نــی 16ســاڵی دا په‌یوه‌ســت بــوو بــه‌ڕێکخــراوی پرۆلیتاریــا. له‌ســاڵی 1889دا پۆلیــس فشــاری زۆری هێنــا بــۆ ڕۆزا تاوه‌کــو واڵت به‌جــێ بهێلێــت ،هاورێیانــی رۆزاش ئه‌وایــان بیــر ده‌کــرده‌وه‌و وه‌بــه‌باشــریان ده‌زانــی بچێت ـه ده‌ره‌وەی واڵت ســودی زیاتــره ،ن ـه‌ک لــه‌زینــدان دا بێــت. بۆیــه ڕۆزا بڕیــاری دا و ســه‌فه‌ری کــرد بــۆ ســویرسا له‌شــاری زویــرخ نیشــته‌جێ بــوو ،کــه یه‌کێــک بــوو له‌گرنگرتیــن ئــه‌م ســه‌نته‌رانه،بۆ کۆچبه‌رانــی پۆله‌نــدی و ڕوســی .هــه‌ر له‌وێــوه چــوو بــۆ زانکــۆ و وانــه‌ی زانســتی رسوشــتی ،بیــرکاری ،ئابــووری خوێنــد ،هه‌روه‌هــا ل ـه‌وێ به‌شــداری چاالکانــه‌ی بــوو له‌نــاو بزووتنــه‌وه‌ی کرێــکاری ناوخۆیــی و بزووتنــه‌وه‌ی ڕۆشــنبیری لــه ژیانــی شۆرشــگێڕانی کۆچبــه‌ران. گرنگــر له‌مـه‌ش چه‌نــد ســاڵێک دواتــر رۆزا لۆکســمبورگ بــوو بـه ســەرکردەی تیۆریســیۆنی پارتــی سۆسیالیســتی شۆرشــگێڕی پۆله‌نــدا .هه‌روه‌هــا بــوو به‌یارمه‌تــی ده‌ری ســه‌ره‌کی ڕۆژنامــه‌ی حیــزبSprawa Rabotnicza ، کــه‌لــه‌پاریــس چــاپ ده‌کــرا .لــه ســاڵی 1984دا پارتــی پرۆلیتاریــا نــاوی
گــۆڕدرا ،بــوو ب ـه پارتــی سۆسیالیســتی دیموکراتــی شانشــینی پۆله‌نــدا؛ دوای ماوه‌یه‌کــی کــورت لیتوانیاشــی بــۆ زیــاد کــرا .رۆزا هــه‌ر بــه ســەرکردەی تیۆریســیۆنی پارتــی ()the SDKPLمایــه‌وه‌تاوه‌کــو کۆتایــی ژیانــی. ڕۆزا لــه ئۆگێســتی ســاڵی 1893دا نوێنــه‌ری حیــزب بــوو لــه‌کۆنگــره‌ی ئه‌نته‌رناســیونالی سۆسیالیســت .لێــره‌دا ژنێــک ده‌بینــی لــه ته‌مه‌نــی 22ســاڵی دا ،ده‌چێتــه نــاو پێشــرکێ یــه‌ک له‌گــه‌ڵ نارساوتریــن که‌ســانی نــاو پارتێکــی تــری پۆله‌نــدا ،بــه نــاوی پارتــی سۆسیالســتی پۆله‌نــدا. کــه بیروبــاوڕی ســه‌ره‌کی یــان ســه‌ربه‌خۆیی پۆله‌نــدا بــوو ،هه‌ره‌وهــا ڕابه‌رانــی کۆنــی سۆســیالیزمی نێونه‌ته‌وه‌یــی ڕێزیــان ده‌گــرت لــه ئه‌زموونه‌کانــی پۆله‌نــده ،هه‌روه‌هــا پشــتیوانی کــردن لــه بزووتنــه‌وه‌ی نیشــتامنی پۆله‌نــدا رابردوویه‌کــی قایــم و نه‌ریتێکــی درێــژی له‌پشــت بــوو :هه‌روه‌هــا مارکــس و ئه‌نگلســیش گرنگــی یــان پــێ داوه‌و ته‌رکیــزی سیاســی یــان کردۆتــه ســه‌ر ئــه‌م مه‌ســه‌له‌یه .ســه‌ره‌ڕای ئه‌مانــه‌ش ڕۆزا لۆکســمبورگ چاونه‌ترســانه‌هێرشــی ده‌کــرده ســه‌ر پارتــی سۆسیالیســتی پۆله‌نــدا ،تاوانبــار کردنــی ڕه‌وتــی نیشــتامنی به‌ڕۆشــنی و بــ ه شــێوه‌یه‌کی
رسوشــتی ،به‌ره‌نگاربوونــه‌وه‌ی گۆڕینــی کرێــکاران لــه ڕێــگای خه‌باتــی یــه کرێکارییــه‌کان و کۆمه‌ڵــه هه‌ره‌وه‌زییــه‌کان به‌هێزتــر لــە رابــردوو چینایه‌تــی؛ هه‌روه‌هــا بــه‌ره‌و روو وه‌ســتانه‌وه‌و وه‌رگرتنــی هه‌ڵوێســتێکی گه‌شــه‌یان ده‌کــرد. جیــاواز له‌ده‌ســه‌اڵتی کــۆن پێچه‌وانــه‌ی دروشــمی ســه‌ربه‌خۆیی پۆله‌نــدا. ڕۆزا ڕووناکبیرییه‌کــه‌ی بــه‌شــێوه‌‌ی بــازدان و تیــژ گه‌شــه‌ی کــرد و هیــچ دژایه‌تــی کردنــی ئــه‌م دواکه‌وتوویــی یــه ،و بیرۆکراتییه‌تــی ئــه‌م ک ـه‌س ن ـه‌ی توانــی به‌ربه‌ســتی بــکات ل ـه په‌یوه‌ســت بوونــی بــۆ چوونــه‌نــاو بزووتنه‌وانــه ،به‌یه‌کــه‌و ه له‌گــه‌ڵ زیــاد بوونــی نوێنه‌رانــی په‌رله‌مانتــاری سـه‌نته‌ری بزووتنـه‌وه‌ی کرێکارانــی جهیــان .ئــەوە بــوو لـه ســاڵی 1898دا لــه پارتــی سۆسیالیســتی دیموکراتــی ،دوورکه‌وتنــه‌وه‌لــه‌شــۆڕش و ئازایه‌تــی یه‌کیــان دا ب ـه‌و که‌ســانه‌ی ک ـه ه ـه‌ر ئێســتا به‌یانیــان کــردووه و جاڕیــان بــۆ ئه‌ڵامنیــا توانــی ڕێبــازو ڕه‌وتــی خــۆی پێکبهێنێــت. ئـه‌وه‌داوه‌بـه‌ره بـه‌ره‌بــڕۆن بـه‌ره‌و ڕیفۆرمیــزم وه‌کــو بیروڕایــی بنچینه‌یــی. قســه‌که‌ری ســه‌ره‌کی ئــه‌م ڕه‌وتــه «ئیــدوارد برنشــتاین» بــوو ،وه‌کــو شــاگردێکی ئه‌نگلــس لــه‌نێــوان ســااڵنی 1898-1896دا زنجیره‌ی ـه‌ک وتــاری نووســی ل ـه ڕۆژنام ـه‌ی Die Neue Zeitله‌س ـه‌ر کێش ـه‌ی سۆســیالیزم ،زیاتــر و زیاتــر ب ـه ئاشــکرا هێرشــی ده‌کــرده س ـه‌ر بیروبــاوه‌ڕی مارکســیزم .قس ـه‌و باســی تیــژو به‌رفراوانــی ده‌ســت پێکــرد .رۆزا لۆکســمبورگ تــازه‌هاتبــووه نــاو بزووتن ـه‌وه‌ی کرێکارانــی ئه‌ڵامنیــا ،یه‌کس ـه‌ر هات ـ ه وه‌اڵم له‌به‌رگریکــردن ڕۆزا بــه شــێوازێکی کۆڵنه‌ده‌رانــه ده‌ســتی بــه نووســین کــرد ،و دوای ل ـ ه مارکســیزم .ئــەو به‌شــێوه‌یه‌کی بلیمه‌تان ـه‌و زۆر جــوان .لــه‌نامیلکه‌ک ـه‌ی ماوه‌یــه‌ک بــوو بــه یه‌کێــک لــه‌یارمه‌تیــده‌ری ســه‌ره‌کی لــه گرنگرتیــن دا هێرشــی کــرده ســه‌ر باڵوبوونــه‌وه‌ی ســه‌ره‌تانی ڕیفۆرمیــزم بــه‌نــاوی ( گۆڤــاری تیۆریــی مارکسیســتی کــه‌ئـه‌و کاتـه‌دا )Neue Zeit( ،ئـه‌و هه‌میشــه ڕیفۆرمــی کۆمه‌اڵیه‌تــی یاخــود شۆڕشــی کۆمه‌اڵیه‌تــی). ســه‌ربه‌خۆ بــوو لــه‌بڕیــار و ڕه‌خنه‌کانــی دا ،هه‌تــا له‌به‌رامبــه‌ر مه‌زنــی و پایــه‌ب ـه‌رزی که‌ســێکی وه‌کــو کارل کاوتســکی سه‌رنووس ـه‌ر ،کــه‌ب ـه باوکــی هــه‌ر زوو دوای ئــه‌وه ،سۆسیالیســتی فه‌ره‌نســی میلیره‌‌نــد ()Millerand چــووه نــاو هاوپه‌یامنــی له‌گــه‌ل پارتــی ســه‌رمایه‌داری .ڕۆزا لۆکســمبورگ مارکســیزم ده‌ژمێــردرا. بــه‌دوای ئ ـه‌م ئه‌زموونــه‌چــوو و لــه‌نزیک ـه‌و ه لێکۆلین ـه‌وه‌ی له‌س ـه‌ر کــرد و هــه‌ر وه‌کــو ئــه‌و (کارل کاوتســکی) ده‌ڵێــت رۆزا بــۆ یــه‌ک جاریــش ل ـه چه‌نــد زنجیــره وتارێکــی گرنگــدا کــه‌په‌یوه‌نــدی هه‌بــوو ب ـه‌م کێش ـه‌یه بیروبــاوه‌ڕی خــۆی نه‌ده‌گــۆڕی به‌بــێ لێکۆلینــه‌وه‌و بەبــێ پــێ ســه‌ملاندن .به‌گشــتی لــه‌په‌یوه‌نــد بــه بزووتنــه‌وه‌ی کرێکارانــی فه‌ره‌نســا و مه‌ســه‌له‌ی ڕۆزا لۆکســمبورگ چــووه نــاو دڵ و ده‌رونــی بزووتنــه‌وه‌ی کرێــکاران لــه هاوپه‌یامنێتــی له‌گــه‌ل حکومــهت. ئه‌ڵامنیــا .هه‌روه‌هــا یارمه‌تیــده‌ری ب ـه‌رده‌وام بــوو ل ـه چهندیــن ڕۆژنام ـه‌ی سۆسیالیســتی -لــه هه‌نــدێ کات دا سه‌رنووســه‌ر بــوو -لــه‌گــه‌ل ئه‌وه‌شــدا ده‌ســت نیشــانی چهندیــن کۆبوون ـه‌وه‌ی جه‌مــاوه‌ری ده‌کــرد و وتاربێژێکــی بـه‌رده‌وام بــوو لـ ه سـه‌ر تـه‌واوی ئـه‌م باســانه‌ی بزووتنه‌وه‌کــه‌پێویســتی پێــی بــوو .س ـه‌راپای ،قس ـه‌کان و ووتاره‌کانــی کاری داهێنه‌ران ـه‌ی ڕه‌س ـه‌ن بــوون، کاره‌کانــی ئــه‌و دوور بــوو لــه‌ســۆز .ئــه‌و بــه‌رده‌وام کــراوه بــوو له‌گــه‌ڵ خوێنه‌رانــی خــۆی و ئاســۆی بیرکردنــه‌وه‌ی مه‌زنــرو به‌رفــراوان تــر ببــوو له‌رابــردوو. دوای شکســتی ماکدۆنالــد لــه‌به‌ریتانیــا ،لــه کۆمــاری ویمــه‌ری ئه‌ڵامنیــا، لـه‌و کاتـه‌دا بزووتنـه‌وه کـه لـه ئه‌ڵامنیــا دابـه‌ش ببــوو بــە سـه‌ر دوو ڕه‌وتــی هه‌روه‌هــا بــه‌ره‌ی گه‌لــی له‌فه‌ره‌نســا له‌ســاڵی 1930دا .دوای جه‌نگــی ســه‌ره‌کی دا ،یه‌کیــان ڕیفۆرمیســت و ئــه‌وی تریــان شۆرشــگێڕ ،له‌کاتــی جهیانــی دووه‌م و حکومه‌تــی هاوپه‌یامنــه‌کان له‌هه‌مــان واڵتــدا ،ئــه‌وه گەشــەی رابــردوودا دابــەش بــوون .ئه‌ڵامنیــا لــە ریفاهــی ب ـه‌رده‌وام دا بــوو ڕۆشــنه ئــه‌م ئه‌نجامگیــری و ده‌رســانه‌ی ڕۆزا لۆکســمبورگ به‌ده‌ســتی تاوەکــو تەنگــژەی ســاڵی 1873دا ،کرێــکاران پێوانــه‌ی ژیانیــان ســه‌رکه‌وت هێنــا ته‌نیــا گرنــگ یه‌کــی مێــژووی نه‌بــوو .لــه‌ســاڵی 1904-1903دا بــ ه به‌رده‌وامــی و بــێ وه‌ســتان ،ئه‌گــه‌ر به‌شــێنه‌یش بێــت؛ یه‌کێتــی ڕۆزا لۆکســمبورگ که‌وتــه دایالــۆگ لــه‌گــه‌ڵ لینیــن ،له‌گــه‌ڵ ئــه‌و که‌ســانه
( no / 6 )- 6 - 6 - 2016
49
50 کــه جیــاوازی یــان هه‌بــوو لهســهر مه‌ســه‌له‌ی نه‌ته‌وایه‌تــی و دروســت بوونــی په‌یکــه‌ری حیــزب ،هه‌روه‌هــا لهســهر په‌یوه‌نــدی نێــوان حیــزب و چاالکــی جه‌مــاوه‌ری .دوایــی لــە ســاڵی 1904دا لەالیــەن «پاراســتنی قه‌یسـه‌ر» وە بڕیــاری ســێ مانــگ زیندانــی بــۆ بڕایـه‌وه ،بـه‌اڵم رۆزا یـه‌ک مانــگ لــه‌زینــدان مای ـه‌وه.
