به‌هارێكی گه‌رم و باشوورێكی سارد به‌ته‌نهانیــن ،له‌گــه‌ڵ جه‌مــاوه‌ری رێكخــراو و گیــان له‌سه‌رده‌ســت، گه‌ریــاش هه‌ڵمه‌تــی به‌هــاری ده‌ســت پێكــردوه ،بینیمــان مــوراد قه‌ره‌یــان فارمه‌نــداری ناوه‌نــدی هێزه‌كانــی پاراســتنی گــه‌ل، فه‌رمانــی به‌جواڵندنــی هێزه‌كانــی گه‌ریــا كــرد بۆنــاوه‌وه‌ی باكــوری كوردســتان ،له‌باكــوری كوردســتان ســاڵی 2016به‌ســاڵی یه‌كالكــه‌ره‌و‌ه به‌نــاو ده‌كــرێ ،به‌هــار له‌هاویــن گه‌رمتــره‌و گه‌ڕانــه‌وه‌ش بــۆ دواو‌ه له‌مه‌حــاڵ ئه‌چــێ.
رۆژهه‌اڵتــی ناویــن له‌نــاو كواڵنێــك دایـ ه و ههمــوو ئاراســته‌كان بـه‌ره‌و ئـه‌وه‌ن كـ ه وه‌ك سـه‌ده‌ی رابــردوو رۆژهه‌اڵتــی ناویــن به‌مۆدێلــی ده‌وڵـه‌ت – نه‌تــه‌و‌ه به‌ڕێوه‌ناچــێ ،بۆیــ ه ده‌بــێ ئاراســته‌كه‌ی بگۆڕدرێــت، ئه‌مــه‌ش بۆتــ ه هــۆكار كــ ه گۆڕانــكاری ده‌ســتلێبه‌رنه‌دراوه ،هه‌رچه‌نــد‌ه ده‌وڵه‌تــی داگیرك ـه‌ری تــورك و شــۆڤینیزمی عه‌ره‌بــی به‌پێش ـه‌نگایه‌تی گرووپـ ه توندڕه‌وه‌كانی»داعــش و نه‌ســره« و شــۆڤێنزمی یــان ئێرانیــزم نایانـه‌وێ و رێگــرن له‌بـه‌رده‌م ئـه‌وه‌ی كـ ه كــورد لـه‌م سـه‌ده‌یه‌دا رۆڵــی پێش ـه‌نگایه‌تی بــۆ قۆنــاخ بگێڕێــت ،له‌س ـه‌ر ئ ـه‌و بنه‌مایه‌ش ـه له‌باكــور باشــووری كوردســتان ،س ـه‌رده‌مێك به‌ناوه‌نــدی گۆڕانكاری ـه‌كان پێناس ـ ه و رۆژئــاوای كوردســتان رووبـه‌ڕووی شـه‌ڕێكی دژوار بۆتـه‌وه. ئه‌كــرا و بانگێشـ ه ئه‌كــرا كـ ه ده‌بــێ رۆژهه‌اڵتــی ناویــن چــاوی لــێ بــكا، ســه‌ره‌ڕایی هێــرش و رێگریه‌كانــی نه‌یــاران ،بــه‌اڵم تێكۆشــانی بـه‌اڵم زۆری نه‌بــرد به‌هــاری باشــور بــووه پایــز ،به‌هــاری ئه‌مساڵیشــی ئازادیخوانــه‌ی گه‌لــی كــورد لــه‌م به‌هــار‌ه له‌هه‌ڵمه‌تێكــی به‌تینــ ه و له‌هه‌مــوو به‌هــاره‌كان خراپتــره. ههمــوو كه‌ســێكی له‌دۆســت و دوژمــن سه‌رســام كــرد ،لـه 3/17راگه‌یاندنــی فیدرالیزمــی رۆژئــاوای كوردســتان و باكــوری ســوریا ،مــژده‌ی به‌هارێكــی ناتوانیــن بیشــارینه‌و‌ه كــ ه ســتراتیژی سیاســی و ئابــووری و ئیــداری گـه‌رم و بـ ه به‌ره‌كه‌تــی بــۆ هێنایــن ،پیالنــی نه‌یارانــی پووچـه‌ڵ كــرده‌و‌ه باشــووری كوردســتان هه‌ره‌ســی هێنــاوه ،چونكــ ه ئه‌وانــه‌ی خۆیــان كه‌ده‌یانویســت كوردانــی ئازادیخــواز و شۆرشــگێڕ به‌شــداری كۆبوونــه‌و‌ه به‌دامه‌زێنــه‌ری ئــهو مۆدێلــ ه داده‌نێــن ئێســتا لــه‌د‌ژی ده‌وه‌ســتنه‌وه، جنێــف 3نه‌ك ـه‌ن و ئیــداره‌ی خۆبه‌ڕێوه‌ب ـه‌ری دیموكراتیان ـه‌ی رۆژئــاوای نمونــه‌ی ســه‌رۆكایه‌تی هه‌رێــم و به‌ســه‌رچوون و چه‌قبه‌ســتبوونی و كوردســتان لــه‌ده‌ره‌وه‌ی پرۆســه‌ك ه به‌هێڵــن ،بــه‌اڵم یه‌كــه‌م گۆڕانــكاری بوونــ ه هــۆكاری قه‌یــران و گێــژاو ،زۆر كــه‌س و الیــه‌ن چاوه‌ڕێبــوون و ده‌ســكه‌وت و هه‌وڵــی نوێخــوازی كــوردان و دۆســت ه دیموكــرات و ل ـه‌م به‌هــار‌ه گۆڕانــكاری رووبــدا و باشــووریش وه‌ك رۆژئــاوا و باكــور شۆرشــگێڕه‌كان لـ ه رۆژئــاواو‌ه هــات ،وه‌ك چــۆن لـ ه رۆژی 19ی ته‌مــوزی مــژد‌ه بداتــ ه هاواڵتیانــی كوردســتان ،له‌باشــوور به‌هارێكــی ســارده، 2011به‌شۆڕشــێكی دیموكراتیانــ ه موژده‌به‌خشــی كردیــن ،له‌وكاتــه‌و‌ه یه‌كــه‌م هه‌واڵیــش به‌شــداری پێنه‌كردنــی هێــزی پێشــمه‌رگه‌ی ه لــ ه تــا ئه‌مــڕۆ هه‌نــگاو‌ه پێشــكه‌وتنخواز و دیموكراته‌كانــی به‌رهــه‌م و ئۆپه‌راســیۆنی رزگاركردنــی موســل ،وه‌ك دیــار ده‌بــێ عه‌بــادی ســزای بارزانــی ده‌دات له‌سـه‌ر بانگهێشــت كردنــی ســوپای ده‌وڵه‌تــی تــورك بــۆ مــژده‌ی ســه‌ركه‌وتنی نوێمــان پــێ راده‌گێنــێ. باشــیك و گوای ه به‌شــداری پرۆسـه‌ی ئازاد كردنی موســل ده‌كه‌ن « ،ئه‌و باكــوری كوردســتان كــ ه ده‌وڵه‌تــی داگیركــه‌ری تــورك رووبــه‌ڕووی موســله‌ی خۆیــان راده‌ســتی داعشــیان كــرد» ،له‌ئێســتا نـ ه ســوپای تــورك شــه‌ڕێكی نه‌خــوازراوی كردۆتــه‌وه ،زســتانێكی ســه‌خت و دژواری و نــ ه هێــزی پێشــمه‌رگه‌ی ســه‌ربه‌بارزانی به‌شــداری ئــازاد كردنــه‌وه‌ی تێپه‌ڕانــد و شــه‌هید و قوربانیه‌كــی زۆریــدا ،چونكــ ه له‌شۆرشــی موســلیان پێناكرێــت !!!! « ،له‌باشــور ته‌نهــا یه‌كینه‌كانــی به‌رخودانــی باكــوردا بــه‌و رێژه‌یــ ه شــه‌هید و قوربانــی له‌شــه‌ڕی ناوشــاردا جــاری شــه‌نگال – یه‌به‌شــه -بــه فه‌رمــی به‌شــدارن لــه ئۆپه‌راســیۆنی ئــازاد یه‌كــه‌م بــوو ،راســته خه‌ڵكــی باكــوری كوردســتان خۆبه‌ڕێوه‌به‌رایه‌تــی كردنــی موســل» له‌الیه‌كیتــر ،له‌حكومه‌ت ـه ته‌كنۆكراتیه‌ك ـه‌ی عه‌بــادی دیموكراتیــان راگه‌یانــدوه‌و ئه‌نجومــه‌ن و هێــزی خۆپاراســتن و دیســان هێــزه سیاســی ه كوردیــه‌كان له‌به‌غــدا لــه‌ده‌ره‌وه‌ی پرۆســه‌ك ه ئاسایشــیان پێــك هێنــاوه ،بــه‌اڵم ده‌وڵه‌تــی داگیركــه‌ری تــورك مانــه‌وه ،عه‌بــادی پــێ گووتــن «ئه‌گــه‌ر ئێــو‌ه ئاماده‌نه‌بــن به‌شــداری به‌س ـه‌رۆكایه‌تی ئه‌ردۆغــان و ئه‌كه‌پ ـه ،وه‌ك چــۆن ئیســرائیل هێرشــی حكومه‌ته‌كــه‌م بكــه‌ن كــورد هه‌یــه به‌شــداری ده‌كات» ،ئه‌مــه‌و پرســی كردۆتــ ه ســه‌ر خه‌ڵكــی فه‌له‌ســتین ،یــان به‌هه‌مــان هێرشــه‌كانی نـه‌وت و دۆســیه‌یی مووچـ ه و كاری ئاوه‌دانكردنـه‌وه‌و خزمه‌تگوزاریـه‌كان چه‌ته‌كانــی داعــش بۆس ـه‌ر كوبانــێ و رۆژئــاوا ،هێرشــی كردۆت ـ ه س ـه‌ر هه‌موویــان ئــهو دۆســیانه‌نن تۆزیــان له‌ســه‌ر نیشــتووه ،ههمــوو شــاره‌كانی باكــوری كوردســتان ،به‌تایبــه‌ت شــاره‌كانی وه‌ك جزیــر ،ســیناریۆ و پــان و دانوســتانه‌كانی حیزبــه سیاســی ه ده‌ســه‌اڵتداره‌كان ســلۆپی ،ســووری ئام ـه‌د ،ه ـه‌زه‌خ و دێــرك و شاروشــارۆچكه‌كانی تــر ،له‌بــێ هیــوای شــتێكیتری لــێ ناڕوێــت ،كــورد گووتنـه‌ی «به‌ڵێنه‌كانیــان زســتانی ســه‌خت و به‌ســته‌ڵه‌كی باكوریــان به‌ئــه‌ره‌ق و خوێــن گــه‌رم له‌ســه‌ر ســه‌هۆڵ ئه‌نوســن». كــردو دوژمنیــان سه‌رســام كــرد .ئیــدی له‌باكــور ده‌مێكــ ه به‌هــاری گــه‌رم ده‌ســتی پێكــردوه ،ئیــدی چیتــر یه‌كینه‌كانــی پاراســتنی ســڤیل ئه‌مــه‌ش بۆتــ ه هــۆكار بڵێیــن به‌هــاری گــه‌رم لــ ه رۆژئــاواو باكــوره، «یه‌په‌ســه« لــ ه رووبه‌ڕووبوونــه‌وه‌ی چه‌ته‌كانــی كۆشــكی ئه‌ردۆغــان ب ـه‌اڵم به‌داخ ـه‌وه به‌هارێكــی ســارد و دڵشــكاو له‌باشــوری كوردســتانه.
( no / 4 )- 31 - 3 - 2016
له‌سه‌رنووسه‌ره‌وه
3
4 په‌كه‌كه ،ئه‌مه‌ریكا و روسیا سێ فاكته‌ری به‌هێز
سێ فیگەری بە هێز لە هاوکێشەی رۆژهەآلتی ناوین پەکەکە ،ئەمەریکا و روسیا ،لە جياتی تیرۆر
(ژ11 )4 .ی خاكه‌لێوه 2716
نياز حاميد
ئەمەریــکا لــە ئۆڵبرایتــەوە بــۆ جۆنکێــری، عێــراق لــە ســەددامەوە بــۆ عەبــادی ،پەکەکــە لــە رێکخراوێکــی ســەربازی سیاســی بۆریکخراوێکی دامەزراوەیــی گــەورەی جەماوەریــی. چارەســەری لــە پایتەختــی داگیرکارانــەوە نایــەت، لەوێــدا تەنهــا شــەڕ ،فەرمانــی کــورد کوشــتن، ئەنفــال ،دووبەرەکــی .هــەر الیــەک خــۆی لــەو راســتییە بدزێتــەوە دەســت لەگــەڵ داگیرکارنــی کوردســتان تێکــەڵ بکات ،ئاشــبەتال و شکســتی تــووش دێت..بــا یەکــێ پێمــان بڵێــت ،ئــەوەی روودەدات ،لــە باشــور ،دەرئەنجامــی ئــەو دەســت تێکەڵکردنــە نییــە؟!.
بــە تالەبانــی وبارزانــی وت ،ئــادەی پێکــوەرن، دەســتبخەنە ناودەســت .کۆتایــی بــە شــەر و شــۆڕی فیزیکــی کــوردی -کــوردی هێنــا ،لــێ نەیتوانــی دەســتی داگیرکارانــی کوردســتان قــوت بــکات ،نەشــیتوانی ئــەو دوو حزبــە ســەربەخۆ بــکات ،جونکــە ئەرکــی ئــەو، راوەســتانی خوێــن بــوو ،ئــەوەی دیکــە دەبــوو ســەرکردایەتییەکان ئەقڵیــان پێــدا بشــکابایە، بــەاڵم ئــەوە رووی نــەدا ،بۆیــە ماڵوێرانــی، ئێســتاش بەرۆکــی گرتوین .دوو حــزب ،دوو هێزی چەکــدار ،دوو ئەجنــدای جیــاواز ،دوو داگیــرکاری جیــاواز ( دیــارە جیــاواز لــە مامەڵــەی تەکتیکــی، ئەگینــا لــە ســتراتیژ هاوبەشــن). ئــەم شــەرەی باشــور ،تــەواو نەبــوو ،لــە غیابــی ئیــرادەی ســەربەخۆ ،بــە پیالنــی تورکیــا بــۆ دووەمیــن جــار و ســێیەمین جــار ،پارتــی و یەکێتی شــەرێکی دیکــەی مالویرانیــان تووشــی کــورد کــرد ،ئەویــش شــەڕ ،دژی گەریــا.
هەموومــان رۆلــی مادلیــن ئۆڵبرایــت ئــەو ژنــە رووســورەمان لــە بیــرە کــە چــۆن بــە پەنجــەی ئێســتاش شــەڕی داعــش تــەواو نابێــت ،تورکیــا
5
«ئەم هەڵویستەی دامەزراوەیەکی ئاوا، گرنگە ،تورکیا باش دەزانێت سەنگی ئەوەندە نەماوە» ئەوانــەی شــەریش دەخــوازن ،ئەوانــەن کــە بەرژەوەندییەکانيــان لەگــەڵ ئــەردۆگان هەیــە و ناتوانــن لــە ژێــر تــۆڕی ئەجندایــی دژە مرۆیــی و دژ بــە کــورد ،دەربچــن. هافنگتــون پۆســت -ســتانلی وایــس، نوســیویەتی ئیــدی دەبێــت تورکیــا لــە ناتــۆ دەربکرێــت ،قەوارەیەکــی سیاســی بــۆ کــوردان دابمەزرێنرێــت ببــی بــە ئەلتەرناتیڤــی تورکیــا بــۆ ئەمەریــکا. ئــەم هەلویســتەی دامەزراوەیەکــی ئــاوا ،گرنگــە، تورکیــا بــاش دەزانێــت ســەنگی ئەوەنــدە نەمــاوە بەتایبەتــی دوای پشــتیوانیکردنی لــە تیرۆریزمــی ئيســامی ،حالــی حــازر بــۆ لێدانــی تورکیــا ئەوروپــا دەیەوێــت ئيخــوان المســلمین بخاتــە لیســتی تیــرۆرەوە ،کــە لێدانێکــی تونــد دەییــت لــە خــودی تورکیــا ،دەســتکەوتێکی گــەورەش دەبیــت بــۆ گەلــی کــورد. لــە بوونــی ئــەو هەمــوو گۆرانکاریانــە ،ئەمەریــکا چیدیکــە رێــگا نــادات لــە باشــور شــەری کــورد بــە کــورد رووبــدات ،بــە عێراقــەوە ماندووبــووە، قوربانــی داوە ،رێــگا نــادات شــەرێکی نێــوان کــوردان بقەومێــت ،بەتایبەتــی ئیســتا گەریــا و شــەرڤان لــە بــەرەی هەرە پیشــەوەی شــەرن لە دژی تیــرۆر ،ئەمــە ســەرباری بوونیــان لــە پالنــی ئازادکردنــی موســڵ ،کاریگــەر و رۆلــی گرنگیــان دەبێــت.
ئێســتا شــەرڤانان ،شــەریکی ئەمەریــکان بــۆ شــەر دژی داعــش و تیــرۆری ئیســامی ( واشــنتۆن پۆســت). دەمێنیتــەوە ،رۆڵــی پەکەکــە ،پەکەکــە وەک پرینســیپ دژی شــەری کــورد بەکــوردە ،ئــەو هەاڵنــەی کــە ناوەراســتی نــۆدەکان روویانــدا، دەبــوو خــۆ لــەو شــەرانە بپارێزیــت بــە هــەر نرخیــک بوایــە ،ئێســتاش دەبێــت رێگــە نــەدات مەرامــی تورکیــا لــە هەڵگیرســاندنی شــەری بــراکان بچێتەســەر.
«سەیری بەغدا بکەن ،سەدان هەزار کەس دێنە سەرجادە» رۆلــی خەڵکــی باشــوری کوردســتان ،پێویســتە فشــار بخەنە ســەر ئەو دەســەالتە و رێگانەدەن شــەرێکی مالوێرانــی تووشــی بکاتــن ،بەلکــو ئــەو دەســەالتە ناچــار بــکات ئــەوەی دزیویانــە و تاالنیــان کــردووە بیگەڕیننــەوە ،خەلکــی لــە نیوان کوشــتن بــە برســێتی و کوشــتن بــە گوللــە لــە شــەری بــراکان ،هیچیــان هەڵنەبژێریــت بەڵکــو داوا لــەو دەســەالتە فاشــیلە بــکات ،هەرچــی زووە ئــەو دەیەهــا ملیــار دۆالرەی دزیویانــە بیگەڕێننــەوە و لــە برســێتیی رزگاری بیــت ،بــا گەرانــەوە بــۆ ناوەنــد ببــێ بــە دروشــم ،چونکــە بــە گەرانــەوە بــۆ ناوەنــد ،رۆڵــی تورکیــا کــەم دەبێــت ،زیاتــر نزیــک دەبینــەوە لــە بریــاری سیاســی ســەربەخۆ. ســەیری بەغــدا بکــەن ،ســەدان هــەزار کــەس دێنــە ســەرجادە ،بــۆ داواکردنــی مافــی رەوایــان، کەچــی لــە هەولێــر و ئەنقــەرە بــە گولــە و گرتــن و ئەشــکەنجەدان وەاڵم دەدرێتــەوە ،جــا بۆیــە گەڕانەوەمــان بــۆ بەغدادێکــی الواز ،زۆر باشــترە لــە رژێمێکــی تیرۆریســتی ئیســامی
( no / 4 )- 31 - 3 - 2016
پیالنــی شــەری کــورد بــە کــورد ئامــادە دەکات. ئەوانــە رێگــری لــەو شــەرە دەکــەن ،ســێ کارەکتــەری گرنگــن ،ئەمەریــکا ،پەکەکــە و خەڵکــی کوردســتان.
«باشوری کوردستان ،پێویستە فشار بخەنە سەر ئەو دەسەاڵتە و رێگانەدەن شەرێکی مالوێرانی تووشی بکاتن»
6
(ژ11 )4 .ی خاكه‌لێوه 2716
لــە ئەنقــەرە ،کــە هەمــوو پالنــی دژایەتیکردنــی دەوڵەتــە بکەیــن ،لــێ بەلــێ ئــەو گۆرێنــەی لــە نەخشــەکە کــە دەیانویســت لــە عێــراق و کــوردە. بۆچــی بــۆ گۆڕینــی سیســتەمی حوکمرانــی بــۆ ســوریا لەسەردەســتی داعــش جێبەجێــی بکــەن فیدرالــی لــە ســوریا ،دەوڵەتــە ئیقلیمــی و هێــزە شکســتی هێنــا ،یــا دەکریــت بڵێیــن لــە رێــگای لۆکاڵییــە کوردییــەکان ترســیان لــێ نیشــتووە؟! .شکســتی یەکجارەکیدایــە. بەرپرســە باالکانــی روســیا لــە ســێرجی الڤــرۆڤ و بۆغدانــوف و ئەوانــی دیکــە ،بــێ دوو دلــی، «دێینەوە سەر باسی مۆدیلی فیدرالیی بۆ چارەســەری فیدرالــی بــۆ سیســتەمی حوکمرانی سوریا» بــە باشــترین چارەســەر بــۆ ســوریایەکی موســتەقیر و ئــارام دەبینــن .ئەمەریــکاش بــە ئــەو نەخشــە ،تێکــی نەدەکــردەوە لەگــەڵ هەمــان شــێوە ،بــەاڵم زیاتــر ئەمەریــکا لــە بەرژەوەندییەکانــی ئەمەریــکا و روســیا ،دیــارە دەربرینــی ئــەو جــۆرە سیســتەمە دەیانەوێــت لەگــەڵ دۆزی رەوای کوردیــش هەرگیــز تێکــی خاتــری تورکیــا بگــرن ،ئەگینــا ئەمەریــکا بۆخــۆی نەدەکــردەوە ،رەنگــە ئەگــەر ســەری بگرتایــە، سیســتەمێکی فیدرالــی ،لەگــەڵ ئــەو جــۆرە نەخشــەی کوردســتان بــە جۆرێکــی دیکــە سیســتەمەدایە. رەســمدەکرایەوە ،ئەمجــارە بــۆ ٦پارچــە یــا ٨پارچــەی دیکــەی لێدەکــرا و ،دەدرا دەســت «داعش خۆی بۆ تێکدانی سایکس پیکۆ بوو» ســونەی عــارەب و هەروەهــا تورکیــا ،شــەریتیکی ئەمنــی ســەربازی لــە هێــزە وابەســتەو چاودێرانێکــی زۆر لــە میدیــا جیاجیاکانــی دنیاێــێ بەکرێگیــراوەکان لــە کــورد دەبونــە پاســەوانی بــاس لــە رێککەوتنێکــی ناجــاردراو لــە نێــوان ئــەو هەرێمــە ســونییە تــازە ئاوابــووە ،بــۆ ئەمەریــکا و روســیا دەکــەن ،کــە شــوێنی ئــەوەی لــە بەردەوامــی رۆیشــتنی غــاز و نــەوت ریکەوتنــی مســتەر ســایکس و مســیۆ پیکــۆت رۆلــی ســەرەکی ببینــن و بەرامبــەر هەژموونــی دەگرێتــەوە ،هیــچ دوور نییــە ئــەم رێککەوتنــە ئێرانیــش وەک پۆلیســێک حــازر بەدەســت بــن ،بە ناوبنریــت «الڤرۆڤ-کێــری». کورتــی ئەگــەر ئــەو نەخشــە ســەری بگرتایــە، کــورد و گەالنــی میزۆپۆتامیــا ،دەکەوتنــە بــەر ســێ هێــز لــە ناوچەکــە ،کاران ،جێــگای سیســتەمێکی داگیــرکاری تــازەوە .دەکرێــت ئــەو هەرەلەپێشــی شــەری داعــش دەگــرن ،کــە ئیتفاقــەی نێــوان تورکیــا و ســعودیە وقەتــەر بریتیــن ،لــە روســیا و ئەمەریــکا و تەڤگــەری دوای ســایکس پیکــۆی ناوبنییــن. ئــازادی کــورد ،ئــەم ســێ فیگــەرە ،گــەورەن، هەریەکــەو ئەرکێکــی گــەورەی هەیــە ،جێبەجێــی کەواتــە لــە ســەر ئــەرز ئــەو هێــزەی دژی دەکات. ئــەو ئیتفاقییــە هەرێمییــە وەســتایەوە، تەڤگــەری ئــازادی بــوو ،کــە تێــک دەکاتــەوە داعــش خــۆی بــۆ تێکدانــی ســایکس پیکــۆ بــوو ،بەرژەوەندییەکانــی لەگــەل بەرژەوەندییەکانــی بــە نوێنەرایەتــی تورکیــا و ســعودیە و قەتــەر ،ئەمەریــکا و روســیا ،یــا بڵێیــن ئیتفاقییــەی بــۆ ســەرلەنوێ رەســمکردنەوەی نەخشــەی الفرۆڤ-کێــری. ناوچەکــە وەک بــۆ خۆیــان دەیانەویســت ،دیــارە فاکتــەری ووزە ،فاکتــەری هــەرە لــە پێشــی بەڵگەشــمان بــۆ ئــەوە ،مامەڵــەی هــەر دوال ئــەو نەخشــە گۆڕینەیــە بــوو ،ئەمــە ســەرباری لەگــەڵ تەڤگــەری ئــازادی لــە رۆژئــاوا ،کــە ئــەم کەمکردنــەوەی هەژمونــی ئێــران لــە ناوچەکــە .مامەڵەکردنــە ،دەوڵــەت ئیقلیمیەکانــی بــە رەنگــە بــۆ وتارێکــی کورتــی ئــاوا ،ناکرێــت بــاس ئێرانیشــەوە تووشــی شــۆک کــردووە. لــە هــەردوو فاکتــەری پاڵپێوەنــەری ئــەو ســێ
7 رەنگــە ئیســتا کاتــی ئــەوە نەبێــت باســی کێشمەکێشــێکی تونــدی روســیا لەگــەڵ ئێــران بکــەم ،بــەاڵم ئارگۆمێنتــی زۆر بەهێــز هەیــە دەتوانیــن لــە شــرۆڤەیەکی ســەربەخۆدا، تاوتوێــی بکەیــن.
«مۆدێلی فیدرالێ ،ئاسایش و ئارامی بۆ گەالنی سوریا دەهێنێت»
ســعودیە ،کــە رەنگــە تــا زۆر کەمتــر لــە ١٠ســاڵی دیکــە لەبــەردەم گۆڕانــکاری جــددی دابێــت، پارچەپارچەبوونــی ،وەک تۆمــاس فرێدمانیــش لــە نوســێنێکی ســەرەتای دوو هــەزارەکان ئامــاژەی پێــداوە .نامەوێــت زۆر تەفســیری بدەمــێ ،لــێ گۆرانــکاری گــەروە لــە باکــوری کوردســتانیش لــە رێگادایــە ،خۆســەری دیموکراتــی ئەگــەر قوربانیشــی بوێــت ،لــێ گــەل بــە ئیســرارە.
-٤رۆلــێ ئەمەریــکا و روســیا ،پەیوەســت بــە دێینــەوە ســەر باســی مۆدیلــی فیدرالیــی بــۆ قەفقاســیا و ئۆکرانیــا و نــاو تورکیــا و تەنانــەت ســوریا ،ئــەو هێــزە گــەورە و کاریگەرانــەی کــە ئەوروپــاش ،وا دەخوازێــت ،هەریەکــە لەگــەڵ پشــتیوانی بــۆ ئــەو مۆدێلــە کۆدەکەنــەوە، یــەک ،ئەوراقــەکان بــۆ یەکــدی بخەنــەڕوو. هەرســێ فیگــەری بــە هێــزە ،ئەمەریــکا ،روســیا و کــوردە ،کــە ئەمــە بــە دورســتکردنی چەنــد هەریەکــەو لــەو خاالنــە دەتوانیــن قســەو هەرێمێــک لــە ســوریایەکی فیدرالــێ ناناوەنــدی، گفتوگــۆی زۆری لەســەر بکەیــن ،لــێ لــە مەرامگەلێــک دەپێکێــت ،کــە دەکرێــت لــە چەنــد پۆســتیکی فیســبووک ،زۆریــم لەخــۆم کــردووە خالیــک کورتــی بکەینــەوە: تــا کورتــی بکەمــەوە. -١مۆدێلــی فیدرالــێ ،ئاســایش و ئارامــی بــۆ گەالنــی ســوریا دەهێنێــت و قۆناخــی شــۆڤینی عارەبــی و تونــدرەوەی و فاشیســتیەتی شــتیک ماوە ،دەرهەق بە باشــور بڵێیــن :نەبوونی ئیســامی الوازدەکات. روئیــای سیاســی لــە نــاو حزبــە سیاســییەکان، دەبینرێــن رۆژ بــە دوای رۆژ بچــووک دەبنــەوە، -٢رۆژئــاوای کوردســتان ،کــە ئێســتا لەوێــدا بچــووک بوونەوەشــیان راکردنــە بــەدوای دوو بینــای دەوڵــەت دەکرێــت ،تــا ســەر دەریــا دەولەتــی داگیــرکار ،کــە هیــچ خێــری بــۆ کــورد درێژدەبێتــەوە ،تورکیــا بەتــەواوی لــە جیهانــی نییــە ،کاریگەریشــیان لەســەر ئاســتی جیهانــی، عــارەب دادەبرێنێــت ،چونکــە تورکیــای ئــەردۆگان، ئەوەنــدە نەمــاوە. بەرژەوەندییەکانــی لەســەر مەترســییە ئەمەریــکا و ئیســرائیل دواتریــش روســیا. قســەیەکی ئۆبامــا دەمەوێــت کــە دوێنــێ ســەبارەت بــە ئــەردۆگان کردوویەتــی -٣روســیا ،بــاش دەزانێــت ئیــدی رژێمی بەشــار وەبیربهێنمــەوە کاتــێ دەڵێــت :ئــەردۆگان هەرگیــز ناگەڕێتــەوە دۆخــی جارانــی ،بــۆ ئــەوەی شکســتی خــواردووە .کەواتــە ئەوانــەی بــە بتوانێــت کۆنترۆلــێ چاوگــەکان غاز و نــەوت بکات بچووکــی بــەدوای ئەردۆگانــەوە رادەکــەن، لــە ناوچەکــە پێویســتی بــە مۆدێلێکــی فیدرالــی دەبێــت چتــۆ سیاســەتی شکســتخواردویان هەیــە ،عەلەوییــەکان ســەر دەریــا ،کوردیــش لــە بەرهــەم هێنابێــت.؟! باشــوری تورکیــا ،هاوکێشــەیەک دێتــە کایــەوە کــە ئیــدی قەتــەر بــۆ ســاغکردنەوەی غــازی پالنــە ســتراتیژییەکانی ئەمەریــکا و روســیاسروشــتی خــۆی دەبێــت ،ئەلتەرناتیڤــی قــورس لــە رۆژهەالتــی ناویــن ،چۆنیەتــی مامەلەکردنیــان بدۆزێتــەوە کــە هیچــی لــە بەرژەوەنــدی ئــەودا لەگــەڵ هێــزە هەریمییــەکان و لۆکالییــەکان.. نابێــت ،ئەمــە ســەرباری رەوشــی ناوخــۆی
( no / 4 )- 31 - 3 - 2016
«ئەردۆگان شکستی خواردووە»
8 سەرەتا سەبارەت بە ئەمەریکا:
ئەمەریــکا بەدەســتبهێنن ،لــەو چوارچێــوە بــە شــیوازی جیاجیــا دەجوڵێنــەوە.
لــە وۆڵســتری جۆرنــال وتارێــک بالوکراوەتــەوە ســەبارەت بــە ئــەدای ئۆبامــا بــە بــەروارد لەگەڵ جــۆرج بــۆش ،گەیشــتۆتە ئەوخالــەی کــە خالێکــی هێجــگار زۆر هاوبەشــیان هەیــە ،لــە دوو شــەر و ناکۆکــی ناوخۆیــی بەڵــکان و ســوریا ،بەلــکان لــە زەمەنــی جــۆرج بۆشــدا و ســوریا لــە زەمەنــی ئۆبامــادا ،خاڵــە هاوبەشــەکە لەوەدایــە ،ئەمەریکا لــە هەردووحالــەت لــە ســەرەتادا تەدەخولــی نەکــرد ،تــا قەســابخانەی مەترســیدار تیایانــدا رووی نــەدا .جێمــس بێکــر ئــەوێ رۆژێ دەیگــوت: هیــچ ســەگێکمان لــە بەلــکان نییــە.
ئەمەریــکا ئێســتا ،بــێ گوێدانــە هێــزە هەرێمییــەکان ،کــە جیــاوازی بونیــادی لــە نێــوان ئەجنــدەکان هەیــە ،نایەوێــت وەک پێشــتر پســتیوانی لــە هێــزە هەرێمییــەکان بــکات بــۆ ســەرلەنوێ دارشــتنەوەی نەخشــەی سیاســی ناوچەکــە ،بەڵکــو دەیەوێــت لەتــەک ئــەو هێــزە گــەورە و بەتوانایەنــە بمێنێتــەوە کــە لەســەر ئــەرز کاریگەرییــان هەیــە ،لە ســوریا شــەرڤانانی کــورد ،یەپەگــە ویەپــەژە ،و لــە ســوریاش هێزەکانــی ســوریای دیموکراســی.
«پێشتر قاعیدە ئیستاش داعش» هــەردوای ئــەوە ناکۆکیــەکان بــە دەوڵەتــە ئیقلیمییــەکان گەیشــتە ئاســتەنگ ،هەریەکــەو بــە جۆرێــک ئاگــری شــەرەکەی خــۆش دەکــرد، ناچــار ئەمەریــکا تەدەخولــی کــرد. لــە وتاری حالەتــی یەکێتــی والتەیەکگرتووەکانی ئەمەریــکا لــە 2016/1/13ئۆباما وتی :پێشــتر قاعیدە ئیســتاش داعــش مەترســی گــەورەن بــۆ ســەر ئەمەریــکا ،بــەاڵم مەترســی نییــە لــە بوونمــان، ئــەم خاڵــە گرنگــە ،خالــی دووەمــی گرنــگ وتــی: ئێمــە بەشــداری فیعلــی قەالچۆکردنــی داعــش دەکەیــن بــە پشــتیوانیکردنی هاوپەیمانەکانمان لەســەر ئــەرز ،ئیمــە ســەرباز نانێریــن .خاڵــی ســێیەم کــە دیســان گرنگــە بــەالی ئێمــەوە وتــی :ئێمــە کــە گەورەتریــن هێــزی ســەربازین لــە دنیــادا ،ئــەوە ئــەو مانایــە ناگەیەنێــت ببیــن بــە پۆلیــس بــۆ ســەر دەولەتانــی دیکــەوە.
دکتــۆر محمــود عبــاس لــە ئەمەریــکا لــە شــرۆڤەیەکی درودرێــژدا نوســیویەتی ،ئەمەریکا لــە ســایەی بــراوەی هــەر حزبێــک بێــت بــۆ ســەرۆک کۆمــاری ،پێویســتی بــە کــورد هەیــە، چونکــە کــورد توانــی خــۆی ئیســپات بــکات کــە هێزێکــە بەرامبــەر تیرۆریســتان دۆڕان ناناســێت. ئەمەریــکا نایەوێــت هێــز بنێرێــت بەڵکــو تەنهــا بنکــەی ســەربازی گــەورە دروســتدەکات و راوێــژکار و شــارەزایان بــۆ ناوچەکــە دەنێرێــت. درێــژەی دەداتــێ و دەڵێــت :کاندیــدە بەهێزەکــەی کۆمارییــەکان ،ترامــپ ،ئەویــش بــێ دوودڵــێ وتــی کاردەکەیــن لــە پشــتیوانیکردنی کــوردەکان. کەواتــە ســتراتیژی ئەمەریــکا لــە ناوچەکــە، کارکــردن دەبێــت لەگــەڵ کــورد وەک هاوپەیمــان بۆ ســەرلەنوێ دارشــتنەوەی نەخشــەی ناوچەکە لــە چوارچێــوەی ســنورەکانی ســایکس-پیکۆ ،تــا ماوەیــەک بەبــێ دەســتکاریکردن.
(ژ11 )4 .ی خاكه‌لێوه 2716
ئــەم خاالنــەی کــە ئۆبامــا لــە تــەک دەیــان خالــی «هەرچی سەبارەت بە روسیایە ،کێشەکە زۆر گرنــگ کــە باســی لێوەکــرد ،نەخشــە رێــگای لەوە ئالۆزترە کە مرۆڤ پێشبێنی دەکات»
ســتراتیژین دوای خۆشــی دەبێــت بــەردەوام بێــت ،ئەگــەر دیموکراتەکانیــش بیبەنــەوە هەرچــی ســەبارەت بــە روســیایە ،کێشــەکە زۆر بــە باشــتری جێبەجــێ دەکــەن ،خــۆ ئەگــەر لەوە ئالۆزترە کە مرۆڤ پێشــبێنی دەکات ،روســیا کۆمارییەکانیــش بیبەنــەوە و ســەرۆکایەتی جیۆپۆلیتیکــی و فاکتــەری ئابــوری بەســتراوەتەوە بــە ســەرلەنوێ رەســمکردنەوەی رۆژهەالتــی
ناویــن ،بــە مەرجــی هێــزە ئیقلیمییــەکان رۆلێــان لەســەر ئۆکرانیــا و ســوریا دابنێــت و دەتوانێــت الواز بێــت ،کاریگەریــان کــەم بێتــەوە و نەتوانــن لەگــەڵ ئەمەریــکا وەک شــەریکێک بــۆ ئیســتقرار و ئاسایشــی جیهــان هەوڵبــدات ،دیــارە هەمــووی ســەر لەبەرملــی روســیا بنێــن. لــەدوا دەرئەنجامــدا ،لــە بەرژەوەنــدی دوور بــۆ ئەمەریــکا ئەگــەر داعــش مەترســی مــەودای روســیا دەشــکێتەوە. لــە ســەربوونی نەبێــت ،بــەالم بــۆ روســیا مەترســی جــددی لەســەر بوونــی هەیــە« ،روسیا بڕی ٢٠٠ملیۆن دۆالری وەک قەرز دا بە ئەرمینیا» روســیا ئــەو راســتییە بــاش دەزانێــت دوای تەواوبوونــی ســوریا و داگیرکردنــی لــە الیــەن هێــزە ئیســامییە تونــدرەوە فاندەمێنتالــەکان ،کارەکتــەرە ســەرکییەکانی قەفقاســیا کــە نــۆرەی ئەویــش دێــت ،تورکیــا و قەتــەر وەک دوو روســیا کاریــان لەســەردەکات ،ناکۆکــی زۆریــان هێــزی پشــتیوانی لــە داعــش ،بــۆ کەمکردنــەوەی لــە نێوانــدا هەیــە ،بەرژەوەنــدی جیاوازیشــیان کاریگــەری هەژموونــی روســیا لەســەر بــازاری هەیــە ،ئەرمینیــا و ئازەربێجــان ،جۆرجیــا و ئێــران و غــاز ،بەهاســانی دەتوانــن پــاش ســەرکەوتنیان دیــارە تورکیــاش کاریگــەری خــۆی هەیــە. لــە ســوریا ،ئاینــدەی تاریــک بکــەن ،ئەویــش لــەم ماوەیــەدا ئیتفاقیــەی نێــوان جۆرجیــا و لەالیــەک: ئازەربێجــان بــۆ پێدانــی غــاز لەالیــەن دووەمــەوە «( رۆڵی روسیا لە قەفقاسیا) ،دوو کێشەی ئیمزاکــرا ،کــە ئەمــە نیگەرانــی روســیای لێکەوتــەوە ،لــێ جۆرجیــا گرێبەســتەکەی لەگــەڵ هەیە» روســیا هەڵنەوەشــاندەوە. -١بــۆری گواســتنەوەی غــاز لــە قەتــەرەوە بــۆ باکــوری ســوریا (رۆژئاڤــای کوردســان) روســیا بــڕی ٢٠٠ملیــۆن دۆالری وەک قــەرز دا لەوێشــەوە بــۆ تورکیــا ئینجــا ئەوروپــا ،کــە بــە ئەرمینــای بــۆ نوێکردنــەوەی ســوپاکەی و کولفــەی گواســتنەوەی بــۆ ٪٥٠دێنێتەخــوارەوە .هەروەهــا کاردەکات بــۆ زیادکردنــی ژمــارەی ئــەو -٢دەتوانــن بــە گواســتنەوەی چاالکییەکانــی ٥٠٠٠ســەربازە روســییەی کــە لــە ئەرمینیــا هەیــە تیرۆریســتانی داعــش بــۆ نــاو روســیا و کــە وەک دەزانرێــت ،پەیوەندییەکانــی ئەرمینیــا کۆمارەکانــی ســۆڤیەتی پێشــوو ،نائارامــی و تورکیــا لەوپــەڕی خراپیدایــە ،تۆکمەکردنــی دورســت بکــەن بــۆ رەوشــی سیاســی و ئابــوری هیــزی ســەربازی ئەرمینیــا و زیادکردنــی و تەنانــەت گواســتنەوەی غــازی روســیا بــۆ تەواجــدی ســەربازی روســیا هــەم تورکیــای زۆر نیگەرانکــردووە و هەمیــش ئازەربێجــان ئــەو ئەوروپــا. دوژمنــە تەقلیدییــەی کــە لەســەر ناوچــەی وەک لــە راپۆرتێکــی شــرۆڤەییی جیپۆلۆتێکــی ناگۆرنــی کەرەبــاخ لــە ســەرەتای نۆدەکانــی ( )STRATFORهاتــووە روســیا ،بەنــاوی( رۆڵــی ســەدەی رابــوردوو هاتــەدی. روســیا لــە قەفقاســیا) ،دوو کێشــەی هەیــە ،لــە رۆژئــاوای ئۆکرانیــا لــە رۆژهەاڵتــی ناوینیشــدا «وا دەبینریت کە روسیا هاوپەیمانی ســوریا ،هــەردوال بــۆی گرنگــی ســتراتیژی هەیــە ستراتیژی ئێرانە» بۆیــە کارو و خەباتــی لــەو پینــاوەدا دەکات. دیــارە راپۆرتەكــة دوردوودرێــژە لــێ دەمەوێــت لــە دامێنــی جیوپۆلۆتیکــی خۆیــدا ،قەفقاســیا بگەمــە ئــەو خالــەی کــە پەیوەندییەکانــی ئێــران بــۆی گرنگــە ،دەیەوێــت رۆڵ و دەســەالتی تیــدا وتورکیــا لەگــەل روســیا چــی لێدێــت. بــە هێــز بــکات ،لەوێــوە دەتوانێــت کاریگــەری
( no / 4 )- 31 - 3 - 2016
9
10 وا دەبینریــت کــە روســیا هاوپەیمانــی ســتراتیژی ئێرانــە ،کــە ئەمــە راســت نییــە ،چونکــە بــۆ روســیا و ئێرانیــش ،جیوپۆلیتیکــی ناوچەکــە و فاکتــەری ئابــوری دوو خاڵــی گرنگــن ،لــەوەدا ناکۆکــن ،تەنانــەت ئەگــەر لــە هەنــدێ مەقتەعــی زەمەنــی لەســەر ســوریا کۆکبــن ،لــێ هــەرزوو ئــەو کۆکییــە دەبێتــە ســەراب. جاردانــی روســیا بــۆ بــە فیدرالکردنــی مۆدێلــی سیســتەمی حوکمرانــی ســوریا ،ئاخوندەکانــی ئێرانــی خســتە دلەرواکــێ وئــەو مۆدێلــە بەخەتــەر لەســەر خۆشــی دادەنێــت ،بۆیــە نزیکبوونــەوەی ئێــران و تورکیــا لەســەر ئــەو خالەیــە ،لــەوەش زیاتــر لەســەر پرســی کــوردە، ئێــران وەک داگیرکارێکــی فاشســت ،چــاوی بــە پێشــکەوتنەکانی رۆژئاڤــای کوردســتان هەڵنایــەت ،دەیەوێــت ســنورداری بــکات ،زۆر پێخۆشــحالدەبێت بــە تەســریحەکانی ئــەردۆگان و داودئۆغلــو ،بۆیــەش ئیمــرۆ داودئۆغلــو وتــی: ئێمــە لەســەر زۆرخــال لەگــەڵ ئێــران لەمــەر ســوریا پێکهاتویــن .کــە بەمەزەنــدەی زۆریــک لــە چاودێرانــەوە ،فیدرالیــەت و هەرێمــی رۆژئاڤــای کوردســتان ئــەو خالەیــە لەســەر پێکهاتــوون. کێشــانەوەی بەشــێک لــە هێزەکانــی روســیا لــە ســوریا بــەو کتوپڕییــە ،نامەیەکــە بــۆ ســوریا و ئینجــا ئێــران ،پێێــان دەلێــت :کارکــردن لــەدەروەی ئەجنــدای روســیا ،دەتاخەینــەوە بــەردەم گورگــە هارەکــە.
«کورد لە گەڵ گەالنی سوریا لە رۆژئاڤا، لە چوارچێوەی ستراتیژی ئەمەریکا و روسیادا جێدەگرن»
(ژ11 )4 .ی خاكه‌لێوه 2716
عەبدولبــاری عەتــوان شــرۆڤەیەکی بــە پێــزی دەرهــەق ئــەم بابەتــە کــردووە. ماوەتــەوە بڵێیــن :کــورد لــە گــەڵ گەالنی ســوریا لــە رۆژئاڤــا ،لــە چوارچیــوەی ســتراتیژی ئەمەریــکا و روســیادا جێدەگــرن ،هەرچــی تورکیــا و ئێــران
و ســعودیە و قەتــەر ئــەو رژێمــە فاشســت و تیرۆریســتانە هەســت بــەو مەترســییە دەکــەن ،دوور نییــە ،چوونەپێشــی ئەوئەجندایــە، هاوپەیمانــی شــەرخوازان و تیرۆریســتان ئیجــاد ببێــت.
«پاشکۆی دەوڵەتە فاشست و تیرۆریستەکانن» ســەبارەت بــە باشــوری کوردســتان ،هــەروەک پێشــوو باســمانکرد ،دەتوانیــن بــە نەبــوو هەژماری بکەین ،پاشــکۆی پاشــکۆیانن ،پاشــکۆی دەوڵەتــە فاشســت و تیرۆریســتەکانن ،خێــر لــەو دەســەالتەی باشــور کــە لەســەر جوگرافیایەکــی تەنگــدان بــۆ کــوردان ئەســتەمە هەبێــت .ئــەو دەســەالتە دەبیتــە کارگــەی دوو بویــەری گرنــگ: یەکەمیــان قەیرانــی کوشــندە بــۆ خەڵکــی، دووەمیشــیان دەبێتــە هاســانکارى بــۆ لەشــکری داگیــرکاران ،لــەو دوو بەرهــەم هیچــی دیکــەی لــێ ســەوزنابێت.
11 پایە شکاوەکانی سیستەمی سیاسی هەرێمی باشوری كوردستان
گەلــی کــورد لــە هەرێمــی کوردســتان چــاوی بریوەتــە سیســتەمی سیاســی واڵتانــی لیبــراڵ و داوا دەکات سیســتەمی حوکمڕانــی هەرێــم وەک سیســتەمی سیاســی ئــەو واڵتانــە بێــت ،گرنگتریــن بنەماکانــی سیســتەمی سیاســی لیبراڵیزمــی نوێــی ئەوروپــا بریتیــە لــە دەســتور ،یاســا، دادپــەروەری کۆمەاڵیەتــی ،هەڵبژاردنــی پــاک و ئــازاد، جیاکردنــەوەی دەســەاڵت، دەستاودەســتکردنی دەســەاڵتەکان ،ســەربەخۆیی ئابــوری ،ســەربەخۆیی بریــاری سیاســی ،بچوکرکدنــەوەی دەســەاڵتی حیــزب، ســوپا و هیــزی ئاسایشــی نیشــتمانی. بــەاڵم لــە هەرێمــی کوردســتاندا سیســتەمی حوكمڕانی زۆر لــە سیســتەمی واڵتانــی لیبراڵیزمــی نوێــوە دوورە، دوای ٢٣ســاڵ حوكمڕانــی دەســەاڵتدارانی هەرێــم ،تــا دێــت سیســتەمی حوكمڕانــی هەرێــم لــە پێوانــەی دیموکراتــی و یاســایی و دادپــەروەری دوردەکەوێتــەوە، لــەم نوســینەدا هەوڵــدەدەم هەندێــک لــە بنەماکانــی سیســتەمی حوكمڕانــی هەرێمــی کوردســتان ئامــاژە پێبــدەم. هەرێمی کوردستان دەستوری نیە .1 دەســتور بریتیــە لــە بەڵگــەی دانپێدانــراوی دیاریکردنــی پێوەنــدی نێــوان حوكمڕانــی و حوکمکــراو ،لــە دەســتوردا مــاف و ئەرکــی دەســەاڵتداران و مــاف و ئەرکــی تــاک و پێکهاتەکانــی گــەل دیاریدەکرێــت و ســنوری بــۆ دادەنرێــت ،لــە دەســتوردا مودێلــی حوكمڕانــی ( پەرلەمانــی یــان ســەرۆکایەتی یــان تێکــەڵ) واڵت دەستنیشــاندەکرێت. بەرپرســانی حیزبــە دەســەاڵتدارەکانی هەرێــم بــە بەرنامــە رێگربــوون هەرێمــی کوردســتان ببێتــە خاوەنــی دەســتور بــۆ ئــەوەی دەســەاڵتی بێســنوری سیاســی و ئابــوری و ئیداریــان هەبێــت. حیــزب رۆڵــی ســەرەکی هەیــە لــە دارشــتنی .2 سیاســەت و بەرێوەبردنــی کاروبــاری واڵتــدا لــە واڵتانــی لیبــراڵ و دیموکراتــدا حیــزب تەنهــا لــە کاتــی هەڵمەتــی هەڵبژاردنــدا چاالکــی دەکات ،بەرنامــەی خــۆی بــۆ هەڵبــژاردن ئاشــکرا دەکات و کاندیدەکانــی بــە خەڵک
«کۆمەڵگه‌‌ی مەدەنی :ئەو بەشەی کۆمەڵگه‌‌یە کە بەرژەوەندی لە گۆرانکاریدایە و هەوڵی گۆرانکاری و چاکسازی دەدات» ئــەم دیاردەیــە لــە سیســتەمی حوكمڕانــی یەکێتــی ســۆڤیەتی جارانــەوە بــۆ کــورد بەجێمــاوە ،سۆسیالیســت و کۆمونیســتەکان وازیــان لــەو سیســتەمە هێنــاوە ،کەچی دەســەالتدارانی هەرێــم هێشــتا کاری پێدەکــەن. خۆســەپاندنی بنەماڵــەو خێــڵ بەســەر حیــزب و .3 حوكمڕانــی هەرێمــی کوردســتاندا لــە هەرێمــی کوردســتاندا دەســەاڵتی سیاســی و بەریوەبەرایەتــی و توانــای ئابــوری لەســەر چەنــد بنەماڵەیــەک تاپۆکــراوە و ســەرتاپای تــری خەڵکــی کوردســتان لــەو مافانــە بێــىەش کــراوە ،ئایدۆلۆجیــای ئیســامی و لیبراڵــی و کۆمونیســتی نەیانتوانــی گەلــی کــورد لــە هــزری خێلەکــی دوربخاتــەوە ،ئومێــد هەیــە کــە رێبــازی هــزری و سیاســی عەبدولــا ئوجئــاالن بتوانێــت کۆمەڵگــه‌‌ی باشــوری کوردســتان لــە کلتــور و هــزری خێڵەکــی دوربخاتــەوە. گەورەکردنــی کۆمەڵگــه‌‌ی فەرمی(-حیزبــی) و .4 کۆمەڵگــه‌‌ی قەدەریــه‌وە بچوککردنــەوەی کۆمەڵگــه‌‌ی مەدەنــی بــە گویــرەی هەڵوێســت لــە گەشــەکردن و گۆرینــی کۆمەڵگــه دەکرێــت بــە ســێ بەشــەوە: کۆمەڵگــه، کۆمەڵگــه‌‌ی مەدەنــی :ئــەو بەشــەی کۆمەڵگه‌‌یــە • کــە بەرژەوەنــدی لــە گۆرانکاریدایــە و هەوڵــی گۆرانــکاری کۆمەڵگــه بریتیــە و چاکســازی دەدات ،ئــەم بەشــەی لــە تاکــە ســەربەخۆکان ،ســەندیکاکان ،ریکخــراوە خێرخــوازەکان و حیزبــە سیاســیەکان ،لــە هەرێمــی کوردســتاندا ســەندیکاو رێکخــراوی کۆمەڵگــه‌‌ی مەدەنــی و تاکــی ئــازاد لــە الیــەن دەســەاڵتەوە ســەرکوتکراوە
( no / 4 )- 31 - 3 - 2016
د.فایه‌ق گوڵپی
دەناســێت و پرۆپاگەندەیــان بــۆ دەکات ،دوای هەڵبــژاردن حیــزب دەچێتــەوە قوناخــی متبــون تــا هەڵبژاردنێکــی تــر. ئەگــەر حیــزب لە هەڵبژاردندا ســەرکەوتنی بە دەســتهێنا، لــە رێگــەی پەرلەمــان و حکومەتــەوە بەرنامەکــەی جێبەجێدەکــت ،ئەگــەر شکســتیهێنا خــۆی ئامــادە دەکات بــۆ هەڵبژاردنێکــی تــر .بــەالم لــە هەرێمــی کوردســتاندا حیــزب چاالکــی هەمیشــەیی و فراوانــی هەیــە ،کاتێــک لــە هەڵبژاردنــدا ســەردەکەوێت دەســەاڵتەکانی راپەرانــدن و یاســادانان و دادوەری دەخاتــە ژیــر رکێفــی خــۆی و یاســا پێشــیلدەکات و خراپســازی دەکات.
12 و داگیرکــراوە ،حیزبــی سیاســی لــە بەرنامــەی خــۆی دورخراوەتــەوە و کــراوە بــە مۆتەکــەی سەرســنگی دەســەاڵتەکانی حوكمڕانــی و کۆمەڵگــه. کۆمەڵگــه‌‌ی فەرمــی :ئــەو بەشــەی کۆمەڵگه‌‌یــە • کــە لــە دەســەالتدا بەرپــرس و فەرمانبــەرن و بەرژەوەدنیــان لەگــەڵ دەســەاڵتدایە ،بەرژەوەندیــان لــە گۆرانکاریــدا نیــە و کار بــۆ مانــەوەی سیســتەم دەکــەن، دەســەاڵتی هەرێمــی هەرچــی جوتیــار و کرێــکار و کەســایەتی هەبــو هەمــوی کــرد بــە موچەخــۆری حیــزب و حکومــەت بەوشــیوەیە کۆمەڵگــه‌‌ی فەرمــی گەورەکــرد بــۆ ئــەوەی بــە خۆیــەوە گرێیبــدا و بیکاتــە بەشــێکی خــۆی بــەاڵم بــە هــۆی قەیرانــی ئابــوری ئەمــرۆی کوردســتانەوە کۆمەڵگــه‌‌ی فەرمــی هەرێــم بۆتــە دوژمنــی دەســەاڵت.
(ژ11 )4 .ی خاكه‌لێوه 2716
«کۆمەڵگه‌‌ش بە شیوەیەکی راستەخۆ و ناراستەوخۆ دەسەاڵت دەپارێزێت» کۆمەڵگــه‌‌ی قــەدەری :ئــەو بەشــەی کۆمەڵگه‌‌یــە • کــە گرنگــی بــەوە نــادات چــی لــە دەوروبــەردا دەگوزەرێــت ،بــێ هەلوێســتە ،دەڵێــت چــی لــە چارەنوســمان نوســراوە هــەر ئەوەیــە و پێویســت بــەوە نــاکات مــرۆڤ هەڵوێســتی هەبێــت و کار بــۆ پیشــکەوتن و گۆرانــکاری بــکات ،ئــەم پێکهاتەیــەی کۆمەڵگــه‌‌ش بــە شــیوەیەکی راســتەخۆ و ناراســتەوخۆ دەســەاڵت ـه بریتین لەوکەســانەی دەپارێزێــت ،ئەم بەشــەی کۆمەڵگـ کــە ئاســتی رۆشــنبیریان الوازە ،ئــەو کەســانەی کــە رەشــبینن بەرامبــەر بــە ژیــان و تێکۆشــان ،ئەو کەســانەی کــە تاکڕەوانــە کاردەکــەن و بڕوایــان بــە کاری کۆمــکاری و رێکخســتن نیــە ،هەندێــک لــەو هیــز و رێبــازە فەلســەفی و ئایدۆلۆجیانــەی کــە بــراوای بــە فەلســەفەی میتافیزیكــی هەیــە. دەســەاڵتی هەرێــم چەنــد بۆیکرابێــت کۆمەڵگــه‌‌ی مەدەنــی بچــوک کردۆتــەوە و کۆمەڵگــه‌‌ی فەرمــی و قــەدەری گەورەکــردوە ،بــەو شــێوەیە رێگــری بــۆ گۆریــن و گەشــەی کۆمەاڵیەتــی دروســتکردوە. پەیرەوکردنــی تیــوری پیالنگێــری لــە نێــوان حیزبە .5 کۆمەڵگــه لــە هاوپەیمانەکانــدا ،هەمــوو حیزبــەکان دژی پیالنگێریــدان لــەم ســەردەمەدا و بــە تایبەتــی لــە ناوچــەی رۆژهەاڵتــی ناوەراســتدا سیاســەت لــە رەوشــت داماڵراوە ،سیاســەت لــە زانســت و هونــەر دورخراوەتــەوە ،سیاســەت لەســەر بنەمــای برگــەی دەســتوری ویاســا ئەنجــام نادرێــت، کۆبونــەوە نهێنیــە دوقۆڵیــەکان ،بۆتــە ســەرچاوەی بریــارە نهێنیــەکان .ئــەوەی بۆتــە بنەمــای کار و پیشــەی سیاســی فروفێــڵ و تەڵەکەبــازی و تەڵەنانــەوەی حیــزب و حکومەتەکانــە دژی یەکتــری و دژی دۆســت و هاوپەیمانەکانیــان ،ئەمــەش وایکــردوە خەڵــک بێزلــە سیاســەت بکاتــەوە و دوربکەوێتــەوە لــە سیاســەت،
بەرنامــەی سیاســی و کاری سیاســی نەکەونــە خزمەتــی خەڵکــەوە و خەڵــک بــۆ فشارخســتنە ســەر یەکــدی بەکاربهێنرێــت و هەڵخەڵه‌تێنرێــت. لــە هەرێمــی کوردســتاندا چەنــدان نمونــە دەبینیــن کــە دوالیــەن یــان ســێ الیــەن هاوپەیمانیــان هەیــە کەچــی لــە بنــەوە لەگــەڵ یەکتــری راســت ناکــەن و دژی یەکتــری کار دەکــەن ،وە لــە هەمــان کاتــدا خەڵــک چەواشــە دەکەن و لــە بەرژەوەنــدی خــۆی دوریدەخەنــەوە و دەیکــەن بەگــژ یەکتریــدا و ئاشــتی کۆمەاڵیەتــی تێکــدەدەن ،ئــەم جــۆرە سیاســەتە وای لــە خەڵکــی کوردســتان کــردوە کــە نەیپەرژێتــە ســەر ئەرکــە ســەرەکیەکانی و بــە مافــە سروشــتیەکانی ئاشــنا نەبیــت و گومــان و دڵەراوکــێ لــە نێــوان خەڵــک و الیەنــە سیســیەکاندا دروســتببێت و ئــاژاوە و بێبروایــی و رەشــبینی بەرامبــەر بــە سیاســەت و کاری سیاســی دروســتببێت. دەسەاڵتدارانی هەرێم بونەتە سەرمایەدار، .6 سەرمایەدارانی هەرێم وەک لیبراڵیزمی کالسیک چاالکی ئابوری دەکەن و بونەتە پیاوی سەرمایەدارانی واڵتانی جیهان و ناوچەکە. «لە هەرێمی کوردستاندا حکومەت و دەسەاڵتەکانی تر هۆکارێکن بۆ ئەوەی زۆرترین سەرمایە کۆبکەیتەوە» لــە واڵتانــی دیموکراتــدا ئــەو کەســانەی سیاســەت دەکــەن ئــەو کەســانە نیــن کــە لــە کاتــی سیاســەت و حوکمکردنــدا چاالکــی ئابــوری ئەنجــام دەدەن ،لــە هەرێمی کوردســتاندا دەســەاڵتداری سیاســی و کاســب یــەک پێکهاتــەن ،ئاســاییە بــۆ دەســەاڵتدارێک لــە کاتــی حوکرانیــدا کاســپی بــکات و ســەرمایە کۆبکاتــەوە .لــە واڵتانــی دیموکراتــدا بــە گوێــرەی یاســا و رێســا حکومەت ســنور بــۆ دەوڵەمەندبــون دادەنیــت و هاوســەنگی دادپــەروەری لــە نیوان دەولەمەنــدو هەژارانــدا رادەگرێت، لــە هەرێمــی کوردســتاندا حکومــەت و دەســەاڵتەکانی تــر هۆکارێکــن بــۆ ئــەوەی زۆرتریــن ســەرمایە کۆبکەیتەوە و ناداپــەروەری لــە نیــوان کۆمەڵگــه‌‌دا دروســتبکەیت، چینێکــی بچوکــی دەســەاڵتداری زۆر دەوڵەمەنــد دروســتببێت ،چینێکــی فراوانــی کۆمەلگــەش زۆر هــەژار دروســت ببێت.زۆربــەی ســەرمایەدارە دەســەاڵتدارەکانی هەرێمــی کوردســتان ســەرمایەکەیان دەبەنــە دەرەوەی واڵت و لــە واڵتانــی بێگانــە کاری پێدەکــەن ،بــەو شــیوەیە خەڵکــی کوردســتان ســود لــە ســەرمایەکەیان وەر ناگرێــت و خەڵکــی واڵتانــی تــر ســود لــە ســەرمایەی دەوڵەمەندەکانــی کوردســتان وەردەگــرن ،بــەو شــیوەیە خەڵکــی هەرێمــی کوردســتان دوجــار بــە دەســتی ئــەم ســەرمایەدارە دەســەاڵتدارانەوە دەچەوســێتەوە. گرێدانــی سیاســەتی هەرێــم بــە سیاســەتی .7 واڵتانــی ناوچەکــەوە یــەک لــە سیاســەتە هەڵــە چەســپاوەکانی تــری هەرێمــی
13
«سوپا و پۆلیس و ئاسایش سەربەخۆ نین و بە بڕیاری حیزب دەجوڵێن» هێــزی چەکــداری حیزبــی لــە شــوێن ســوپای .8 نیشــتمانی و ئاسایشــی نیشــتمانیدا لــە واڵتــە دیموکراتەکانــدا ســوپا و پۆلیــس و ئاســایش ،نیشــتمانی و ســەربەخۆن ،ســەر بــە هیــچ حیــزب و الیەنێکــی سیاســی نیــن ،لــە هەرێمــی کوردســتاندا ســوپا و پۆلیــس و ئاســایش ،ســەر بــە حیزبــە سیاســیەکانن و ســەربەخۆ نیــن و بــە بڕیــاری حیــزب دەجوڵێــن و کار دەکــەن ،بــە بڕیــاری حکومــەت کار ناکــەن ،ئامانجــی ســەرەکی ئــەو هیــزە ســەربازیانە پاراســتنی دەســەاڵت و دەســەاڵتدارانە ،هــەر کاتێــک حیزبــە سیاســیەکان فەرمانیــان بــۆ دەرکــەن دژی خەڵکــی کوردســتان و دژی نەتــەوەی کــورد لــە پارچەکانــی تــری کوردســتان ،شانبەشــانی ســوپای داگیرکــەران دەجوڵێــن تــاوان ئەنجــام دەدەن. دەســەاڵتداران و بەرپرســانی بــااڵی حیزبــی .9 رێگــە نــادەن کادر و ئەندامەکانایــان فێــری سیاســەت ببــن و سیاســەت بکــەن یــەک لــە دیــاردە نادیموکراتەکانــی تــری سیاســەت لــە باشــوری کوردســتاندا ئەوەیــە کــە حیزبــە سیاســیەکان ئەنــدام و کادرەکانــی خۆیــان پــەروەردە ناکــەن و ناهێڵــن فیــری سیاســەت ببــن و لــە بڕیــاری سیاســیدا بەشــداری
هــەر هیزێکــی سیاســی بیەوێــت بــاری ئابوری و سیاســی و کۆمەاڵیەتــی هەرێمــی کوردســتان لــە خراپــەوە بــەرەو باشــی ببــات ،دەبێــت بەرنامــەی هەبێــت بــۆ گۆرینــی ئــەو چەنــد بنامایانــەی کــە مــن ئامــاژەم پێکــردن ،وە بــۆ ئــەو بنەمــا خراپانــەی تــر کــە مــن ئامــاژەم پێنەکــردون، ئــەوەش پیویســتی بــە گۆرینــی تێگەیشــتنە هەڵــەکان ه لــە مێشــک و دەرونــی هەیــە کــە چەندیــن ســاڵ خەڵکــی کوردســتاندا چێنــراون ،هیــچ یــەک لــە رێبــازە کالســیکەکانی لیبراڵیــزم و کۆمونیــزم و ئیســامگەرایی نەیتوانیــوە ئــەو چەمکــە هەاڵنــە راســتبکاتەوە کــە ئــەو سیاســەتە هەڵەیــەی پــێ بنیادنــراوە ،بــۆ راســتکردنەوەی ئــەو چەمکــە هەاڵنــە و گۆڕینــی سیســتەمی حكومڕانــی هەرێــم ،پێویســتمان بــە دنیابینیەکــە لــە هەنــاوی کوردســتان رۆژهەاڵتــی ناوەڕاســت و ئــەم ســەردەمەدا هەڵقواڵبێــت. ئەو سەرچاوانەی بۆ نوسینی ئەم وتارە سودم لیوەرگرتن: کۆبونەوەکانــی خولــی یەکەمــی پەرلەمانــی • ٢٠٠٢-١٩٩٢ کوردســتان ســەرمایەداری خــۆی نویدەکاتــەوە لــە نوســینی • جــۆرج تەرابیشــی پارتــی کرێکارانــی کوردســتان پەکەکــە بۆ ســڕینەوەی • ئــەم دیاردەیــە کاری جــدی کردوە.دورخســتنەوەی ئەندامانــی خــۆی لــە ماڵبــات و ناردنــی ئەنــدام و کادرەکانــی پارچەیەکــی کوردســتان بــۆ پارچەیەکــی تــری کوردســتان. لــە دەوڵەتــی راهیبــی ســۆمەر بــەرەو شارســتانی • دیموکراتــی کتێبــی دووەم لــە نوســینی عەبــدوال ئــوج ئــاالن ٢٠٠٤ هەڵوەشــانەوەی رێکەوتنــی ٢٠١٣-٤-١٧نێــوان • پارتــی و گــۆران. مێــژوی شۆرشــی ئەیلــول و شۆرشــی گــواڵن و • نــوێ. شۆرشــی هێــزی حەفتــای یەکێتــی و هیــزی هەشــتای پارتــی، • ئاسایشــی پارتــی و ئاسایشــی یەکێتــی لــە پاریــزگای کەرکوک تێبینی : کورتــەی ئــەم نوســینەم رۆژی ٢٠١٦-٢-٢٩لــە ســمینارێکدا لــە زانکــۆی گەشــەپیدانی مرۆیــی لــە ســلێمانی پیشکەشــکرد.
( no / 4 )- 31 - 3 - 2016
کوردســتان ئەوەیــە کــە بــۆ بەدەســتەوەگرتنی دەســەاڵت و مانــەوەی خۆیــان لــە دەســەاڵتدا ،پشــت بــە فاکتــەری دەرەکــی و واڵتانــی ناوچەکــە دەبەســتن ،بــە تایبــەت پشــت بــەو واڵتانــە دەبەســتن کــە بەشــێکی تــری کوردســتانیان داگیرکــردوە ،ئەمــەش وایکــردوە لــە کاتێکــدا دەســەاڵتدارانی هەرێمــی کوردســتان داوای مــاف و ئــازادی بــۆ گەلــی باشــوری کوردســتان دەکــەن ،لــە هەمــان کاتــدا دژی مــاف و ئــازادی گەلــی کــوردی پارچەکانــی تــری کوردســتان دەوەســتنەوە. لەشەســتەکانی ســەدەی رابــوردوەوە تــا ئەمــرۆ هێــزە سیاســیەکانی باشــوری کوردســتان بــۆ رازیکردنــی واڵتانــی دەوروبــەر چەندیــن جار شکســتیان بە شۆرشــی گەلــی کــورد لــە رۆژهەاڵتــی کوردســتان و لــە باکــوری کوردســتان هێنــاوە ،یــان دوچــاری پاشەکشــەیان کــردون. هــەر لــە چوارچیــوەی گرێدانــی سیاســەتی هەرێــم بــە سیاســەتی واڵتانــی ناوچەکــەوە ،چەندیــن جــار ســوپای داگیرکــەری پارچەیەکــی تــری کوردســتانیان‌هێناوەتــە نــاو خاکــی باشــوری کوردســتان و عراقــەوە ،واتــە لــە پێنــاوی بەرژەوەنــدی تایبــەت و بــۆ ســەرکوتکردنی یەکــدی و بــۆ بەرژەوەنــدی واڵتانــی دوژمنــی عــراق ،ســوپای داگیرکەرێکیــان بــۆ نــاو خاکــی هەرێــم پەلکێــش کــردوە و داگیرکەرێکیــان گۆڕیــوە بــە داگیرکەرێکــی تــر ،ئەمــەش کارەســاتی گــەورە و کۆمەلکــوژی لێکەوتۆتــەوە.