ئه‌ڵامنــی بــوو ،لــه‌م واڵتــه‌ســنوورداش یــان کــرد. شۆڕشــی ڕوســیا له‌ســاڵی 1905،گۆشــت و خوێنــی دا بــه ئه‌ندێشــه‌ی ڕۆزا لۆکســمبورگ تێگه‌یشــت چه‌نــد ســاڵێک زووتــر؛ ئــه‌م خۆپیشــاندانه جه‌ماوه‌رییــه سیاســی -ئابوورییــه پێکهینانــی توخمێکــی بنچینه‌یــی کرێکارانــی شۆرشــگێڕه‌لـه خه‌باتکــردن لــه‌پێنــاوی ده‌سـه‌اڵت ،جیاکردنـه‌وه‌ی سۆسیالیســتی له‌تــه‌واوی شۆڕشــه‌کانی رابــردوودا .لــە ئێســتادا ئــەو کاری فراوانکردنــه‌وه‌ی ئه‌ندێشــەکانییەتی‌له‌ســه‌ر بناغــه‌ی ئه‌زموونــی مێــژووی نــوێ.
لــه ســاڵی 1905دا ،له‌گــه‌ل به‌رپابوونــی شۆڕشــی یه‌که‌مــی ڕوســیا ،ڕۆزا زنجیره‌یــه‌ک وتــارو نامیلکــه‌ی نووســی لــه ســه‌ر پارتــی پۆله‌نــدا ،گه‌شــه‌ی دا بــه‌ئایدیــای شۆڕشــی بـه‌رده‌وام ،هـه‌ر وه‌کــو دیــاره‌ئـه‌م باســه‌سـه‌ربه‌خۆ گه‌شـه‌ی پێــدرا لــه‌الیـه‌ن لیــۆن ترۆتســکی و پارڤــس ،بـه‌اڵم لــە هەمانکاتــدا قســه‌کردنی رۆزا لــە کۆبوونــەوە گشــتییەکاندا و تاوانبارکردنــی بە«هانــدان چه‌نــد مارکسیســتی تــرش باوه‌ڕیــان بــە هەمــان ئایدیــا هەبــوو .له‌گــه‌ڵ بــۆ توندوتیــژی» دوو مانگــی تــر چــووه‌زینــدان ،ئـه‌م جاره‌یــان لــه‌ئه‌ڵامنیــا. ئه‌وه‌شــدا به‌لش ـه‌فیک و مه‌نش ـه‌فیک ه ـه‌ر دوو الی ـه‌ن ،س ـه‌ره‌رای جیــاوازی ڕۆزا لۆکســمبورگ له‌ســاڵی 1907دا به‌شــداری کــرد لــه کۆنگــره‌ی قوڵــی نێوانیــان ،بڕوایــان وابــوو کــه‌شۆڕشــی ئ ـه‌و کات ـه‌ی ڕوســیا لــه‌قۆناغــی شۆڕشــی دیموکراتــی ی ـه .ڕۆزا قس ـه‌و باســی ئ ـه‌وه‌ی ده‌کــرد گه‌ش ـه‌ی دونیــا قۆناغــی دیموکرســی بــۆرژوازی تێپه‌رانــدووه و له‌کۆتایــی دا یــان ده‌ســه‌اڵتی کرێکارانــه‌یاخــود شکســتێکی تــه‌واوه .درووشــمی ئــه‌و ئ ـه‌وه‌بــوو « دیکتاتــۆری یه‌تــی شۆرشــگێڕانه‌ی پرۆلیتاریــا له‌گــه‌ل جوتیــاران».
(ژ16 )6 .ی جۆزه‌ردان 2716
لـه گـه‌ل ئه‌وه‌شــدا ته‌نهــا ئه‌ندێشـه‌و نووســین و قسـه‌کردن لهســهر شــۆڕش بــه‌س نه‌بــوو بــۆ رۆزا لۆکســمبورگ. دروشــمی ژیانــی ئـه‌و ئـه‌وه‌بــوو « ،لـه سـه‌ره‌تاوه‌کــردار». س ـه‌ره‌ڕای ئ ـه‌وه‌ش ل ـه‌و کات ـه‌دا وه‌زعــی ته‌ندروســتی بــاش نه‌بــوو ،لــه نزیکرتیــن فرســه‌ت لــه دیســێمبه‌ری 1905دا رایکــرد بــۆ پۆله‌نــدای ڕوســیا .لــه‌و کاتــه‌ی شــۆڕش لــه لوتکــه‌ی خــۆی دابــوو ،جه‌ماوه‌ریــش هێشــتا له‌چاالكــی دا بــوون ،بــه‌اڵم ڕارابــوون و لــ ه کاتێکــدا کۆنه‌په‌رســتیش لــه بــه‌ره‌و پێشــچوون دابــوو .تــه‌واوی کۆبونــه‌وه‌کان قه‌ده‌غه‌کــران ،بــه‌اڵم کرێــکاران هێشــا لــه ســه‌نگه‌ری خۆیانــه‌وه کۆبوونه‌وه‌کانیــان ئه‌نجــام ده‌دا ،لــه‌کارگــه‌کان کرێــکاران ڕۆژنامه‌کانیــان لــێ قه‌ده‌غه‌کــرا ،بــه‌اڵم ڕۆژنام ـه‌ی پارتــی رۆزا لۆکســمبورگ ڕۆژان ـه ده‌رده‌چــوو، ئه‌گــه‌ر چــی به‌نهێنیــش چــاپ ده‌کــرا .لــه4ی مارســی 1906دا ڕۆزا ده‌ســتگیر کــرا بــۆ مــاوه‌ی چــوار مانــگ. یه‌کــه‌م جــار زینــدان و ئینجــا لــه‌قه‌اڵیــه‌ک و دواتریــش ئــازاد کــرا .له‌س ـه‌ر ئه‌ساســی ئــەوەی ته‌ندروســتی ناجێگــر و نەخــۆش بــوو ،هەروەهــا لــە بــەر ئــەوەی هاواڵتــی
51
لــه نێــوان ســااڵنی 1910-1905دا جیابوونه‌وه‌یەکــی به‌رفــراوان ڕووی دا لــه نێــوان ڕۆزا لۆکســمبورگ و ســه‌رکردایه‌تی نێوانــڕه‌وی SPDدا ،کــه کاوتســکی ده‌م ڕاســتی تیۆریــی یــان بــوو .لــه پێــش ئه‌وەشــدا ،لــه‌ســاڵی 1907رۆزا لۆکســمبورگ مه‌ترســی ده‌ربــڕی لــه‌س ـه‌ر س ـه‌رکردایه‌تی پــارت، جیــاواز ل ـه‌وه‌ی بانگیــان هه‌ڵــده‌دا بــۆ مارکســیزم ،هه‌روه‌هــا گه‌رانه‌وه‌یــان به‌رامبــه‌ر به‌هه‌لومه‌رجێــک کــه‌پێویســتی بــه بڕیاردانێکــی چاره‌نووسســاز هه‌بــوو .هاتنــی ڕووداوی ســاڵی ،1910به‌تــه‌واوی په‌یوه‌نــدی نێــوان ڕۆزا لۆکســمبورگ و کارل کاوتســکی تێکچــوو له‌س ـه‌ر مه‌س ـه‌له‌ی شــێوازی ڕێــگای بــه‌ده‌س ـه‌اڵت گه‌یشــتنی کرێــکاران .لــه‌ئێســتادا SPDجیابوون ـه‌وه‌و بــوون به‌ســێ ڕه‌وت و باڵــی جیــاواز؛ ڕیفۆرمیســته‌کان کــه نوێنه‌رایه‌تــی باڵــی سیاسـه‌تی ئیمپریالیســتی یــان ده‌کــرد ،ئه‌وانـه‌ی بـه خۆیــان ده‌ڵێــن نێوانــڕه‌وی مارکسیســتی ،به‌س ـه‌رکردایه‌تی کاوتســکی ( کــه‌ڕۆزا لۆکســمبورگ نازنــاوی «س ـه‌رکرده‌ی زه‌لــکاو»ی لێنابــوون) بــه‌قســه‌هێشــتا خۆیــان پــێ رادیکاڵ ـه، بــه‌اڵم ده‌رده‌کــه‌وێ زیاتــر و زیاتــر بــه‌ره‌و ڕێبــازی په‌رله‌مانتــاری خه‌بــات ده‌ک ـه‌ن ،باڵــی شۆرشــگێڕ کــه‌ڕۆزا لۆکســمبورگ بزوێن ـه‌ری س ـه‌ره‌کی بــوو. لــ ه ســاڵی 1913دا ڕۆزا لۆکســمبورگ یه‌کێــک لــه گرنگرتیــن په‌رتووکــه تیۆرییە‌کــه‌ی خــۆی بــه چــاپ گه‌یانــد ،که‌ڵه‌کــه بوونــی ســه‌رمایه، به‌شــداری کــردن لــه لێکۆلینــه‌وه‌ی ئابــووری ئیمپریالیســتی .کــه به‌بــێ شــک و گومــان ،یه‌کیکــه لــه گرنگرتیــن به‌شــدارییه‌کانی بنچینه‌یــی لــه قوتابخانــه‌ی ئابــووری مارکسیســتی لــه‌ســه‌رده‌مانی ســه‌رمایه‌وه ،کــه پــڕه لــ ه مه‌عریفــه ،زیره‌کرتیــن شــێوازه ،تیژتریــن لێکدانه‌وه‌یــه‌ی رووناکبیــری ســه‌ربه‌خۆیه ،ئــه‌م په‌رتووکــه ،کــه میهرینــگ نووســه‌ری ژیاننامــه‌ی مارکــس ده‌ڵــێ نزیکرتیــن په‌رتووکــه لــه پەرتووکــی «ســه‌رمایه» لــه چــاو هه‌مــوو به‌رهه‌مــه مارکسیســته‌کانی تــر .