بکــەن .حیزبــە سیاســیەکان لــە الیەکــەوە ئەنــدام و کادرە خوێندەوارەکانــی خۆیــان پەراویــز دەخــەن ،لــە الیەکــی تریشــەوە گرنگــی بــە پــەروەردەی فکــری و سیاســی و رێکخســتنی کادرەکانیــان نــادەن ،زۆربــەی پۆســت و پلــە حیزبــی و حکومیــەکان بەســەر خــزم و بنەماڵــەی بەرپرســەکاندا دابەشــدەکه‌ن و پەروەردەیەکــی ســنورداریان بــۆ رێکدەخــەن .بــەو شــیوەیە سیاســەت لــە هەرێمــی کوردســتان پێشــناکەوێت و خەڵــک لــە هاوکێشــە سیاســیەکان تێنــاگات و مــاف و ئەرکەکانــی نازانێــت.
14 رۆژهه‌اڵتی ناوین له‌کوێی جیهانگیری نوێدایه؟ کامه‌ران گوڵپی
ئـه‌وه‌ی زانــراو ه پســپۆڕان و به‌رپرســانی خــاوه‌ن پێگـه‌ی ه له‌س ـه‌ده‌ی ڕابــردوو ع ـه‌ره‌ب به‌درێژایــی چه‌ندیــن ده‌ی ـ ه ناوخۆییه‌کانــی واڵته‌کانیــان ته‌نهــا گرنگیــان به‌کێشــ داو ه له‌پێنــاو مانــه‌وه‌ی ڕژێمه‌کانیــان له‌ســه‌ر کورســی ده‌س ـه‌اڵت. ه هیــچ کات بیریــان له‌گۆڕانــکاری ناوچه‌یــی بۆیــ ه نه‌کردووه‌تــه‌وه ،ئه‌ویــش لــه‌و ڕوانگه‌یــه‌و ه کــ ه ه دژی بیــری یــه‌ک نه‌ته‌وه‌یــی خــودی عه‌ره‌بــ ئه‌مــ له‌ناوچه‌کــه‌داو ئامانــج لێــی پارچه‌کردنــی نیشــتمانی ه عه‌ره‌بیــه‌کان زۆر به‌تونــدی ه ڕژێمــ عه‌ره‌بیــه ،بۆیــ وه‌ســتاونه‌ته‌و ه به‌رامبــه‌ر بــه‌و که‌ســانه‌ی هه‌ڵگــری ه بــوون و له‌هه‌نــگاوی یه‌که‌مــه‌و ه ئــه‌م بیرۆکه‌یــ ســه‌رکۆنه کــراون و بیرۆکه‌که‌یــان له‌بــار بــراوه. ه دژایه‌تــی ده‌ســته‌واژه‌ی (ڕۆژهه‌اڵتــی ناویــن ،یــان واتــ هیاللــی به‌پیــت ،یــان باکــوری ئه‌فریقیا)کــردووه ،به‌بــێ ئــه‌وه‌ی هیــچ زانیاریه‌کیــان هه‌بێــت لــه‌و باره‌یــه‌و ه ه ه ویســتی واڵتانــی زلهێــزی جیهانیــه ،کــ که‌ئه‌مــ ســتراتیژی ئــه‌وان لــه‌م ده‌ســته‌واژانه‌ی دوای جه‌نگــی جیهانیــه‌و ه ده‌ســت پــێ ده‌کات له‌بونیــاد نانــی جوگرافیــای نوێــی ناوچه‌کــه. ئ ـه‌م هه‌نــگاو ه له‌کۆنگــره‌ی پاریســی ســاڵی 1919بڕیــاری له‌ســه‌ر درا دوای جه‌نگــی جیهانــی یه‌کــه‌م.
(ژ11 )4 .ی خاكه‌لێوه 2716
ه ههمــوو ه مێــژووی نــوێ ئه‌وه‌مــان پــێ ده‌ڵێــت کــ بۆیــ ه ناوچه‌ییــه‌کان له‌ژێــر بڕیــار و ڕکێفــی قــه‌واره‌و هه‌رێمــ ه ه له‌سه‌رانســه‌ری جیهانــدا ،هه‌ربۆیــ نێوده‌وڵه‌تیدایــ زۆرێــک له‌پســپۆڕان و شاره‌زایانی»رۆژهه‌اڵتناســه‌کان» ڕۆژئــاوا گرنگــی زیاتریــان به‌ڕۆژهه‌اڵتــی ناویــن ه داوه‌و حســابی تایبه‌تیــان بــۆ کــردوو ه لــ هه‌ڵســه‌نگا ند نه‌کا نیا ند ا . ه واڵتانــی عه‌ره‌بــی و ئه‌فریقــی دژایه‌تــی ه لــ بۆیــ هــه‌ر بیرۆکه‌یــه‌ک کــراو ه له‌ژێــر نــاوی ڕۆژهه‌اڵتــی ناویــن پیاده‌بکرێــت ،دواتــر ئــهو بیرۆکه‌یــان به‌نــه‌زۆک و مایه‌پــووچ له‌قه‌ڵــه‌م داو ه و به‌تێکــده‌ری یــه‌ک ڕیــزی ناوزه‌دکــراوه ،ئــه‌م دژایه‌تیــه‌ش له‌ژێــر چه‌تــری ه ســه‌رکوتکاره‌کاندا به‌رژه‌وه‌نــدی بنه‌ماڵه‌یــی و ڕژێمــ خــۆی حه‌شــاردابوو.
ه ئــه‌م پرســیاره‌مان لــه‌ال ه دوای ئــه‌م پێشــه‌کی بۆیــ دروســت ده‌بێــت ،بــۆ ڕۆژهه‌اڵتــی ناویــن؟؟ لـه‌دوای شۆڕشــی پیشه‌ســازی و خواســتی زۆری واڵتانی ڕۆژئــاوا بــۆ به‌ده‌ســت هێنانــی وزه‌و گه‌شــه‌ی ئابــوری له‌جیهانــدا ،چــاوی پاوانخــوازی له‌ســه‌ر ڕۆژهه‌اڵتــی ناویــن چڕکرای ـه‌وه ،ب ـه‌و پێی ـه‌ی خاوه‌نــی زۆرتریــن ڕێــژه‌ی نـه‌وت و ســامانی سروشــتی ژێــر زه‌مینیـه ،به‌پیــت تریــن ه پــان وبه‌رینه‌یــه. به‌شــی ئــه‌م جیهانــ ه به‌دڵــی جیهــان نــاوزه‌د ئه‌وه‌شــمان له‌یــاد نه‌چێــت کــ ه ناوه‌ڕاســتی جیهانــه‌و ه ه که‌وتووه‌تــ ده‌کرێــت ،چونکــ ه له‌بــری ئـه‌وه‌ی وه‌کــو ئه‌ڵقه‌ی لـه‌ڕووی جوگرافیـه‌وه ،بۆیـ به‌ســتنه‌وه‌ی ڕۆژهــه‌اڵت به‌ڕۆژئــاواو ه بناســرێت ،پێگــه‌ی گــۆڕا بــۆ ناوچــه‌ی یه‌که‌مــی پیشه‌ســازی له‌جیهانــدا ه هه‌مــان هۆکاربــوو بــۆ له‌ب ـه‌ر زۆری ســامانی ن ـه‌وت ،ک ـ داگیرکردنــی له‌ســه‌ده‌ی نــۆزده‌دا. ه سنوری ه له‌ڕووی جوگرافیه‌و «تایبه‌تمه‌ندی خۆی هه‌ی ه ڕۆژئاوای ئه‌نادۆڵ و ده‌ریای ڕه‌ش ده‌ست پێده‌کات» ل ئێســتا ده‌بێــت بزانیــن واڵتانــی ڕۆژئــاوا چه‌نــد ناویــان بــۆ ڕۆژهــه‌اڵت دۆزیه‌وه: ڕۆژهه‌اڵتــی ســه‌روو ،ڕۆژهه‌اڵتــی ن‌واویــن ،ڕۆژهه‌اڵتــی خــوارو( ،الشــرق االقصــى ،الشــرق االوست‌و»الشــرق ه به‌درێژایــی دوو ســه‌د ه االدنــى) ،ئــه‌م ده‌ســته‌واژان له‌الیــه‌ن ڕۆشــنبیرانی ڕۆژئــاواو ه ڕیکالمــی بۆکــرا ،دوای ه ئــه‌وه‌ی ئامێــرو هۆکاره‌کانــی بیســتن و بینیــن هاتنــ ئــاراو ه دوای جه‌نگــی جیهانــی و به‌رزبوونــه‌وه‌ی بازنــه‌ی ه ڕۆژهه‌اڵتــی به‌رژه‌وه‌ندیه‌کانــی واڵتانــی ڕۆژئــاوا لــ ناوینــدا. ه به‌پێــی ســه‌رچاو ه مێژووییــه‌کان ســه‌ره‌تای بۆیــ ه ده‌گه‌ڕێتــه‌و ه بــۆ به‌کارهێنانــی ئــهو ده‌ســته‌واژان ســه‌ده‌ی هــه‌ژده‌ی زاینــی ،کاتێــک به‌ریتانیــا دزه‌ی داگیــرکاری له‌ناوچه‌کــه‌دا ده‌ســت پێکــرد ،دوای ئه‌ویــش فه‌ره‌نســا له‌ســه‌ده‌ی نــۆزده‌ی زاینــدا ،به‌ریتانیــا ه کیشــوه‌ری ئه‌فریقیــا له‌ئاســیاو فه‌ره‌نســاش لــ بااڵد ه‌ســتبوون. ئێســتا ئه‌گــه‌ر بمانه‌وێــت ئاشــنابین به‌هه‌ریــه‌ک لــه‌و به‌شــانه‌ی ڕۆژهــه‌اڵت به‌کورتــی بــه‌م شــێوه‌یه‌ی خوار هو ه‌یــه:
15 ڕۆژهه‌اڵتی خوارین: -1 ه ل ـه‌ڕووی جوگرافی ـه‌و ه ســنوری تایبه‌تمه‌نــدی خــۆی هه‌ی ـ ه ڕۆژئــاوای ئه‌نــادۆڵ و ده‌ریــای ڕه‌ش ده‌ســت پێــده‌کات لـ و کۆمه‌ڵێــک هه‌رێــم له‌خۆده‌گرێــت له‌ڕۆژهه‌اڵتــی ه به(ادنى)ناوده‌برێــت له‌بــه‌ر ئــه‌وه‌ی ئه‌وروپــا کــ ه ه ئــه‌م شــوێنان ه خۆرئــاوای ئه‌وروپــاوه ،کــ که‌وتووه‌تــ ده‌گرێتــه‌وه:
ه وتــه‌ی ئــهو ه چه‌نــد ســمپڵێک لــ ه پێویســت بۆیــ ه وه‌رگریــن که‌ته‌نهــا ئامانــج ه به‌رزانــ که‌ســایه‌تی له‌تیۆره‌کانیــان خزمــه‌ت بــوو ه نــه‌ک پاوانخــوازی و ه ه وتویانــ خۆســه‌پاندن ،فه‌یله‌ســوفه‌کان ده‌مێکــ ئــه‌وه‌ی ئه‌مــڕۆ ده‌گوزه‌رێــت له‌جیهانــدا ناپاکــی و ه به‌رامبــه‌ر به‌چــه‌رخ و(بیــری ڕۆشــنگه‌ری)، خیانه‌تــ که‌له‌الیــه‌ن هه‌ریــه‌ک له(ڤولتێــر ،ڕۆســۆ ،ســان ســیمۆن، ه بــۆ ههمــوو جیهــان بــوو نــه‌ک گووتــه) دامه‌زرێنــرا ،کــ نه‌ته‌وه‌یــه‌ک یاخــود واڵتێــک.
(تورکیــا ،بولگاریــا ،مولدیفیــا ،مه‌که‌دۆنیــا ،ڕۆمانیــا، بۆســنه ،هه‌رســک ،یۆنــان ،ئه‌لبانیا،هه‌نگاریــا ،ســلڤانیا).
ه ڕســته‌یه‌کی کورتــدا ده‌ڵێت(مــرۆڤ ه لــ کاتێــک گووتــ ه ئ ـه‌و شــانازی ته‌نهــا جیاوازتریــن ســمپڵی بونه‌وه‌ره)وات ـ به‌مــرۆڤ بوونی ـه‌و ه ده‌کات ن ـه‌ک شــتێکی تــر.
-2ڕۆژهه‌اڵتی ناوین: زۆر فراوانتــرو به‌رینتــر ه لــه‌و به‌شــه‌ی ســه‌ره‌وه ،ئــه‌م ه گرنگترینیــان، ه لــ ه تایبه‌تمه‌نــدی خۆیــی هه‌یــ به‌شــ ه ه ڕۆژئــاواوه ده‌به‌ســتێته‌وه ،ئــه‌م به‌شــ ڕۆژهــه‌اڵت بــ ه باشــوری له‌کۆمه‌ڵێــک هه‌رێــم پێکدێــت کــه ده‌که‌ونــ ه ناوه‌نــدی ههمــوو جیهــان، ڕۆژئــاوای ئاســیاوه ،واتــ ه که‌ڕێڕه‌وێکــی ســتراتیژی ه ـه‌روه‌ک زۆرێــک ده‌ریــای تیای ـ ه لــه‌ڕووی جوگرافیــه‌وه ،ئــه‌م نێوده‌وڵه‌تیــان هه‌یــ ه ب ـه ده‌وڵه‌مه‌ندتریــن به‌شــی جیهــان ڕۆژهه‌اڵتــی ناوین ـ ه ئه‌ژمــار له‌بــه‌ر زۆری ســامانی نه‌وتــی ،هه‌روه‌هــا دێتــ ه ناوه‌نــدی هــه‌ردوو ڕۆژهه‌اڵته‌کــه‌ی تــر. ده‌که‌وێتــ ڕۆژهه‌اڵتی دوور یاخود سه‌ره‌وه: -3 ل ـه‌ڕووی جوگرافی ـه‌و ه زۆر له‌ڕۆژهه‌اڵتــی ناویــن فراوانتــره، ه ه کــه ده‌ڕوانێتــ ه له‌وه‌دایــ به‌تایبه‌تمه‌نــدی ئــه‌م به‌شــ ســه‌ر هــه‌ردوو ئۆقیانوســی (هنــدی ،هێمــن) ،هــه‌روه‌ک چه‌ندیــن گــه‌ل و نه‌ته‌وه‌یــی جیــاواز له‌خۆیده‌گرێــت، ه ڕۆژهه‌اڵتــی باشــووری ئاســیا له‌وســه‌روی وه‌ده‌که‌وێتــ جیهــان. ه بــوون، مێــژووی نــوێ ئــه‌م ســێ ناوچه‌یــه‌ی هێنایــ ئــهو ڕاستیه‌شــمان بــۆ ده‌رده‌که‌وێــت که‌ســێ ڕۆژهــه‌اڵت هه‌یــه ،یه‌کێکیــان بچــوک ،ئــه‌وی تــر مامناوه‌نــد ،ســێیه‌میش گه‌وره‌تریــن به‌شــه‌و لــه‌ڕووی ه دیموگرافیــه‌و ه قورســترین به‌شــه ،بــه‌اڵم ئه‌زموونــ ه ڕۆژهه‌اڵتــی مێژووییــه‌کان ئه‌وه‌یــان ســه‌لماندوو ه کــ ه له‌هــه‌ردوو ڕووی ئابــوری و ناویــن گرنگتریــن به‌شــ سیاســیه‌و ه. ه لــه‌دوای جه‌نگــی جیهانیــه‌و ه واڵتانــی زلهێــز بۆیــ پێگــه‌ی خۆیــان له‌ســه‌ر پاراســتنی به‌رژه‌وه‌نــدی خۆیــان و چه‌وســاندنه‌وه‌ی گه‌النــی تــر به‌ده‌ســت هێنــا ه دوور له‌به‌هــا مرۆییــه‌کان و بیــری ڕۆشــنگه‌ری کــ فه‌یله‌ســوف و بیرمه‌نده‌کانــی فه‌ره‌نســا داهێنــه‌ری بــوون بــۆ خــۆش گوزه‌رانــی ههمــوو مرۆڤــه‌کان.
هه‌روه‌هــا فه‌یله‌ســوفی فه‌ره‌نســی کوندورســی پێــش شۆڕشــی فه‌ره‌نســا ئــه‌م ڕســته‌یه‌ی وتوه(ئه‌قــڵ و ژیــری و‌و بیرمه‌نــدی له‌هه‌مــوو شــوێنێک یــه‌ک شــته)، له‌پێــش ئه‌ویــش فه‌یله‌ســوف جــان جــاک ڕۆســۆ ه فه‌یله‌ســوفی ڕاســتیه‌کان ناســراو ه وتویه‌تــی که‌بــ (مــن نه‌هندیــم ،نه‌ته‌تــه‌ری ،نه‌جنێفــی ،نه‌پاریســم، مــن ته‌نهــا مرۆڤــم) ،هه‌روه‌هــا مونتســکیۆ ده‌ڵێــت (مــن به‌تــه‌واوی مرۆڤــم ،به‌ڕێکــه‌وت فه‌ره‌نســیم) ،ئــه‌م ه هه‌موویــان داکۆکیــان له‌مــرۆڤ بوونــی فه‌یله‌ســوفان خۆیــان کردووه‌تــه‌و ه بــۆ ئــه‌وه‌ی مرۆڤــه‌کان یه‌کتــری نه‌چه‌و ســێننه‌و ه.
ه «به‌اڵم ئه‌مڕۆ کۆمه‌ڵگه‌ی ئه‌‌وروپی خۆیان داڕنیو له‌هه‌موو بیری فه‌یله‌سوفه‌کان» ســه‌رۆکی کۆچکــردووی فه‌ره‌نســا فرانســۆمیتیران ه مــن نوســه‌رێکی ه ده‌خوازێــت و ده‌ڵێت(خۆزگــ خۆزگــ ه ئــهو ڕۆشــنگه‌رایی وه‌کــو مونتســیکۆ بوومایــه ،چونکــ پێگــه‌ی خــۆی له‌مێــژووی بیــری مرۆڤایه‌تــی گرتــووه، نــه‌ک وه‌کــو مــن ســه‌رۆکێکی کاتــی بــۆ ماوه‌‌ویه‌کــی دیــاری کــراو کاتــی فه‌ره‌نســا ،که‌ته‌نهــا له‌قۆناغێکــدا بوونــم هه‌یــه). فه‌یله‌ســوفی فه‌ره‌نســی میشــیل فۆکــۆ ده‌ڵێــت ســه‌رده‌می ڕۆشــنگه‌رایی(هه‌ماهه‌نگی نێــوان چه‌رخــی هه‌ســتانه‌وه‌و چه‌رخــی نــوێ بــوو ه له‌نێــوان ســه‌ده‌کانی شــانزه‌و نــۆزده) ،بــه‌اڵم ئه‌مــڕۆ کۆمه‌ڵگــه‌ی ئه‌‌وروپــی خۆیــان داڕنیــو ه له‌هه‌مــوو بیــری فه‌یله‌ســوفه‌کان و هن‌ودیان قبوڵکــردووه‌و کــه‌دژی خــۆش به‌ختــی خودپه‌ســ ههمــوو مرۆڤایه‌تیــه. ه مێژوویه‌کــی ئێســتا مێــژووی دوای جه‌نگــی جیهانــی ک ـ ئایدیۆلۆژیــه مرۆڤایه‌تــی به‌تــه‌واوی خســته قه‌یرانــه‌وه: په‌نجــا ســاڵی تۆتالیتــاری ڕه‌گه‌زپه‌رســتی له‌ســه‌ر شــانۆ نمایشــی خــۆی کــرد ،له‌ژێــر نــاوی نازیه‌تــدا
( no / 4 )- 31 - 3 - 2016
« ڕۆژهه‌اڵتی ناوین گرنگترین به‌شه»
16 که‌خــۆی له‌ســه‌روی ههمــوو گه‌النــه‌و ه ده‌بینــی، له‌به‌رامبه‌ریــدا بیــری شــیوعی که‌خــۆی له‌خــوار هه‌مووانــه‌وه ده‌بینــی و خــۆی به‌مــاف خــوراو ده‌زانــی ه کاتێــک له‌په‌نجــا ه ئــه‌م دژایه‌تیــ دروســت بــوو ،بۆیــ ســاڵی کۆتــادا ب ـه‌ره‌و داڕمــان ڕۆیشــت ههمــوو جیهانــی ه تووشــی شــۆک کــرد ،له‌کاتێکــدا چه‌ندیــن ده‌یــ جه‌نگــی ڕۆژهــه‌اڵت و ڕۆژئــاوا مرۆڤایه‌تــی به‌خۆیــه‌و ه ســه‌رقاڵ کردبــوو.
«نازیه‌ت ڕه‌گه‌زپه‌رستی و نه‌ته‌وه‌په‌رستی پیرۆزکرد» ه به‌ڕووخانــی یه‌کێتــی ســۆڤیه‌ت بلۆکــی بۆیــ ه خــۆی له‌ئه‌مریــکادا ده‌بینێتــه‌و ه ســه‌رمایه‌داری کــ به‌تــه‌وا‌ووی جڵــه‌وی ههمــوو جیهانــی گرته‌ده‌ســت، ه دووبــار ه جیهــان داب ـه‌ش کرای ـه‌و ه به‌سه‌ر(س ـه‌رو وبۆی ـ خوارو)،له‌کاتێکــدا نازیــه‌ت خــۆی به‌تۆتالیتــاری داخــراو ه پێناســه ده‌کــرد شــیوعیه‌ت به‌پرۆلیتــاری کــراو ه پێناســ ه ه هه‌ردووکیــان شکســتیان هێنــا چونکــ ده‌کــرد ،بۆیــ یه‌که‌میــان خــۆی له‌ســه‌روی هه‌مووانــه‌و ه ده‌بینــی ه و دووه‌میــش خــۆی له‌خــوار هه‌مووانــه‌و ه هه‌ربۆیــ هــاواری شــیوعیه‌ت له‌جیهانــدا بــۆ چینێــک بــوو که‌خــۆی ه ووتنی(کرێکارانــی جیهــان یه‌کگــرن) ده‌بینیــه‌وه. لــ
(ژ11 )4 .ی خاكه‌لێوه 2716
نه‌ته‌وه‌په‌رســتی و ڕه‌گه‌زپه‌رســتی نازیــه‌ت به‌تایبــه‌ت ســوکایه‌تی پیرۆزکرد،شــیوعیه‌ت مه‌نــدی نه‌تــه‌وه‌و گه‌النــی جیهــان کــرد و ههمــوو به‌رامبه‌ره‌کانــی به‌فێڵکــی بــورژوازی ده‌ناســی و تاوانبــار ده‌کــرد له‌پێنــاو زاڵ بــوون به‌ســه‌ر چینــی پرۆلیتــاری!! هــه‌ره‌وک گه‌وره‌تریــن هه‌ڵــه‌ی شــیویعیه‌ت ئــهو ه بووکــه‌زۆر له‌نازیــه‌ت زیاتــر ڕۆشــت کاتێــک ووتــی: ه ئاســمانیه‌کان وه‌البنرێــن ده‌بێــت ههمــوو په‌یامــ ه پاشــماوه‌و هــۆکاری دواکه‌وتنــی وبســڕێنه‌وه،چونک ه پێــش گه‌شــتنی به‌که‌نــاری میلله‌تانه،هه‌ربۆیــ ئارامــی له‌ناوه‌ڕاســتی ده‌ریــادا به‌له‌مه‌کــه‌ی شــکا... ه ڕۆژهه‌اڵتــی ئێســتا ئه‌کتیڤتریــن نه‌تــه‌و ه لــ ه توانیویه‌تــی لــه‌ڕووی ناوین(کــورده) ،بــه‌و پێیــه‌ی کــ پراتیک ـه‌و ه خــۆی بس ـه‌لمێنێت له‌س ـه‌ر ه ـه‌ردوو ئاســتی به‌رخــودان و وه‌ســتانه‌و ه ب ـه‌ڕووی گروپێکــی تیرۆرســتی وه‌کــو داعــش له‌الێــک، و ه خۆبه‌ڕێوه‌بــه‌ری دیموکراتــی له‌کۆمه‌ڵگــه‌ی ســوری ه ئه‌مجــار کــورد له‌ڕۆژئــاواو ه له‌الێکــی تــره‌وه ،بۆیــ تواناکانــی خــۆی بــۆ جیهــان پیشــان دا دوور له‌ده‌ســت تێوه‌ردانــی بێگانــه‌و وواڵتانــی سه‌رده‌ســت،
هه‌رچی وواڵتانی ئه‌وروپین زۆر به‌وریاییه‌و ه خۆیان له‌کورد نزیک ده‌که‌نه‌و ه ئه‌ویش له‌بازنه‌ێکی ته‌سکدا که‌خۆی ته‌نها له‌ده‌ست خۆشی له‌هه‌وڵه‌کانی کورد قه‌تیش کردووه ،له‌کاتێکدا کورد توانای ڕاسته‌قینه‌ی داعشی بۆ ه له‌گروپێکی تیرۆرستی هیچ ه جگ جیهان ئاشکراکرد ک ه بۆ مرۆڤایه‌تی. تواناسازیێکی تریان پێ نی
ه گه‌ڕ بۆ «دوژمن هه‌موو هه‌وڵێکی خستووه‌ت له‌باربردنی ئه‌زموونی ڕاسته‌قینه‌ی نه‌ته‌وه‌که‌مان» ه ئێســتا ڕۆژهه‌اڵتــی ناویــن کــورد کاراکتــه‌ری ســه‌ره‌کی ه ئــه‌وه‌ی به‌درێژایــی تیایــدا لــه‌ڕووی مه‌یدانیه‌وه،بۆیــ مێــژووی نه‌ته‌وه‌که‌مــان ده‌خوازرێــت و ناکرێــت یــه‌ک ه کــورد له‌باشــوور ه پێویســت ڕیــزی نه‌ته‌وه‌ییه،بۆیــ مێــژوو بخاتــه ده‌ســت خــۆی و ڕۆڵه‌کانــی هه‌ســتن ه به‌نوســینه‌وه‌ی نــه‌ک داگیرکــه‌رو بێگانه،ئه‌ویــش بــ پشــتگیری و پشــتیوانی له‌ڕۆژئــاوای خۆشه‌ویســت ه ه دوژمــن ههمــوو هه‌وڵێکــی خســتووه‌ت ده‌بێــت ،چونکــ گــه‌ڕ بــۆ له‌باربردنــی ئه‌زموونــی ڕاســته‌قینه‌ی نه‌ته‌وه‌که‌مــان له‌ڕۆژئــاواو باشــووریش وه‌کــو ده‌روازه‌و کارتــی فشــار بــه‌کار ده‌هێنێــت له‌بــه‌ره‌و پێــش بردنــی پالنه‌کانیــدا. ه دوای چه‌ندیــن سـه‌د ه کــورد له‌هه‌مــوو کات زیاتــر نزیکـ له‌ســه‌ربه‌خۆ بــوون ،ئه‌گــه‌ر به‌رژه‌وه‌نــدی حزبــی و به‌ڵــێ کــردن بــۆ واڵتانــی سه‌رده‌ســت وه‌البنرێــن، ه ئ ـه‌م دوو هــۆکار ه گه‌وره‌تریــن له‌مپ ـه‌ری ب ـه‌رده‌م چونک ـ گه‌شــتنی کــورد بــوو ه به‌ئامانجه‌کانــی به‌درێژایــی مێــژووی گه‌له‌که‌مــان. ه لــه‌ڕووی سیاســی و جوگرافیــای کــورد زۆر ســتراتیژی ه زۆرتریــن یه‌ده‌گــی نــه‌وت له‌خــۆ ئابوریــه‌وه ،چونکــ ده‌گرێــت له‌ناوچه‌کــه ،هــه‌روه‌ک نــاوی کــورد ته‌نهــا ه به‌رامبــه‌ر به‌تیــرۆری داعــش بــه‌کار ده‌هێنرێــت. ناوێکــ
17 زه‌مه‌نی ره‌وینه‌وه‌ی وه‌همه كوشنده‌كان و شۆڕشی حه‌قیقه‌ت
له‌ڕاســتیدا زۆری ویســت تــا له‌نێــو ده‌ســته‌بژێری ه سیاســی باشــووردا چه‌نــد وه‌همێكــی كوشــند ه لــ ه تــا هه‌ژموونــی كایــه‌ی سیاســیدا بڕه‌وێتــه‌وه ،كــ مۆته‌كــه‌ی داعــش و شــااڵو ه دڕنده‌ییه‌كانــی بــۆ ه ســه‌ر كوردســتان زۆر دژوار بــوو ،ته‌نانــه‌ت قســ ه له‌ســه‌ر وه‌همبوونــی ئــهو وه‌همانــه‌‌ش بكرێــت كــ وه‌كــو حه‌قیقه‌تــی ســه‌لمێنراو وێنــا كــراون .ئــه‌وه‌ی ئ ـه‌و وه‌همان ـه‌ی داهێنــا و وه‌ك حه‌قیقه‌تــی ره‌هــای وێنــا ه نیــو ه زیاتــر لــ ه كــ ه سیاســییه‌ی كــرد ئــهو قوتابخانــ ه دۆخــی ه واقیعــدا ب ـ ـووه و ئێســتاش ل ـ ه كارا بـ س ـه‌ده‌ی داڕمانــی زیهنــی و مۆڕاڵــی و ئه‌خالقــی م ـه‌زن بۆت ـه‌وه. ه (قوتابخانـه‌ی ه ده‌كــرێ بـ ئـه‌و قوتابخانــه‌سیاســییه؛ كـ میللیگــه‌رای ســه‌ره‌تایی) زاراوه‌به‌نــدی بكه‌یــن، ه (میللیگــه‌را و چه‌پگــه‌را و به‌هه‌مــوو پــۆل و ئاراســت راســتگه‌را و لیبرالیخــواز و ئیســامیگه‌راكان)ی خۆیــه‌و ه كاره‌كته‌رێكــی سیاســی ملهــوڕی ئه‌وتــۆی دروســت ه لوتكــه‌ی شكسته‌كانیشــیدا كــردووه؛ ته‌نانــه‌ت لــ ه بــراو ه ببینێــت ،كاره‌كته‌رێــك هێشــتا خــۆی بــ ه تایبه‌تمه‌ندێتــی (ســته‌مكاری ،گه‌نده‌ڵــكار، بــ وابه‌ســته‌ده‌ره‌وه ،پاشــڤه‌ڕۆ ،شــه‌ڕانگێز)ی خۆیــه‌و ه ت ه حوكمڕانــی به‌سـه‌ر باشــووردا ده‌كا بیســتوپێنج ســاڵ و ئیــدی ماهییه‌تــی راســته‌قینه‌ی خــۆی خســتۆته‌ڕوو ه و هیچــی تێــدا نه‌هێشــتۆته‌وه ،تهنیــا ئــهو وه‌همانــ ه بــه‌دوای یه‌كــدا ئه‌ڕه‌وێنــه‌و ه و نه‌بــێ كــه‌وا خه‌ریكــ بڵــق ئاســا بــه‌ڕووی داهێنه‌رانیــدا ئه‌ته‌قنــه‌وه!! چــۆن؟! بــا لــه‌وه‌و ه ده‌ســتپێبكه‌ین كــه؛ وه‌هــم و حه‌قیقــه‌ت پێچه‌وانــه‌ی یه‌كتــرن ،بــه‌اڵم كاتێــك وه‌همێــك (جــا هــه‌ر ه شــوێنی حه‌قیقه‌تێكــه‌و ه وه‌همێــك بێــت) ده‌خرێتــ (جــا هــه‌ر حه‌قیقه‌تێــك بێــت) یــان حه‌قیقه‌تێكیــش وه‌ك وه‌همێــك ببینرێــت ،ئــه‌وا مســۆگه‌ر بــه‌م ه شــێواندن لــه ماهییــه‌ت رووده‌دات جێگۆڕكێپێكردنــ و ناهاوســه‌نگییه‌ك له‌گۆڕێــدا هه‌یــه .دوا جــار ئــه‌م ه حه‌قیقــه‌ت و وه‌هــم كۆمه‌ڵــگاكان جێگۆڕكێپێكردنــه بــ ب ـه‌ره‌و مه‌رگه‌ســات و داڕمانــی م ـه‌زن ده‌بــات و له‌گ ـه‌ڵ خۆیشــیدا جێگۆڕكێكارانیشــی رووبــه‌ڕووی چاره‌نووســی
ئــه‌ی ئه‌گــه‌ر ئــه‌م جێگۆڕپێكردنــه به‌ســه‌ر به‌هــا بنچینه‌ییه‌كانــی وه‌ك :ئــازادی ،یه‌كســانی ،دادپــه‌روه‌ری ه و دیموكراتیــدا بێــت چــی رووده‌دات؟! واتــا لــ واڵتێكــدا ئــازادی نه‌بــێ و بڵێــی »:ئــازادی هه‌یــه و ه ئه‌یگــرم و ئه‌یڕفێنــم و هــه‌ر كه‌ســێ بڵــێ نییــ شــوێنبزری ده‌كــه‌م و ده‌یكــوژم »....یه‌كســانی نه‌بــێ ه ئــهو ه و...هتــد» هه‌ڵبه‌تــ و بڵێــی »:یه‌كســانی هه‌یــ ه‌ژێــر پرســیاری جــددی ه هــه‌ر تهنیــا ناكه‌ونــ به‌هایانــ ه به‌وه‌همــی كــراو و و گومانــه‌وه ،به‌ڵكــو حه‌قیقه‌تــ ه حه‌قیقه‌تكراوه‌كانیــش زۆر كوشــنده ده‌بــن ه بــ وه‌همــ بــۆ ئـه‌و كۆمه‌ڵگایـه‌ی ئـه‌م جێگۆڕكێیـه‌ی تێــدا رووده‌دات. ه ه لــ بــۆ نموونــه؛ ئه‌گــه‌ر ئــهو به‌هــا بنچینه‌ییانــ ه به‌یه‌كــه‌و ه ه گۆڕێــدا نه‌بــن ،كــ كۆمه‌ڵگایه‌كــدا لــ ده‌بێــت هــه‌ن و الزم و مه‌لزومــی یه‌كتــرن ،چــی روو د ه‌دات؟! «كوشنده‌ترین وه‌هم وه‌همی هه‌بوونی دیموكراسییه‌كی ه باشووردا»!!.. ه ل راسته‌قینه و پێشكه‌وتوو ه چیــن كــه ده‌كــرێ بپرســین ئــهو وه‌همــه كوشــندان ه هێــز ه ه سیاســییه؛ بــ قوتابیانــی ئــهو قوتابخانــ ه رۆشــنبیر و ده‌ســه‌اڵتدار و ئۆپۆزســیۆنه‌كه‌یانه‌وه ،بــ ه هێــز ه داپڵۆســێنه‌ر و ده‌زگا راگه‌یاندنییه‌كانیانــه‌وه ،بــ هه‌واڵگرییه‌كانیانــه‌و ه هه‌وڵــی بــه (حه‌قیقه‌ت)كردنیــان ه (واقیــع)دا یــه‌ك هه‌نــگاوی بــۆ داو ه پێــش ئــه‌وه‌ی لــ بهاوێژێــن؟! ده‌كــرێ لێــره‌دا بــۆ تێگه‌یشــتن تهنیــا چه‌نــد وه‌همێكــی ه كوشــنده‌ی به‌رهه‌مــی ئه‌قڵییه‌تــی ئــهو قوتابخانــ ه ه ده‌ســه‌اڵتداره‌ی باشــوو ر بژمێریــن كــ سیاســیی ه به‌رهه‌میهێنــاون: ماكینه‌كانــی ئــهو قوتابخانه‌یــ كوشــنده‌ترین وه‌هــم وه‌همــی هه‌بوونــی .1 ه دیموكراســییه‌كی راســته‌قینه و پێشــكه‌وتوو ه لــ باشــووردا !!..بێئــاگا لــهوهی دیموكراتــی هه‌رته‌نیــا میكانیزمێكــی به‌ڕێوه‌بــردن و پرۆســه‌ی هه‌ڵبــژاردن (جــا هه‌ڵبژاردنێكــی پــڕ له‌ســاخته‌كاریش بێــت!!) نییــه،
( no / 4 )- 31 - 3 - 2016
حه‌سه‌ن جودی
ه كاتێــك كوشــنده‌تر ده‌كاتــه‌وه .بێگومــان ئــه‌م ئاكامــ ه ه كۆتایــی بــه‌و شــێواندن و ناهاوســه‌نگیی دێتــه‌دی كــ بهێنرێــت و راســتی وه‌همــه‌كان و حه‌قیقه‌تــه‌كان ئاشــكرا ببــن و حه‌قیقــه‌ت وه‌ك حه‌قیقــه‌ت و وه‌همیــش وه‌ك وه‌هــم‌ببینرێــت.