کێشــه‌ی ســه‌ره‌کی لــەم لێکۆلینــه‌وه‌دا نــەک هــەر گرنگــه لــ ه رووی تیۆریــی و سیاســیەوە ،بــه تایبه‌تــی چ شــتێک کاریگــه‌ری فراوانکردنــی ســه‌رمایه‌داری تــازه ده‌کات ل ـه ناوچــه‌دواکه‌وتــووه‌کان لــه‌س ـه‌ر جیاوازیی ـه ناوخۆیی ـه‌کان و شــێواندنی ســه‌رمایه‌داری و جێگیــر بوونــی ئــه‌م سیســته‌مه. ل ـه20ی فێربیــوه‌ری ،1914ڕۆزا لۆکســمبورگ ده‌ســتگیر کــرا له‌س ـه‌ر ئ ـه‌وه‌ی هانــی ســه‌ربازانی داوه ڕاکــه‌ن لــە ســەربازی .لهســهر بنه‌مــای دانــه پاڵــی ئــه‌م تۆمەتــە،قســه‌ی کــردو ئــه‌م تۆمه‌تانــه‌ی ره‌تکــرده‌وه «ئه‌گــه‌ر ئــه‌وان چاوه‌ڕوانــی ئه‌وه‌یــان لــه ئێمه‌یــه‌براکانــی خۆمــان بکوژیــن فه‌ره‌نســیه‌کان یاخــود بیانیه‌کانــی تــر ،ئه‌وســا پێیــان ده‌ڵێیــن« ،نه‌خێــر لــه ژێــر هیــچ
ئــه‌م کاتــه‌ی جه‌نگــی جیهانــی یه‌کــه‌م ده‌ســتی پێکــرد ،به‌کــرده‌وه‌تــه‌واوی ســه‌رکرده‌کانی پارتــی سۆسیالیســت وه‌رچه‌رخــان بــه‌ره‌و ڕێبــازی نیشــتیامنی .ل ـه 3ی ئۆگێســتی ســاڵی 1914دا گروپــی په‌رله‌مانــی س ـه‌ر بــه پارتــی سۆســیال -دیموکراتــی ئه‌ڵامنیــا کۆبوونــه‌وه‌و بڕیاریــان دا ده‌نــگ بــده‌ن بــه جه‌نــگ و بــڕوا بــوون بــه حکومه‌تــی قه‌یســه‌ر .لــه111 نوێنــه‌ر ته‌نهــا 15نوێنه‌ریــان ده‌نگیــان لــه‌دژی جەنــگ دا .هه‌روه‌هــا دواتــر داواکاری ئــه‌وان ره‌تکرایــه‌وه ،ئــه‌وان پێشــنیازی دیســپلینی پارتیــان کــرد .لــه4ی ئۆگێســته‌وه‌تــه‌واوی گروپــی سۆســیال – دیموکــرات به‌یــه‌ک ده‌نــگ ده‌نگیــان دا بــه‌پاڵپشــتی کردنــی الیه‌نگره‌کانیــان .دوای چه‌نــد مانگــی تــر ،لـه2ی دیســێمبه‌ره‌و ه کارل لیبخێنــت گاڵتـه‌ی کــرد بـه‌م دیســپلینه حیزبیه‌کــه‌ده‌نگــی دا بــه‌م بــێ ویژدانیــه .ئــه‌و تاقه‌کــه‌س بــوو ده‌نگــی دا لــه‌دژی جه‌نــگ و الیه‌نگرانیــان. ئــه‌م بڕیــاره دڵره‌قانــه‌ی ســه‌رکردایه‌تی حیــزب ده‌ری کــرد ،گورزێکــی تونــد بــوو درا لــه‌ڕۆزا لۆکســمبورگ ،له‌گ ـه‌ڵ ئه‌وه‌شــدا دوور نه‌که‌وت ـه‌وه‌و ووره‌یبه‌رنـه‌دا .لــه‌هه‌مــان ڕۆژدا ،لـه 4ی ئۆگێســت سۆســیال دیموکراتـه‌کان چوونــه ژێــر ئــااڵی حکومه‌تــی قه‌یســه‌ری ،گروپێکــی بچــووک لــه سۆسیالیســته‌کان کۆبوونــه‌وه لــ ه باله‌خانه‌کــه‌ی و بڕیاریــان دا بجه‌نگێــن لــه دژی شــه‌ڕ .ئــه‌م گروپــه ڕێکخرابــوون له‌الیــه‌ن ڕۆزا لۆکســمبورگ و کارل لبخێنــت ،فرانــز میهرینــگ و کالرا زیکتیــن ،له‌کۆتایــی دا بــوون بــه «کۆمەڵــەی سپارتاکیســته‌کان» .ڕۆزا لۆکســمبورگ نزیکــه‌ی چــوار ســاڵ زۆربــه‌ی کات لــه زیندانــه‌وه درێــژه‌ی دا بــه ڕابه‌رایه‌تــی کاری هانــدان
( no / 6 )- 6 - 6 - 2016
ئه‌نته‌رناســونال سۆسیالیســت لــه‌شــتوتگارت .ئ ـه‌و بــه‌نــاوی پارتــی ڕوســیا و پۆلۆنیــا قس ـه‌ی کــرد ،لــه‌س ـه‌ر پێشــبینیه‌کان و هه‌ڵوێســتی شۆرشــگێڕانه‌ی نه‌گــۆڕ لــه به‌رامبــه‌ر جه‌نگــی ئیمپریالیســتی.
هه‌لومه‌رجێكــدا ».ئــه‌م کاره ناکه‌یــن .لــه دادگادا ئــه‌و هه‌ڵگــه‌ڕاوه لــ ه نوێنه‌رێکــی گومانلێکــراوه‌وه‌بــۆ نوێنــه‌ری گشــتی ،دواتــر قســه‌کانی ئــه‌و باڵوکرایــه‌وه‌لــه ژێــر تایتلــی «ملیتاریــزم ،جه‌نــگ و چینــی کرێــکار»، کــه بــە‌یه‌کێــک لــه وروژاندنــه‌سۆسیالســته‌شۆرشــگێڕانه‌كان دادەنرێــت بــۆ سه‌رزه‌نشــتکردنی ئیمپریالیــزم .لــە ســەر ئــەم قســانەی دادگا بڕیــاری ســاڵێک زیندانــی دا به‌ســه‌ریدا ،بــه‌اڵم زیندانــی کردنه‌کــه‌ی یه‌کســه‌ر جێبه‌جــێ نه‌کــرا .ئــه‌و کاتــه‌ی ژووری دادگای به‌جــێ هێشــت ،یه‌کســه‌ره‌و راســته‌وخۆ چــوو بــۆ کۆبوون ـه‌وه‌ی جه‌مــاوه‌ری و دووبــاره ده‌ســتی کــردوه بــه پڕوپاگه‌نــده شۆرشــگێڕییه‌کانی لــه دژی جه‌نــگ.
52 و ڕێکخســتنی شۆرشــگێڕانە ،و درێــژه‌دان بــه ڕێبــازی ئــااڵی بــه‌رزی بپارێــزن ،له‌هه‌مــان کات دا ڕێگـ ه نـه‌ده‌ن لـه خوێــن ڕشــتنی خۆتــان تــا مــردن لــه ژێــر ده‌ســه‌اڵتی به‌ربه‌ریزمــی ســه‌رمایه‌داری. سۆســیالیزمی نێونه‌ته‌وه‌یــی. هه‌ڵگیرســانی جه‌نــگ بــووه هــۆی دابرانــی ڕۆزا لۆکســمبورگ لــه بزووتنــه‌وه‌ی کرێکارانــی پۆله‌نــدا ،بــه‌اڵم پێویســته‌ئــه‌وه قه‌بــووڵ بکه‌یــن کــه‌ســه‌رمایه‌کی مــه‌زن بــوو بــۆ پارتــه پۆله‌ندییه‌کــه‌ی و الیه‌نگیرییەکــی بــه‌رده‌وام بــوو لــه ده‌ربڕینــی ئایدیاکانــی سۆســیالیزمی ئه‌نته‌رناســیۆنالی. شۆڕشــی فێربیــوه‌ری ڕوســیای ســاڵی 1917راســت و دروســتی پێشــبینیه‌کانی ڕۆزا لۆکســمبورگی هێنایــه‌دی ســه‌باره‌ت بــه سیاســه‌تی شۆرشــگێڕیی و به‌رهه‌ڵســتکاری دژی جه‌نــگ و خه‌بــات لــه پێنــاوی ســه‌رنگوون کردنــی ده‌وڵه‌تــه ئیمپریالیســته‌کان.
دوای ﻣﺎرﮐﺲ و ﺋﻪﻧﮕﻠﺲ،
وهﮐﻮ ﻣﯿﮫﺮﯾﻨﮓ دهﺖ؛ ﺷﺘﮑﯽ
ﺗﺮﻧﯿﯿﻪ ،ﻟﻪژﯾﺎﻧﯽ ﺋﻪودا ،ﻟﻪ ﻣﺮدن
زﯾﺎﺗﺮ ،ڕۆزا ھﻪﻣﻮو ﺷﺘﮑﯽ ﺑﻪﺧﺸﯽ ﻟﻪﭘﻨﺎوی ڕزﮔﺎری ﻣﺮۆﭬﺎﯾﻪﺗﯽ دا.
ئــه‌م کاتــه‌ی شۆڕشــی ئۆکتۆبــه‌ر به‌رپابــوو ،ڕۆزا لۆکســمبورگ به‌گه‌رمــی پێشــوازی لێکــرد ،و په‌ســندی کــرد لـ ه به‌رزتریــن قۆناغــی دا .لـ ه هه‌مانکاتــدا ئــه‌و بــاوه‌ڕی به‌وه‌نه‌بــوو هه‌مــوو شــتێک قه‌بــووڵ بــکات به‌بــی ڕه‌خنــه لێگرتــن ،هه‌مــوو ئــه‌و کاره‌خزمه‌تگوزارییانــه‌ی به‌لشــه‌فیه‌کان ده‌یــان کــرد بــۆ بزووتنـه‌وه‌ی کرێــکاری .ئـه‌و بـه ڕۆشــنی پێشــبینی ئـه‌وه‌ی ده‌کــرد ئه‌گـه‌ر شۆڕشــی روســیا خــۆی رزگار نـه‌کات لـه‌و شــێوێندراوانه‌ی بــۆی پێــش هاتووه، کــه‌ئیفلیجــی کــردووه‌ل ـ ه گه‌ش ـه‌کردن .هێشــتا زووه‌بــۆ گه‌شه‌س ـه‌ندن ل ـه یه‌کێتــی ســۆڤیه‌ت ،هه‌روه‌هــا ئ ـه‌و ده‌ســت نیشــانی خاڵــه‌شــێوێندراوه‌کانی کــرد ،بــه‌تایبه‌تــی لهســهر مه‌ســه‌له‌ی دیموکراســی. ل ـه 8ی نۆڤێمب ـه‌ری ســاڵی 1918دا شۆڕشــی ئه‌ڵامنیــا ڕۆزا لۆکســمبورگی لــه زینــدان ئــازاد کــرد .ڕۆزا بــه‌هه‌مــوو هێــز و توانــاو په‌رۆشــییه‌وه‌به‌شــداری لــه شــۆڕش کــرد .بــه‌اڵم به‌داخــه‌وه‌هێــز ه کۆنه‌په‌رســته‌کان به‌هێزبــوون، باڵــی ڕاســتی ســه‌رکرده‌کانی سۆســیال دیموکــرات و جه‌نه‌ڕاله‌کانــی ســوپای کۆنــی قه‌یس ـه‌ر یه‌کیــان گــرت بــۆ س ـه‌رکوتکردنی چینــی کرێکارانــی شۆرشــگێڕ .هــه‌زاران کرێــکار کــوژران .لــه15ی جه‌نیــوه‌ری 1919دا کارل لیبخینــت کــوژرا ،لــ ه هه‌مــان ڕۆژدا ســه‌ربازێک به‌قۆنداخــی تفەنگەکــەی کێشــای بــه‌که‌لــ ه ســه‌ری ڕۆزا لۆکســمبورگ. به‌گیــان له‌ده‌ســتدانی ڕۆزا لۆکســمبورگ بزووتنــه‌وه‌ی کرێــکاران له‌جیهــان به‌ناوبانگرتیــن ڕابــه‌ری خــۆی له‌ده‌ســتدا .کــه ووردبینرتیــن بیرمه‌ندبــوو دوای مارکــس و ئه‌نگلــس .وه‌کــو میهرینــگ ده‌ڵێــت؛ شــتێکی ترنییــه، له‌ژیانــی ئ ـه‌ودا ،لــه‌مــردن زیاتــر ،ڕۆزا هه‌مــوو شــتێکی به‌خشــی له‌پێنــاوی ڕزگاری مرۆڤایه‌تــی دا. رۆزا لۆکســمبورگ لــه 5ی مارســی 1871دا ،لــه‌شــارۆچکه‌یه‌کی بچــووک بـه نــاوی زامۆســک لــه‌پۆله‌نــدا لــه‌دایــک بــووه (لـه 1919/01/15لــه‌الیـه‌ن ده‌وڵه‌تــی ئه‌ڵامنیــاوه تیــرۆر کــراوه)
(ژ16 )6 .ی جۆزه‌ردان 2716
ڕۆزا لـه زیندانـه‌وه چاودێــری ڕووداوه‌کانــی ده‌کــرد ،و له‌نزیکـه‌وه‌خه‌ریکــی لێکۆلینــه‌وه بــوو لهســهر ئه‌زموونــه‌کان بــۆ دواڕۆژ .ئــه‌و بــه‌دڵنیاییــەوه ســه‌رنجێکی کــورت له‌الیــه‌ن وه‌رگێــڕه‌وه :ئــه‌م نوورساوه‌یــه به‌شــی بــاوه‌ڕی وابــوو س ـه‌رکه‌وتنەکانی فێربیــوه‌ری کۆتایــی خه‌بــات نیی ـه ،به‌ڵکــو یەکەمــی په‌رتووکێکــە ب ـه نــاوی ڕۆزا لۆکســمبورگ ،لــە نووســینی( :تۆنــی ســه‌ره‌تایه ،ته‌نهــا ده‌ســه‌اڵتی کرێــکاران ده‌توانــێ ئاشــتی مســۆگه‌ر بــکات .کلیــف) لــه باڵوکراوه‌کانــی کتێبخانــه‌ی بــووک مارکــس. ڕۆزا لــه‌زیندان ـه‌وه‌په‌یــام ل ـه دوای په‌یامــی باڵوده‌کــرده‌وه بــۆ کرێــکاران و س ـه‌ربازانی ئه‌ڵامنیــا الســایی براکانتــان بکه‌ن ـه‌وه‌ل ـه ڕوســیا،ب ـه‌م شــێوه‌یه س ـه‌رمایه‌داران و مشــوخۆران س ـه‌رنگوونکه‌ن ،لــه‌کاتێکــدا شۆڕشــی ڕوســیا
53
کــە ئەمــان یــەک دانــە جاریــش وشــەی وەکــوو ”گــەوج“ و ”نەفــام“ و ”تێکــدەر“ و ”شــێوێنەر“ و ”خیانەتــکار بــە چینــی کرێــکار“ و ”نۆکــەری بورژوازیــی“ و جوێنــی دیکــەی لــەو چەشــنە لــە تێکســتەکانیاندا نییــە .بــەو شــێوە دەبینیــن کــە لێنیــن هــەر سۆســیالیزم لــە دیموکراســیی ،واتــە لــە بەشــداریی چاالکانــەی ئەوانــی دیکــە جــودا ناکاتــەوە ،بەڵکــو لــە ســەنگەری ســپی به‌شی سێیه‌م و كۆتایی بەرامبــەر بــە رەشــدا ئەســڵەن ڕێــگا بــە ”گــەوج“ بیرکردنەوەیــش لــە فەرهەنگــی سیاســیی و لــە مێــژووی ئایدیۆلۆژییەکانــدا نــادات و لێــی دەترســێت. مــرۆڤ دەبینێــت کــە لێنیــن ڕەنگــە ســەرتۆپی ئــەو ژمــارە کەمــە لــە ڕۆشــنبیر بێــت کــە ســەرتاپای ئەدەبــی سیاســیی خۆیــی بــە قســەی ناشــیرین و جوێــن و گاڵتەجاڕیــی و ســووکایەتی دژ بەوانــە پــڕ کردووەتــەوە کــە بــە ئەقڵــی خــۆی دەکەونــە ســەنگەرێکی دیکــەوە .تەنهــا لــە بەرئــەوەی ئــەوان لــە دیدێکــی دیکــەوە لــە سۆســیالیزم دەڕووانــن .دەبینیــن کــە لێنیــن وەکــوو یارمەتیدەرێــک /کۆمەککارێــک /بەشــدارێک لــە قووڵکردنــەوەی بیــری سۆســیالیزمدا ئەکتــەر نییــە ،بەڵکــو وەکــوو پەیامنێرێکــی خودایــی لــە قســەکانی خــۆی دەرووانێت .لــە خوێندنــەوەی لێنیندا دەبینیــن کــە هیــچ کاتێــک بانگــی هاوڕاوێــژ و هاوکۆبەندیــی و هاوســەرئەنجامگیریی لــە پرۆســە و رووداو و بابەتــەکان نــاکات و نرخێــک بــۆ هاودەنگیــی داناننێــت ،چــون لــە بناخــەدا سۆســیالیزم بــە پرۆژەیەکــی شەخســیی دادەنێت نــەک کۆمەڵیــی و کۆمەڵگایی، و بــە کارێکــی هەنووکەیــی دادەنێــت ،نــەک بــە ئاییندەیــی و دوور ،و پێــی وایــە کــە حەمتــەن دەبێــت لــە قۆناخێکــی مێژوویــی زۆر کورتــدا بێتــە دی .نــەک تەســلیم بــە کۆمەڵــگا بکرێــت و لــە پرۆســەیەکی هەزمکــردن و شــەنوکەوکردن و هێنانوبــردن و لێکدانــەوە و ئەزموونییــدا بــەردەوام و مێــژووڕەو بێــت .لــە هەمــوو ئەوانەیــش خراپــر بــڕووای بــە ڕیفــۆرم و کاردروســتیی هەنــگاو بــە هەنــگاو نییــە ،و پێــی وایــە حەمتــەن ئــەوە پاکەتێکــە کــە یــان هەیــە یــان نــا .ئەســڵەن تیئۆریــی لێنیــن بــۆ شــۆڕش و شۆڕشــگێڕیی لــەو بڕووایــەوە ســەرچاوە دەگرێــت کــە پێــی وایــە نــەک هــەر خــودی حکومــەت (بورژوازیــی /ســەرمایەداریی) لێنیــن مــرد و کۆتایــی بــە ژیانــی وەکــوو تاکەکــەس هــات، بەڵکــو خــودی دەوڵــەت (برژوازیــی /ســەرمایەداریی) دەبێــت بــەاڵم دەوڵەتێکــی پــاش خــۆی بەجێهێشــت کــە یەکێــک بــوو لــە بەهێزتریــن دەوڵەتانــی ســەردەم .میراتگرانــی ئــەو دەوڵەتــە ســەرەوخوار /قڵــب بکرێتــەوە. لــە بــەراووردی تێکســتگەلی پلیخانــۆڤ ،کاوتســکی ،برنێشــتایین ،هیــچ ئەڵتەرناتیڤێکیــان نەبــوو زیاتــر لــەوەی کــە لێنینیــزم بکــەن کارل لێکبێشــت ،ڕۆزا و پێرتۆســۆڤ و چەندینــی دیکــەدا دەبینیــن بــە ســەرچاوەی ئایدیۆلۆژیــی ڕەســمیی .ئــەوی باســی شــێوەیەکی
( no / 6 )- 6 - 6 - 2016
سیاسەت بۆ هەمووان
54
(ژ16 )6 .ی جۆزه‌ردان 2716
دیکــە لــە سۆســیالیزمی بکردایــە بــە الدەر و تێکــدەر و ناجیــددی و جاشسۆسیالیســت و چــی و چــی ناودەبــرا .پــاش مردنــی لێنیــن هەمــوو ئــەو تیئۆریانــەی ســەبارەت بــە بــواری جیــاواز لــە ســەردەمی ئــەودا هەبــوون ،خرانــە کار .یەکێــک لەوانــە ســەبارەت بــە کێشــە نەتەوەییــەکان کــە لــە دونیــادا لــە ئــارادا بــوون هاتــە ئــاراوە .یەکێــک لەوانــە پرســیاری :پشــتگیریکردن لــە کامــە بزووتنەوە؟ ،بوو؟ ص21چژ32چ هەڵهێنانــی پــێ ناوێــت کــە لێکدانــەوەی لێنیــن دەرمــان بــوو .هــەر بزووتنەوەیــەک بــە پێــی لێکدانــەوەی لێنیــن (بــە قازانــج و لــە بەرژەوەنــدی یەکیەتــی ســۆڤیەتدا) دەکەوتــە دژایەتیکردنــی ئیمپریالیــزم ،ئــەوا بزووتنــەوەی ئازادیخوازانــەی پێشــکەوتووخوازانە بــوو .هــەر بزووتنەوەیــەک دژایەتــی کردنــی حکومەتێکــی دەکــرد کــە دۆســتی یەکێتــی ســۆڤیەت بــوو یــان لــە لێکدانــەوەی ئەوانــدا بــۆ سۆســیالیزم لــە شــێوە لینینیەکەیــدا، دەکەوتــە خانــەی فیــودال و کۆنپەپەرســتییەوە کــە گوایــا لەبەردەم بورژوازیــی پێشــکەوتووخوازدا لەمپــەر بــوو ،ئــەوا کۆنەپەرســتانە بــوو .منوونــەکان پشــتکردن لــە خەباتگەلــی ئازادیخوازیــی و هاوپشــتییکردن لەگــەڵ دەوڵەتانــی ”یــار“ دا لــە مێــژوودا زۆرن، دوور نەچیــن ،هــەر لــە ڕۆژهەاڵتــی ناوینــدا ،بــۆ منوونــە تورکیــای کەمــال ئەتاتــورک ،ئێرانــی ڕەزا شــا ،ئێراقــی پــاش کودەتــای ،١٩٥٨ ســووریای پــاش کودەتــای ،١٩٥٨ئیســوپیا و هتــاد.