18 ه له‌به‌شــداریكردن، به‌ڵكــو دیموكراتــی یه‌كســانیی كاره‌كتــه‌ر و به‌هــا و كولتــووره ،شــێوازێكی ژیــان و بیركردنــه‌و ه و چاالكــی تــاك و كۆمه‌ڵگایــه.
«وه‌همی ئه‌وه‌ی؛ ئاشته‌واییه‌كی كۆمه‌اڵیه‌تی له‌نێو كۆمه‌ڵگای باشووردا هه‌یه»!!..
(ژ11 )4 .ی خاكه‌لێوه 2716
وه‌همــی هێشــتا به‌كه‌ڵكهاتنــی مۆدێلــی .2 ه ه زۆر ده‌مێكــ حیزبایه‌تــی ئێســتای باشــووره ،كــ ه داڕمــان و شكســت هیچــی ه لـ ئێكســپایه‌ر بــووه و جگ ـ دیكــه‌ی بــۆ تــاك و كۆمه‌ڵــگا به‌دینه‌هێنــاو ه و ناهێنێــت. ه ه سیاســیی وه‌همــی ئــه‌وه‌ی؛ ئــهو قوتابخانــ .3 ه ئه‌مــڕۆ نــا ســبه‌ی قه‌واره‌یــه‌ك بــۆ ئــه‌م گه‌لــ ه دێنێتــه‌دی !!.بێگومــان كاتێــك ههمــوو ســته‌مدیده‌ی همییــه (ئۆتۆنۆمــی، جــۆر ه شــێوه‌كانی ئــهو قــه‌واره وه ئۆتۆنۆمــی راســته‌قینه....هتد) ســوان و هیچیــان ه ئاســانه‌كانی بــوون، ه ئه‌مانــ به‌دینه‌هێنــا ،كــ ه ئێســتا وه‌همــی دروســتكردنی (ده‌وڵــه‌ت)ی كردۆتــ حه‌قیقه‌تێــك و ئــه‌م به‌هــاره‌ش نه‌بــێ به‌هارێكــی ه پێیــده‌گات !!...كه‌چــی له‌ژێــری ســایه‌ی ئــهو دیكــ وه‌همــه‌دا پرۆســه‌كانی تااڵنــی واڵت و ده‌‌به‌نگكردنــی كۆمه‌ڵــگا پــه‌ر ه پێــده‌دات. ئاشــته‌واییه‌كی ئــه‌وه‌ی؛ وه‌همــی .4 كۆمه‌اڵیه‌تــی له‌نێــو كۆمه‌ڵــگای باشــووردا هه‌یــه!!.. به‌بــێ ئــه‌وه‌ی نزمتریــن ئاســتی ئــازادی ،یه‌كســانی، دادپــه‌روه‌ری كۆمه‌اڵیه‌تــی و دیموكراتــی ســه‌قامگیر بووبێــت ،كــه مه‌رجــی بنچینه‌ییــن بــۆ ئاشــته‌وایی و دادی كۆمه‌اڵیه‌تــی لــه هــه‌ر كۆمه‌ڵگایه‌كــدا. وه‌همــی ئــه‌وه‌ی؛ له‌به‌رامبــه‌ر گــه‌ل و واڵتــدا .5 ه و مه‌ترســییانه‌ی هــه‌ن تهنیــا ده‌ره‌كییــن ئــهو هه‌ڕه‌شــ ه و مه‌ترســییه‌كی ناوخۆیــی نییــه، و هیــچ هه‌ڕه‌شــ ه ه دژ بــ ئه‌گــه‌ر هه‌شــبێ ئــه‌وا تهنیــا ئه‌وانــه‌ن كــ ه له‌كاتێكــدا هه‌ڕه‌شــه‌ی هــه‌ر ه ده‌ســه‌اڵتن!! .ئه‌مــ مــه‌زن له‌ناوخــۆی واڵت و له‌ناوخــۆی كۆمه‌ڵــگا دایــه، له‌ســه‌رووی هه‌مووشــیانه‌و ه هه‌ڕه‌شــه‌ی هــه‌ر ه كــه بــه‌م دۆخــه‌ی مــه‌زن خــودی ئــهو ده‌ســه‌اڵته‌یه، ه بــۆ ســه‌ر گــه‌ل و ئێســتایه‌و ه گه‌وره‌تریــن مه‌ترســیی واڵت .داڕووخانــی ژێرخانــی ئابــووری هه‌ڕه‌شــه‌یه‌كی ه مه‌زنــی ناوخۆییــه ،بااڵده‌ســتبوونی شــااڵو ه كولتوورییــ لیبرالیــزم و داگیــركاران هه‌ژموونگه‌راییه‌كانــی هه‌ڕه‌شــه‌یه‌كی مه‌زنتــره .هه‌روه‌هــا گــروپ و رێكخــراو ه ه ســه‌له‌فییه‌كانیش به‌هه‌مــان ئاســتی ئــهو هه‌ڕه‌شــان ه هه‌ڕه‌شــه‌ن بــۆ ســه‌ر چاره‌نووســی كۆمه‌ڵــگا ،كــ ه هێــزی ســپێری ده‌ســه‌اڵت و بــه‌دڵ و به‌شــێكن لــ گیــان ده‌یپارێــزن و شــه‌رعیه‌تی ئایینیشــی پێــده‌ده‌ن ده‌ڵێن»:وه‌لــی ئه‌مرمانــه»!!
وه‌همــی ئــه‌وه‌ی؛ زلهێــزه‌كان پشــتیوانمانن و .6 ئیــدی له‌خــه‌م ره‌وینه‌تــه‌و ه و له‌ئاســتی نێوده‌وڵه‌تیــدا ه ئه‌زموونه‌كه‌مــان لێده‌كــرێ و تــه‌واو پشــتیوانی لــ ه ســتراتیژییه و...هتــد. ده‌مانپارێــزن و ئــه‌م پشــتیوانیی بێئــاگا لــهوهی هێشــتا زلهێــزه‌كان و بچووكهێزه‌كانــی ه به‌یه‌كــه‌ی ه و یه‌كــ ناوچه‌كــه‌ش ئــه‌م ده‌ســه‌اڵت ئــهو هێزانــه‌ی ده‌ســه‌اڵت وه‌كــو كارت و پیــۆن و ئامــراز ه ئه‌زموونــی به‌كارده‌هێنــن و هیــچ باكیــان بــه‌و ه نییــ ه چه‌ندیــن بــاره‌ی شكســتی 1975ده‌رخــواردی ئ ـه‌م گه‌ل ـ بد ه‌نــه‌و ه!!.. ه ئێــراق ه كێش ـه‌ی كــورد ل ـ وه‌همــی ئ ـه‌وه‌ی؛ ك ـ .7 چاره‌ســه‌ر بــوو ه و تهنیــا هه‌ندێــك كێشــه‌ی بچووكــی ه جێناكۆكــه‌كان) ه و ناوچــ ه و پێشــمه‌رگ وه‌ك (بودجــ ه له‌نێــوان هه‌رێــم و به‌غــداددا مــاوه ،ئه‌ویــش لــ ه (سیاســه‌تی حه‌كیمانــه‌ی چوارچێــوه‌ی ده‌ســتوور و بــ ســه‌ركردایه‌تی سیاســی كــورد) چاره‌ســه‌ر ده‌كرێــن!!.. ه جــارێ نــه‌ك هــه‌ر كێشــه‌ی كــورد بێئــاگا لــهوهی كــ ه ئێراقــدا ،به‌ڵكــو ئێســتا له‌جــاران چاره‌ســه‌ر نه‌بــوو ه لــ زیاتــر ئاڵــۆز و قــووڵ بۆتــه‌وه .هه‌روه‌هــا له‌مــاوه‌ی زیاتــر ه نیــو ســه‌ده‌دا مــرۆڤ بــۆ یه‌كجاریــش حیكمه‌تێــك لــ ه ب ـه وه‌هــم پێیــان ه سیاس ـه‌تی ئه‌وانــه نابینێت ـه‌و ه ك ـ لـ ه (س ـه‌ركردایه‌تی سیاســی ه و پێیــان ده‌گووتــرێ ك ـ وای ـ كــوردن) و هیــچ ســیفه‌تێكی ســه‌ركرده‌ییان تێــدا نابینرێــت و خاوه‌نــی سیاســه‌تی ســه‌ربه‌خۆی خۆشــیان ه و بــۆ كوردیــش كاریــان نه‌كــردووه. نه‌بوونــ
هو ه و قه‌یران تێپه‌ڕیو ه له دۆخی كێش «دۆخه‌ك ه ئاستی گێژاو» گه‌یشتۆت ه وه‌همــی ئــه‌وه‌ی؛ ده‌كــرێ چاكســازی لــ .8 سیســته‌می حوكمڕانــی باشــوور بكــرێ و پێویســت ه شــۆڕش و راپه‌ڕیــن و چاره‌ســه‌ری ده‌ره‌وه‌ی بــ هو ه هێشــتا ئاســایی ده‌ســه‌اڵت نــاكات!! چونكــه دۆخه‌كــ ه ئاســتی پێویســتیی گۆڕانــكاری ریش ـه‌یی نه‌گه‌یشــتۆت و وهرچهرخانــی مه‌زن ـه‌وه و ده‌س ـه‌اڵت خــۆی قه‌یران ـه‌كان ه چاره‌س ـه‌ر ده‌كات و پێویســت ب ـه هیممه‌تــی گ ـه‌ل نیی ـ و بــا بــۆ خــۆی دابنیشــێ و خه‌مــی هیچــی نه‌بــێ!!... ئه‌مــه‌و چه‌ندیــن وه‌همــی دیكــه‌ی ماكینه‌كانــی ه كوشــنده‌كانی میللیگــه‌رای دروســتكردنی وه‌همــ س ـه‌ره‌تایی سیاس ـه‌تی كــوردی ك ـه ده‌كــرێ هیتریشــی ه بــه‌دوادا ریــز بكــرێ .ئــهو ماكینانــه‌ی ئــهو قوتابخانه‌یــ ه ئاســتێك دۆخــی ئه‌مــڕۆی باشــووریان گه‌یاندۆتــ ه تهنیــا ده‌ســته‌واژه‌كانی وه‌ك (دۆخــی كێشــه‌دار، كــ ه دۆخــی قه‌یرانــاوی و دۆخــی كاتیی....هتــد) بــه‌س نییــ بــۆ پێناســه‌كردنی دۆخه‌كــه ،به‌ڵكــو له‌راســتیدا له‌پــاڵ ه هه‌بــوون و ســه‌رهه‌ڵدانی به‌رده‌وامــی چه‌ندیــن كێشــ
19
ه «ته‌نانه‌ت كۆمه‌ڵكوژی مه‌زنیشان به‌رامبه‌ر به‌و الیه‌نان ه له‌وه‌ی كردوویانه!!» ئه‌نجامداوه و بێباكیش بوون ه كوشــنده‌كان ماكینه‌كانــی دروســتكردنی وه‌همــ (رۆشــنبیران ،راگه‌یاندنــه‌كان ،پیاوانــی ئایینــی)ی ســه‌ر بــه ده‌ســه‌اڵت نیــو ســه‌د ه زیاتــر ه خه‌ریكــن و ئــهو ه كوشــندانه‌یان داهێنــا و به‌رگریــان لێكــرد و وه‌همــ ه وه‌ك حه‌قیقه‌تێكــی ســه‌لمێنراو و بــێ هه‌میشــ ئه‌مالوئــه‌وال ده‌رخــواردی ئه‌قڵــی ســاد ه و ســاویلكه‌ی تاكــی كوردیــان داوه .هـه‌ر كـه‌س و الیه‌نێكیــش هه‌وڵیــان وه ئــه‌وا ه پووچه‌ڵبكه‌نــه دابێــت ســیحری ئــهو وه‌همانــ ن و هه‌وڵــی به‌هه‌مــوو شــێوه‌یه‌ك تاوانبــار كــراو له‌ناوبردنیــان دراوه .له‌مــڕووه‌و ه هێــزه ده‌ســه‌اڵتداره‌كان ه زنجیره‌یه‌كــی دوور و درێــژی ئیغتیاالتــی ئ ـه‌و كه‌ســێتیی ته‌نانــه‌ت و دروســتكردووه حه‌قیقه‌تبێژانه‌یــان ه كۆمه‌ڵكــوژی مه‌زنیشــان به‌رامبــه‌ر بــه‌و الیه‌نانــ ه لــهوهی كردوویانــه!!. ئه‌نجامــداو ه و بێباكیــش بوونــ ه لـه‌وه‌ی وه‌همـه‌كان بـه‌اڵم دوای ههمــوو ئـه‌و رێگیركردنـ نه‌ڕه‌ون ـه‌و ه و ئاشــكرا نه‌بــن ،ب ـه‌اڵم ئیــدی وا ده‌ڕه‌ون ـه‌و ه و ســیحری وه‌همه‌كانــی ئه‌قڵییه‌تــی سیاســی ئــهو ه مایه‌پــووچ ده‌بێــت ،ئیــدی له‌خۆیــان زیاتــر، قوتابخانه‌یــ ه زۆر كه‌مــن ئه‌وانــه‌ی هێشــتا باوه‌ڕیــان بــه‌و وه‌همانــ مابێــت و وه‌ك حه‌قیقه‌تــی ببینــن. لــه‌و بــاوه‌ڕه‌دام نهێنــی شكســتی ههمــوو ئــهو الیــه‌ن هو و ره‌وتانــه‌ی بانگه‌شــه‌ی ده‌رچــوون لــه‌و قوتابخانه‌یــ ه و ئۆپۆزســیۆنبوونیان ده‌كــرد یاخیبــوون ل ـه‌و قوتابخانه‌ی ـ ه ماهییه‌تــدا له‌گــه‌ڵ ه لــ لــه‌وه‌دا حه‌شــاردراو ه كــ ئــهو قوتابخانه‌یــه‌ی ئه‌قڵــی سیاســی كــورددا ناكــۆك ه و ته‌نانــه‌ت به‌هه‌مــان ئه‌قڵییــه‌ت و شــێواز نه‌بوونــ و ئامــراز و بــۆ هه‌مــان ئامانجیــش ئۆپۆزســیۆنێتیان كــردووه .له‌ب ـه‌ر ئ ـه‌وه؛ ئ ـه‌وه‌ی ئیفالســی كــردوو ه ه ـه‌ر ه مه‌رگه‌ســات ه كــ ه نییــ تهنیــا مۆدێلــی حزبایه‌تییه‌كــ و وێرانــكاری زۆر گه‌وره‌یــان به‌ســه‌ر تــاك و كۆمه‌ڵــگای
ئیــدی له‌گــه‌ڵ ده‌ســتپێكردنی زه‌مه‌نــی ره‌وینــه‌وه‌ی ه كوشــنده‌كانی ئه‌قڵییه‌تــی میللیگــه‌رای وه‌همــ ســه‌ره‌تاییدا؛ زه‌مه‌نــی شۆڕشــگێڕیش ده‌ســتپێده‌كات. ه مه‌زنــه‌كان، زه‌مه‌نــی بینیــن و گووتنــی حه‌قیقه‌تــ ه زه‌مه‌نــی شۆڕشــی دیموكراتــی و ئــازادی ،ده‌بێتــ ه فڕێدانــی زه‌مه‌نێكــی واقیعــی به‌رجه‌ســته‌بوو .بۆیــ ه كوشــنده‌كانی ده‌ســه‌اڵتی باشــوور بــۆ وه‌همــ زبڵدانــی مێــژووی شــووم واتــا له‌باوه‌شــگرتنی شۆڕشــی ســه‌رله‌نوێ ئافرنــدن و بونیادنانــه‌وه‌ی كه‌ســێتی داڕمــاوی مرۆڤــی كــورد و كۆمه‌ڵــگا نغرۆبووه‌كــه‌ی نێــو وه‌همــه تاریكه‌كانــی ده‌ســه‌اڵتی باشــوور. ه بۆخــۆی له‌بنچینــه‌دا ره‌واندنــه‌وه‌ی ئــهو وه‌همانــ مانیفێســتی شۆڕشــگێرانه‌یه، هه‌ڵوێســتێكی كــه ه شۆڕشــێكی فیكــری و ویژدانیــی ئه‌وتۆیــ به‌دیهێنانــی ئــازادی ،یه‌كســانی ،دادپــه‌روه‌ری، دیموكراتــی و ئاشــته‌وایی كۆمه‌اڵیه‌تــی بێنیتــه‌دی. ه واتــا ه (شــۆڕش) بــ ه دێــت كــ ئه‌مــه‌ش بــه‌و واتایــ ه ره‌واندنــه‌وه‌ی وه‌همــه‌كان ه لــ قوو‌ڵه‌كــه‌ی بریتییــ و ســه‌ر له‌نــوێ گه‌ڕاندنــه‌وه‌ی( :بــاوه‌ڕی ،هیــوا، ئیــراده ،هێــز و چاالكــی) بــۆ ئــهو تــاك و كۆمه‌ڵگایــه‌ی ه ده‌ســه‌اڵته‌كانی ئێــراق و ده‌ســه‌اڵتی كــوردی كــ ه هه‌وڵــی تێكشــكاندنی ئــهو ه لــ ســه‌ده‌یه‌ك كۆڵه‌گه‌كانــی دان .شــۆڕش واتــا گه‌ڕاندنــه‌وه یــان ه سروشــتی خــۆی، گه‌یاندنــه‌وه‌ی تــاك و كۆمه‌ڵــگا بــ ه ماهییــه‌ت و راســتینه‌ی خــۆی. ئاشــناكردنه‌وه‌ی بــ ه هــزری شۆڕشــگێڕی ئه‌نجــام مســۆگه‌ر ئه‌مــه‌ش بــ ده‌درێــت ،بــه میكانیزمه‌كانــی (پــه‌روه‌رده ،رێكخســتن، ه چاالكــی)ی تــاك و كۆمه‌ڵــگاش ســه‌رده‌كه‌وێت ،بــ پێشــه‌نگایه‌تی ژنــان و گه‌نجانیــش به‌رپــا ده‌بێــت.!!..
( no / 4 )- 31 - 3 - 2016
ه لــه دۆخــی و قه‌یرانــی هه‌مه‌الیه‌نــه ،بــه‌اڵم دۆخه‌كــ ه ئاســتی گێــژاو ه و قه‌یــران تێپه‌ڕیــو ه و گه‌یشــتۆت كێش ـ ه (كائیــوس – دوامــة) .مســۆگه‌ر گێژاوبوونــی دۆخێــك ب ـ پرۆســه‌ی هه‌قایه‌تــی مێشــه‌ی چاكســازیی چاره‌ســه‌ر ه و قه‌یرانه‌كانیــش ه ئیداره‌كردنــی كێشــ نابێــت ،بــ ه ه ناكرێت...ئه‌مــ ه ته‌قینــه‌وه‌ی دۆخه‌كــ رێگیــری لــ ه ئه‌قڵێكــی ه مه‌گــه‌ر تهنیــا بــ له‌كاتێكــدا ئــه‌م دۆخــ نوێــی شۆڕشــگێڕانه‌ی دیموكراتیخــوازه‌و ه بگۆڕدرێــت و وه‌رچه‌رخێــت كــه خــاوه‌ن مه‌تــۆد و جیهانبینییه‌كــی ه باشــوور بێــت و توانســتی ه لــ جیــاواز لــهوهی هه‌یــ گۆڕانــكاری ریشــه‌یی و وهرچهرخانــی دیموكراتیانــه‌ی هه‌بێــت.
كوردیــدا هێنــاوه ،به‌ڵكــو ئــه‌وه‌ی ئیفالســی كــردوو ه ه سیاســییه‌كه‌یه‌تی، له‌بنچینــه‌دا خــودی قوتابخانــ ه پارادیــم و مه‌تــۆد و مۆدێــل و شــێواز و ئامــراز و بــ ه ه هه‌ڵــه‌ی ده‌بینــم كــ ه بــ ئامانجه‌كانیشــیه‌وه .بۆیــ قســه‌كردن له‌ســه‌ر مۆدێلــی كــۆن و نوێــی حزبایه‌تــی ه خــودی پارادیــم و ه باشــووردا بكرێــت دابــڕاو لــ لــ مه‌تــۆد و مۆدێــل و شــێواز و ئامــراز و ئامانجه‌كانــی ئ ـه‌و قوتابخانه‌یــه‌ی لێیــه‌و ه به‌رهه‌مهاتــووه .لــه‌وه‌دا گومانــم ه ه كوشــندان ه تــا حه‌قیقه‌تــی ئــهو وه‌همــ ه كــ نییــ ه ده‌ستنیشــان و ئاشــكرا نه‌كرێــن ،ناكــرێ بــاس لــ ه گێژاوییــه‌ی باشــوور گۆڕیــن و وهرچهرخانــی ئــه‌م دۆخــ بكــرێ .ئه‌مــه‌ش بــۆ خــۆی بنه‌مــای ده‌ســتپێكردنی ئــهو ه نــان و ئــاو و هــه‌وا ه ئێســتا لــ ه كــ ه جڤاكییه‌یــ شۆڕشــ ه بــۆ جڤاكــی باشــوور. زیاتــر پێویســت
20 ئایا پێگه‌ی بارزانی چییه؟
د.شێرکۆ کرمانج
(ژ11 )4 .ی خاكه‌لێوه 2716
لەپەیوەنــد بــە پرســی ســەرۆکایەتی هەرێــم لــە ٩ی ئابــی ٢٠١٥دا مەســعود بارزانــی پەیامێکــی ئاراســتەی خەڵکــی کوردســتان کــرد .بارزانــی لــە وتارەکەیــدا مەبەســتی نەبــوو بــەاڵم دەریخســت کــە ئــەو دوای دە ســاڵ لــە ســەرۆکایەتییکردنی هەرێمــی کوردســتان نەیتوانــی ،یــان ناتوانێــت ،ببێــت بــە ڕابــەری ()leader خەڵکــی هەرێــم .بــۆ پشتڕاســتکردنەوەی ئــەو ئارگیومێنتە دەکرێــت یــان واچاکــە کــە بــە مێــژووی ئــەو دە ســاڵەی حکومڕانــی بارزانیــدا بچینــەوە .بــەاڵم ئــەم بابەتــە تەنیــا بــە گەڕانــەوە بــۆ ئــەو وتــارەی بارزانــی کــە لــە ٩ی ئــاب پێشکەشــیکرد ،واتــە دە رۆژ پێــش کۆتاییهاتنــی مــاوەی ســەرۆکایەتییەکەی ،هەوڵــدەدات کــە نیشــانیبدات کــە بارزانــی بــۆ ڕابــەر نییــەو داخــۆ لەکوێــی وتارەکەیــدا بارزانــی ئــەوەی لەخۆنیشــانداوە کــە تواناکانــی ڕابەرایەتیــی تێدانییــە؟ لەســەرەتا واچاکــە بــۆ بەرچاوڕونــی هەندێک لــە جیاوازییە ک و چەمکــی ڕابەر ســەرەکییەکانی نێــوان چەمکی ســەرۆ بخەینــەڕوو بەمەســتی ئاســانتر تێگەیشــتن لــە شــڕۆڤەو ن و ئــەو پرســانەی کــە لــەو پەیوەنــدەدا گفتوگــۆکا دەخرێنــەڕوو .بەگشــتی ســەرۆک ()president کەســێکی هەڵبژێــردراوە لەالیــەن گروپێــک ،بۆنمونــە، جڤاتێــک یــان گەلێــک ،لــە پرۆســەیەکی دیموکراتیکــدا. بەواتایەکــی دیکــە ئــەو کاندیــدەی لــە هەڵبژاردنێــک دەنگــی زۆرینــە دێنێــت ئــەوە دەبێــت بــە ســەرۆک، وەک هەڵبژاردنــی بــاراک ئۆبامــا بــۆ پۆســتی ســەرۆکی ئەمریــکا لــە هەڵبژاردنەکانــی ٢٠٠٨و ٢٠١٢دا .بەپێچەوانــەی پڕۆســە دیموکراتیکــەکان ،ســەرۆک دەکرێــت ســەپێنراو بێــت لەالیــەن گروپێــک یــان حزبێــک یــان ئەوەتــا خــۆی ســەپاندبێت بەســەر گروپێــک ،حزبێــک یــان گەلێــک ،وەک چــۆن بەعســییەکان ‹ئەحمــەد حەســەن بەکر›یــان لــە ١٩٦٨دا بەســەر عێراقییەکانــدا ســەپاند ،یــان ئــەوەی کــە ســەدام لــە ١٩٧٩دا خــۆی بەســەر بەعســییەکان‌و گەلــی عێــراق دا ســەپاند .لەبەرابــەردا ئــەوەی ڕابــەر لە ســەرۆک جیادەکاتــەوە هەڵبــژاردن‌و خۆســەپاندن نییــە بەڵکــو
بوونــی کۆمەڵێــک خســڵەت‌و توانــان لــە کەســایەتییەکدا کــە دەکرێــت کەســایەتییەکە ســەرۆک بێــت ،دەشــکرێت ســەرۆک یــان کەســەکە هیــچ پۆســتێکی نــە لەنــاو حکومــەت نــە لــە دەرەوەی حکومــەت نەبێــت .بــەاڵم بەبــێ بوونــی ئــەو خســڵەت‌و توانایانــە هیــچ ســەرۆکێک یــان کەســایەتییەک نابێــت بــە ڕابــەر بــەس لەبەرئــەوەی لــە هەڵبژاردنێــک ســەرکەوتوبووە یــان خۆی وەک ســەرۆک بەســەر گەلەکەیــدا ســەپاندوە .ســەرۆک دەکرێــت ڕابــەر بێــت بــەاڵم تەنهــا بــە بەســەرۆکبوونی نابێــت بــە ڕابــەر ،بەڵکــو دەبێــت خســڵەت‌و تواناکانــی ڕابەریــی لەخۆینیشــانبدات‌و پراکتیزبــکات .ئــەم دنیایــە پڕییەتــی لــە ســەرۆک بــەاڵم کەمــن ئــەو ســەرۆکانەی دەکرێــت وەک ڕابــەر ناوزەدبکرێــن .ئێســتا هەندێــک قســە لەســەر خســڵەت‌و تواناکانــی ڕابــەر دەکەیــن.
«بۆ گەیشتن بە سەربەخۆیی دەبێت سەرۆکی هەرێم، بۆئەوەی ببێت بە ڕابەر ،میکانیزمەکانی گەیشتن بە سەربەخۆیی دیاریبکات» توێــژەرو ئەکادیمییــەکان پێیانوایــە بۆئــەوەی ســەرۆکێک یــان کەســێک بکرێــت پێیبگوترێــت ڕابــەر ئــەوە دەبێــت النیکــەم ئــەم خســڵەت‌و توانایانــەی تێدابێــت: یەکــەم ،بڕیاردەربــێ ( ،)decision makerواتــە توانــاو جورئەتــی بڕیاردانــی هەبێــت .کەســێک نەبێــت کــە لــە ترســی ئــەوەی نەیارەکانــی یــان تەنانــەت گەلەکەشــی خــۆی لــە بڕیــارە ڕاســتەکان بدزێتــەوە .لێــرە قســەی ئێمــە لەســەر ڕاســتیو هەڵــەی بڕیــارەکان نییــە ،واتــە مــەرج نییــە کــە ڕابــەر بــەردەوام بڕیــاری ڕاســتوڕەوان بــدات .بگــرە وەک هــەر کەســێکی دیکــە ڕابــەر دەکرێــت بڕیارەکانــی هەڵەبێــت .قســەی ئێمــە لەســەر توانــاو جورئەتــی بڕیاردانــە .بەکورتــی ،لەکاتــی پێویســت بڕیــاری پێویســت بــدات .بۆنمونــە لەگــەڵ هاتنــی داعــش بــۆ نــاو عێــراقو داڕمانــی ســوپای عێــراقو نزیکبوونــەوەی عێــراق لــە داتەپیــن لەالیــەک‌و ڕزگاربوونــی تــەواوی ن لەالیەکــی دیکــە دەبوایــە ناوچــە کێشەلەســەرەکا مەســعود بارزانــی وەک ســەرۆکی هەرێــم ســەربەخۆیی کوردســتانی ڕابگەیاندبــا ،نــەک چاوەڕێــی هەڵوێســتی ئــەم‌و ئــەو بــکات.
21
«دەبێت کەسێک بێت کە توانای شرۆڤەی پرسەکان‌و دروستکردنی ئارگیومێنتی پشتبەستوو بە بەڵگەی زانستییو واقعییو مێژوویی هەبێت» ن (communication ســێیەم ،توانــای پەیوەندیکــرد )skillsو گەیاندنــی پەیامــی بەرزبێــت ،واتــە دەبێــت توانــای ئــەوەی هەبێــت بیرۆکــەو ئامانجە گەاڵڵەکــراوەکان لــە هــۆش‌و دەرونــی خــۆی بگەیەنێــت بــە کەســانی دەوروبەریــو خەڵــک ئەویــش لەڕێگــەی وتــاری نوســراو بیســتراو بینــراو .دەبێــت کەســێک بێــت کــە توانــای شــرۆڤەی پرســەکان‌و دروســتکردنی ئارگیومێنتــی پشتبەســتوو بــە بەڵگــەی زانســتییو واقعییــو مێژوویــی هەبێــت .بۆنمونــە کاتێــک کەســێک بــاس لــە مافــی گەلــی کــورد دەکات لــە ســەربەخۆبوونی ناکرێــت بــەس پێداگــری لەســەر ئەوەبــکات کــە کوردیــش وەک گەالنــی دیکــە ئــەو مافــەی هەیــە بەڵکــو دەبێــت بنەمــای ئارگیومێنتەکانــی لەســەر گرنگــی ســەربەخۆیی بــۆ گەلــی کــوردو ناوچەکــەو جیهــان بەبەڵگــە نیشــانبدات‌و بگەیەنێــت .دەبێــت کارەســاتەکانی بێدەوڵەتیــی کــوردی بخاتــەڕوو لەگــەڵ قازانجەکانــی بەدەوڵەتبــوون نــەک هــەر بــاس لــە خەبــات‌و تێکۆشــان‌و خوێنڕشــتن‌و قوربانیــدان
چــوارەم ،هێزبەخشــبێت ( ،)empower peopleواتــە پڕئیرادەکردنــی تاکەکانــی کۆمەڵگــە ئەویــش لەڕێگــەی کارکــردن لەســەر بەهێزکردنــی شوناســی ئەندامانــی کۆمەڵگەکــەو چاندنــی ڕۆحــی باوەڕبەخۆبــوون‌و توانــای بڕیــاردان .ئــەوەی لــە بارزانــی دەبینرێت بــێ ئیرادەکردن‌و ملکەچکردنــی خەڵکــە بــۆ ئــەو وەک کەســایەتییو بــۆ پارتــی دیموکراتــی کوردســتان وەک حزبێــک کــە ئــەو ســەرۆکایەتی دەکات .هێــزی پێشــمەرگەی کوردســتان لە مێــژوودا ،بەوانــەی کــە پارتــی دیموکراتــی کوردســتانیش ســەرکردایەتیانی دەکــرد ،بەگشــتی وەک هێزێکــی باوەڕبەخــۆی پڕمەعنەویــو خۆڕاگــر ناســرابوون .لەمــاوەی ١٠ســاڵ لــە ســەرۆکایەتی بارزانــی هێــزی پێشــمەرگە ئــەو توانــاو خســڵەتە چاکانــەی تاڕادەیەکــی چــاک لەدەســتداوە ،هــۆکاری هــەرە ســەرەکیش لەپشــت ئــەم دیاردەیــە ،کــە لــە شکســتەکانی هێــزی پێشــمەرگە لــە بەرابــەر تیرۆریســتەکانی داعــش لــە مانگــی ئابــی ٢٠١٤دا دەرکــەوت ،کارو کردەوەکانــی بارزانــی بــوون .بارزانــی بــۆ ملکەچکــردن‌و کڕینــی وەالئــی هێزی پێشــمەرگە لەســەر بنەمــای توانــاو لێهاتوییــو شــارەزاییو گیانــی فیدایــی بــۆ گــەل‌و نیشــتیمان پــەروەردەی نەکــردون بەڵکــو پلــەو پۆســت‌و پایەکانــی لەســەر ئەساســی دڵســۆزی بــۆ ی کەســایەتیی ئــەو و حزبەکەیــو خزمایەتیــو دۆســتایەت ئەنجامــداوە .لــەم پڕۆسەیەشــدا بەخشــینی پــارەو پــول‌و پۆســتی بەکارهێنــاوە نــەک دروســتکردنی ئیــرادوەو هێزبەخشــین .گەورەکــردن‌و قەبەکردنــی تواناکانــی داعــش لەالیــەن بارزانیــو لەقەڵەمدانــی داعــش وەک دەوڵەتێکــی پڕچــەک بەشــێکن لــە بێئرادەکردنــی گەلــی کوردســتان‌و هێزەکانــی پێشــمەرگە .هــەر کەســێک گوێــی لــە قســەکانی بارزانیــو میدیــا نزیکــەکان لــە پارتــی گرتبێــت ســەدانجار ئــەو گوتــارەی بەرگوێــی دەکــەوت کــە داعــش لــە هێــزی پێشــمەرگە پڕچەکتــرەو باشــتر راهێنــراون.