زەمینــە کــە ئایدئۆلۆژییــەکان لــە مەیدانێکــی تــا ڕادەیــەک ئاوەڵەدا لــە ســەر دەســەاڵت زۆران بگــرن و دەســتکەوتی دیکــەی لــەم شــێوەیە ،بــوون بــە هــۆی ئــەوەی کــە بتوانرێــت ئــەو پێشــمەرجانە بنارسێــن کــە بــۆ هەبوونــی سیســتەمی دیموکراســیی پێداویســت و گرینگــن ،بــۆ منوونــە: هەبوونی پلورالیزمی (فرەچەشنیی) سیاسیی هەبوونــی پارلەمــان ،و هەڵبژاردنــی ئــازاد ،و مافــی تاکەکــەس بــۆ هەڵبژاردنــی ئــازاد ،و هــەر تــاک و یــەک دەنــگ، بەشــداریی ژنــان هاومــاف و هاوئــەرک ،مافــی هاوواڵتیبوونــی بــێ هــەاڵواردن بــۆ دەنــگ دان. ســەربەخۆیی سیســتەمەکانی دادوەریــی ،بڕیــاردان و جێبەجێکــردن لــە یەکــر هاومافیی و هاوئەرکیی لە بەردەم یاسا و رێسا هەبوونــی سیســتەمی ســیکۆالریزم و هەبوونــی مافــی هاوواڵتیبــوون و نەبوونــی شــێوەکانی هــەاڵواردن لــە دامــودەزگا و پێکهاتەکانــی دەوڵەتــدا هەبوونی مێدیایەکی سەربەخۆ و بێالیەنی چاالک پۆلیس تەنها دەسەاڵتی جێبەجێکردنی هەبێت ڕۆشــنکردنی ڕۆڵــی ســپا تەنهــا بــۆ پارێزگاریــی کــردن لــە مەترســیی دەرەکیــی مــاف و ئازادیــی دەربڕیــن و ئازادییەکانــی دیکــە وەکــوو مافــی کۆبوونــەوە و مانگرتــن و خۆپیشــاندان و رەخنەگرتــن و وەژێرپرســیارنان و هتــاد. هەبوونــی خوێندنــگا کــە تاکەکــەس بــە گیانــی بەرپرســیاریی و جیددیەتــی سیاســیی و ڕێزگرتــن لــە یاســا و ڕێســا و هەبوونــی توانــا بــۆ پرســیارکردن ،بــۆ وەژێرپرســیارنان ،بــۆ توێژینــەوە و شــەنوکەوکردن و پەیگیریکــردن و بەدواداچــوون و غیرەتــی ســڤیلی و هتــاد. هەبوونی گەندەڵیی لە کەمرتین و نزمرتین ئاستدا هەبوونــی ســاختەکاریی لــە هەڵبــژاردن و لــە پروپاگەنــدەدا تــا ئەوپــەڕی کەمرتیــن و نزمرتیــن ئاســت
ئەڵبــەت لــە درێــژەی چەندیــن جــۆر لــە خەبــات ،لــە شــێوەی خەباتــی چینــی کرێــکار ،جووتیــاران ،کاســپکاران و چاالکیــە مەدەنییــەکان لــە ئوروپــای خۆرئــاوا ،خەباتــی یەکیەتیــە کرێکاریــەکان و دەســتکەوتەکانی بیمــەی گشــتیی و چاوەدێریــی و تەندروســتیی و مافەکانــی پێوەســت بــە ژیانــی کار ،لێــدان لــە بیری فاشــیزم و ناســیزم و دژایەتیکردنــی ،خۆشــکردنی زەمینــە بــۆ بــەاڵم زۆر خاڵگەلــی دیکــەی گرینــگ هــەن کــە بــە ســەدان و سۆســیالیزمی دیموکراتیــک و ڕێــگادان بــە خەڵــک کــە لــە مەشــقی بگــرە هــەزاران لــە ڕۆشــنبیران و سیاســەمتەداران قســەیان لە ســەر سیاســیی و لــە دەســەاڵتی سیاســییدا بەشــدار بــن ،فەراهەمکردنــی کــردووە و دەیکــەن و لــە زۆر واڵتــدا هەمیشــە باســی ڕۆژانــە و
55 پارەیــی ،بــێ ســامانیی ،هەژاریــی ،هــەاڵواردن و شــێوەکانی دیکــە خوێندنــگاکان و دانیشــگاکانە ،بــۆ منوونــە: کــە عادەتــەن لــە ئەدبیاتــی سیاســییدا جێــگای تایبەتــی خۆیــان هەبوونی ئاشتیی و ئارامیی و دڵنیایی و سەقامگیریی هــەن ،بــە شــێوەی جیــاواز و لــە رەهەنــدی جیــاوازەوە باســیان سیستەمێک بۆ وەگەڕخستنی ئیرادە و ویستی خەڵک دانیشــتووانێکی خوازیــار بــە دیموکراســیی کــە لــە گــۆش لــێ دەکرێــت. و پــەروەردەی خوێندنگاکانــەوە دەســت پــێ دەکات دانیشــتووانێک کــە النــی کــەم %٨٠خوێنــدەوار بێــت و بتوانێــت و بــار هێرنابێــت کــە لــە سیاســەتدا بەشــدار بێــت هەبوونــی ورە و ڕۆحــی بەشــدارییکردن لــە پرۆســەی سیا ســە تد ا
دیــارە لــە ئەدەبــی فەلســەفیی و سیاســیی پێــش ســەردەمی ڕۆشــنگەریی ،لــە ســەرەتای ڕۆشنگەریشــەوە بــە ســەدان و بگــرە هــەزاران لــە ڕۆشــنبیران و نووســەران و هونەرمەنــدان و چاالکوانانــی مەدەنیــی ،و هەروەهــا بــە تایبەتیــی لــە بزووتنــەوەی ســەفرەگەیت ـــەوە ژنانــی بێئەژمــار لــە هەمــوو باڵەکانــی تیئۆریــی فێمێنیســتییدا کۆمەکــی بەرچــاو و گرینــگ و شــایان باســیان بــە پرســی دیموکراســیی داوە ،چــون لــە بناخــەدا کرۆکــی دیموکراســیی بــە مانــای سیاســەت بــۆ هەمــووان دێــت .هەمــوو ئــەو خااڵنــە کــە پێشــمەرجی هەبوونــی دیموکراســیین و دەبــن بــە زەمینــەی سیاســەت بــۆ هەمــووان لــە ڕووانگــەی جیــاوازەوە تیشــکیان خراوەتــە ســەر .لــە راســتییدا بەشــێکی گــەورە و دیــاری تیئــۆری فێمێنیســتیی بــە دروســتییەوە لــە ســەر بەشــداری هەرچی زیاتــری ژنــان ،بێــکاران ،چینــی کرێــکار و هتــاد دەدوێــت و لەوێــدا باســی ڕەگــەز و ڕەگەزپەرســتیی ،توخــم و توخمپەرســتیی ،بــێ
رشی پرابهــات رانجــان ســەرکار دەنووســێت کــە ”ڕەووشــت (مــورال /ئەخــاق) دووهەمیــن فاکتــەری بنجینەییــە بــۆ ســەرکەوتنی دیموکراســیی .لــە نەبوونــی ئەخالقدا خەڵــکان دەنگی خۆیــان دەفرۆشــنەوە .لــە هەندێــک واڵت دەنــگ کــڕدراوە و فرۆرشاوەتــەوە .ئایــا دەتوانیــن بــەوە بڵێیــن دیموکراســیی؟ ئایــا ئــەوە جەفەنــگ نییــە؟ لەبەرئــەوە تــا ٥١دەرســەدی دانیشــتووان بــە ڕوونیــی پشــتگیریی لــە پرینســیپی ئەخــاق نەکــەن ،هیــچ شانســێک بــۆ هەبوونــی دیموکراســیی نابێــت. کاتێــک کــە خەڵکانــی ناوابەســتە بــە ئەخــاق لــە زۆربایەتییــدا بــن، ئــەوا ســەرکردەکان پێداویســتیانە لــە نــاو ئەوانــدا دەبــن “. ڕۆبــەرت مــاک چێســنەی ()Robert Waterman McChesney لــە دایکبــووی ١٩٥٢کــە ئێســتا پلــەی پرۆفێســۆری هەیــە، یەکێکــە لــەو کەســانەی کۆمەکێکــی زۆری بــە ڕوونکردنــەوە لــە پرســی دیموکراتیــی ،مافــی هاوواڵتیــی و کۆســپەکانی رێــگای هۆشــیاریی سیاســییدا کــردووە ،و ئامــاژەی گرینــگ بــە خــودی
( no / 6 )- 6 - 6 - 2016
هەبوونــی ڕەووشــت (مــورال /ئەخــاق) .ڕەووشــت لــە مانــای ویژدانداریــی و رێزگرتــن لــە مافــی ئەوانــی دیکــە بــۆ ژیــان شــایەد یەکێــک لــەو خاڵــە گرینگانــەی کــە بەتایبەتــی دوای جەنگی جیهانــی دووهــەم ،واتــە پــاش بینینــی ناســیزم و فاشــیزم و شــێوەی و پێشــکەوتن و لەگەڵدابــوون و پێکەوەبــوون. رەگەزپەرســتیی و دیکتاتۆریــی لــە دونیــای خۆرئــاوادا ،زیاتــر و زیاتــر لــە الیــەن سیاســەمتەدارانی دیموکــرات و ڕۆشــنبیران و لێکۆڵــەوەران و چاالکانــی دیکــە قســەی لــە ســەر بکرێــت ،پرســی ڕەووشــت (مــورال /ئەخــاق) ،ویــژدان ،و ڕەفتــاری مرۆڤیانــە و مرۆڤدۆســتانە ،یاخــود ڕەفتــاری خۆشەویســتیی و ڕێزلێنــان لــە هەبــوون و بوونــەوەرەکان و رسووشــت ،بــە سیســتەمکردن و بــە سیســتەماتیککردنی دادوەریــی کۆمەاڵیەتیــی و هتــاد.
56
(ژ16 )6 .ی جۆزه‌ردان 2716
ئــەو پیــاوەدا دەڕووات کــە کەوتووەتــە داوی خۆشەویســتییەوە. ڕەنگــە یەکێــک بێــت لــە باشــرین ئــەو کتێبانــەی کــە پیاوێــک وەکــوو دیــاری بــە خۆشەویســتێکی خــۆی بــدات ،چــون لەگــەڵ کتێبەکــەدا ڕێزگرتــن لــە بــاوەڕی جیــاواز و لــە ئازادیی ئــەوی دیکە بــۆ هەڵبــژاردن ،دەدرێــت .لــە دێــڕە نەبیرناوەکانــی ڕۆمانەکــەدا خوێنــەر دەتوانێــت شــانازیی و بەخۆباوەڕیــی موبــاری ببینێــت و تــێ دەگات موبــاری چــۆن ســەبارەت بــە تــرس ،ســوننەتی بــاو، شــکاندنی فــەزای داســەپێرناو و بڕیــاردان بــۆ هەڵبژاردنــی ئــازاد، بیــر دەکاتــەوە.
ســەرمایەداریی وەکــوو ســەرچاوەی کۆســپ و تەگــەرە لــە رێــگای دیموکراســیی و مــاف و ئازادییەکانــدا ،دەکات .لــە زۆر شــوێن ،بــۆ منوونە لە (Rich Media, Poor Democracy: Communication ))1999( Politics in Dubious Timesبــاس لــە دیموکراســیی بەشــدارییانە دەکات کــە بــە ڕای ئــەو النــی کــەم ســێ خاڵــی گرینــگ پێداویســن ،لەوانــە کــە هاوواڵتیــان لــە هەبوونــی ســەرمایە و داهــات و خاوەنداریەتییــدا بــە درشــتیی یەکســان بــن، کــە هەســتیی هاوبەشــیی و هاوکۆمەڵگایــی لــە نێــوان تاکەکانــدا هەبێــت و کــە سیســتەمێکی چــاالک و کاریگەریــی کۆمیونیکاســیۆن (پێوەندیــی) بــۆ چاالککــردن و هاندانــی هۆشــیاریی هاوواڵتیــان و موبــاری نووســەرێکی گــەورەی ســوێدیە و خاوەنــی شــاکاری بەشــدارییکردنیان لــە سیاســەتدا ،هەبێــت. نەمــرە .بــەاڵم موبــاری ڕۆشــنبیرێکی سیاســییش بــوو .هەمــان بێئەژمــارن ئــەو ڕووناکبیــر و نووســەرانەی کــە لــە ڕووانگــەی ســاڵ کــە ڕۆمانــی ”ژنــی پیــاو“ ـــی نووســی ،وتــاری ”دێموکراتــور“ چینایەتــی و هاوواڵتیــی گێتیانــە و (ئیونیوڤێرســاڵ) ڕەووشــتی یشــی نووســیوە و لــە ڕۆژنامــەی ” “Dagens Nyheterدا بــاوی بــااڵ بــۆ بەرپرســیاریی سیاســیی لــە سیاســەت رووانیــووە و دەڕووانــن. ســەرئەنجامی کاری ماندوونەنــاس و بێامنەنــدی ئەوانــە کــە تــا دێــت سیاســەت زیاتــر و زیاتــر نــەک هــەر دەچێتــە هەمــوو ماڵێــک بەڵکــو دەچێتــە ژووری نووستنیشــەوە .ئــەوە یەکێکــە لە دەســتکەوتە شاینباســەکانی ئــەم ســااڵنەی دوایــی سیاســەت. ڤیلهێلــم موبــاری Vilhelm Moberg لــە ســاڵی ١٩٦٤دا ڕۆمانــی ”ژنــی پیــاو “Mans kvinnaـــی لــە چاپ دا. موبــاری خــۆی ئــەو ڕۆمانــە بــە یەکێک لــە هــەرە خۆشەویســرینەکانی خــۆی دادەنێــت و بــە قســەی خــۆی بــە پێنــج هەفتــە تــەواوی کــردووە. لــەو ڕۆمانــەدا موبــاری ژنێــک لــە قەفەســی ژنبوونــی نەرێتیــی ڕزگار دەکات .دەبینیــن کــە بــە پێنــج هەفتــە خانــم ”مێریــت“ لــە ژنێکــی نەریتیــی ملکــەچ بــە کۆمەڵێــک قەیدوبەنــدی کۆمەاڵیتیــی خۆ ڕزگار دەکات و لەگەڵ
57 کردوەتــەوە .موبــاری وشــەی ”دیموکراتیــور“ لــە بــری گوتــووە کــە هێشــتا ئازادیــی جێــی بــاس بــوو و لەبەرئــەوە ناهەقی نییــە کاجوویــی لــە ســەر بــکات. ”دیموکراســیی“ بــەکار دەبــات.
باســکردنی بناخــەی دیموکراســیی و پێکهاتەکانــی ،میکانیزمگەلــی وەگەڕخســن و لــە ژیانداهێشــتنەوەی و هەروەهــا ئاماژەکــردن بــە الیەنــە الوازەکانــی ،و هەوڵــدان بــۆ چارەســەریان باســی چــڕ و پــڕ و هەمەالیەنــە دەخوازێــت .الیەنێکــی گرینگــی دیموکراســیی، پاراســتنی دۆخــی ئازادیــی و پارێزگاریکــردن لــە ســفاری ئازادییــە، النــی کــەم لــەو مانایــەدا کــە تاکەکــەس ،باوەجــودی شــێوە و ڕەگــەز و ڕووخســار و ڕەنــگ و هــەر شــتێکی دیکــە ،دەبێــت بــۆی هەبێــت لــە دیالــۆگ و لــە بڕیــاردا بەشــدار بێــت ،واتــە سیاســەت ســەبارەت بــە هەمــوو ”ئــەو“ ێــک بــۆ هەمــووان بێــت. ”تەنهــا ئازادییــەک کــە شایســتەی ناوەکــەی خــۆی بێــت، ئــەو ئازادیەیــە کــە ئێمــە بــە پێــی خۆمــان وەدووی باشــرین دەســتکەوت بــۆ ژیانــی خۆمــان بکەویــن ،تــا ئــەو جێیــەی خۆشــگوزەرانیی ئەوانــی دیکــە تێــک نەدەیــن و لــە ڕێگایانــدا بــۆ گەیشــن بــە ئەوێنــدەری نەبیــن بــە کۆســپ .هــەر یەکــە و پاســەوانی خۆشــگوزەرانیی خۆیەتــی ،بــۆ جەســتە و ڕۆح و گیــان“. جــۆن ســتیوارت میــل لــە ”ســەبارەت بــە ئازادیــی .“On Liberty موبــاری دەڵێــت ئــەو فەرمایشــتەی ســەرەوەی میــل ســەد ســاڵ کۆنــە و کاتێــک جــۆن ســتیوارت میــل لــە ســاڵی ١٨٥٩دا ئــەوەی
لــە چۆنیەتــی وەگەڕخســتنی کۆمەڵگایەکــدا لــە بــاری ئابوورییــەوە بــۆ منوونــە دۆناڵــد ویتــان ( )1995 Donald Wittman›sلــە کتێبــی ” The Myth of Democratic Failureهــەاڵی شکســتی دیموکراســیی“ باســی بایەخــی یاســا و بــاج (خـ هراج) بــە گرنــگ دادەنێــت .بەکارهێنانــی دەســتکەوتی ســامانی رسووشــتیی ،بــۆ منوونــە وەکــوو نــەوت ،و کانگاکانــی دیکــە و دارســتان ...هتــد. شــێوەیەکی ســەرکەوتوو نییــە بــۆ دیموکراســیەکی ســەرکەوتوو. باشــرین شــێوە بــۆ دروســتکردنی ســفاری ”یەکێتــی“ و ”خاڵــی هاوبــەش“ و ”هەســتی هاوبــەش“ دەســتکەوتی باجــە (خ ـ هراج)، چــون بــە هــۆی کۆمەکــی بەردەوامیــی هاوواڵتیانــەوە بــۆ خەزێنــەی دەوڵــەت ،هاوواڵتیــان هەســتی بەرپرســایەتیی بەرامبــەر بــە بەڕێوەبردنــی واڵت (بەرامبــەر بــە یەکــر!) و بەدەربەســتهاتنەوە دێــن و دڵخوازانــە لــە پالنــی ئایندەدییــدا بــۆ نەوەکانــی دواڕۆژ
( no / 6 )- 6 - 6 - 2016
موبــاری دەڵێــت ”مــن ئــەوە ناســەملێنم کــە خەڵــکان لەبــەر خاتــری دەوڵەتێــک دروســت کرابــن ،جــا بــا هــەر دەوڵەتێکیــش بێــت .مــن لــەو بــاوڕەدام کــە دەوڵەتگــەل لەبــەر خاتــری مــرۆڤ دروســت کــراون .مــن پێموایــە کــە دەوڵەتــی ســوێدی ئێمــە لــە بــەر خاتــری هاوواڵتیــان دروســت کــراوە و دەبێــت [لــە بــەر خاتــری هاوواڵتیــان] بــە بەردەوامیــی دروســت بکرێتــەوە – لــە پێنــاوی فەراهەمکردنــی زەمینەیەکــی ئــازاددا بــۆ هەلگەلــی ژیــان بــۆ دانیشــتووان“.
موبــاری مەبەســتی ئەوەیــە کــە پــاش ســەد زیاتــر ســاڵ پــاش میــل دەبێــت چاوەڕووانــی زیاترمــان هەبێــت .کــە بــاس لــە ئازادیــی دەکردرێــت ،هــەر بــە تەنهــا بــە مانــای ئازادییــە سیاســییەکان و ئازادییــە کۆمەاڵیەتییــەکان نــا ،بەڵکــو هەروەهــا ئازادیــی ئابووریــی لــە مانــای هەبوونــی کار ،بیمــەی گشــتیی ،لەوانــە بیمــەی تەندروســتیی و چاوەدێریــی و خۆشــگوزرانیی .ئازادیــی هاوواڵتیبــوون هەروەهــا لــە مانــای هەبوونــی زەمینــەی لەبــار و گونجــاو و رەخســاو بــۆ گەیشــن بــە پلەومەقامــی سیاســیی کــە دیــارە لــە نــاو سیاســەتی قۆرخکــراودا مەحاڵــە .بۆیــە وەبیرمــان دەهێنێتــەوە کــە ”ئیدیــاکان تەنهــا لەبەرئــەوەی هەندێــک لــە الیەنگرانیــان لەگەڵیــان ناپــاک دەبــن ،ناگۆڕدرێــن .هــەر بــەو شــێوەیەش بیــرە بنەڕەتیەکانــی دیموکراســیش“.
58 بەشــداردەبن .لەوانەیــش گرنگــر ،ئــەو کاتــە هاوواڵتیــان، دەســەاڵتداران بــە بەرپرســیار دەبینــن و چاوەڕووانیــان لێیــان .٣کــە شــێوەکانی گه‌نده‌ڵــی ئۆتۆماتیــک و بــە پێــی رسووشــتی دۆخ نایاســاییە و ســزای لــە ســەرە. دەبێــت و داواکارییــان لــە ســەریان دەبێــت.
(ژ16 )6 .ی جۆزه‌ردان 2716
.٤کــە بــۆ هەمــوو کەموکورتییــەک کــە دەســەاڵتداران لــە بــواری جیــاوازدا نیشــانی بــدەن ،دەبێــت بــە پێــی پێویســت و ئەنــدازەی کەموکورتییەکــە رەخنەیــان لێبگیرێــت و بەرپرســیار ڕابگیرێــن. هــەر لەبەرئــەوە لــە هەمــوو دیموکراســییە ڕاســتەقینەکاندا کۆمەڵێــک یاســا بەتایبەتیــی بــۆ دامــودەزگا دەوڵەتیــەکان هــەن کــە هــەر جــۆرە ســەرپێچیەک لێیــان سـزای جۆراوجــۆر هــەڵ دەگرێــت. وەکــوو بــۆ منوونــە ”بێالیەنیــی کارمەنــد و فەرمانبــەر” لــە ڕاپەراندنــی کار و لــە مامەڵــە لەگــەڵ تاکەکەســەکان” /،ڕاپەڕاندنــی کار و یارمەتیــدان“ بــە دەســتوبرد و کاریگەریانــە و بــە شــێوەی دروســت /،بابەتیبــوون بــە پــرس و ئەنجامدانــی کار بــە شــێوەیەکی پســپۆڕانە و کارزانانــە /،دەســتتێوەرنەدان لــە ئازادیــی تاکەکــەس بــۆ خاوەندارییکــردن لــە بیروبــاوەڕ / ،ڕێزگرتــن لــە تاکەکــەس و لــە پره‌نســیپی ڕازی پەنهــان و / ،تۆمارکردنــی پرۆســەی کار بــە پێــی شــێوەی دیاریکــراو ...هتــد.