( no / 4 )- 31 - 3 - 2016
دووەم ،خــاوەن ڕوئیــا بێــت ( ،)visionaryواتــە توانــای بینیــن یــان خەیاڵکردنــی ڕەوت‌و داهاتــو بــۆ ئــەو گروپــەی کــە ســەرۆکایەتی دەکات .دەبێــت بزانێــت کــە گروپەکــە یــان گەلەکــە لــە کوێــن‌و دەبێــت بگەینرێــن بــە کــوێ‌و توانــای دیاریکردنــی ڕێگــە ( )pathwayو ئامرازەکانــی گەیشــتن بــە دواڕۆژە وێناکــراو خەیاڵبۆکراوەکــەی هەبێت. بۆنمونــە ئێســتا هەرێمــی کوردســتان هەرێمێکــی فێدڕاڵــە لەنــاو عێــراق ،بــۆ گەیشــتن بــە ســەربەخۆیی دەبێــت ســەرۆکی هەرێــم ،بۆئــەوەی ببێــت بــە ڕابــەر، میکانیزمەکانــی گەیشــتن بــە ســەربەخۆیی دیاریبــکات، نــەک وەک بارزانــی بێــت‌و داوا لــە پەرلەمــان بــکات کــە ڕاپرســی ئەنجامبــدات‌و دوای چەنــد ڕۆژێــک لــەو بڕیــارەی هــەر بەخۆی ئــەو پەرلەمانەی کــە داوایلێکردبوو ڕاپرســی بــۆ ئەنجامبــدات لەکاربخــات .ئەمــە نیشــانەی نەبوونــی ڕوئیایــە لەالیــەن بارزانــی بــۆ پرســی ســەربەخۆیی ئەگەرنــا هەرێمێــک لــە هەوڵــی ســەربەخۆیی دابێــت نابێــت دەزگا شــەرعییەکانی خــۆی فەلــەج بــکات بەڵکــو دەبــا لەڕێگــەی ئــەو دامەزراوانــەوە هەوڵەکانــی وەگەڕبخــات نــەک دامەزراوەیــەک کــە شــەرعییەتی نەمــاوە ،مەبەســتم ســەرۆکایەتیی هەرێمــە.
بکرێــت چونکــە مــەرج نییــە کــە هەمــوو قوربانیدانێــک ڕەوابێــت یــان گرنگبێــت .لێــرە مەبەســت ئــەوە نییــە کــە خەباتــی گەلــی کوردســتان ڕەوا و گرنــگ نییــە بەڵکــو مەبەســتەکە ئەوەیــە کــە دەبێــت بخرێنــەڕوو .بەکورتــی ڕابــەر کەســێکە کــە بتوانێــت هەمــوو گۆشــەو ڕەهەنـد‌و جومگەکانــی پرســێک یــان کێشــەیەک دەربخــات‌و ڕونبکاتــەوە بــۆ گوێگــرو بینەرەکانــی .بەئینگلیــزی بەجــۆرە کەســە دەڵێــن ،articulatedواتــە قســەکردن بــە زمانێکــی ڕون‌و ڕەوا.
22 «ڕابەر دەبێت نوێخوازبێت‌و لە گوڕان نەترسێت» پێنجــەم ،گۆڕانخوازبێــت ( ،)lead changeواتــە ڕابــەر دەبێــت نوێخوازبێــت‌و لــە گــوڕان نەترســێت .ڕابــەر کەســێکە کــە داوای گــۆڕان لــە خۆیــو لــە کۆمەڵگەکــەی دەکات‌و ڕووبــەڕووی دیــاردەو پرســە کۆنەپارێــزو کۆنەپەرســتەکانی نــاو کۆمەڵگــە دەبێتــەوە تەنانــەت ئەگــەر ئــەو دیــاردەو پرســانە ســەرچاوەکەی خورافاتــی بــە نــاو دیــن‌و کەلتــوری گشــتییش بــن .ئــەوەی لــە بارزانــی بەرچاودەکەوێــت بەدواکەوتنــی خەڵ ـک‌و مــەالی ســەر بــە دەســەاڵت و کەســایەتییە کۆنەپارێزەکانــی نــاو کۆمەڵگەیــە نــەک ڕابەرایەتییکــردن‌و دەربازکردنیانــی خەڵــک بێــت لــە دواکەتویــی .گرنگیــدان‌‌و بەڕەاڵکردنــی کۆمەڵێــک مــەالی مشــەخۆری کۆنەپارێــزو ســەلەفی بــۆ چەقبەســتوییکردنی کۆمەڵگــەی هەرێمــی کوردســتان نیشــانەی ئــەوەن کــە بارزانــی کەســێکی گۆڕانخــواز نییــە بەڵکــو کۆنەپارێــزە.
«کەسێک ڕەخنە قەبوڵنەکات سەرکردە بێت دەیکات بە سەرۆکێکی دکتاتۆر»
(ژ11 )4 .ی خاكه‌لێوه 2716
شەشــەم ،ڕەخنــە قەبوڵبــکات ،واتــە دڵیفــراوان بێــت بەرابــەر بــەو ســەرنج‌و تێبینیــو ڕەخنانــەی لەســەر کاروکــردەوەو بیروبیرۆکەکانــی دەخرێنــەڕوو .کەســێک ڕەخنــە قەبوڵنــەکات ســەرکردە بێــت دەیــکات بــە ســەرۆکێکی دکتاتــۆر و خۆســەپێن نــەک ڕابــەر .ڕابــەر ڕەخنــەی توندیــش قەبوڵــدەکات .بارزانــی ڕەخنەگرانــی وەک تێکــدەرو گێرەشــێوێن‌و نەیــارو ،تەنانــەت هەندێکجار وەک دوژمــن ،تەماشــادەکات‌و نــاوزەددەکات .لــە دوا چاوپێکەوتنــی بارزانــی لەگــەڵ ســایتی ئەلمۆنیتــەر کــە لــە ١٨ی ئــازاری ٢٠١٦دا باڵوکراوەتــەوە بەڕوونــی دەردەکەوێــت کاتێــک گــۆڕان وەک هێزێکــی ڕوخێنــەر دەناســێنێت. حەوتــەم ،بەئاگابێــت ( ،)well-informedکەســێک یــان ســەرۆکێک بۆئــەوەی ببێــت بــە ڕابــەر دەبێــت ئاگاییەکــی مێژووییــو جوگرافییــو کەلتوریــی بــۆ پرســە گرنگەکانــی جڤاتەکــەی خۆیــو دەوروبەرییــو جیهانــی هەبێــت .بــۆ کەســێک کــە ببێــت بــە ڕابەرێکــی سیاســی بــە ئیزافــەی ئــەم ئاگاییانــە دەبێــت شــارەزاییو تێگەیشــتنی بــۆ پرســە ئابورییــو داراییەکانیــش هەبێــت .بۆنمونــە ،دەبێــت ک بزانێــت کــە بــازاڕی نــەوت چ خەبــەرەو تــا چ ڕادەیــە دەکرێــت پشــت بــە نــەوت وەک ســەرچاوەیەکی داهاتــی
نیشــتیمانی ببەســترێت .دەبێــت ئــاگای لــە وردەکارییــە کارگێڕییەکانــی واڵت بێــت .بەداخــەوە بارزانــی پرســی سیاســەتی دەرەوەی لێدەرچێــت ئــاگاداری لــە زۆربــەی پرســە گشــتییەکانی کۆمەڵگەکــەی نییــە. هەشــتەم ،ئەزمونداربێــت ،واتــە ئەزموونــی لــە هەمــوو ئــەو توانــاو خســڵەتانەی کــە لــە ســەرەوە باســکران هەبێــت .بارزانــی بەحوکمــی تێکەڵنەبوونــی لەگــەڵ دامــەزراوە کارگێڕییــو داراییەکانــی حکومەتــی هەرێمــی ئەزمونــی لــە دەوڵەتــداری زۆر الوازە .لەخــوارەوە زیاتــر قســە لەســەر ئــەم خاڵــە کــراوە. لەپەیوەنــد بــەو خااڵنــەی کــە تــا ئێســتا قســەیان لەســەرکرا مانــای ئــەوە نییــە کــە بارزانــی هیــچ کام لــەو توانــاو خســڵەتانەی تێدانییــە چونکــە ئەگــەر وا بڵێین ئەوە دەبێتــە ســادەگۆیی بــەاڵم مەبەســت لێــرە ئەوەیــە کــە ئــەو توانــاو خســڵەتانە بەڕادەیــەک گەشــەیان نەکــردوە کــە ئــەو لــە ســەرۆکێک بکــەن بــە ڕابەرێــک .مەســعود بارزانــی ســەرۆکی پارتییــە هەروەهــا بەفەرمیــش ســەرۆکی هەرێــم بــوو تــا ١٩ی ئابــی ٢٠١٥ بــەاڵم ئێســتا ئەگــەر وەک ســەرۆکیش ناویببرێــت ئــەوە ســەرۆکێکی ناشــەرعییە .وەک ڕونکرایــەوە ،هەڵبــژاردن یــان ســەپاندنی کەســێک وەک ســەرۆک ئۆتۆماتیکیــەن نایــکات بــە ڕابــەر .لەســەرەوە هەوڵمانــدا بــە کورتــی تیشــک بخەینــە ســەر توانــاو خســڵەتە ڕابەرییــەکان‌و بەســتنەوەی بــە توانــاو خســڵەت‌و شــارەزاییەکانی مەســعود بارزانــی .بــۆ زیاتــر شــرۆڤەکردن‌و قوڵبوونــەوە لــە تواناکانــی بارزانــی وتارێکــی بارزانــی کــە لــە ٩ی ئابــی ٢٠١٥دا پێشکەشــیکرد وەک نمونــە وەردەگریــن‌و لەمیانــی چاوخشــاندن بــە دەق‌و پەیامەکانــی زیاتــر توناکانــی بارزانــی دەخەینــە ژێــر زەڕەبینــەوە .تەنیــا ئــەو خســڵەت‌و توانایانــەش دەکەیــن بــە پێــوەر کــە لــە دەق‌و پەیامەکانــی وتارەکــەدا هاتــون .پەیامەکــەی بارزانــی لــەم لینکــە دەســتدەکەوێت http://www.presidency.krd/ ، =kurdish/articledisplay.aspx?id=vCj0TWSWHdA واچاکــە هــاوڕای ئــەم بابەتــە وتارەکــەش بخوێنرێتــەوە تاوەکــو کارئاســانی بــۆ خوێنــەر بــکات لــە تێگەیشــتن لــە رەخنــەو هەڵســەنگاندنەکانی نێــو ئــەم بابەتــە.
23 تواناکانی پەیوەندیکردن و بڕیاردان یەکــەم خســڵەت یــان توانــا لــە هــەر ڕابەرێکــدا هەبێــت توانــای پەیوەندیکردنــە .بارزانــی لــە پەیامەکەیــدا لــە زۆر شــوێن کورتیهێنــاوە کــە وەک ڕابەرێکــی سیاســیی پەیامەکانــی خــۆی بگەیەنێــت ،وەک لــەم خااڵنــە دەردەکەوێــت .یەکــەم ،بارزانــی لــە پەیامەکەیــدا دەیەوێــت بڵێــت کــە مــن لەگــەڵ هەڵبژرادنــی پێشــوەختم‌و دەمەوێــت پرســی شــێوازی حوکمڕانــی لــە هەرێمــدا بخرێتــە ڕاپرســییەوە .ئــەو پێچوپەناکردنــەی بارزانــی نیشــاندەدات کــە ئــەو توانــای بڕیاردانــی زۆر الوازە .ئــەو دەبوایــە لەســەرەتا ڕاســت ئــەوە بــە خەڵــک بڵێــت نــەک دوای ئــەو هەمــوو حیکایەتگێڕانەوەیــە. ڕابــەر دەبێــت پەیامەکانــی کــورت‌و راســتەوخۆ بــن. ئــەو شــێوازە تەقلیدییــەی بارزانــی بەکاریهێنــاوە بــۆ گەیاندنی پەیامەکەی شــێوازی دیوەخانــە .دووەم ،بارزانی وەک ســەرۆکی هەرێــم هــەر لەســەرەتاوە دەبوایــە خــۆی ڕابەرایەتــی پڕۆســەی نوســینەوەی دەســتورو هەموارکردنــی یاســای ســەرۆکایەتی بــکات نــەک حەواڵــە بــە گەواڵــەی بــکات‌و تەســلیمی ئــەم‌و ئــەوی بــکات. ئــەو وەک ڕابەرێــک مامەڵــەی نەکــردوە چونکــە تواناکانــی بڕیــاردان‌و ڕابەرایەتیکردنــی الوازن .ســێیەم ،ڕابــەری هاوچــەرخ ،نــەک تەقلیــدی ،لــە پەیوەندیکردنــدا دەبێــت ســتایل‌و ئامــرازی ســەردەمیانە بەکاربێنێــت بــۆ گەیاندنی پەیامەکانــی نــەک وەک بارزانــی لەپەنــاوە قســەبکات. بارزانــی لــە چەنــد شــوێنێکدا کۆتــی (ئیقتیباســی) کەســێکی دیکــەی کــردوە ،کەچــی نە نــاو نە ســەرچاوەی قســەکانی بــاس نەکــردوە .ڕابــەر لــە پەیوەندیکردنــدا وەک گوتــم دەبێــت ڕەوان‌و ڕاســتەوخۆو بێــت ،خاڵ لەســەر پیتــەکان دابنێــت نــەک حــەزورە بــۆ خەڵــک بڵێــت .ئــەو شــێوازەی بارزانــی بەکاریهێنــاوە لــە قســەکردندا زۆر تەقلیدییــەو مەبەســت لێــی تاوانبارکردنــی کەســانێکی دیــارە بەنادیــاری.
«بارزانی داخ بۆ ئەوە هەڵدەکێشێت کە بارودۆخی کوردستان گەیشتۆتە ئەمڕۆژە»
ئەزمون هیــچ کەســێک ناتوانێـت‌و نابێــت بە ڕابــەر ئەگــەر ئەزمون لەکارەکانــی وەرنەگرێــت یــان ئەزمونەکانــی نەخاتــە خزمــەت کارو کــردوەو بەرنامەکانــی .پێــوەری ئەزمــون لێــرە ســاڵ نییــە چونکــە ئەگــەر بــە ســاڵ بێــت ئــەوە بارزانــی نزیــک بــە ٦٠ســاڵە سیاســەت ئەزمونــدەکات. بارزانــی لــە پەیامەکەیــدا چەندجارێــک بــاس لــەوە دەکات کــە ئــەو ڕاســتگۆیە ،یــان ڕاســتگۆبووە لەگــەڵ خەڵــک. ڕابــەر بەبنەمــا لەســەر نمونــەو بەڵگــە ڕاســتگۆیی خــۆی دەســەلمێنێت نــەک ئیدیعــای ڕاســتگۆیی بــکات. بارزانــی هــەر خــۆی لەپەیامەکــەی دەیســەلمێنێت کــە ڕاســتگۆنییە لەگــەڵ خەڵــک کاتێــک دەڵێــت «هەمــوو راســتییەکان ناگوترێــن» .ئــەم قســەیەی بارزانــی چەنــد مانایــەک هەڵدەگرێــت: یەکــەم ،ڕاســتگۆیی نەبــوون .دووەم ،شــاردنەوەی ڕاســتییەکان .خۆ ئەگەر هۆکاری شــاردنەوەی ڕاســتییەکان ئــەوە بێــت کــە نــەکا دەرخســتنی «ڕاســتییەکان» ببێتــە مایــەی تێکدانــی یەکڕیزیــی گــەل ،ئــەوە ئــەوکات دەبێــت پرســیاری ئــەوە لــە بارزانــی بکرێــت داخــۆ بــە کودەتاچــی دانانــی چــوار حزبــی گــەورەی کوردســتان یەکڕیــزی گــەل تێکــدەدات یــان ئــەو «ڕاســتیانەی» ئــەو دەیەوێــت بیانشــارێتەوە .ڕابــەر دەبێــت لەژیانــی سیاســیدا ئەزمــون وەرگرێـت‌و کەڵــک لــە ئەزمونەکانــی وەربگرێــت بــۆ گەیاندنــی پەیامەکانــی .بارزانــی پەیامەکــەی بــە تەخوینکردنــی ئەوانــی دیکــە دەســتپێکردوە. ئەمــەش نیشــانەی ئەوەیــە کــە بارزانــی نــەک هــەر ئەزمونــی لــە مێــژووی ٦٠ســاڵەی خــۆی وەرنەگرتــوە بەڵکــو لــە گەیاندنــی پەیامــی ســازانیش شکســتیهێناوە.
قەبوڵکردنی ڕەخنە
ڕاستگۆیی
ڕابــەر دەبێــت توانــای قەبوڵکردنــی ڕەخنــەی هەبێــت.
ڕاســتگۆیی خســڵەتێکی دیکــەی ڕابەرەکانــە .بارزانــی لــە
( no / 4 )- 31 - 3 - 2016
«بارزانی لە پەیامەکەیدا دەیەوێت بڵێت کە من لەگەڵ هەڵبژرادنی پێشوەختم»
بارزانــی ڕەخنــەو دیــدی کەســانی دیکــە نــەک قەبوڵناکات بەڵکــو وەک لــە پەیامەکــەی دەردەکەوێــت ڕەخنــەکان‌و دیــدە جیــاکان وەک «ســووربوون لەســەر کودەتــا» نــاوزەددەکات .بارزانــی داخ بــۆ ئــەوە هەڵدەکێشــێت کــە بارودۆخــی کوردســتان گەیشــتۆتە ئەمــڕۆژە ،بــەاڵم ئــەم ڕەخنەیــە قەبوڵنــاکات کــە ئــەو بەشــێکە لــەو قەیرانــەو هــۆکاری ســەرەکییە لەپشــت تەنگــژەکان .هــاوکات هەوڵــدەدات کــە خەڵــک بەهەڵەداببــات ،ئەویــش بــە تاوانبارکردنــی کەســانی دیکــە.
24 پەیامەکەیــدا نــەک ڕاســتگۆ نییــە بەڵکــو لــە زۆر شــوێن خەڵــک بەهەڵەدادەبــات .ئــەو دەڵێــت شــانازی «بــەوەوە دەکــەم کــە خەباتــم لەپێنــاو دیموکراســیدا کــردووە». بارزانــی دیموکراســییبوونی خــۆی لــە هەڵبژاردنەکانــی ١٩٩٢دا دەبینێتــەوەو شــانازی پێــوەدەکات .ڕاســتە هەڵبژاردنەکانــی ١٩٩٢هەنــگاوی یەکــەم بــوون بــۆ بــە دیموکراتیزەکردنــی کۆمەڵگــەی کوردســتان ،بــەاڵم کــەس لــە کوردســتان نییــە نەزانێــت ئــەوەی لــە یەکــەم هەڵبژاردنــی کوردســتان ڕوویــدا ئەوەنــدەی بــوو بــە ســەرەتایەک بــۆ بەدامەزراوەییکردنــی تەزویــر ئەوەنــدە نەبــوو بــە کۆڵەگەیــەک بــۆ چەســپاندنی دیموکراســی. ئــەو تەزویــرو دەنــگ‌و زیمــە کڕینــەی ئێســتاش لــە هەڵبژاردنــەکان دەکرێــن هەمــوو ڕەگیــان لــەو ڕۆژەدایــە. ئەمانــە نیشــانەی بــێ بەرنامەییــو کورتدیدەیــی بارزانیــن نــەک ئــەوەی کــە لــە هەمــوو ڕابەرێکــدا دەبێــت هەبێــت کــە دووربینییــو بەبەرنامەییــە .ئەگــەر بارزانــی بڵێــت ئــەو کارانــە بێئــاگاداری ئــەو کــراون ئــەوە ئــەوکات خســڵەتێکی دیکــە لەدەســتدەدات کــە بەئاگاییبوونــی ڕابــەرە لــەوەی لــە کۆمەڵگەکــەی دەگوزەرێــت ،کــە لــە بڕگــەی داهاتــو هەڵوەســتەی لەســەر دەکەیــن.
«لەوەدەچێت نەک هەر بێئاگابێت لە پرس‌و گرفتی تەزویر بەڵکو بێئاگایە لە پرسە سیاسییەکان»
(ژ11 )4 .ی خاكه‌لێوه 2716
بەئاگایی ڕابــەر کەســێکە کــە النیکــەم بەئاگایــە لــە پــرس‌و کێشــە گەورەکانــی کۆمەڵگەکــەی .بارزانــی لەوەدەچێــت نــەک هــەر بێئاگابێــت لــە پرس‌و گرفتــی تەزویــر بەڵکــو بێئاگایە لــە پرســە سیاســییەکان‌و پڕۆســە سیاســییەکانیش ئەگەرنــا چــۆن دەکرێــت کارێکــی یاســایی-پەرلەمانیی بــە کودەتــا لەقەڵەمبــدات .لــە هەمــوو جیهانــدا کودەتــا هەمیشــە بەســەر پەرلەمانــدا دەکرێــت نــەک لەنــاو لــە پەرلەمــان بکرێــت .ئەگــەر گریمانــی ئــەوەش بکرێــت کــە چــوار حزبەکــە (یەکێتییــو گــۆڕانو یەکگرتــوو کۆمــەڵ) ســازان نەکــەن لەگــەڵ پارتــی دیموکراتــی کوردســتان ئــەوە مانــای کودەتاکــردن نییــە بەڵکــو ئــەوە مانــای نەســازانە .بارزانــی یــان بــۆ بەهەڵدابردنــی خەڵــک ئــەو قســەیە دەکات یــان ئەوەیــە کــە لــە گەیاندنــی پەیامەکــەی کورتیهێنــاوە یــان بێئاگایــە لــەوەی دەگوزەرێ. لــە هەمــوو ئــەم حالەتانەشــدا ،ئــەوە کەمتوانایــی یــان بێتوانایــی بارزانــی وەک ڕابــەر نیشــاندەدەن .واپێدەچێــت بارزانــی ئاگادارنەبێــت کــە هەرێــم هێشــتا دەســتوری
نییــە ئەگەرنــا ناڵێــت «هەنــدێ الیــەن دەیانەوێــت شــێوازی هەڵبژاردنــی ســەرۆکی هەرێمــی کوردســتان‌و دەســەاڵتەکانی بگــۆڕن» .لــە غیابــی دەســتوردا ناکرێــت قســەلەوەبکرێت کــە هەندێــک دەیانەوێــت شــێوازی هەڵبژاردنــی ســەرۆکی هەرێــم‌و دەســەاڵتەکانی بگــۆڕن چونکــە لــە کوردســتان دەســتورێک نییــە کــە ئــەو پرســانەی چەســپاندبێت .ئــەوەی هەیــە بەبڕیاربــووە یــان پێکهاتــن .ئــەوەی ئێســتا لەگۆڕێدایــە پــڕۆژە یاســایەکە بــۆ گۆڕینــی سیســتەمی حوکمڕانــی لــە کوردســتان بــە مەبەســتی کەمکردنــەوەی دەســەاڵتەکانی ســەرۆک‌و جێگیرکردنــی سیســتەمی پەرلەمانــی ،کــە ســەرەتایەکە بــۆ چەســپاندنی ئــەو پرســانە.
«ئێستا کە ئەو دەیەوێت وەک سەرۆک بمێنیتەوە نیشانەی پێشێلکردنی یاساو خۆسەپاندنه» بارزانــی کاتێــک دەڵێــت کــە مــن «شــانازی دەکــەم کــە گوتوومــە نابــێ کــەس لــە کوردســتاندا لــە یاســا بەرزتربێــت و ،بەدرێژایــی کاری فەرمیــی خــۆم پابەنــدی بــووم» ،جارێکــی دیکــە بێئاگایــی خــۆی نــەک هــەر لــەوەی لــە کوردســتان دەگوزەرێــت نیشــاندەدات بەڵکــو لــەوەی کــە خــۆی تێیدابەشــداربووە .بارزانــی هــەر لــە وتارەکــەدا ئــەو یاســایە پێشــێلدەکات کــە لــە ٣١ی حوزەیرانــی ٢٠١٣دا مــاوەی ســەرۆکایەتییەکەی ئــەوی درێژکردۆتــەوە. بەگوێــرەی ئــەو یاســایە مــاوەی ســەرۆکایەتی بارزانــی لە ٢٠ی ئابــی ٢٠١٥دا کۆتاییدێــت .ئێســتا کــە ئــەو دەیەوێــت وەک ســەرۆک بمێنیتــەوە نیشــانەی پێشــێلکردنی یاســاو خۆســەپاندن‌و خۆبەگەورەتــر دانــان نەبێــت لەســەر یاســا نیشــانەی چییــە .لەشــوێنێکی دیکــەی وتارەکــەدا مەســعود بارزانــی دەڵێــت لەکاتــی «کێشــە و تووندوتیژییــە ناوخۆییەکانیشــدا هەمیشــە هەوڵمــداوە کوردســتان لــە شــەڕ دووربخەمــەوە ».ئەمــە هێنــدەی دیکــە بێئاگایــی خــۆی لــەوەی لــە هەرێــم دەگوزەرێــت نیشــاندەدات .بارزانــی لەکاتێکــدا ئــەم قســانەدەکات کــە بەبڕیــاری ئــەو و لەژێــر چاودێــری ئــەودا بــوو کــە لــە ٣١ئابــدا دەبابەکانــی عێــراق هاتــن بــۆ شــەڕی خەڵکــی کوردســتان .خۆئەگــەر بڵێیــن ئــەوان هاتــن پشــتیوانی لەالیەنێکــی شــەڕی ناوخۆیــی بکــەن خــۆ ئــەم کارە النیکــەم هەوڵێــک نەبــوو بــۆ دوورخســتنەوەی شــەڕو کەمکردنــەوەی توندوتیژییــەکان بەڵکــو نەوتکــردن بــوو بــە ئاگــر ،کــە پێچەوانــەی ئــەو بانگەشــەیەیە کــە بارزانی دەیــکات. بارزانــی دەڵێــت خەڵکــی کوردســتان «شــایەتی ئــەوەم بــۆ دەدات کــە بەدرێژایــی مــاوەی ســەرۆکایەتی
25 هەرێمــی کوردســتان ،هەوڵمــداوە ئارامییەکــی سیاســی ناوخۆیــی لــە کوردســتاندا هەبێــت ،حیزبــەکان نەکەونــە وێــزەی یەکتــر ».بارزانــی دیســان بێئاگایــی خــۆی لــەوە نیشــاندەدات کــە لەبەرچــاوی ئــەو پارتییــەکان بارەگاکانی گــۆڕانو یەکگرتویــان لــە هەولێــرو دهــۆک‌و شــارو شــارۆچکەکانی دیکــە ســوتاند .خــۆ ئەگــەر بگوترێــت ئــەوە بەبێئاگایــی ئــەو کــراوە ،ئــێ خــۆ ناردنــی‌هێــز لــە هەولێــرەوە بــۆ ســلێمانی بــۆ هەڵکوتانــە ســەر بارەگاکانــی گــۆڕان دەبێــت بەفەرمانــی ئــەو بووبێــت .خۆ ئەگــەر ئــەو گریمانەیــش قەبوڵبکەیــن کە دەڵــێ هێزەکان نێــردران بــۆ پاراســتنی لقــی چــواری پارتــی لە ســلێمانی. لەوەاڵمــدا دەکرێــت بگوترێــت ،ئــێ خــۆ لــە ســلێمانی هێــز هەبــوو .مەگــەر بارزانــی فەرمانــدەی هەمــوو هێــزە چەکدارەکانــی هەرێــم نییــە ،بەوانــەی سلێمانیشــەوە .خۆ ئەگــەر بگوترێــت بارزانــی دەســەاڵتی بەســەریاندا نییــە ئــەوە بەتــەواوی تواناکانــی بارزانــی لــە ڕابەرایەتیکــردن‌و بڕیــاردان دەخاتەژێــر پرســیارەوە .چــۆن دەبێــت کەســێک ١٠ســاڵ ســەرۆک بێــت‌و بەڵێــن بــە خەڵــک بــدات کــە هێزەکانــی پێشــمەرگە یەکدەخاتــەوە کەچــی دوای ١٠ ســاڵ یــەک هەنــگاو لــەو ڕووەوە نەنرابێــت.
چونکــە ئــەوە ،یەکــەم ،هێزەکانــی دەرەوەی دەســەاڵتی بارزانــی بــوون کــە بەرگریــان لەخۆنیشــاندا .دووەم ،ئــەو بەرگرییــەی کــە هێزەکانــی ژێردەســەاڵتی بارزانــی دەیکــەن شــانازییەکەی زیاتــر دەگەڕێتــەوە بــۆ ئــەو پشــتیوانییە نێودەوڵەتییــەی کــە لێیــان دەکرێــت ،ئەگەرنــا ئێســتاش ئەگــەری هەاڵتنیــان هەیــە چونکــە بارزانــی وەک فەرماندەیــەک هیــچ ڕێوشــوینێکی تــا ئێســتا نەگرتۆتەبەر بــۆ لێپێچینــەوەو ســزادانی کەمتەرخــەم‌و هەاڵتــوەکان. بارزانــی وەک فەرمانــدەی گشــتی بەرپرســی یەکەمــە لــە شکســتەکان ،نــەک پێشــمەرگەکان.
هەمــوو ئەمانــە بۆمــان دەردەخــەن کــە بارزانــی راســتە ســەرۆکی هەرێــم بــوو تــا ١٩ی ئابــی ٢٠١٥بــەاڵم ڕابەرێــک نەبــووەو نییــە کــە توانــای ڕابەرایەتیکردنــی گەلەکــەی هەبێــت لــە قەیرانەکانــدا ،توانــای گردکردنــەوەی گروپــە جیاجیاکانــی کۆمەڵگەکــەی نییــە؛ ئاگادارنییــە لــەوەی کــە دەگــوزەرێ لەنێــو کۆمەڵگەکــەی .ڕابەرایەتیکــردن بــە
بارزانــی دەڵێت «ســەرباری ئەو قەیرانە داســەپاوانەیش توانیمــان ڕووبــەڕووی داعــش ببینــەوە ».ئــەم قســانە بێئگاییەکــی دیکــەی بارزانــی دەســەلمێنێت .ســەرۆکی هەرێــم ئەگــەر پێیوایــە کــە بەرگــری کــراوە ،ئــەی شــەنگال ،ڕەبیعــە ،کەســک ،ئەڵقــوش ،ناوچەکانــی دەشــتی موســڵ ،گوێــرو مەخمــور بــۆ هــەر هەمــووی بێبەرگــری کەوتنــە دەســت داعــش .لێــرە دەبێــت ئــەوە بڵێیــن کــە ئــەوە هێــزی پێشــمەرگە نەبــوو کــە شکســتی هێنــاو بەرگــەی نەگــرت‌و هەڵهــات بەڵکــو، وەک لەســەرەوە ئاماژەیەکــی پێکــرا ،ئــەوە بارزانــی بــوو وەک فەرمانــدەی هێــزی پێشــمەرگە شکســتی هێنــا لــە دانانــی کەســی شــیاو لــە شــوێنی شــیاو ،شکســتی هێنــا لــە پەروەردەکردنــی پێشــمەرگە لەســەر گیانــی بەرگرییــو بەرزکردنــەوەی ورەیــان‌و ڕاهێنانیــان .فەرماندە هەاڵتوە پۆستپەرسـت‌و پولپەرســتەکان لەســەر دەستی بارزانیــو بەفەرمانــی ئــەو ئــەو پۆســتانەیان پێدرابــوو. ئــەو بەرگرییــەی کــە لــە کوردســتان دەکرێــت شــانازی بارزانــی نییــە،
لۆمەکردنــی ئــەم‌و ئــەو نابێــت بەڵکــو بەکۆکردنــەوەی دەنگــە جیاجیــاکان دەبێــت لەژێــر باڵــی خۆیــدا .بۆیــە دەکرێــت بڵێیــن مەســعود بارزانــی لــەم لەحزەیــەدا نــە ســەرۆکە نــە ڕابــەر.