ئاســتی هۆشــیاریی خەڵــک ،مەســەلەی ویــژدان ،تێگەیشــتنیان لــە مافــی ئەوانــی دیکــە و باوەڕبوونیــان بــە هاومافێتیــی مــرۆڤ دەتوانێــت لــە بڕیــاردان لــە ســەر چارەنووســی دیموکراســیی بەنێکی زۆر ناســک بێــت .سیاســەت چــون ڕاســتەوخۆ تێکــەڵ بــە مرۆڤــە و لەگــەڵ مرۆڤــدا بەرخــورد دەکات ،کااڵیەکــی ناســکە کــە هەمیشــە دەبێــت تــازە و ئەپدەیــت بکرێتــەوە و هەمیشــە پێویســتە ئاســتی مــرۆڤ ســەبارەت بــە پاراســتنی مافەکانــی خــۆی بربێتــە ســەر ،و لــە دژایەتییکردنــی جۆرەکانــی کۆســپ و تەگــەرە لــە ســەنگەردا بێــت. ئەوەیــش شــتێکە کــە دژبەرانــی دیموکراســیی هەرگیــز نایســەملێنن .بــە پێــی ئەندەرســۆن Anderssonلــە وەاڵمــی پرســیاری ئایــا بــەو شــێوەیە لــەم خوێنــدەوەدا تێبینیکردنــی النــی کــەم جیاوازیــی گەندەڵــی خــراپ بەکارهێنانــی دەســەاڵت لــە نێــوان • دەوڵــەت و ســفاری گشــتییدا چییــە؟ بــاس دەکات کــە گه‌نده‌ڵــی ٤خــاڵ گرنگــن: شــێوەیەکی تایبەتییــە لــە ڕەفتــاری ناڕەوشــتیی .یەکێــک لــە .١کــە لــە دیموكراســیە ڕاســتەقینەکاندا مافــی هاوواڵتیــی بــۆ خەســڵەتەکانی گەندەڵــی ئەوەیــە کــە سیاســەمتەدارێک یــان هەبوونــی ئابوورییــەک کــە النــی کــەم بتوانێــت لــە چوارچێــوەی فەرمانبەرێــک هــەر تەنهــا بــە شــێوەیەک ڕەفتــار نــاکات کــە هێشــتنەوەی ڕێــز و شــانازیی و ســەربەرزیی خۆیــدا درێــژە بــە دژایەتیــە لەگــەڵ ڕەوشــتیی [چاوەڕوانک ـراو لــە] دەوڵــەت ،بەڵکــو ژیــان بــدات ،دەبێــت فەرهــەم بکرێــت .تاکەکەســێک کــە ناچــار هەروەهــا ســوودی ناشایســتە لــە شــوێنپێی پلــەی فەرمانبەریــی بێــت بــۆ درێــژەدان بــە ژیانــی خــۆی ،بــە شــێوەی جیــاواز دەســت خــۆی (ـــشی) وەردەگرێــت بــۆ ئــەوەی قازانــج بــە خــودی خــۆی لــە دەســەاڵتدارن پــان بکاتــەوە ،جــا تەنانــەت بــا ڕێکخراوەیەکــی بگەیەنێــت [نــەک هــەر ئەرکــی پێســپێردراوی خــۆی جێبەجــێ سیاســیی زۆر بچووکیــش بێــت ،ناتوانێــت و ڕێگایشــی پــێ نادرێــت نــاکات بەڵکــو ســەرپێچیش دەکات!]. کــە هاومــاف و هاوئــەرک لــە سیاســەتدا بەشــدار بێــت. .٢کــە دەســەاڵتداران ،وەکــوو هەمــوو کەســێکی دیکــە ،لــە نــاو بــەاڵم ماتــس شــوێلین Mats Sjölinئامــاژە بــە توێژینەوەکانــی مانداتێکــی یاســایی دیاریکــراو و چوارچێــوەدار و مه‌رجــداردا کار ئارنۆڵــد هایدنهایمــەر Arnold Heidenheimerلــە کتێبــی دەکــەن ،و لــە بەرابــەر ئــەو کارە کــە رایدەپەڕێنــن ،مووچــەی دیــار ”گه‌نده‌ڵــی سیاســیی “Political Corruptionلــە ســەر وەردەگــرن .واتــە هیــچ هاوواڵتییــەک پێویســت نــاکات سپاســگوزار گه‌نده‌ڵــی دەکات کــە ســێ جــۆر پێناســەی بــۆ گەندەڵــی داڕشــتووە کــە ســەبارەت بــە داواکاریــی دەوڵەتــی ،بەرژەوەندیــی گشــتیی یــان و سپاســمەندی دەســەاڵتداران بێــت.
59 بەرژەوەندیــی کۆمەڵــگا و بەرژەوەندیــی بــازاڕ /کڕیــن و فرۆش ـــن. لــە هــەر روانگەیەکــەوە دەگەینــە ئــەو ســەرئەنجامەی کــە بناخــەی بیــری داڕشــتنی پێناســەی گه‌نده‌ڵــی لــە چوارچێــوەی ئەکادیمیکیــدا دەگەڕێتــەوە بــۆ ئــەوەی کــە گه‌نده‌ڵــی ڕاســتەو
ئــەو پێناســانە لــە ســەرچاوەی یاســایی /مافداریــی (حقانیــە /رشعیــە )Legitimacyپــێ هەڵدەگــرن .بــەو مانایــەی گەندەڵــی لــە بناخەدا نایاســاییە و بــەو شــێوەیەش نــە هــەر لــە ســنووری مافدارییدایــە، بەڵکــو شــکاندن ـ(یشی)ـــەتی.
ڕاســت دەکەوێتــە دژایەتیــی ئــەو ڕێککەوتننامەیــەوە کــە ســفاری گه‌نده‌ڵــی بەرامبــەر بــە گــەل لــە سەرشــانیەتی و ئەرکــدارە پێــی .چــون دەوڵــەت پێکهاتەیەکــی بــێ گیــان و بــێ حــاڵ نییــە و لــە کۆمەڵێــک دەســەاڵت پێکدێــت کــە کۆمەڵێــک دەســەاڵتدار نوێنەرایەتیــی دەکــەن (کــە ئــەو دەســەاڵتدارانە دەتوانــن ڕێکخراوە و پارتگەلــی زۆر بچووکیــش بــن).
کەواتــە تــا زیاتــر ســەرپێچیی لــەو خااڵنــەی ســەرەوە بکردرێــت، ســفاری دیموکراســیی بچووکرت و بەرتەســکرت دەبێتەوە و مرۆڤەکانی دەرەوەی دەســەاڵت کــە دیــارە زۆربایەتییــن ناتوانــن و بۆیــان نابێــت لــە سیاســەت و لــە دەســەاڵتدا بەشــدار بــن. هــەر بۆیــە دەبینیــن کــە لــە واڵتانــی نادیموکراســییدا (هەندێــک جــار دەســەاڵتداران هــەن کــە مــۆری دیموکراســیی لــە خۆیــان دەدەن) دەســەاڵتداران بــە شــێوەیەک مامەڵــە بــە ســامانی هاوواڵتیــان دەکــەن کــە بــە هــی خۆیانــی دەزانــن .لــە هەندێــک حاڵەتــدا دەســت بــە ســەر هەمــوو ســامانی نەتەوەکــەدا دەگــرن و بەشــێکی زۆر زۆر کەمــی ئــەو ســامانە ،دروســت لــە شــێوەی خێرپێکردنــدا ،لێرەولــەوێ بــە خەڵــک دەدەن .دیــارە بــە مەبەســتی دەمکوتکــردن و ڕازیکــردن.
حکومەتــی خاوێــن هــەر دروســت ئەوەیــە کــە ئەرکــی خــۆی جێبەجــێ دەکات ،نــە زیاتــر و نــە کەمــر .بــەاڵم حکومەتــی گەنــدەڵ ئەوەیــە کــە بــێ لــەوەی کاری سەرشــانی خــۆی جێبەجــێ نــاکات و ئەرکــی خــۆی ڕاناپەرێنێــت ،هەروەهــا زیــان بــە ره‌وشــت و ئــاکاری دروســتیی فەرمانڕەوایــی (ـــش) دەگەیەنێــت و زیاتریــش • لــەوە ســوودی کەســییش بــە خــۆی دەگەیەنێــت.
.١قۆرخکردنــی دەســەاڵت لــە هەمــوو مانایەکییــدا ،بــۆ منوونــە هێشــتنەوەی دەســەاڵت لــە نــاو ســفاری خــزم و خوێشــدا (خزموخزمگەریــی /نیپۆتیــزم) .٢ناڕوونیــی لــە فرۆشــتنی ســامانی واڵت ،نەبوونــی خەزێنــەی نەتەوەیــی کــە خەڵــک بزانێــت داهــات و خەرجــی واڵت چۆنــە و چەنــدە.
.٣نەبوونــی میکانیزمگەریــی دامەزراوەیــی ســەربەخۆ کــە کۆنرتۆڵی لــە هەمــوو ئــەو باســانەی جۆزێــف نیویــە ـــدا ســێ شــت باســی ڕاســت و دروســتیی ســامانی نەتەوەیــی بکات. ســەرەکیین کــە بریتیــن لــە بەرتیــل و بەرتیلکاریــی /نیپۆتیــزم (خزموخزمگەریــی) و دزینــی /بردنــی موڵکــی دەوڵــەت .زۆرینــەی .٤دیارنەبوونــی مووچــەی دەســەاڵتداران و نەبوونــی لــە ئاســتێکدا
( no / 6 )- 6 - 6 - 2016
ماتــس هەروەهــا ئامــاژە بــە پێناســەیەکی جۆزێــف نیویــە Joseph Nyeدەکات کــە ”گه‌نده‌ڵــی جۆرگەلێکــە لــە رەفتــار کــە خــۆی لــە ئەرکــە ئاســاییەکانی ڕۆڵــی دەوڵەتکاریی جیا دەکاتــەوە لەبەرئەوەی قازانجــی تایبەتیــی خــۆی (بــۆ خانــەوادە و خزموخوێــش) لەبەرچــاو دەگرێــت و کەڵکــی دراو یــان پلەوپایــە دەبەخشــێتەوە ،یاخــود ئەو یاســایانە وەژێرپــێ دەنێــت کــە بــۆ ڕێگریــی لــە ســوود وەرگرتــن لــە ئەرکداریــی دەوڵــەت بــە قازانجــی تایبەتیــی دانـراون.
ۆرەکانی گه‌نده‌ڵی وەکو: ج
60
کــە لەگــەڵ مووچــەی گشــتیی هاوواڵتیــان جێــی بــەراوورد بێــت. (پرینســیپی دەســتپاکیی ئاســانە :هــەر دەســەاڵتدارێک پارەوپــول و ســامانی زیاتــر لــەوە هەبــوو کــە توانیبێتــی بــە رسووشــتی دۆخــی مووچــەی خــۆی کــۆی بکاتــەوە ،هــی خــۆی نییــە /بردوویەتیــی/ دزیوویەتــی).