( no / 4 )- 31 - 3 - 2016
«ئەوە هێزی پێشمەرگە نەبوو کە شکستی هێنا»
26 ه هه‌ڵبژاردن له کوردستان کورسی بۆ فرۆشتن ،نا عه‌داله‌تی ل
عه‌لی مه‌حمود محه‌مه‌د
(ژ11 )4 .ی خاكه‌لێوه 2716
ه ســه‌ده‌ی هه‌ژده‌هــه‌م ئــاده‌م ســمیس وتویه‌تــی لــ ه خــاوه‌ن کۆمه‌ڵــگان و سیاســه‌ته‌کانی ( ئه‌وانــه‌ی کــ دروســتکه‌ن ،بــازرگان و پیشه‌ســازکارانن) ،بیرمه‌نــدی ه سیاســی ئه‌مه‌ریکــی رۆبــه‌رت دالیــش گومانــی هه‌یــ ه چوارچێــوه‌ی ئابــووری بــازاڕی ئــازاددا یه‌کســانی لــ ه زۆرێــک پێیان ئابــووری لـه نێــوان تاکـه‌کان بـه‌دی بێــت ،ک ه دیموکراســیه‌ت، ه بــۆ گه‌یشــتن بــ ه رێگایــ ه تاکــ وایــ ه ســه‌رمایه‌داری چــۆن ناتوانێــت ه ناوبــراو پێــی وایــ بۆیــ یه‌کســانی ئابــووری دابیــن بــکات ،به‌هه‌مــان شــێو ه ه نێــوان تاکه‌کانــی ناتوانێــت یه‌کســانی سیاســی لــ کۆمه‌ڵــگا دابیــن بــکات. ه ســه‌رمایه‌داری و پارێزه‌رانــی ئــهو هه‌میشــ ه ه الیه‌نگیــری لــه‌و چینــ ه ئابــوری سیاســیی سســته‌م ه نوێنه‌رایه‌تــی ده‌کــه‌ن ئه‌ویــش چینــی ده‌کــه‌ن کــ ســه‌رمایه‌داره ،له‌بــه‌ر ئــه‌وه‌ی هاوواڵتیــان یه‌کســان ه کۆمه‌ڵــگای چینایه‌تــی ه رووی ئابوورییــه‌و ه لــ نیــن لــ ه لــه رووی سیاسیشــه‌و ه ســه‌رمایه‌داریدا ،بۆیــ تاکه‌کانــی کۆمه‌ڵــگا یه‌کســان نابــن ،ئــه‌م نــا ه زه‌قــی چــڕ ه هه‌ڵبژاردنه‌کانــدا بــ یه‌کســانیه‌ش لــ ه ئێســتا ه به‌رژه‌وه‌نــدی که‌مایه‌تییــه‌ک کــ ده‌بێتــه‌و ه لــ ه سیاســییه‌کان ئاماژه‌یــان ه چه‌مکــ ه %1ی کۆمه‌ڵــگا لــ بــ ه ه بــااڵکان بــۆ ئــه‌وه‌ی ره‌وایه‌تــی بــ پێده‌درێــت ،چینــ ه ه نوێنــه‌ری زۆربــه‌ن ،لــ ده‌ســه‌اڵتی خۆیــان بــده‌ن کــ رێــگای هه‌ڵبژاردنــه‌و ه ده‌ســه‌اڵتی خۆیــان ده‌ســه‌پێنن ه رێــگای به‌نــاوی دیموکراســیه‌ت و حوکمــی گه‌ل ـه‌وه ،ل ـ ه ســندوقه‌کانی ده‌نگدانــه‌و ه %99ی کۆمه‌ڵــگا ده‌که‌نــ ه ه ســاڵی 2012ی واڵتــ خزمه‌تــکاری %1ی کۆمه‌ڵــگا .لــ یه‌کگرتوه‌کانــی ئه‌مه‌ریــکا بــۆ هه‌ڵبژاردنــی ســه‌رۆک کۆمــاری ،ئه‌نجومه‌نــی پیــران و ســه‌نات کــۆی گشــتی 6ملیــار دۆالر خه‌رجیــان هه‌بــووه ،ئــه‌م پاره‌یــه‌ش الی ه 7،50 ه کاتژمێرێــک بــ کرێکارێــک ده‌ســت ناکه‌وێــت کــ ه ه دوای ئــهو ژماره‌یــ دۆالر کار ده‌کات ،بــۆ گــه‌ڕان بــ ه لیســتی فۆربێســدا ه دوای گه‌ڕانیــان لــ ده‌بێــت بــ بگه‌ڕێیــن ،بــۆ ئــه‌وه‌ی ئــه‌وان له‌ســه‌ر کاندیده‌کانــی خۆیــان رێککــه‌ون تــا بــۆ 4ســاڵ به‌رژه‌وه‌ندییه‌کانیــان ه ه زۆرجــار ده‌بینیــن هه‌ڵبژاردنــه‌کان بــ بپارێزێــت .بۆیــ ه واڵتانــی دواکه‌وتــوو ملمالنێــی هه‌ڵبــژاردن تایبه‌تــی ل ـ
ه ملمالنێــی نێــوان جه‌مســه‌ر ه ئابورییــه‌کان و ده‌بێتــ جه‌مســه‌ر ه جیهانییــه‌کان. ه بــۆ ئــه‌وه‌ی هه‌ڵبژاردنــه‌کان زیاتــر دیموکراتــی لــ ه بێــت ،پێویســته ده‌ســتی واڵتــان به‌رژه‌وه‌نــدی زۆربــ ه رێــگای یاســاو و کۆمپانیــاکان و ده‌وڵه‌مه‌نــدان لــ بڕیــاره‌و ه کــورت بکرێتــه‌وه ،ناڵێیــن کۆتایــی پــێ بێــت، ه چوارچێــوه‌ی سســته‌می سیاســی ئابــووری ه لــ چونکــ ه محاڵــه. ســه‌رمایه‌داری ئه‌مــ ه زۆر واڵت بــڕی پــاره‌ی دیاریکــراو بــۆ پرۆســه‌ی لــ ه یاســا رێکخــراوه‌و هه‌ڵبــژاردن و سه‌رچاوه‌کانیشــی بــ له‌الی ـه‌ن ده‌زگا دیاریکــراوه‌و ه کۆنتــرۆڵ ده‌کرێــت ،لێــره‌دا ه به‌نگه‌الدیــش چه‌نــد نموونه‌یــه‌ک ده‌هێنمــه‌وه :لــ حکومــه‌ت به‌خششــی حیزبــه‌کان نــاکات ،بــه‌اڵم حیزبــی ه کۆمپانیــای هه‌بێــت و سیاســی مافــی ئــه‌وه‌ی هه‌یــ ه النــی زۆر 500هــه‌زار تــاک خــه‌رج کاندیــد بــۆی هه‌یــ ه باشــوری ه هــه‌ر 77،5تــاک دۆالرێکــه ،لــ بــکات ،کــ ه تــی ڤــی کات بکڕێــت ه حیزبێــک لــ ئه‌فریقیــا قه‌ده‌غه‌یــ بــۆ ریکالمکــردن ،ته‌نهــا بــه‌و به‌شــه‌ی بــۆی دیاریکــراو ه ه هه‌لــی یه‌کســان ه ته‌له‌فزیۆنــی فه‌رمــی واڵت کــ لــ ه رازی بێــت. ه هه‌مــووان ،پێویســت ده‌دات بــ
«به‌اڵم ئه‌م پاره‌یه‌ش الی هه‌ژارێکی میسری ده‌ست ناکه‌وێت» ه مــاوه‌ی رابــردوودا ،حکومه‌تــی میســری النــی زۆری لــ خه‌رجیه‌کانــی بانگه‌شــه‌ی هه‌ڵبژاردنــی کاندیدانــی ه ه خولــی یه‌که‌مــی هه‌ڵبژاردنــدا لــ ســه‌رۆک کۆمــاری لــ 10ملیــۆن جونه‌یــه‌و ه زیــاد کــرد بــۆ 20ملیــۆن جونه‌یــه، ه 2ملیــۆن ه خولــی دووه‌مــی هه‌ڵبژاردنه‌کانیــش لــ لــ ه هــه‌ر 6،99 ه کــ جونه‌یــه‌و ه زیادکــرا بــۆ 5ملیــۆن جونه‌یــ ه به‌رژه‌وه‌نــدی ه دۆالرێکــه ،ئــه‌م بڕیــاره‌ش لــ جونه‌یــ ده‌وڵه‌مه‌نــدان ده‌رکــرا ،وه‌لــێ ســنووره‌که‌ی دیاریکــراوه، ه جه‌زائیــرش 600هــه‌زار دۆالر النــی زۆری خه‌رجــی لــ ه خولــی دووه‌مــه‌و ه 800 کاندیــدی ســه‌ره‌ک کۆمــاره ،بــ ه ه جه‌زائیــر 13جــار دانیشــتوانی زیاتــر ه ل ـ ه ـه‌زار دۆالر،ک ـ ه کوردســتان و خاکه‌که‌شــی زیاتــر ه 50جــار زیاتــر ه لــ روپێــوی کوردســتان بــۆ ئه‌مســه‌رو ئه‌وســه‌ری کاندیــد بــۆ کۆکردنــه‌وه‌ی ده‌نــگ و هه‌ڵمه‌تــی هه‌ڵبــژاردن. ه بــۆ واڵتێکــی 90ملیۆنــی وه‌ک میســر ئــه‌م بــڕه پاره‌یــ ه چــاو خه‌رجیه‌کانــی هه‌ڵبژاردنه‌کانــی کوردســتان لــ زۆر که‌مــه ،بــه‌اڵم ئــه‌م پاره‌یــه‌ش الی هه‌ژارێکــی
27
لـه هه‌رێمــی کوردســتان ،هیــچ ســنورێک بــۆ به‌خششــی ه س ـه‌رمایه‌داران و خه‌رجــی هه‌ڵبــژاردن و هاتنــی پــار ه ل ـ ه هه‌رێمی ـه‌کان دیــاری ه تایبه‌تــی واڵت ـ واڵتانــی بیانــی ب ـ ه یاســا رێــک نه‌خــراون ه هیچیــان بــ نه‌کــراوه ،ئه‌مانــ (پشــتیوانی حکومــه‌ت بــۆ کاندیــد کــراوان ،مافــی ه بوونــی کۆمپانیــای تایبــه‌ت و تۆمارکردنــی حیــزب لــ ه واڵتانــی ده‌ره‌وه، به‌ناویانــه‌وه ،هاتنــی پــار ه لــ به‌خششــی ســه‌رمایه‌داران و دیاریکردنــی بڕه‌کــه‌ی ه کۆتایــی و باڵوکردن ـه‌وه‌ی ،کۆنترۆڵکردنــی حیســابات ل ـ ه ه پــاڵ ههمــوو ئه‌مانــ هه‌ڵمه‌تــه‌کان ).....هــاوکات لــ پێشـه‌کیه‌کی زۆریــش بــۆ خــۆ کاندیــد کــردن دیاریکــراو ه ه دابینیــان بــکات ،بــه‌م ه توانــای هه‌ژارانــدا نییــ ه لــ کــ ه گه‌نده‌ڵــه‌کان هۆیانــه‌و ه ســه‌رمایه‌داران و سیاســیی ه پــاره ره‌شــه‌کانیان ده‌ســت ه ئــاره‌زووی خۆیــان بــ بــ ه به‌رژه‌وه‌نــدی ه نــاو کاروبــاری ده‌نگدانــه‌وه‌و لــ ده‌خه‌نــ خۆیــان ده‌یشــکێننه‌وه ،واڵتانــی ده‌ورو به‌ریــش ه ه هه‌ڵبژاردنــه‌کان ده‌بینێــت بــ به‌خششــه‌کانیان رۆڵ لــ ه قازانجــی کاندیــد ه الیه‌نگره‌کانیــان ،ههمــوو ئه‌مانــ ه کوردســتاندا ه هه‌ڵبــژاردن لــ وا ده‌کات دادپــه‌روه‌ری لــ ه قازانــج ده‌وڵه‌مه‌نــدان نه‌بێــت و ههمــوو ده‌نگدانێــک بــ و ســه‌رمایه‌داران و نۆکه‌رانــی واڵتانــی ئیقلیمــی ..... ه زۆر زیاتــر ه کۆتایــی پــێ بێــت ،زیــان و مه‌ترســی ئه‌مان ـ ه زیــان و مه‌ترســی ئــهو فــرت و فێاڵنــه‌ی ده‌کرێــت، لــ ه گــه‌وره‌کان ههمــوو پێشــێلکارییان له‌بــه‌ر ئــه‌وه‌ی پارتــ ه ه و هیچــی ســیڤییه‌که‌ی پــاک نییـه‌و پــاره‌ی ره‌ش لـ هه‌یـ ه ئاســت ئــه‌م ه لــ هه‌ڵمه‌ته‌کانیــان بــه‌کار ده‌هێنــن ،بۆیــ ه بێده‌نگــن. مه‌ترســیی
ه الیه‌ن ده‌زگای «کۆنترۆڵی خه‌رجییه‌کان ل تایبه‌تمه‌نده‌وه بکرێت» ه مافــی خاوه‌ندارییه‌تــی کۆمپانیــا بــۆ یاســای تایبــه‌ت بــ ه ه سیاســییه‌کان ده‌رچێــت ،داهاتــی ئــهو کۆمپانیانــ پارتــ ه نــاو حیســاباتی دارایــی حیزبه‌کانــه‌وه ،ئــهو بچێتــ پارتانــه‌ی داهاتیــان زۆر ه مافــی وه‌رگرتنــی بودجه‌یــان ه الیــه‌ن نه‌مێنێــت .کۆنترۆڵــی خه‌رجییــه‌کان لــ ده‌زگای تایبه‌تمه‌نــده‌و ه بکرێــت و ســزای قــورس بــۆ ه ه بێبه‌شــکردنی لــ پێشــێلکارانی دیــاری بکرێــت بــ خوله‌کانــی داهاتــووی هه‌ڵبــژاردن. ه رێــگای دیاریکردنــی به‌خششــی بــڕ ه حکومــه‌ت لــ ه پاره‌یه‌کــی دیاریکــراوه‌و ه هه‌لــی یه‌کســان لــ رووی ئابورییــه‌و ه بــۆ ســه‌رجه‌م لیســت و تاکه‌کانــی ه هه‌ڵبژاردنــه‌کان بڕه‌خســێنێت .ســه‌رجه‌م به‌شــداربوو لــ ه بــڕی پــاره‌ی دیاریکــراوی تــاک و قــه‌واره‌کان پێویســت خۆیــان بــۆ هه‌ڵبژاردن ـه‌کان پێــش ده‌ســتپێکی هه‌ڵمه‌تــی ه ســه‌ر ژماره‌یه‌کــی هه‌ڵبــژاردن بــاو بکه‌نــه‌وه‌و لــ ه زیاتــر نه‌بێــت ه بانــک دابندرێــت ،لـه‌و بڕه‌یـ دیاریکــراو لـ ه یاســا رێکخــراوه .هــه‌ر خــه‌رج ه دیاریده‌کرێــت و بــ کــ کردنێــک بــۆ بانگه‌شــه‌ی هه‌ڵبــژاردن له‌الیــه‌ن تاکــی نــاو لیســته‌کانه‌و ه یاســاغ بکرێــت ،ههمــوو خه‌رجیــه‌ک ه رێــگای یــه‌ک ســه‌رچاوه‌و ه بێــت ئه‌ویــش ه لــ پێویســت ه ژێــر کۆنترۆڵــی کۆمســیۆنی هه‌ڵبژاردنــدا بێــت و لــ ژمــاره‌ی بانکییــه‌و ه بێــت. ئــهو بــڕ ه پاره‌یــه‌ی دیاریکــراوه بــۆ سه‌رتاســه‌ری ه سه‌رتاســه‌ری کوردســتان بــۆ هــه‌ر لیســتێک لــ کوردســتان 540ملیــۆن دینــاره ،خه‌رجییه‌کانــی که‌ناڵه‌کانــی راگه‌یانــدن و کرێــی چاودێــری بگرێتــه‌وه. هه‌ڵبژاردنیــش ســندوقه‌کانی
( no / 4 )- 31 - 3 - 2016
ه 4ســاڵدا میســری ده‌ســت ناکه‌وێــت ،قازانجــی ئــهو لــ ه ده‌نگه‌کــه‌ی ده‌فرۆشــێت و ته‌نهــا ئه‌وه‌نده‌یــ ه نانێکــی گه‌رمــی ئ ـه‌و رۆژ ه پــێ ده‌خــوات وه‌ک بــاوه .ل ـ کۆمــاری ئیکوادۆریــش بــۆ هه‌ڵبژاردنــی 5651ســه‌رۆکی شــاره‌وانی و ئه‌ندامــی ئه‌نجومه‌نــی شــاره‌وانی ه ه کــ و پارێــزگار و ...بــۆ به‌ده‌ســتهێنانی ئــهو پۆســتان ه 23ی شــوباتی ئه‌مســاڵ 27895کــه‌س ملمالنێیــان لــ له‌ســه‌ری کــرد و 11،6ملیــۆن هاوواڵتــی ده‌نگیــان بــۆی ه الیــه‌ن حکومه‌تــه‌و ه بــۆ دا ،ته‌نهــا 19ملیــۆن دۆالر لــ ه زیاتــر هه‌ڵبژاردنــه‌کان ته‌رخانکــرا ،لــه‌و بــڕ ه پاره‌یــ ه هه‌رچییــه‌ک بێــت ســه‌رچاوه‌که‌ی، نابێــت پــاره‌ی دیکــ ه واڵتــی ه نــاو پرۆســه‌ی هه‌ڵبژاردنــه‌وه .لــ بچێتــ ه تــا ســنوری بۆتســوانای ئه‌فریقیــا کاندیــد بــۆی هه‌یــ ه ه واڵتــی به‌نینیــش هــه‌ر لــ 7000دۆالر خــه‌رج بــکات ،لــ ه کیشــوه‌ری هــه‌ژاران کاندیــدی په‌رله‌مــان بــۆی هه‌یــ تــا 3ملیــۆن فره‌نکــی ئه‌فریقــی و کاندیــدی ســه‌رۆک کۆمــاری تــا 150ملیــۆن فره‌نکــی ئه‌فریقــی دوا ســنوری ه هــه‌ر ه هه‌ڵمه‌تــی هه‌ڵبــژاردن ،کــ خه‌رجکردنییه‌تــی لــ یــه‌ک فره‌نــک 2،450دینــاری عێراقییــه.
بــۆ رێگرتــن له‌مــه‌و هه‌ڵبژاردنێکــی دادپه‌روه‌رانه‌تــر ه چه‌نــد هه‌نگاوێکــی ه هه‌رێمــی کوردســتان ،پێویســت لـ ه گرنگترینیــان ئه‌مانــه‌ی خواره‌وه‌یــه: خێــرا بنرێــت کــ نه‌ختینــه‌ی پێشــه‌کی بــۆ خۆکاندیدکــردن نه‌مێنێــت. النــی زۆری خه‌رجکــردن بــۆ کاندیدانــی ســه‌رۆکی هه‌رێــم و په‌رله‌مــان و ئه‌نجومه‌نــی پارێــزگا بــۆ ه له ئێســتادا کاندیدانــی تــاک و لیســته‌کان دیاریبکرێت ،ک 250دینــار بــۆ هــه‌ر ده‌نگده‌رێــک بــۆ هــه‌ر فراکســیۆنێک دیاریکــراوه .به‌خششــه‌کان له‌الیــه‌ن ســه‌رمایه‌داران و ه بکرێــن ،یاخــود ســنوریان بــۆ سیاســیه‌کانه‌وه قه‌ده‌غــ ه 1ملیــۆن دیاریبکرێــت و بــاو بکرێن ـه‌وه ،ب ـه مه‌رجێــک ل ـ ه یاســا زیاتــر نه‌بێــت .به‌خششــی واڵتانــی ده‌ره‌و ه بــ ه بکرێــت و پێشــێلکاران مافــی کاری سیاســیان قه‌ده‌غــ لــێ بســه‌نرێته‌وه.
28 هێز و حه‌قیقه‌ت ه فه‌لسه‌فه‌ی ڕزگاری ه ده‌سه‌اڵت و هزری نۆمادیک وه‌ک به‌شێک ل ه ل لێکۆڵینه‌و
مایکڵ پانسه‌ر له‌ئینگلیزییه‌وه /حه‌یده‌ر غه‌فور ه ه به‌دواداچــوون و خوێندنه‌وه‌مــدا بــۆ خاڵــ لــ سیســته‌می هــه‌ردوو نێــوان هاوبه‌شــه‌کانی فه‌لســه‌فی میشــێل فۆکــۆ و عه‌بدوڵــا ئۆجــاالن، ه ه ســێ بیرۆکــ به‌شــێوه‌یه‌کی ســه‌ره‌کی بایــه‌خ بــ یــان ســێ تێــرم و زاراوه‌ی جه‌وهــه‌ری ده‌ده‌م و تیشــک ه ســه‌ریان .ئــهو تێــرم و بیرۆکانــه‌ی یارمه‌تــی ده‌خه‌مــ ه ه بارودۆخ ـ فــراوان کردنــی تێگه‌شــتنی ئێم ـه ده‌ده‌ن ل ـ ه هه‌نوکه‌ییــه‌کان و بزووتنــه‌و ه فیکریــه‌کان، کۆمه‌اڵیه‌تیــ ه ئه‌گــه‌ر و گونجانــی کرده‌کانمــان .مــن هه‌روه‌هــا لــ ه نێــو ه هه‌ندێــک میکانیزمــی بیرکردنــه‌و ه لــ بــاوه‌ڕم وایــ ه بیرکردنــه‌وه‌و کاره‌کانــی فۆکــۆدا بــۆ تێگه‌یشــتن لــ پارادایمــی نوێــی بزووتنــهوهی ئازادیخــوازی کــوردی، خاڵــی ژیــاری و یه‌کالکــه‌ره‌وه‌ن. •
ئه‌و سێ تێرمه‌ش ئه‌مانه‌ن:
-١سیســته‌می بیرکردن ـه‌وه :ئ ـه‌وه‌ی ئۆج ـا‌الن نــاوی نــاو ه بیرکردن ـه‌وه‌ی ڕیکخــراو یــان ڕژێمــی حه‌قیق ـه‌ت. ه ه هێــز و ده‌ســه‌اڵت :تێگه‌یشــتنێک لــ -٢لێکۆڵینــه‌و ه لــ سیســته‌م و کۆمه‌ڵگــه‌کان.
(ژ11 )4 .ی خاكه‌لێوه 2716
-٣پره‌نســیپه‌کانی ڕێبه‌رایه‌تــی یــان ڕاســتینه‌ی ســه‌رۆکایه‌تی بــه‌و جــۆره‌ی بزووتنــهوهی کــوردی کاری پــێ ده‌کـه‌ن :فۆکــۆ ئـه‌م پره‌نســیپانه نــاو ده‌نێــت عه‌قڵــی ه له‌ڕێیــه‌و ه ده‌توانیــن تێگه‌یشــتنێکی حکومڕانــی ،کــ ه بنه‌ڕه‌تیه‌کانــی بزووتنــهوهی ســه‌ره‌تایی له‌مــه‌ڕ پایــ ه کای ـه‌ی پ ـه‌روه‌رد ه ه خۆیــان ل ـ کــوردی بونیــاد بنێیــن ک ـ و ڕێکخســتن و پیاده‌کردنــی دیموکراتــی خۆســه‌ریدا ده‌بیننــه‌وه. ه چوارچێــوه‌ی ههمــوو جــۆر ه بیرکردنه‌وه‌یــه‌ک لــ ه سیســته‌می ه کــ سیســته‌مێکی دیاریکراودایــ بیرکردنه‌وه‌یــه .لێــره‌دا هــه‌ر بیرکردنه‌ویه‌کــی ه بــۆ عه‌قالنــی شــێوازی ئیــدراک و تێگه‌یشــتنی ئێمــ دنیــا و چۆنیه‌تــی ڕێکخســتنی ژیانــی ڕۆژانه‌مــان دیــاری
ه مانــاکان ده‌ئافرێنێــت ده‌کات .هــه‌ر ئــه‌م سیســته‌مه‌ی ه ئیلهــام به‌خشــی بڕیاره‌کانمــان و دیــاری و ده‌بێتــ ه به‌رده‌وامه‌کــه‌ی ئه‌زمــون کردنــی پێوانه‌یــه‌ک بــۆ یاریــ و هه‌ڵســه‌نگاندن و ئینجــاش گــۆڕان .به‌شــێوه‌یه‌کی ه ئاســتی تــاک و کۆمــه‌ڵ و ته‌نانــه‌ت گشــتی لــ کۆمه‌ڵگا‌کانیشــدا ههمــوو ســۆبژه‌یه‌ک ئه‌زمونــی خــۆی ه ئه‌نجامــی ڕه‌نگدانــه‌وه‌ی له‌ســه‌ر هه‌ڵده‌گرێــت و لــ شــێوازی ژیــان توانــای گۆڕانــی کاریگــه‌ری هه‌یــه .بــه‌و ه به‌نــد ه بــه فۆرمێکــی مانایــه‌ی هــه‌ر کرده‌یه‌کــی ئێمــ دیاریکــراوی ئاگایــی و وشــیاریه‌وه ،له‌هه‌مبــه‌ر توانــای تێگه‌یشــتن له‌خۆمــان له‌ســه‌ر بنه‌مــای حه‌قیقــه‌ت. ه ناوده‌نێــت (ڕژێمــی حه‌قیق ـه‌ت). ئۆجــاالن ئ ـه‌م پرۆس ـه‌ی
ه «ناکرێت بیرکردنه‌وه‌مان دابڕاوبێت له هێزی کرد و توانستمان» پایــه‌ی له‌پێنــاو بونیادنانــی ه ئێمــ ئــه‌وه‌ی کرده‌وه‌کانمانــدا هه‌ســتی پێده‌که‌یــن و شــرۆڤه‌ی ه ڕاســتی .پااڵوتــن ،لێکدانـه‌وه، ه لـ ده‌که‌یــن نزیکبونه‌وه‌یـ ه جیاوازانــه‌ی حه‌قیقه‌تــن مه‌زه‌نــده‌ی ڕاســت ئــهو پارچــ له‌گه‌ڵیانــدا ئه‌زمونــکاری به‌شــێوه‌یه‌کی ه کــ کارلێکمــان کــردوه .هاوته‌ریــب له‌گــه‌ڵ جیابوونــه‌وه‌ی کۆمه‌ڵگه‌کانــدا به‌درێژایــی ســه‌ده‌کانی ڕابــردوو، فره‌ڕه‌نگــی ڕێبــاز ه مرۆییـه‌کان بــۆ پێــوه‌ر و میکانیزمه‌کانی ه پایــه‌ی کرداره‌کانــی مرۆڤــی له‌ســه‌ر بیرکردنــه‌و ه کــ ه گه‌مه‌یه‌کــی ئاڵــۆز( .مامه‌ڵــه‌ی بونیادنــراو ه بــوو ه بــ ه جیاوازه‌کانــی حه‌قیقــه‌ت) هه‌میشــه‌یی نێــوان ڕژێمــ ه ه جۆره‌کانــی نزیکبونــه‌و ه لــ ئه‌مــه‌ش مانــای وایــ ڕاســتی و شــێوازه‌کانی بونیادنــان و گۆڕانــی فۆرمــی ه بناغــه‌ی فره‌ڕه‌نگــی ڕاســته‌قینه‌ی ســۆبژه‌کان ده‌بێتــ کۆمه‌اڵیه‌تــی و داهنــان. ه تیــۆری سیاسیش ـه‌و ه ههمــوو جــۆر ه بیرکردنه‌وه‌ی ـه‌ک ب ـ ه خــۆی بــۆ گۆڕانــکاری کۆمه‌اڵیه‌تــی ته‌رخــان ده‌کات، کــ بیرکردنه‌وه‌یه‌کــی ســتراتیژیه .ناکرێــت بیرکردنه‌وه‌مــان ه هێــزی کــرد ه و توانســتمان بــۆ گۆڕینــی دابڕاوبێــت لــ ه په‌یوه‌ندیــه‌ک واقیــع له‌ڕێــی کــرداری مانــاداره‌وه .بۆیــ ه نێــوان یــان سێگۆش ـه‌یه‌ک یاخــود بوارێــک بــۆ گــرژی ل ـ ه ه و ده‌ســه‌اڵت و ڕاســتیدا هه‌یــه .ئه‌مــ مه‌عریفــ ه جه‌وهه‌ریانــه‌ی فۆکــۆ کاری یه‌کێکــه لــه‌و ئارگومێنتــ ه له‌ســه‌ر کــردوه .له‌ســه‌ر بنه‌مــای تێگه‌یشــتن لــ
29
ه و گــۆڕان .ههمــوو ســۆبژه‌یه‌ک توانــای کــرده‌ی جوڵــ ه چوارچێــوه‌ی ئیدراکــی خۆیــدا. مانــاداری هه‌یــه ،لــ ه نــاو سیســته‌می خۆیــدا بــارودۆخ بگۆڕێــت، ده‌توانێــت لـ ده‌توانێــت چوارچێــوه‌ی تێگه‌شــتنی خــۆی بگۆڕێــت و لـه‌و ه ڕێگه‌یه‌شــه‌و ه بــه‌ره‌و گۆڕینــی ئه‌گه‌ره‌کانــی کــردار لــ ڕه‌نگدانــه‌وه‌ی تیۆریــدا .هــزری ده‌ربازبــوون و تێپه‌ڕانــدن وه‌ک هــزری نۆمادیــک و هــزری ڕێکخــراو ده‌توانێــت پێگـه‌ی خــود بگۆڕێــت ،لــه‌م یه‌کــه‌م خاڵــه‌دا ئۆجــاالن و فۆکــۆ یه‌کتــر ت ـه‌واو ده‌ک ـه‌ن و خۆیــان بــۆ یه‌کتــر ڕوون ده‌که‌نــه وه.
ه له‌سه‌ر بناغه‌ی شێکاریه‌کی «تێڕوانینی ئۆجاالن ک ئاوا بۆ هێز داڕێژراوه» ه ده‌په‌ڕینــه‌و ه بــۆ بیرۆکــه‌ی ه لێــره‌دا کــ مانــای وایــ ه ه کۆنــ دووه‌م ده‌بــێ ده‌ســتبه‌رداری ئــهو ئه‌ندێشــ ه ئاســۆی رۆژئاواییدایــه .هێــز وه‌ک ه ســه‌نگی لــ بیــن کــ شــتێکی نه‌رێنــی ،داپڵۆســێنه‌ره‌و له‌بــه‌ره‌و جه‌مســه‌ری شــه‌یتانه ،وه‌ک حوکمــی بــااڵ له‌ســه‌رووی ئێمه‌وه‌یــه. ه جه‌وهه‌ری ـه‌ی مــن لێــره‌دا ده‌گه‌ڕێم ـه‌و ه بــۆ ئ ـه‌و بیرۆک ـ ه فۆکــۆ دایڕشــتوه .له‌بــری ئــه‌وه‌ی به‌ورده‌کاریــه‌و ه کــ به‌شــێوه‌یه‌کی ه هه‌میشــ بنوســن له‌ســه‌ری ژێره‌وانکــێ هــزری ئۆجاالنیــان بچــوک نرخانــدوه .بــه‌اڵم ه پارادایمــه نوێیه‌کــه‌ی ئــهو ده‌ره‌نجامانــه‌ی ئــهو لــ ه نــاو ه ڕوو ،لــ کۆنفیدراڵیزمــی دیموکراتیکــدا ده‌یخاتــ هه‌مــان سیســته‌می تیۆرگه‌رایــی فۆکــۆدا کار ده‌کــه‌ن. ه هه‌ندێــک خاڵــی جیــاوازدا ڕاســته‌وخۆ ده‌گه‌ڕێتــه‌و ه لــ ه م ـه‌ڕ مه‌فهومه‌کانــی ه فۆکــۆ ل ـ بــۆ ئ ـه‌و چه‌مکان ـه‌ی ک ـ ه زانســتی هێزناســی هێــز بونیــادی نــاون .بــۆ نمونــ ه گرنگتریــن کۆڵه‌که‌کانــی حوکمــی ه لــ ه یه‌کێکــ کــ ه له‌سـه‌ر ه تێڕوانینــی ئۆجــاالن کـ ه لـ سـه‌رمایه‌داری .جگـ بناغـه‌ی شــێکاریه‌کی ئــاوا بــۆ هێــز داڕێــژراوه .ئـه‌م جــۆر ه ه بــۆ شــێوه‌ی ه هــاوکات بناغه‌یه‌کیشــ بیرکردنه‌وه‌یــ ه دنیابینــی زۆر ه لێکچــو لــه سه‌رتاســه‌ری دنیــادا .بــا لــ ڕه‌ســه‌نی ئه‌مریــکای التینــه‌وه ده‌ســت پێبکه‌یــن ،بــۆ ه بزووتنــهوهی زاپاتاییــه‌کان ،بیــری زه‌رده‌شــتی و نمونــ جیهانبینــی ڕۆژهه‌اڵتــی دوور ،بیرۆکــه‌ی ناته‌بایــی یــان نه‌گونجــان ،گــۆڕان ،پێکه‌وه‌یــی و خودگه‌رایــی. ه ه کــ ه هێــز چیــه؟ هێــز ئه‌وێکــی مه‌زنتــر نیــ که‌واتــ ڕوبه‌ڕومــان دبێتــه‌و ه وه‌ک پاشــا ،پۆلیــس یــان خــودا. ه به‌رهــه‌م یــان ئه‌ســه‌واری چــڕ ههمــوو ئه‌مانــ بوونــه‌وه‌ی هێــزن.
«ده‌کرێن به‌قوربانی بڕیاره‌کانی خۆیان به‌بێ هێشتنه‌وه‌ی هیچ بوارێک بۆ لێکتێگه‌شتن» ه هه‌یمه‌نــه تێبگه‌یــن وه‌ک ه ده‌توانیــن لــ بــه‌م شــێوه‌ی ه خاڵێکــی دیاریکــراوی پرۆســه‌ی چــڕ کردنــه‌وه‌ی هێــز لــ ه مــرۆڤ، نــاو سیســته‌مدا .ئ ـه‌و خاڵ ـه‌ی نــاو سیســته‌م ک ـ حیــزب ،ده‌وڵــه‌ت ،پیــاو یــان هــه‌ر داموده‌زگایــه‌ک تێیــدا ه ئه‌گــه‌ر چوارچێوه‌یــه‌ک بــۆ مانایــه‌ک ده‌خولقێنــن کــ ه په‌المــاردان و بێب ـه‌ش کــردن ه بـ قبــوڵ نه‌کرێــت ره‌نگ ـ ه ه مانــای نکوڵــی کــردن لــ وه‌اڵم بدرێتــه‌وه .هه‌یمه‌نــ ه و توانــای کارکردنیــان .بــه‌ش هێزه‌کانــی تــری کۆمه‌ڵگــ ه ڕێگــه‌ی هێــزه‌و ه بــه‌ش یــان به‌یه‌کــه‌و ه تواناکانیــان لــ ه ئۆبــژ ه زه‌وت ده‌کرێــت و لـه‌و ڕێگه‌یه‌شـه‌وه ده‌کرێــن بـ یــان ئامانــج .ده‌کرێــن به‌قوربانــی بڕیاره‌کانــی خۆیــان به‌بــێ هێشــتنه‌وه‌ی هیــچ بوارێــک بــۆ لێکتێگه‌شــتن و
( no / 4 )- 31 - 3 - 2016
بارودۆخێکــی دیــاری کــراو ئێمــه ده‌توانیــن زنجیره‌یــه‌ک کــردار ئه‌نجــام بده‌یــن .ده‌توانیــن هێــزی خۆمــان بــۆ کــردار بــه‌کار بهێنیــن و په‌یوه‌ندیمــان له‌گــه‌ڵ واقیــع بگۆڕیــن و کاریگــه‌ری دروســت بکــه‌ی.