(ژ16 )6 .ی جۆزه‌ردان 2716
.٥دۆزینــەوەی پاکانــەی سیاســیی و هێنانــەوەی دەلیلــی نادروســت و شــێوەی دیکــە لــە هــۆی نەشــیاو بــۆ مانــەوە لــە ســەر دەســەاڵت. لێــرەدا تاکەکەســێکی تایبەتیــی تــا ڕادەی ”پیرۆزبــوون” پیــرۆز دەکردرێــت چــون هیــچ تاکەکەســێکی دیکــە بــۆی نابێــت جێــگای بگرێتــەوە. .٦ڕانەپەڕاندنــی کاروبــاری هاوواڵتیــان و کردنــی دامــودەزگا دەوڵەتیــەکان بــە ئامــرازی چەوســاندنەوە و ســووکایەتیپێکردن و ڕاوەدوونــان و فشــار و گوشــار بــۆ ســەر هاوواڵتیــان. ئەمانــە دەبنــە هــۆی دامەزراندنــی سیســتەمی ئۆلیگارکــی و
تۆتالیتاریــی و بــەو شــێوەیەش سیاســەت بــۆ هەمــووان نابێــت. لەبەرئەوەیــە النــی کــەم لــە ســەردەمی ڕۆشــنگەرییەوە، ڕۆشــنبیرانی ئازادیخــواز و پارتگەلــی پێشــکەوتوخواز ،و بزووتنــەوە فێمینیســتیی و مەدەنیــی و پیشــەییەکان هەوڵیانــداوە سیســتەمێکی خوێنــدن پێــش بخرێــت کــە لــە ژێــر فشــاری یــەک ئایدیۆلۆژییــدا نەبێــت ،کــە دوور لــە فشــار و کاریگەریــی ئاییــن و مەزهەبــدا بێــت ،کــە مــرۆڤ و تاکەکــەس بــە مــاف و ئەرکــەوە وێنــا بــکات، کــە ویــژدان ،ڕاســتگۆیی ،دەســتپاکیی ،زارپاکیــی ،جەســووریی، توانــای پەیگیریکــردن ،هاوهەســتیی ،هاوپشــتیی ،هاوســۆزیی بەشــێک بــن لــە کەرەکتــاری پێویســت لــە کەســایەتییدا بــۆ ئــەوەی کــە دیموکراســیی وەکــوو سیســتەم بتوانێــت هەبێــت، چــون هــاوکات لەگــەڵ ئــەوەدا کــە دیموکراســیی کۆڵەکەگەلێکــی یاســایی ،ئینستیتیوشــونالیی (دامەزراوەیــی) و کۆنستیتیوشــونالیی (دەســتووریی) پێویســتە ،هەروەهــا کولتورێکــی دیموکراسییشــی پێویســتە .هەمــوو ئەمانــە بــەو مانایــە دێــت کــە تۆلەرانســی پێویســت لــە دامــودەزگا دەوڵەتیــەکان و لــە نــاو هاوواڵتیانــدا دەبێــت بەرامبــەر بــە یــەک هەبێــت کــە دەنــا نەشــیاوە
61 دیموکراســیی بتوانێــت بەرقــەرار بێــت.
نــان بــە قــەرزدان و هتــد) بــۆ هــەرە نزمرتیــن ئاســت کــە بشــێت،
ڕۆســیۆ ،تۆکۆڤێــل ،مۆنتیســکیۆ ،مێلتــزەر ،گــۆردۆن و بــە دەیــان و بگــرە ســەدانی دیکــە لــە ڕووانگــەی جیــاوازەوە باســی شــێوەکانی دیموکراســیی و کۆســپ و تەگــەرە و دژوارییــەکان کــردووە .بــۆ منوونــە هاتنــە ســەر کاری هیتلــەر و بردنــەوەی پارتی سۆسیالیســتی ناسیونالیســت کــە لــە ســاڵی ١٩٣٢دا ٢٣٠کورســی دەباتــەوە و کــە بــە ناچاریــی لــە ١٩٣٢دا داوا لــە هیتلــەر دەکرێت کــە حکومەتێکی هاوپەیامنیــی دامبەرێنێــت .لــەو منوونەیــەی دیموکراســییدا دەبینیــن کــە دەســەاڵت دەتوانێــت گەمــە بــە هاوواڵتیــان بــکات و خەڵکــی ناهۆشــیار و بێســەوادی سیاســیی بخاتــە بــەر شــەپۆلی پۆپۆلیزمیــی پێشــمەرجی دیکــەی گرنگــن بــۆ وەدیهێنانــی دیموکراســیی و بــۆ و ســەرئەنجام ئەوەیــان پــێ بــکات کــە دروســت لــە زەرەریانــە و کە ئــەوەی پرۆســەیەکی دیموکراســیی بتوانێــت بــەردەوام بێــت. لــە حاڵەتــی ســەوادداریی و هۆشــیاریی سیاســیی دیموکراســییانەدا ئاســتی هۆشــیاریی زۆرینــەی خەڵــک ،هێــزی ره‌وشــتیی و داوا عادەتــەن ملــی پــێ نــادەن. و پێداگریــی ئــەوان لــە دەســەاڵت و لــە پــارت و ڕێکخــراوە و دامــەزراوەکان دەبێــت وا بڵنــد بێــت کــە هەمیشــە فاکتەری فشــاری سیاســیی بــن و بــەو شــێوە دەســەاڵتداران ناچــار مــل بــە پێــڕەوی یاســا و ڕێســا و ئــەو ڕێککەوتننامــە نــوورساوە و نــە نوورساوانــەدا بــدەن کــە هــەن و کــە پێویســتە پێــڕەو بکرێــن. کۆمەڵــگا دەبێــت لــە کۆمەڵێــک تاکەکــەس پێکبێــت ،کــە ســەرەڕای کاریگەریــی و تەنانــەت هەیمەنــەی ڕاســتەوخۆی لیربالیــزم بــۆ ئازادیــی تــاک و تاکەکەســگەریی لــە نــاو تاکەکانــدا و تەنانــەت هەبوونیشــی لــە نــاو پێکهاتەکانــی دەوڵەتــدا ،کــە زۆرینــە بتوانــن پێکــەوە زمانێکــی هاوبــەش و تێگەیتشــتنێکی هاوبەشــیان بــۆ ڕێزگرتــن و بــۆ ڕەچاوکردنــی ره‌وشــت ،ویــژدان ،ڕاســتگۆیی، دەســتپاکیی ،زارپاکیــی ،جەســووریی ،توانــای پەیگیریکــردن، هاوهەســتیی ،هاوپشــتیی ،هاوســۆزیی و بەهاکانــی دیکــە کــە سیســتەمی دیموکراســیی ســەرکەوتوو تاکەکەســگەلێک پێداویســت دەکات کــە بــە لەبەرچاوگرتنــی دۆخــی خراپــی خۆیــان یــان ئەگەری دەبێــت هاوبــەش بــن ،هەبێــت. خراپرتبوونــی دۆخــی خراپــی خۆیــان ،هــەر نەهێڵــن دەســەاڵتداران کۆڵەکــەی کولتوریــی ،ئۆتۆنۆمیــی تاکەکــەس ،توانــای بەرپرســایەتیی دەســتدرێژیی بــۆ ســەر ماف و ئازادیــی و ئەرک و دەســتکەوتەکانی هەڵگرتــن و ئۆتۆنۆمیــی کۆمەڵــگا ،پێشــمەرجی گرنگــن لــە بــەردەم خەڵــک بکــەن .یەکێــک لــە گیرۆدەییبوونــی دیموکراســیی شــایەد ملــدان و تەســلیمبوون بێــت بــە شــێوەکانی پێشــێلکاریی و ئاوەدانکردنــەوەی سیســتەمی دیموکراســییدا. دەســتدرێژیی سیاســیی و ئابووریــی و کۆمەاڵیەتیــی کاتێــک کــە هێنانەخــوارەوەی گه‌نده‌ڵــی و شــێوەکانی پێوەندیــی خێڵەکایەتیــی هــەر زۆر بچووکیــش بــن .بــە واتایەکــی دیکــە تــا تاکەکــەس لــە (بــۆ منوونــە وەکــوو لەبەرچاوگرتنــی پێوەندیــی خوێنیــی ،دەســتیاو ،ڕێــگای خــۆی و کۆمەڵــگا ،یــان زۆرینــەی خەڵــک ،داواکاریــی و
( no / 6 )- 6 - 6 - 2016
دیموکراســیی لــە ســەر بناخــەی تــکا و پاڕانــەوه و چارەنووســگەریی و چاوپۆشــیی لــە بەدمامەڵــەی دەســەاڵت دانامەزرێــت. دیموکراســیی هەروەهــا ئــەو پێشــمەرجە دادەســەپێنێت کــە نابێــت دەســەاڵتداران پەیتاپەیتــا هەلیــان بــۆ دەســەاڵتداریی بــۆ برەخســەندرێتەوە و زەمینــەی مــاددی و گیانیــان بــۆ فەراهــەم بکرێتــەوە و بهێرنێنــەوە ســەرکار.
62 پێگیرییــان لــە ســەر دەســەاڵتداران زیاتــر بێــت ،ئــەوا دیموکراســیی زیاتــر هەلــی بــۆ دەڕەخســێت و زەمینــەی بــۆ فەراهــەم دەبێــت کە بتوانێــت (بــە ڕێکخراوگــەل و پارتگەلــی سیاسییشــەوە) بەرقــەرار بێــت. سیاســەت دەبێــت بکرێــت بــە بەشــێکی ڕۆژانــە و لێکنەپچــڕاو لــە ژیانــی ڕۆژانــەی خەڵــک ،لــە ماڵــەوە و لــە بــازاڕ و لــە کڕیــن و فرۆشــن و لــە ژیانــی تایبەتیــی و گشــتییدا .سیاســەت دەبێــت لــە بەشــەکانی پــەروەردە و ئاگالێبــوون لــە باخچەکانــی منــدااڵن و لــە خوێندنگاکانــی ســەرەتایی تێکــەڵ بــە ژیانــی مــرۆڤ ببێــت و دانیشــگا و زانکــۆکان دەبێــت بــۆ سیاســەت بــن بــە مەکــۆی شــەنوکەوکردن و لێتوێژینــەوە و شــیرۆڤەی قــووڵ و باســکردن و باســکردنەوە و وەژێرپرسیارخســن و پرســیاری زەحمــەت. سیاســەت بــۆ هەمــووان بــەو مانایــە دێــت کــە تاکەکــەس دەخرێتــە باســی کۆمەڵــگا و تاکــەکان دەور و نەخــش و کاریگەریــی خۆیــان لــە ســەر سیاســەت و بــەو شــێوەیەش لــە ســەر بڕیــارەکان دادەنێــن .لــە ڕێــگای دیالۆگــی بەردەوامیــی سیاســییەوەیە کــە زەمینــەی پێشــکەوتنی ئابووریــی و کۆمەاڵیەتیــی و کولتوریــی دابیــن دەکرێــت .سیاســەت مۆتــۆڕی ســەرەکیی کۆمەڵگایــە و تەندروســتیی یــان ناتەندروســتیی کۆمەڵگایــەک نیشــان دەدات. لەبەرئەوەیە کە سیاسەت دەبێت بۆ هەمووان بێت! ئــەو ســەرچاوانەیش کــە ســوودیان لــێ و ە ر گیــر ا و ە :
»Theory. Empirical Investigation, Fukuyama, F. (1992) The End of History and
4.
the Last Man. New York: Bard. Breton, A. (1996) Competitive Governments:
5.
An Economic Theory of Politics and Public Finance Cambridge: Cambridge University Press. Inledning till Etik, Göran Collste, Tredje
6.
upplagan Erlanders Beijing Printing Co. Ltd, China 2011. konsten att vara snäll, Steffan Einhorn,
7.
Bokförlaget Forum Steffan Einhorn 2005. Etikboken, Etik för vårdande yrken, Lars
8.
Sandman och Sofia Kjellström Pozkal, Poland 2013. Etik i specialpedagogisk verksamhet
9.
Redaktörer Rolf Helldin & Birgitta Sahlin, Studentlitteratur AB Lund, Elanders Hungary Kft, Hungary 2013. Om rätt och moral, Ingemar Hedenius,
10.
Stockholm 1963/ W & W -serien Demokrati och mänskliga rättigheter, Jörgen
1.
Hermansson och Ingrid Jacobsson. Författarna och Hjälmar & Jörgen Bokförlag AB 1998 Korruption, maktmissbruk och legitimitet/
Ordfront förlag/ Stockholm 2004. Översättning Stefan
2.
Lundgren
Redaktörer Staffan Andersson, Gissur O Erlingsson,
12.
Andreas Bergh och Mats Sjölin. Studentlitteratur/ 2010/ Norstedts/ Stockholm
(ژ16 )6 .ی جۆزه‌ردان 2716
?Michael Moore: Vem har snott mitt land
11.
Rubinstein, A. (1980) «Stability of Decision
3.
Systems under Majority Rule,» Journal of Economic
Loretta Napoleoni. 2009. Skurkkapitalism/
Leopard förlag. Översättning Thomas Grundberg