کــه‌م تــا زۆر له‌گــه‌ڵ خوێندنــه‌و ه جیاوازه‌کانــدا بــۆ ه ه چاکــ ه ســیمبوڵین .خــودی هێــز خــۆی نــ واقیــع ئه‌مانــ ه جه‌وهــه‌ردا هێــز ئه‌گه‌ره‌کانــی ه شه‌یتانیشــه .لــ و نــ ه نــاو سیســته‌مدا. ه ده‌کات لـ جواڵنـه‌وه‌ی ســۆبژ ه پێناسـ به‌بارێکــدا بــۆ دروســت کردنــی چوارچێــوه‌ی مانــاکان و کارلێــک له‌ســه‌ر نوێنه‌ره‌کانــی ،به‌بارێکــی به‌شــێوه‌یه‌کی ئه‌مــڕۆ کۆمه‌ڵگه‌کانــی تــردا ڕیشــه‌یی له‌الیــه‌ن هێــزه‌و ه دیــاری کــراون .له‌گــه‌ڵ ه گشــتیه‌کانیدا خۆیــان ڕێکخســتوه .خواســتی هێڵــ ه کردنــی ده‌ســه‌اڵت ده‌بــن هه‌ژموونگه‌رایــی و که‌ڵه‌کــ ه مایــه‌ی بونیادنــان و دیــاری کردنــی پایــه‌ی هێــزی بــ پێناســه‌کان .ههمــوو ســۆبژه‌یه‌ک توانــای کارکردنــی ه ه ههمــوو به‌شــێکی کۆمه‌ڵگــه‌و ه گه‌شــ هه‌یــه .هێــز لــ ه ه ده‌کات و کۆمه‌ڵگـ ده‌کات و به‌نێــو کۆمه‌ڵگـه‌دا ته‌شـه‌ن ه یــان بونیــاد ده‌نێــت .وه‌ک فۆکــۆ ده‌ڵیــت ده‌سـه‌اڵت کایـ ه هه‌یمه‌نه‌یــان ه هێڵــی ئــهو هێزانــه‌ی کــ ه لــ کێڵگه‌یه‌کــ ه و ناوچه‌یــه‌ک ڕێــک ده‌خــه‌ن .ده‌ســه‌اڵت یــان هێــز هه‌یــ ه به‌ده‌ســتی بێنیــت ،وه‌الی بنێیــت یــان شــتێک نیــ ه بتوانیــت هه‌ڵــی بگیریــت یــان به‌شــیکه‌یت .شــتێک نی ـ ه ئه‌نجامــی کــرده‌ی ه لــ بیدۆڕێنیــت ،ده‌ســه‌اڵت شــتێک ه په‌یوه‌نــدی یــان بــێ ئه‌ژمــاری نایه‌کســانی و نه‌رمــ په‌یوه‌نــدی گونجــاوه‌و ه دروســت ده‌بێــت .ئاماده‌یــی ه ههمــوو جێیــه‌ک .ده‌ســه‌اڵت ه و لــ ده‌ســه‌اڵت هه‌میشــ ه پــاڵ ه خراوه‌تــ ه کــ ه ســه‌روو ههمــوو ئــهو ناوانه‌وه‌یــ لــ بارودۆخــی ســتراتیژی تێکــه‌ڵ و هاوبه‌شــی کۆمه‌ڵگــه. ه ئــه‌وه‌ی فۆکــۆ پێشکه‌شــی ده‌کات تێگه‌یشــتنی بااڵیــ ه میکانیزمــی په‌یوه‌ندیه‌کانــی ده‌ســه‌اڵت .ئــه‌م لــ ه قودره‌تــی ه توانســت ده‌به‌خشــێت ه بااڵیــ تێگه‌یشــتن ه تــا ئه‌گه‌ره‌کانــی کــردار شــیکارکردنی کۆمه‌ڵگــ که‌شــف بــکات.
30 ه مانــا و تاکتیــک گفتوگــۆ .بــۆ کامــڵ کردنــی هه‌یمه‌نــ ه زیندویه‌تــی و گرنگــن ،بــۆ داماڵینــی ســۆبژ ه لــ ه حه‌قیقه‌تــی خــۆی ،ئینجــا کۆنتــرۆڵ کردنــی .هه‌یمه‌نــ ه تێیــدا توانــای ده‌ربڕیــن ه ڕێگایـه‌ک بونیــاد ده‌نرێــت کـ بـ و وێناکردنــی ئه‌وانــی تــر ســه‌رباری هــه‌ر بڕیــار و ه ده‌بینرێــن. فۆرمێکــی تایبه‌تیــی خۆیــان بــۆ ژیــان ،چاالکانـ ه مانــای داماڵێنــی هێــز له‌بــه‌ر ئه‌وانــه‌ی هه‌یمه‌نــ هه‌یمه‌نه‌یــان به‌ســه‌ردا ســه‌پێنراوه .بــه‌اڵم له‌بــه‌ر ه جیــا ناکرێتــه‌و ه ئــه‌وه‌ی هه‌رگیــز ده‌ســه‌اڵت له‌وانــ ه خــاوه‌ن زانیاریــن .توانســتی کــردار ڕاســته‌وخۆ کــ ه بــه ده‌ره‌نجامه‌کانــی جیهانــه‌وه .به‌ده‌ســت په‌یوه‌ســت هێنانــی حه‌قیقــه‌ت .پــرۆژه‌ی هه‌ژموونگه‌رایــی ه بــۆ چه‌ســپاندنی خــۆی وه‌ک پێویســتی به‌تێکۆشــان ه ڕژێمــی حه‌قیقه‌تــی ڕه‌هــا ،وه‌ک تاکــه مه‌حــه‌ک و تاکــ ســتانداردی قبوڵکــراوی حه‌قیقــه‌ت .لێــره‌و ه پــرۆژه‌ی ده‌وڵــه‌ت و نیشــانه‌کانی باوکســاالری چه‌کــه‌ره ده‌کــه‌ن. ه کردنی ئـه‌و چوارچێوه‌یـه‌ی ئۆجــاالن بــۆ خوێندنه‌و ه و ڕاڤـ ه مێــژوو پێشــنیاری ده‌کات ،هــه‌وڵ ده‌دات ئــه‌م پرۆژه‌یــ وه‌ک پــرۆژه‌ی په‌کخســتنی کۆمه‌ڵگــه‌کان بناســێنیت. ئۆجــاالن هــه‌وڵ ده‌دات ڕێگه‌یــه‌ک بــۆ ده‌ستخســتنی ه توانــای مانــه‌و ه حه‌قیقــه‌ت بخوڵقێنێــت ،به‌جۆرێــک کــ و به‌رگــری به‌شــێوه‌یه‌کی ســتراتیژی ڕیکخراوبێــت. ه بپارێزرێــت. فۆکــۆ گوتــه‌ی پێویســته کۆمه‌ڵگــ
(ژ11 )4 .ی خاكه‌لێوه 2716
ه کۆنترۆڵ کردن و ه ب «ده‌وڵه‌ت وه‌ک هه‌ژموون به‌ند سازدانی په‌یوه‌ندیه‌کانی ده‌سه‌اڵته‌وه» له‌هه‌رکــوێ ده‌ســه‌اڵت هه‌بێــت به‌رگریــش هه‌یــه. ه چوارچێــوه‌ی به‌شــێک ه ده‌بێتــ به‌رخــودان هه‌میشــ ه په‌یوه‌ندیه‌کانــی هێــز .له‌بــه‌ر ئــه‌وه‌ی هیــچ لــ جــۆر ه هه‌ژمــوون و ده‌ســه‌اڵتێک ناتوانێــت ڕه‌هــا بێــت .ئه‌گه‌رچــی بانگه‌شــه‌کانی ڕاســتیش بــن. به‌شــێوه‌یه‌کی ده‌ســه‌اڵت په‌یوه‌ندیه‌کانــی ه و پێکـه‌و ه گرێــدراون .ئـه‌وه‌ش مانــای بنه‌ڕه‌تــی وابه‌ســت ه تهنیــا له‌نێــوان ســۆبژه‌کاندا ه ئــه‌م په‌یوه‌ندیانــ وایــ بوونیــان هه‌ی ـه .گه‌م ـه‌ی ده‌س ـه‌اڵت ،به‌رگــری ،مفــاوه‌زات و جه‌نــگ ههمــوو پێکــه‌و ه پرۆســه‌یه‌کی چه‌ســپاوو ه هه‌ڵکشــان و داکشــانی ڕه‌وتێکــی نه‌گــۆڕن لــ ه ی ـه‌ک ه کۆتایــی نای ـه ،تهنیــا ل ـ پێگه‌کانــدا .ئ ـه‌م گه‌مه‌ی ـ ه ئه‌ویتــر. ه بــ حاڵه‌تــدا نه‌بێــت ئه‌ویــش کۆتایــی هاتنــ ئــه‌وه‌ش به‌مانــای داڕمانــی سیســته‌م دێــت .ده‌وڵــه‌ت ه کۆنتــرۆڵ کــردن و ســازدانی وه‌ک هه‌ژمــوون به‌نــد ه بــ یاســابه‌ندیه‌کی ده‌ســه‌اڵته‌وه. په‌یوه‌ندیه‌کانــی ه ســتراتیژی خاڵه‌کانــی به‌رگــری ده‌توانێــت ببێــت بــ شــۆڕش. ه ده‌ره‌وه‌ی جوڵــه‌ی ده‌ســه‌اڵته‌وه. ه ناکه‌وه‌ینــ ئێمــ
ه فــۆرم و وشــیاره‌کانی ژیانمــان نماینــده‌ی هه‌وڵێکــ ه به‌شــێکی بــۆ پێداگریمــان تــا ئــهو کاتــه‌ی ده‌بیــن بــ پێزانــراوی کۆمه‌ڵگــه .به‌مانایه‌کــی تــر تــا ئــهو کاتــه‌ی ه ه خاوه‌نــی شوناســێکی کۆمه‌اڵیه‌تــی .ئێمــ ده‌بیــن بــ له‌ڕێــی هێــز و له‌نێــو قاڵبــی هێــزه کۆمه‌اڵیه‌تیه‌کانــدا ه به‌بــێ ده‌سـه‌اڵت ســاالری ه ســۆبژه .کۆمه‌ڵگـ ده‌بیــن بـ ه پیــاد ه کردنــی جه‌نگــی سه‌ربه‌ســتی پێویســتی بــ ه دژب ـه‌ری سه‌ربه‌ســتی ه به‌رامب ـه‌ر دوژمنێکــدا ک ـ ه لـ نی ـ ه کۆمه‌ڵگه‌یــه .بــه‌اڵم بــۆ به‌هێــز کردنــی خــۆی ڕه‌نگــ به‌رگــری خۆیــی یــان خودپارێــزی پێویســتیه‌کی حه‌تمــی ه بێــت .ئالێــره‌دا ئارگومێنتــی جه‌وهــه‌ری نێــو پارادایمــ نوێکــه‌ی ئۆجاالنــدا ده‌دۆزینــه‌وه. ه چی دژبه‌ر یان نه‌یاری ئه‌م ئارگومێنته‌یه؟ ئای ه به‌ره‌نــگاری مه‌ســه‌له‌ی فه‌رمانڕه‌وایــی ه ئێمــ پێویســت ه ئامــاژه‌م ه کــ ه ئــهو خاڵــی ســێیه‌مه‌ی ببینــه‌وه .ئه‌مــ پێکــردوه. ه پراکتیکــدا بوونــی ده‌وڵــه‌ت چیــه؟ ده‌وڵــه‌ت تهنیــا لــ ه هه‌یــه .به‌مانایه‌کــی تــر له‌ڕێــی ئــهو خه‌ڵکانــه‌و ه کــ ه به‌پێــی پره‌نســیپه‌کانی ده‌وڵــه‌ت کار ده‌کــه‌ن .ئه‌مه‌یــ ئه‌نجامگیریــی ئۆجــاالن له‌مــه‌ڕ پرۆســه‌ی شارســتانیه‌ت ه خودگه‌رایــی وه‌ک خــۆ قایــل و ه تێگه‌یشــتنی فۆکــۆ لــ ه و زه‌به‌الحه‌کانــی تێڕوانیــن. ه وردیلــ ه فۆرمــ کــردن لــ ه نیــه .مه‌کینه‌یه‌کــی ده‌وڵــه‌ت دامه‌زراوه‌یه‌کــی تاقانــ ه حکوم ـه‌ت و پۆلیــس و دادگا و س ـه‌رباز ه لـ زه‌ب ـه‌الح نی ـ پێکهاتبێــت .ده‌وڵــه‌ت کۆمه‌ڵیــک فۆرمــی جیــاواز ه خــۆی ،وه‌ک کاریگه‌ریه‌کانــی حه‌قیقــه‌ت و ده‌گرێتــ ه ســتراتیژیه‌کان .له‌ســه‌روو ههمــوو ئه‌مانــه‌و ه پێوانــ ه به‌گوێــره‌ی کــرده‌ی هــه‌ر ئینســانێک ده‌وڵــه‌ت بیرۆکه‌یــ ه نێــو په‌یوه‌نــدی واقعیــه‌وه. ه خۆیــان ده‌خزێننــ کــ ه بــۆ ه (جیهــان بینــی) ئـه‌م تێڕوانینـ ده‌وڵـه‌ت ئایدۆلۆژیایـ ه بــۆ سۆســیالیزمی ده‌وڵ ـه‌ت بنه‌مــای پێشــنیاری ئۆجاالن ـ ه هه‌مبــه‌ر ئــهو ه لــ ه ڕامانــی ئۆجاالنــ دیموکراتیــک .ئه‌مــ کۆمه‌ڵگه‌یانــه‌ی ده‌وڵــه‌ت ره‌د ده‌که‌نــه‌و ه و له‌جه‌نگــی به‌رگــری و خۆپارێزیــدان به‌رامبــه‌ر چه‌پۆکــی ده‌وڵــه‌ت. ڕه‌وت یــان شــێوازی کارکردنــی ده‌وڵــه‌ت و گه‌یشــتنی ه حه‌قیقــه‌ت چیــه؟ بــ
«فۆکۆ چه‌مکه‌کانی عه‌قڵیه‌تی حوکمڕانی و هونه‌ری فه‌رمانڕه‌وایی جێبه‌جێ ده‌کات» ه چوارچێــوه‌ی کاری ســتراتیژی دیاریکــراوی فۆکــۆ کــ ده‌سـه‌اڵت و کۆنترۆڵــی ده‌وڵـه‌ت بونیــاد ده‌نێــت .هاوکات ه هــه‌ر ه چــۆن ئــه‌م پێوانانــ ئــه‌وه‌ش ڕوون ده‌کاتــه‌و ه کــ ه ســه‌ره‌تاو ه له‌الیــه‌ن ده‌وڵه‌تــه‌وه بونیــاد ده‌نرێــن. لــ
31
یه‌کــه‌م وه‌ک سیســته‌می بیرکردنــه‌وه ،ڕژێمــی ه حه‌قیقه‌تــی ده‌وڵــه‌ت و په‌یوه‌ندیه‌کــه‌ی بــ ه پرۆســه‌ی پــه‌ل هاویشــتن و واقیعــه‌و ه ده‌بێــت بــ به‌رجه‌ســه‌ته‌کاری ،له‌شکرکێشــی و کۆنتــڕۆڵ. له‌وێشــه‌وه بــه‌ره‌و پله‌به‌نــدی یــان هه‌ره‌مگه‌رایــی، جڵه‌وگیــری ،جیــاکاری ،قــات و قــڕی و ئینجــاش کۆنتــرۆڵ ه کردنــی عه‌قاڵنیـه‌ت و توانــا گشــتیه‌کان .هــاوکات ده‌بێتـ سیســته‌مێکی مه‌زنــی په‌رتــکاری ،یه‌کڕه‌نــگ کردنــی فــه‌زای گشــتی ،وه‌النــان و مه‌حــروم کردنــی خه‌ڵــک، ه ئاشــکرا و به‌نهێنــی ســاده‌بونه‌وه‌و دواجاریــش بــ ه ده‌وڵه‌تــی حاڵه‌تــی له‌نــاکاو (ســته‌یت ئــۆف ده‌بێتــ ه له‌ڕێــی هێــز ئمێرجینســی) .ده‌وڵــه‌ت ههمــوو ئه‌مانــ ه و ڕابه‌رایه‌تیه‌کــی دابــڕاوه‌و ه پیــاد ه ده‌کات .واتــ نامــۆ. ســه‌رکردایه‌تیه‌کی ه به‌ته‌واوی جێی خودا ده‌گرێته‌وه» «سیسته‌مێک ک دووه‌م :ناوه‌ندگه‌رایــی هێــز یــان مه‌رکه‌زیه‌تــی هێــز. ه تـه‌واوی ه ده‌به‌ســتێت کـ ده‌وڵـه‌ت پشــت بـه‌و بیرۆکه‌یـ ه ســه‌نته‌رێکدا کۆبکاتــه‌وه .به‌جۆرێــک هێــزه‌کان لــ ههمــوو شــتێک لــه‌ده‌وری ئــهو ســه‌نته‌ر ه ڕێکبخرێــت ه ڕابــردودا و بــۆ ماوه‌یه‌کــی و بونیــاد بنرێــت .لــ ه پاشــا، زۆر ئــه‌م ســه‌نته‌ر ه خــودا بــوو .پاشــان بــوو بــ دواجاریــش له‌گــه‌ڵ په‌ره‌ســه‌ندنی ســه‌رمایه‌داریدا وه‌رچه‌رخــا بــۆ پره‌نســیپه‌کانی پراکتیکــی زۆره‌ملــێ. ه لــه ده‌وری ســه‌نته‌ر کۆده‌کاتــه‌و ه ه کــۆی کۆمه‌ڵگــ کــ ه به‌تــه‌واوی و به‌جه‌ماوه‌ریــی ده‌کات .سیســته‌مێک کــ جێــی خــودا ده‌گرێت ـه‌وه .کۆمه‌ڵێــک میکانیزمــی مه‌رک ـه‌زی ه ههمــوو جوڵه‌یــه‌ک شــوێن پێــی ئــهو هه‌ڵده‌گرێــت کــ و ده‌بێــت به‌پێــی خواســت و ویســتی ده‌وڵــه‌ت کار بکــه‌ن. ه پێــی ئــهو کاریگه‌ریانــه‌ی ســێیه‌م :ده‌وڵــه‌ت بــ ه ههمــوو شــتێکیان له‌س ـه‌ر حه‌قیق ـه‌ت حوکــم ده‌کات ک ـ بونیادنــراوه .وه‌ک ته‌الرســازیی ده‌وڵه‌تــی ،ســتراتیژی کۆنتــرۆڵ کردنــی یه‌کالکــه‌ره‌و ه وه‌ک سیســته‌می ته‌ندروســتی، سیســته‌می ئاڵۆزیــی زینــدان، به‌ڕیوه‌به‌رایه‌تــی بیرۆکراتــی ،سیســته‌می کۆنترۆڵــی ه ئایدیۆلۆژیــای په‌که‌کــه‌دا ئــه‌م پۆلیــس ،جه‌مــاوه‌ر .لــ ه خه‌ریکــی ته‌کنه‌لۆژیایــه‌ی دروســتکردنی ده‌وڵــه‌ت کــ
ه چه‌ســپاوه‌کانی بیرکردن ـه‌وه ،دۆگماتیــزم ،یاســا و ڕژێم ـ ه فۆرمــی هه‌ژمونگه‌راییــدا .ده‌وڵــه‌ت خــۆی حه‌قیقــه‌ت لــ ه ه بــ ه ناوه‌ڕۆکــدا یه‌کســان ه لــ ناوه‌نــد یــان ڕێکخراوێکــ کۆنتــڕۆڵ کردنــی ڕێوشــوێنه کۆمه‌اڵیه‌تیــه‌کان له‌ڕێــی ه به‌ســۆبژه‌کردنی ئه‌وانیتــره‌وه .ده‌وڵــه‌ت حاکمیه‌تێکــ له‌ڕێــی الوازکــردن و که‌نارخســتنی ڕابه‌رایه‌تیــه‌وه. لێــره‌دا ســه‌رمایه‌داری و ده‌وڵــه‌ت دژبــه‌ری یه‌کترنیــن. ســه‌رمایه‌داری کۆپیه‌کــی تــری ده‌وڵه‌تــی حوکمگــه‌رای ه سه‌رده‌ســته .درێژکــراوه‌ی هه‌یمه‌نــه‌ی ده‌وڵه‌تــ له‌ڕێــی بــه‌کااڵ کردنــی ســه‌ره‌تاییترین پنته‌کانــی کۆمه‌ڵگــه‌وه .ئه‌مــڕۆ هێڵه‌کانــی ده‌ســه‌اڵت بونیــاد ه پره‌نســیپه‌کانی و تێده‌په‌ڕێنــن ناوه‌کیــه‌کان و دونیابینــی ه لــ ده‌وڵــه‌ت فه‌رمانڕه‌وایــی کرده‌وه‌کانمانــدا ڕه‌نــگ ده‌ده‌نــه‌وه .مۆدێرنیتــه‌ی ســه‌رمایه‌داری له‌ڕۆژئــاواو ه له‌ڕێــی په‌لهاویشــتنی ئیمپریالیانــه‌ی دنیابینــی ده‌وڵه‌تیــه‌وه ،توانیویه‌تــی ه و بااڵده‌ســتی ڕابه‌رایه‌تــی خــۆی به‌ســه‌ر کۆمه‌ڵگــ تاکه‌کانــدا بســه‌پێنیت .به‌ســه‌ر چۆنیه‌تــی بیرکردنــه‌و ه و شــێوازی ڕه‌فتــار و ئاره‌زویانــدا ،هه‌روه‌هــا به‌ســه‌ر فۆرمه‌کانــی به‌ســۆبژ ه بونیانــدا.
ه ڕاستینه‌ی «فه‌لسه‌فه‌که‌ی ئۆجاالن ناوی ناو سه‌رۆکایه‌تی» ه کــرد ه کۆمه‌اڵیه‌تیه‌کانــه‌و ه ه په‌یوه‌نــد بــ لــ ه بــۆ (پــرۆژه‌ی ئازادی)ه‌کــه‌ی مانــای ههمــوو ئه‌مانــ مۆدێرنیتــه‌ی ســه‌رمایه‌داری چیــه؟ ئــهو کۆمه‌ڵگه‌یــه‌ی ه چنگــی ده‌وڵــه‌ت قوتــار بــکات ده‌یــه‌وێ خــۆی لــ ه به‌ڕێوه‌به‌رایه‌تیه‌کــی سۆسیالیســتی وه‌ک پێویســت ئه‌لته‌رناتیــڤ له‌به‌رامبــه‌ر ده‌وڵه‌تــی سه‌رده‌ســتدا
( no / 4 )- 31 - 3 - 2016
ئالێــره‌دا فۆکــۆ چه‌مکه‌کانــی عه‌قڵیه‌تــی حوکمڕانــی و هونــه‌ری فه‌رمانڕه‌وایــی جێبه‌جــێ ده‌کات .مــن پێشــتر باســی ئاوێتـه‌ی هێــز ،مه‌عریفـه ،حه‌قیقه‌تــم کــرد .له‌ڕێــی ه ئاڵــۆزه‌و ه ئێم ـه ده‌بێــت یــان ده‌توانیــن بیــر ئ ـه‌م ئاوێت ـ لــه‌و پره‌نســیپه‌ی ڕێبه‌رایه‌تــی بکه‌ینــه‌و ه کــه ده‌وڵــه‌ت نوێنه‌رایه‌تــی ده‌کات و بونیــادی ده‌نێــت.
ه پێــی ده‌وترێــت الواز کــردن و داڕزاندنــی کۆمه‌ڵگه‌یــ ه ه ئ ـه‌و ته‌کتیکان ـه‌ی جه‌نگــن ک ـ جه‌نگــی تایب ـه‌ت .ئه‌مان ـ ڕژێمــی حه‌قیقه‌تــی ده‌وڵــه‌ت ده‌چه‌ســپێین و خه‌ریکــی وێرانکردنــی ههمــوو ڕێگه‌کانــی دیکــه‌ی بیرکردنــه‌وه‌ن. دیــار ه ههمــوو ئ ـه‌م کردان ـه‌ش له‌ڕێــی په‌خشــکردنه‌وه‌ی کۆمه‌ڵێــک پارادایمــی کاریگــه‌ره‌و ه ئه‌نجامگیرده‌بــن. کۆمه‌ڵێــک پارادایمــی وه‌ک مه‌ســره‌ف گه‌رایــی یــان به‌رخــۆری ،ناســیۆنالیزم ،عه‌ســکه‌رتاریه‌ت ،توندوتیژیــی، کۆمه‌ڵێــک ڕێوشــوێنی لیبڕاڵــی و ده‌ره‌به‌گایه‌تــی خێڵه‌کــی ،هه‌روه‌هــا هه‌ندێــک فۆرمــی پیاده‌کــراوی به‌جه‌مــاوه‌ری کردنــی کۆمه‌ڵگــه .ههمــوو ئــه‌م ه پێــی ه له‌نــاو ئــهو سیســته‌می هــزره‌دا کــ میکانیزمانــ ده‌وترێــت ده‌وڵه‌تگه‌رایــی ،لــه کۆمه‌ڵگــه‌دا کارده‌کــه‌ن. لێــره‌و ه ده‌توانیــن بگه‌یــن بـه‌و ده‌ره‌نجامـه‌ی کـه ده‌وڵـه‌ت ڕێگه‌یه‌کــی تایبــه‌ت و دیاریکــراو ه بــۆ ڕه‌نگڕیــژ کردنــی دنیــا له‌ڕێــی حه‌قیقه‌تــی ڕه‌هــاوه.
32 بخوڵقێنێــت .ئــه‌وه‌ی فه‌لســه‌فه‌که‌ی ئۆجــاالن نــاوی ه پره‌نســیپه‌کانی نــاو ه ڕاســتینه‌ی ســه‌رۆکایه‌تی .واتــ ه وشــیاری و ڕابه‌رایه‌تــی دروســت .ده‌توانیــن لــ تێگه‌شــتنی فۆکۆشــدا له‌هه‌مــوو ئاســته‌کاندا پــه‌ی ه و پره‌نســیپانه ببه‌یــن و بیانخوێنینــه‌وه. بــه‌م فه‌لســه‌ف ه تێیــدا وه‌ک پرۆســه‌ی ڕێکخســتنی کۆمه‌اڵیه‌تــی کــ ه دیموکراتیه‌کانــی بڕیــاردان و ئامرازه‌کانــی میکانیزمــ میانگیــری ،له‌ســه‌ر بناخــه‌ی فره‌ڕه‌نگــی ،پشــکداری و ناســاندنی مافــی هه‌مــووان بونیادنــراون .هه‌روه‌هــا ئــه‌م پره‌نســیپانه‌ی ڕابه‌رایه‌تــی له‌نێــو ئــاکار ه کۆمه‌اڵیه‌تیه‌کانــدا وه‌ک شــێو ه ژیانێــک بــۆ خــۆ به‌هێــز کــردن یــان خۆســه‌ر بــوون ڕه‌نــگ ده‌داتــه‌وه .ئــه‌م ه بناخــه‌ی بونیادنــان و نه‌شــونما ه ده‌بێتــ فه‌لســه‌فه‌ی کردنــی مرۆڤــی خــاوه‌ن ئیــدراک و خــاوه‌ن توانســتی کارکــردن.
ه پیاده‌کردنی ئه‌م پرۆژه‌یه‌دا «سۆسیالیزم ل کورتی هێنا» مــن لێــره‌وه ده‌مه‌وێــت بانگه‌شــه‌ی ئــهو ه بکــه‌م ئــه‌م ه نوێیـه ،ئه‌م یۆتۆپیــای کۆنفیدڕاڵــی دیموکراتیه، پارادایمـ ه ه کــ ه سۆسیالیســتیه‌ی پــرۆژه‌ی ئــهو به‌ڕێوه‌به‌رایه‌تیــ له‌ســه‌ره‌و ه ئاماژه‌مــان پێــدا .ئه‌گه‌رێکــی ڕاســته‌قینه‌ی ه جیاوازه‌کانــی گێڕانــه‌و ه و به‌ده‌ســت هێنانــه‌وه‌ی فۆرمــ ه له‌ژێــر چنگــی مۆدێرنیتــه‌ی ســه‌رمایه‌داری. ژیانــ هاوشــێوه‌ی پره‌نســیپه‌کانی بزووتنــهوهی زاپاتیســتی ه ده‌ربــاره‌ی (حکومڕانیه‌کــی مه‌کســیکی پرۆژه‌یه‌کــ ه پیاده‌کردنــی ه له‌ڕابــردودا سۆســیالیزم لــ بــاش) کــ ئـه‌م پرۆژه‌یـه‌دا کورتــی هێنــا .به‌کورتــی حوکمــی خۆیــی ه ده‌وڵــه‌ت. و خــۆ به‌ڕێوه‌بردنــی کۆمه‌ڵگــه دوور لــ وه‌ک ه سۆسیالیســتی ه به‌ڕێوه‌به‌رایه‌تیــ ئــه‌م ه نێــو تێکســت و نوســراو ه فۆکــۆ ده‌ڵێــت لــ ه سۆسیالیســتیه‌کانی ســه‌ده‌کانی ١٩و ٢٠دا بوونــی نیــ ه چاوه‌ڕوانــی دروســتبوون دایــه .ڕاســتینه‌ی و هێشــتا لــ س ـه‌رۆکایه‌تی و پراتیــز ه کردنــی خۆس ـه‌ری دیموکراتــی ه هه‌وڵــی بــه‌و جــۆره‌ی ئۆجــاالن دایڕشــتوه ،فۆرمێکــ ه ده‌دات. پیاده‌کردنــی ئــهو ئه‌زمونــ
(ژ11 )4 .ی خاكه‌لێوه 2716
ه فه‌لسه‌فه کردنی دۆزه‌که‌یانن، «ئه‌وانه‌ی خواری ب ه بکه‌ن» ه له‌گه‌ڵ حه‌قیقه‌تدا مامه‌ڵ پێویست ئه‌وانــه‌ی ده‌یانــه‌وێ ســه‌رکردایه‌تی خۆیــان بکــه‌ن، ه بکــه‌ن .ئه‌وانــه‌ی ه فه‌لســه‌ف ده‌بــێ دۆزه‌که‌یــان بــ ه ه کردنــی دۆزه‌که‌یانــن ،پێویســت ه فه‌لســه‌ف خــواری بــ ه بک ـه‌ن .ئالێــره‌دا مــن بــاوه‌ڕم له‌گ ـه‌ڵ حه‌قیقه‌تــدا مامه‌ڵ ـ
ه ده‌کــرێ کرۆکــی وز ه و توانــای بزووتنه‌وه‌‌کــه‌و وایــ ه پوخــت و کــورت فه‌لســه‌فه‌که‌ی ئۆجــاالن بــه‌م شــێوه‌ی ه هــزری گه‌ڕیــد ه یــان ه لــ بکرێتــه‌و ه و بڵێیــن :فۆرمێکــ هــزری ئــازاد و بێســنور .وه‌ک فۆکــۆ نــاوی ده‌نێــت خــود ه خوێندنــه‌و ه و ڕێبــازی له‌خــۆ ڕامــان بــۆ گه‌یشــتن بــ حه‌قیقــه‌ت ،له‌ســه‌ر بنه‌مــای فره‌ڕه‌نگــی و هاوســۆزی و ئه‌خالقــی کۆمه‌اڵیه‌تــی. ه ه نوێیه‌یــ له‌هه‌مــووی گرنگتــر ئــهو پارادایمــ ه هه‌نــگاو بــه‌ره‌و کۆمه‌ڵگه‌بــوون و گشــتاندنی کــ فه‌لســه‌فه‌و ئامرازه‌کانــی وشــیاری خۆیــی ده‌نێــت. ه ه لــه ڕۆژاڤــا پیشــانی ئێمــ ئــه‌وه‌ی سه‌رنجڕاکێشــان ه ه کــ ده‌درێــت سیســته‌مێکی کارای ئه‌کادیمیــ به‌شــێوه‌یه‌کی زۆر بــاش کارده‌کات. ه کۆمه‌اڵیه‌تیــه‌کان به‌پێــی ه گروپــ هه‌ریــه‌ک لــ ه خواســته‌کانیان خۆیــان ڕێکخــراو ده‌کـه‌ن .کــرده‌و شوناسـ ه گــه‌ڵ تیــۆری مه‌عریفــی ئۆجاالنــدا وه‌ک جیــاوازه‌کان لــ به‌شــێکی بایه‌خــدار ،ئه‌کادیمیــای خۆیــان هه‌یــه .بــه‌م ه ه چوارچێــوه‌ی کاری خــۆی به‌هادارانــ ه کۆمه‌ڵگــ شــێوه‌ی ه کاریگه‌ریه‌کانــی ده‌وڵــه‌ت بونیــاد ده‌نێــت. و دوور لــ
ه به‌تایبه‌تی بۆ کۆمه‌ڵگه‌کانی رۆژئاوا و «ئه‌م وشیاری ناوه‌ڕاستی ئه‌وروپا گرنگی و بایه‌خی تایبه‌تی هه‌یه» ه میانــی تێگه‌یشــتن ه پێنــاوی ئازادیــدا لــ تێکۆشــان لــ ه ویســت و ئه‌گـه‌ری ه مێــژوو ،لـ لـه ڕه‌وشــی خۆیــی و لـ توانــا زاتی ـه‌کان ،هه‌روه‌هــا بوونــی خواســت و ئیراده‌ی ـه‌ک ه بنه‌ڕه‌تیه‌کانــی پــرۆژه‌ی سۆســیالیزم. وه‌ک پێکهاتــ ه به‌تایبه‌تــی بــۆ کۆمه‌ڵگه‌کانــی رۆژئــاوا ئــه‌م وشــیاری و ناوه‌ڕاســتی ئه‌وروپــا گرنگــی و بایه‌خــی تایبه‌تــی ه ه تیایانــدا هه‌ژموونــی ده‌وڵ ـه‌ت قــوڵ خزاوه‌ت ـ هه‌ی ـه ،ک ـ نێــو تێڕوانینــی گشــتیه‌و ه بــۆ چه‌مکــی هاواڵتــی بــوون. له‌کاتێکــدا پرۆســه‌ی به‌رگــری و خۆپاراســتن لــه‌ڕووی ڕێکخســتنه‌و ه الوازن. ه ههمــوو پنته‌کانــی هــزری ناوه‌ندگــه‌رای پێویســت ده‌وڵ ـه‌ت ده‌ستنیشــان بکرێــن و به‌شــێوه‌یه‌کی ڕێکخــراو ه ڕێکخــراوی خــاوه‌ن هــزر به‌رهه‌ڵســتییان یاخــود بــ بکرێــت .ئــه‌وه‌ش بــه‌و مانایــه‌ی میانڕه‌ویــی میتــۆده‌کان، ه وشــیاری خــۆ به‌هێــز خــود ئاگایــی و ئایدیۆلۆژیــا ببــن ب ـ کــردن و توانــای خوڵقانــدن و هێــزی کار ،هه‌روه‌هــا ببــن ه ئ ـه‌وه‌ش ه مای ـه‌ی خۆس ـه‌ری و ڕێبه‌رایه‌تــی خۆیــی ک ـ بـ له‌ڕێــی به‌گشــتی کردنــی ڕێکخســتن و ناوه‌نده‌کانــی بڕیــاره‌و ه ئه‌نجامگیــر ده‌بێــت.
33 ئاکەپە :هاوسەرگیریەك لە نێوان ناسیۆنالیزمی تورکی و ئیسالمی پاوانخوازدا
جیهاد هامی لە ئینگلیزییەوە :دارا سوبحان
کوردســتان ڕوودەدات زیاتــر یارمەتیمــان دەدات لــە ململنێــکان تێبگەیــن.ـ
مێژووی ناسیۆنالیزمی تورکی:
بــۆ تێگەشــتن لــەوەی کــە لــە کوردســتان ڕوودەدات پێویســتە لــە عەقڵیەتــی پارتــی فەرمانــڕەوای تورکیــا بگەیــن ،چــون ئــەو عەقڵیەتــە ئــەو بنەمــا ئایدیۆلۆژیەیــە کــە بــەردەوام لــە هەوڵدایــە بــۆ یەکڕەنگکردنــی کولتوور و ئاییــن و نەتــەوە جیــاوازەکان .هــەر ئــەم عەقڵیەتــە ئــەو ئایدۆلۆژیایــە کــە یــەك بــە یەکــی ئــەو فیشــەکانەی لێــوە دەتەقێنرێــت کــە ڕوحــی هەمــوو چاالکوانێکــی ئــازادی دەکاتــە ئامانــج .ئاکەپــە نوێنەرایەتــی تێکهەڵکێشــی دوو ئاڕاســتەی فیکــری دەکات :ناســیۆنالیزمی تورکــی و ئیســامی پاوانخــواز.ـ
«مێژوویی ناسیۆنالیزمی تورکی و ئیسالمی پاوانخواز کە بونیادی ئاکەپە پێکدەهێنێت» عەقڵیەتــی ئاکەپــە دوانەیەکــە لــە پاوانخــوازی و ناســیۆنالیزمی نەژادپەرســتی تونــدڕەو و دواجــار ئــەوە ئــەم تێفکرینەیــە کــە ئاگــری ڕەشــەکوژی زارۆك و ژن و پیــر و الوی کــورد لــە باکــووری کوردســتان خۆشــدەکات.ـ کورتەیەکــی مێژوویــی ناســیۆنالیزمی تورکــی و ئیســامی پاوانخــواز کــە بونیــادی ئاکەپــە پێکدەهێنێــت و کاریگــەری ئەمانــە لەســەر ئــەو جەنگــەی لــە باکــوری
«زانست ئایینی بژاردەیە و ئایین زانستی عەوامە» الوانــی تــورک پشــتگیرییان لــە زانســتە پۆزێتیڤیســتەکان دەکــرد؛ شــێوازێك لــە مامەڵەکــردن کــە بــە تونــدی خــۆی کورتدەکاتــەوە لــە بونیادنانــی گریمانــە و بەرهەمهێنانــی یاســای زانســتیدا بــە پشتبەســتن بــە تاقیکردنــەوەی پراکتیکیانــە بــە بــێ لەبەرچــاو گرتنــی بەرپرســیارێتی میتافیزیکــی و ئەخالقــی .باوتریــن قســەی نێــو گەنجانــی تــورك ئــەوە بــوو کــە “ زانســت ئایینــی بژاردەیــە و ئاییــن زانســتی عەوامــە” هــۆکاری ئەمــەش بــۆ ئــەوە دەگەڕایــەوە کــە ئــەوان باوەڕیــان بــە لێکدانەوەیەکــی ســەختی زانســت هەبــوو بــۆ چارەســەرکردنی(پیاوە نەخۆشــەکەی ئەوروپــا) و دامەزراندنــی دەوڵەتێکــی مۆدێــرن و پشتئەســتوور بــە زانســت.ـ دوای خۆڕێکخســتنیان لەگــەڵ الوانــی تورکــدا لــە ســاڵی ١٩٠٦دا کۆمەڵــەی ئیتتیحــاد و تەرەقــی لــە کودێتایەکــدا ســاڵی ١٩١٣دەســەاڵتیان گرتــە دەســت .کۆمەڵــەی ئیتتیحــاد و تەرەقــی فۆرمێــك لــە ناســیۆنالیزمی تورکــی بونیادنــا کــە جوداخــواز و دژە بیانــی بــوو لــە تێفکرینــدا. ئەمجــۆرە دیــدگا و تێفکرینــە دواجــار جینۆســایدی ئەرمەنییەکانــی لێکەوتــەوە و ڕۆڵێکــی نێگەتیڤانــەی گێــڕا لــە بەکاربردنــی ســتراتیژی کۆڵۆنیانــەی (پەرتکــە -و - زاڵبــە) دا.ـ
( no / 4 )- 31 - 3 - 2016
لــە مــاوەی حــەوت مانگــی ڕابــردوودا ســتراتیژی ئاکەپــە بەرامبــەر بــە کــوردان بریتــی بــووە لــە تــرس و تۆقانــدن. ئــەم ســتراتیژە خــۆی لــە کوشــتنی پیــر و الوی خەڵکــی کــورددا بەیــان کــردوە؛ بــە تایبەتــی بــە ئامانــج گرتنــی زارۆك و ژنانــی کــورد .خوێندگــەکان بوونەتــە شــوێنی تۆقاندنــی منــااڵن لــە الیــەن هێــزە تایبەتەکانــی تورکیــاوە لە کاتێکــدا خۆیان ئامــادە دەکــەن بــۆ هێرشــکردنە ســەر شــار و گونــدەکان. تــۆپ و تانکــەکان ماڵــی هاووالتیــان بــە ئامانــج دەگــرن و شــوێنەوار و پاشــماوەی جەنگێــك بەجێدێڵــن .پۆلیــس و ســەربازەکان ژنانــی کــورد ڕووت دەکەنــەوە لــەدوای کوشــتنیان .تــەواوی ئەمانــە دەرهاویشــتەی عەقڵیەتێکــی باوکســاالری نەژادپەرەســتی پاوانخــوازە کــە بــە قووڵــی ئاوێزانــی دەزگای دەوڵەت-نەتــەوە بــووە.ـ
لــە کۆتاییەکانــی ســەدەی نۆزدەهــەم و ســەرەتاکانی ســەدەی بیستەمدا لە ئان و ساتی لەبەریەکهەڵوەشانی ئیمپراتۆرییەتــی عوســمانیدا ئایدیۆلۆژیــای ناســیۆنالیزمی تورکــی و دەوڵەت-نەتــەوە دەرکەوتــن و لە الیــەن بزاڤی الوانــی تورکــەوە پــەرەی پێــدرا .کەســانی پێشــڕەوی الوانــی تــورك و دامەزرێنەرانــی کۆمــار کۆمەڵێــك بیریــار و ئەفســەری ســەربازی بــوون کــە پشــتیوانییان لــە چەمکگەلــی ســەرمایەداریی مۆدێرنــی چــون پۆزێتیڤیــزم و ناســیۆنالیزم و داروینیزمــی کۆمەاڵیەتــی دەکــرد و پەرەیانــدا بــە مۆدێرنــەی ســەرمایەداری لــە خۆرهەاڵتــی ناوین.ـ
34 لــە کۆتایــی ســەدەی هەژدەهەمدا شۆڕشــی فەرەنســی یەکەمیــن جــار لــە ژێــر فەرمانڕەوایــی ڕۆبســپێر و دواتــر بۆناپــارت دا یەکەمیــن دەوڵــەت -نەتــەوەی مەرکەزییــان دامەزرانــد؛ ســەدەیەک دواتریــش موســتەفا کەمــال ئەتاتــورك لــە خۆرهەاڵتــی ناویــن بــۆ یەکەمیــن جــار دەوڵەت-نەتەوەیەکــی یەکڕەنگــی دامەزرانــد.ـ
«ئەم ئامانجانە بەگشتی یان لە ڕێگەی بەکارهێنانی هێزەوە جێبەجێدەکرێن» ســیکۆالریزمی بنبــڕ ،پۆزێتیڤیــزم ،زانســتگەرایی و داروینیزمــی کۆمەاڵیەتــی ناســیۆنالیزمی کەمالییــان پتەوتــر کــرد .ئــەم ئایدیۆلۆژیایانــە بــە شــێوەیەکی تێکهەڵکێشــانە بــە دامەزراوەیــی کــران و دەوڵــەت- نەتەوەیەکیــان پێکهێنــا کــە هەوڵــی بێوچانــی دەدا بــۆ دامەزرانــدن و بونیادنانــی کۆمەڵگەیەکــی ســاختە و یەکڕەنــگ لەســەر بنەماگەلــی داروینــی چون(مانــەوەی باشــترین) و(هەڵبژاردنــی سروشــتی)؛ ئــەم چەمکانــە لــە الیــەن چینــی فەرمانــڕەواوە بەکاردەبــران بــە ئومێــدی هەبوونــی یــەك نەتــەوە و یــەك کولتــوور و یــەك زمــان .سیســتمی پــەروەردە ڕۆڵــی ســەرەکی بینــی لــە چاندنــی تــۆوی ناســیۆنالیزمی تورکیــدا لــە ناخــی کۆمەڵگــەدا؛ کــە خــۆی دەبینییــەوە لــە ئــااڵ و ســیمبۆل و ســروودی نیشــتیمانی و ســەرۆکی واڵت و ســنوورە جیۆگرافییــەکان و ئەدەبیــات و موزیــك و هونــەر و … تــاد .تەنهــا بــەم شــێوەیە دەکــرا ناســیۆنالیزمی تورکــی ئاســایی بکرێتــەوە و ببێتــە بەشــێك لــە کۆمەڵگــە.ـ
(ژ11 )4 .ی خاكه‌لێوه 2716
لەبەرئــەوەی ئــەم فۆرمــە لــە دەوڵەت-نەتــەوە لــەو ئایدیۆلۆژیایــەوە ســەرچاوەی دەگــرت کــە خوازیــار بــوو نەتەوەیەکــی یــەك ناســنامە و کولتوورێکــی یــەك ناســنامە و ئایینێکــی یەکتــا بخوڵقێنێــت دەبــوا فرەڕەنگــی و هەمەچەشــنی لەنــاو ببرێــت .ئــەم شــێوازە لــە مامەڵەکــردن دواجــار توانــەوە و جینۆســایدی تــەواوی نەریتــە ڕوحــی و کولتــووری فیکرییەکانــی لێکەوتــەوە.ـ ئۆجــاالن ڕێبــەری ئایدیۆلــۆژی بزاڤــی ئازادیخــوازی کــورد ڕوونتــر لەمبــارەوە دەدوێــت و دەبێژێــت “ ئــەم ئامانجانــە بەگشــتی یــان لــە ڕێگــەی بەکارهێنانــی هێــزەوە جێبەجێدەکرێــن وە یانەخــۆ لــە ڕێــی پێدانــی هاریــکاری ماددیــەوە ،دەرەنجامــی ئەمــەش زۆر جــار نابــودی کەمینــەکان و کولتــوور و زمانــەکان یــان توانەوەیــان بــووە. مێــژووی دوو ســەدەی ڕابــردوو ســیخناخە لــە نموونــەی ئــەو هەوڵــە تونــد و تیژانــەی کــە دراون بــۆ خوڵقاندنــی نەتەوەیــەک کــە نوێنەرایەتــی حەقیقەتــی خەیاڵیــی
دەوڵەت-نەتــەوە بــکات”.ـ ناســیۆنالیزمی کەمالــی ،ئیســامی کــردە ئامانــج لەبەرئــەوەی بــە کۆنەپەرســت و دواکەوتــووی دەزانــی؛ هەروەهــا چەپەکانیــش بــە هەمانشــێوە کرانــە ئامانــج و بــە تێکــدەر نــاوزەد کــران .جگــە لــەم دوانــە کــوردەکان بــە تایبەتــی بــە ئامانــج گیــران بــە بیانــووی جوداخــوازی. ئامانجی پشــتەوەی ئــەم هەواڵنــە بــۆ قۆرخکردنــی کردنــی ژیانــی کۆمەاڵیەتــی و بونیادنانــی دەوڵەتێکــی مەرکــەزی بیرۆکــرات و یەکڕەنــگ بــوو.ـ لــە ســەرەتای دامەزرانــی دەوڵەتــی تورکیــاوە ناســیۆنالیزمی تورکــی خزێنرایــە نێــو دەســتوور و دەزگاکانییــەوە .ســەرەڕای بوونــی پارتــی جیــاواز وەك جەهەپــە و مەهەپــە و لــە ئێستاشــدا ئاکەپــە لــە نێــو پەرلەمانــدا بــەاڵم هێشــتاکە ناســیۆنالیزمی تورکــی بــە شــێوەیەکی کاریگــەر و بەهێــز لــە سیاســەتی دەوڵەتــی تورکیــادا ماوەتــەوە .هەربۆیــە ئــەو ڕەشــەکوژییەی ئەمڕۆکــە لــە دژی کــوردان لــە الیــەن ئاکەپــەوە ئەنجامدەدرێــت مایــەی سەرســوڕمان نیــە؛ چونکــە بزاڤــی ئازادیخــوازی کــوردی هەڕەشــە لــە ناســیۆنالیزمی تورکی و بەردەوامبوونــی دەوڵەت-نەتــەوەی مەرکــەزی دەکات لــەو فۆرمــەدا کــە ئێســتا هەیــە.ـ
«داود ئۆغڵو ئەیەوێت بڵێت ئەوەی لە ساڵی ١٩١٥دا بە ئەرمەنییەکانمان کرد بە ئێوەشی دەکەین» ئەحمــەد داود ئۆغڵــوی ســەرۆک وەزیرانــی تورکیــا بــەم دواییانــە کوردەکانــی تاوانبــار دەکــرد بــەوەی «لــە چەتــە ئەرمەنییــەکان ئەچــن و هاریــکاری ڕووســیا دەکــەن» . دەشــێ ئــەم قســەیە مانــای ڕەواییدانێکــی بێڕەحمانــە بێــت بــە جینۆســایدی ئەرمەنیــەکان لــە الیــەن هەمــان ئــەو عەقڵیەتــە ناســیۆنالیزمە تورکییــەوە کــە ئێســتاکەش بەردەوامــە لــە ڕەشــەکوژی لــە هەمــان ناوچــەدا؛ بــەاڵم ئەمجارەیــان لــە ســەدەی بیســت و یەکــدا و لــە دژی کوردان.ـ لــە وەاڵمــی ئــەم قســەیەی ســەرۆک وەزیرانــی تورکیــادا هاوســەرۆکی هەدەپــە ســەالحەدین دەمیرتــاش وتــی « داود ئۆغڵــو ئەیەوێــت بڵێــت ئــەوەی لــە ســاڵی ١٩١٥دا بــە ئەرمەنییەکانمــان کــرد بــە ئێوەشــی دەکەیــن» .ئەمە ئــەو عەقڵیەتەیــە کــە ئێمــە مامەڵــەی لەگــەڵ دەکەیــن، ســەرۆک وەزیــران هەڕەشــەی کۆمەڵکوژیمــان لێــدەکات”
35
ئیسالمــــــــی پاوانخواز: بــە پشتبەســتن بــە خوێندنەوەیەکــی سۆســیۆلۆژی و مێژوویــی بــۆ ســەرەتاکانی ئیســام؛ دەردەکەوێــت ئیســامی پاوانخــواز نوێنەرایەتــی جۆرێــك لــە یاخیبــوون دەکات لــە بەرامبــەر بەهاکانــی ئیســامی موحەمــەددا، کــە لــە دەســتووری مەدینــەدا چەســپێنرابوون .ئــەم دەســتوورە فــرە ڕەنگــی و دیموکراســی بــۆ تــەواوی الیەنــە جیــاوازەکان لــە مەدینــە لەخۆدەگــرت .ئیســامی پاوانخــواز دەیەوێــت ئیســام بەکارببــات بــۆ ئەجێنــدای سیاســی و وەك ڕێگەیــەك بــۆ گرتنە دەســتی دەســەاڵت و کۆنترۆڵکردنــی دەوڵــەت .ئەمــەش مانــای لەنێوبردنــی هەمــوو فۆرمێکــی فــرە ڕەنــگ و قۆرخکردنــی گشــت الیەنەکانــی ژیانــە.
«ئیسالمی سیاسی دژە ئیمپریالیزم نییە ئەگەرچی چەکدارەکانیشیان پێیان وا نەبێت» بــە پێــی ئــەم شــیکردنەوەیە ،کۆکردنــەوەی ســعودیەی عەرەبــی و قەتــەر و ئێــران و تورکیــا و داعــش لــە ژێر ئااڵی ئیســامی پاوانخــوازدا کارێکــی هێنــد زەحمــەت نییــە. هــەر لێــرەوە لــەوە دەگەیــن کــە هــۆکاری هاریکاریکردنــی داعــش لــە الیــەن ئــەم واڵتانــەوە بــە تایبــەت واڵتانــی ئیســامی ســوننە مەزهــەب ،بوونــی هەمــان ڕەگ و ڕیشــەی هاوبەشــی ئایدیۆلۆژیــای ئیســامی پاوانخــوازە. کاری ئــەم واڵتانــە ئاودێرانــی ئــەو ڕەگ و ڕیشــانە و گەشــەپێدانیانە .هەروەهــا دەبێــت ئــەوە ڕوون بێــت کــە ئــەم فۆرمانــەی ئیســامی سیاســی ،بــە تایبــەت واڵتانــی ئیســامی ســوننی دژ بــە ئیمپریالیــزم نیــن و بگــرە لــەوەش زیاتــر خزمــەت بــە ئەجێنــدای ئیمپریالیــزم دەکەن.ـ ســەمیر ئەمیــن ئابووریناســی فەرەنســی بــە ڕەگــەز میســری لــە وتارێكــدا بــە ناونیشانی(ئیســامی سیاســی لــە خزمەتــی ئیمپریالیزمــدا) زیاتــر تیشــك دەخاتــە ســەر ئــەم بابەتــەو دەنوســێت “ئیســامی سیاســی دژە ئیمپریالیــزم نییــە ئەگەرچــی چەکدارەکانیشــیان پێیــان وا نەبێــت ،الیەنــی دووەمیــش ئــەم ڕاســتییە بــاش دەزانێت. هــەر بۆیــە ئاســانە لــەوە تێبگەیــن کــە بۆچــی هەمیشــە چینــی فەرمانــڕەوای ســعودیە و پاکســتان لــە ڕیزەکانــی ئیســامی سیاســی دا بــوون و زۆر جارانیــش ئــەم چینانــە چاالکتریــن پەرەپێدەرانــی ئیســامی سیاســی
ئاکەپە و تورکبوونی سەوز: بــە پشــتیوانی ویالیەتــە یەکگرتووەکانــی ئەمریــکا کوده‌تــای ســااڵی ١٩٨٠لــە تورکیــا دژی هەڵکشــانی دەســەاڵتی چەپــەکان ســەرکەوتنی بەدەســت هێنــا، الواز بوونــی چەپــەکان دوای ســاالنی ١٩٨٠یەکێــك بــوو لــە گرنگتریــن فاکتــەرە کان کــە ڕێگــەی خۆشــکرد بــۆ ســەرهەڵدانی ئیســامی پاوانخــواز کــە ئۆجــاالن نێــوی نــا ( تورکبوونــی ســەوز). تورکبوونــی ســەوز هاوســەرگیرییەکە لــە نێــوان ناســیۆنالیزمی تورکــی و ئیســامی پاوانخــوازدا. دروســتکردنی ئــەم مۆدێلــە نوێیــە لــە ســااڵنی هەشــتاکاندا لــە الیــەن ویالیەتــە یەکگرتــوەکان و ناتــۆوە پشــتیوانی لێکــرا بــە مەبەســتی بەدیهێنانــی ئامانــج گەلــی تایبەتــی چــون کۆســپ دروســتکردن لەبــەردەم فروانبوونــی دەســەاڵتی بلۆکــی ڕۆژهــەاڵت و ڕێگەگرتــن لــە کۆمەڵگاکانــی خۆرهەاڵتــی ناویــن لــە بەدەســتهێنانی سۆســیالیزم و ئــازادی.
«گەشەکردنی هەدەپە هەڕەشەیەکی جیدییە بۆ سەروەری ئاکەپە» بزووتنەوەی کوردی :پۆست ناسیۆنالیزم : بــۆ یەکەمجــار لــە مێــژووی تورکیــای نوێــدا پارتــی دیموکراتیکــی گــەالن (هەدەپــە) ی ســەر بــە کــوردان لــە ڕۆژی ٧/٦/٢٠١٥دا بەربەســتی ٪١٠ی پەرلەمانــی تورکیــای تێپەڕانــد و ٪١٣.١ی دەنگەکانــی بەدەســتهێنا. ئــەم ئەنجامــە نــەك هــەر ڕێگریکــرد لــە ئاکەپــە کــە زۆرینــەی ڕەهــا بەدەســت بهێنێــت بەڵکــە بــووە کۆســپ لەبــەردەم ئاکەپــەدا بــۆ بەدیهێنانــی ئامانجــی گۆڕینــی سیســتمی واڵت بــۆ کۆمــاری و خوڵقاندنــی دەوڵەتێکــی زێتــر یەکڕەنــگ و پاوانخــواز.
( no / 4 )- 31 - 3 - 2016
ئەمــەش ئــەوە ڕووندەکاتــەوە کــە ئــەو عەقڵیەتــەی کــە تورکیــا بەڕێــوە دەبــات لــە ســەرەتای دروســتبوونی دەوڵەتــی نوێــی تورکیــاوە نەگــۆڕاوە.ـ
بــوون لــە ســەرەتای دروســت بوونیــەوە .کڕیــارە بــۆرژوا لۆکاڵییــەکان ،دەوڵەمەنــدە نوێیــەکان ،ســوودمەندەکانی جیهانگەرایــی ئیمپریالیزمــی هەنووکــە ســەرجەم میهرەبانانــە پشــتگیری لــە ئیســامی سیاســی دەکەن”.ـ ئیســامی سیاســی بــەوەی لــە الیــەك سیســتمی ئابــووری نیــۆ لیبراڵــی پەســەند کــردووە لــە سیاســەتەکانیدا و لــە الیەکــی دیــش زۆرتریــن هەوڵــی وەگــەڕ خســتوە بــۆ دژایەتــی کردنــی بیــری چــەپ؛ لــە خزمەتــی ســەرمایەداریدایە.
36 گەشــەکردنی هەدەپــە هەڕەشــەیەکی جیدییــە بــۆ ســەروەری ئاکەپــە؛ بــەوەی هەدەپــە لــە سیاســەتەکانیدا پشــتیوانی دەکات لــە چەمکگەلــی چــون فیکــری چــەپ، ســیکۆالریزم ،یەکســانی ڕەگــەزەکان ،فرەڕەنگــی سیاســی،مافی کەمینــەکان ،یەکســانی ،دژە نیــۆ- لیبرالیــزم و دژە ســەرمایەداری.
(ژ11 )4 .ی خاكه‌لێوه 2716
لەبــەر ئــەم هۆکارانــە ئیــدی مایــەی سەرســوڕمان نییــە کاتێــک دەبینیــن دەوڵەتــی تــورك لــە ژێــر فەرمانڕەوایــی دواییــن مۆدێلــی تورکبوونــی ســەوزدا (ئاکەپــە) و بــە پشــتیوانی ئەمریــکا و ناتــۆ شــەڕێکی سیســتیماتیکیانە دەکات لــە دژی کوردانــی باکــووری کوردســتان .هــۆکاری یەکەمــی ئــەم جەنگــە بــۆ تێکشــکاندنی فیکــری چەپە لە تورکیــا و خۆرهەاڵتــی ناویــن و هــۆکاری دووەمیــش خــۆی لــە ئــارەزووی مۆدێرنــەی ســەرمایەداریدا حەشــارداوە بــۆ لــە ڕیشەکێشــانی بیــری ئــازادی تاکــی کــورد و دواجــار ڕێگەخۆشــکردن بــۆ دروســتکردنی مۆدێلێکــی نوێــی ســەرمایەداری و چەوســێنەر لــە ناوچەکــەدا.
دواین سه‌ردانی ئه‌ردۆغان بۆ ئه‌مه‌ریكا!!!
ناســیۆنالیزمێك کــە لــە دەزگای دەوڵەت-نەتــەوە و ئیســامی پاوانخــوازدا بــە دامــەزراوە کــراوە لــە ژێــر چاودێــری ســەرمایەداریدا خۆرهەاڵتــی ناوینــی لەبەریەکهەڵوەشــاندووە .بــە دامەزراوەییکردنــی شــێوازێکی نوێــی بیرکردنــەوەی نامەرکــەزی کــە دەکارێــت فرەڕەنگــی کولتــووری لــە ئامێــز بگرێــت و دژ بــە ســەرمایەداری و دەخالەتــی دەوڵەتــە لــە ژیانــی کۆمەاڵیەتیــدا وەک مۆدێلــی کۆنفیدراڵیزمــی دیموکراســی (کــە لەالیــەن ئۆجاالنــەوە پێشــنیازکراوە و لــە ڕۆژاڤــا پەیــڕەی لێدەکرێــت) زەروورەتێکــە بــۆ زاڵبــوون بــە ســەر ئــەو ئایدیۆلۆژیــا پاوانخوازانــەدا کــە خەاڵکانــی خۆرهەاڵتــی ناوینــی بــە ئاقــاری ڕەشــەکوژی و جینۆســاید و خنکانیــان لــە دەریاکانــدا بــرد و دواجــار کردنــی بــە ســواڵکەری دەرکــەی واڵتانــی ســەرمایەداری.
37 دیموکراسی راستەقینە چییه؟
جــۆن مالینــۆ لێکۆلینەوەیــەک پێشــکەش دەکات لــە ســەر بنەچــەی ئــەم دیموکراســی یــە دیاریکــراوەی ئەمــرۆ هەمانــە .لــە هەمــان کاتیشــدا پێشــبینی کۆمەڵگایەکــی جیــاوازی و رادیــکاڵ دەکات ،کــە لەوێــدا ئێمــە هەموومــان دەســەاڵتمان دیموکراســی یەکێکــە لە وشــە هــەرە دیــارو بەدگۆیانەی نێــو فەرهەنــگ .نزیکــەی تــەواوی کۆنەپارێــزان و سیاســتمەدارانی ســاختەچی وەکــو ئەمانــەی بیریــان لــێ دەکەیتــەوە -جــۆرج بــوش ،دیــک جینــی ،تۆنــی بلیــر، گــۆردن بــراون ،ریچــارد نیکســون ،ڕۆنالــد ریــگان ،مارگرێت تاتچــەر ،ســیلفیۆ برلســکۆنی – ئەوانــە چەندانــی تــر هەر هەموویــان ســوێند بــە ســەری دیموکراســی دەخــۆن. بالتانگلــی ( )Blatantlyرژێمێــک و پارتێکــی نادیموکراتیــن ،بــە خــۆی یــان دەڵێــن دیموکراتخــواز - پارتــە دیکتاتۆریەکــەی حوســنی موبارەکــی میســر ناویــان لــە خــۆ نــاوە پارتــی دیموکراتــی نیشــتیمانی ،دەوڵەتــی ســتالینی یــەک حیزبــی ئەوروپــای ڕۆژهــەاڵت بــە خۆیــان دەڵێــن دیموکراتــی گەلــی .لــە ســەرووی هەمــووی ئەمانەشــەوە ،نیــک گریڤــن ))Nick Griffinلیــدەری فاشیســتی پارتــی نیشــتیمانی بەریتانیــا لــە هەفتــەی رابــردوودا لــە زانکــۆی ئۆکســفۆرد گوتــی «ئــازادی ڕادەربریــن و دیموکراســی بەهــای بنچینەیــی رەهــای ئێمەیــە».
«ئەو ئامادەیە مەرگی پێشکەش بکات لە پێناوی دیموکراسی دا» لــە هەمــان کات دا و بــە هەمــان شــێوە ،دیموکراســی لــە الیــەن خەڵکانێکــی خۆنەویســتەوە تێکۆشــانی بــۆ دەکــرێ ،ناتوانیــن تێکەالویــان بکەیــن لــە گــەڵ کەســانی ســاختەچی و ئۆپۆرتۆنیســت .نیلســۆن مەندیــا بــەر لــە زیندانــی کردنــی لــە الیــەن ڕژێمــی ڕەگەزپەرســتی ئەفریقــای باشــوور پەیــام و بانگــەوازی ئەوەبــوو، ئــەو ئامادەیــە مەرگــی پێشــکەش بــکات لــە پێنــاوی دیموکراســی دا .بــە هەمــان شــێوە مارتــن لوســەر کینــگ
کارل مارکــس ،پێــش ئــەوەی و دوای ئەوەیــش کــە بــوو بــە کۆمۆنیســت بــە خــۆی دەگــوت دیموکــرات .بــە هەمــان شــێوە شۆڕشــگێرەکانی ڕوســیا وەکــو فالدمیــر لینیــن و لیــۆن ترۆتســکی هــەر وابــوون .لەمــەش گرنگتــر، ملیۆنەهــا مــرۆڤ لــە خەڵکــی ئاســایی تێکۆشــاون و گیانیــان بەخــت کــردووە لــە پێنــاوی دیموکراســی دا .ئــەم نەریتــە درێــژەی کێشــا لــە جەنگــی ناوخۆیــی بەریتانیــا، بــۆ شۆڕشــی فەرەنســا ،بەردەوامــی پێــدا لــە کاتــی چارتیســتەکان ))Chartistsبــۆ داواکاری مافــی دەنگدانــی ژنــان ،و خەباتــی جەنگاوەرانــی ئەنتی فاشــیزم لە شــەڕی ناوخــۆی ئیســپانیا ،خەباتگێرانــی بەرەنگاربوونــەوە لە دژی داگیرکردنــی ئەوروپــا لــە ســەردەمانی جەنگــی جیهانــی دووەم تاوەکــو چااڵکوانانــی بزووتنــەوەی کیفایــەی میســر، مافناســانی پاکســتانی ئەمــرۆ.
«لە پێناوی چارەسەرکردنی پێویستە سەیرێکی «دیموکراسی» بکەین» •
ئاڵوگۆڕکردن:
لــە گەل ئەوەشــدا هەر ئێســتا ئەمە ڕاســتە کــە ملیۆنەها خەڵــک ئەوانــەی لــە چینــی خــوارەوەی کۆمەڵــن بە گشــتی وا هەســت دەکــەن لــە دیموکراســی دا ژیــان بــە ســەر دەبــەن .بــۆ نموونــە لــە واڵتــە یەکگرتووەکانــی ئەمریــکا و بەریتانیــا ،ئــەوان دڵ ســاردو بــێ هیــوان .ئــەوان لــە ئاڵوگۆڕکردنــی وشــەی «سیاســەت» بــە «دیموکراســی» هەروەهــا لــە ڕادەڕبرینــی هەڵوێستەکانیشــیاندا پەڵــە دەکــەن ،ئــەوە دەڵێــن گڕفــت نیــە کــێ دەســەاڵت بــە دەســتەوە دەگرێــت لــە بــەر ئــەوەی «ئــەوان» هەموویــان وەکــو یــەک چــاو لێدەکــەن .لــە ڕاســتی دا ئــەم خەڵکانــە بــێ بەشــن لــە دیموکراســی لەگــەل ئەوەشــدا ئامــادەن گیانــی خۆیــان ببەخشــەن لــە پێناویــدا .بــەاڵم هــەر کاتــێ جارێــک بینیــان زۆر بــە پەلــە دەگەڕێنــەوە بــەرەو بــێ دەربەســتی بــوون. لــە پێنــاوی چارەســەرکردنی ئــەم مەتەڵــە ڕوون و ئاشــکرایە پێویســتە ســەیرێکی «دیموکراســی» بکەیــن لــە بــارەی مێژووییــەوە -بــۆ تێگەیشــتن لــە هــەردوو
( no / 4 )- 31 - 3 - 2016
جۆن مالینۆ لە ئینگلیزییەوە :ئازاد ئارمان
لــە ئەمەریــکا لــە کەمپینێکــدا گیانــی لــە دەســت دا، بــە پلــەی یەکــەم لــە پێنــاوی بــە دەســتهێنانی مافــە دیموکراتیکــەکان بــوو.
38 الیەنــی هــرزی سیاســی و سیســتەمی سیاســی یــە بــۆ ئــەم پەرەســەندنە لــە هەلومەرجێکــی مێژوویــی دیاریکــراودا هەروەهــا بــۆ ناســاندنی بــە پێــی توانــا چ کاتێــک دژایەتــی دەکات و چ کاتێــک الیەنگیــری دەکات. وشــەی دیموکراســی بــۆ خــۆی دەقــاودەق مانــای «دەســەاڵتی خەڵــک»ە لــە بنچینــەدا لــە یۆنانــی کۆنــەوە هاتــووە ،بــەاڵم دیموکراســی مۆدێــرن لەوێــوە نەهاتــووە، بەڵکــو لــە ئەوروپــا لــە خەبــات لــە دژی فیودالیــزم پەیــدا بــووە.
(ژ11 )4 .ی خاكه‌لێوه 2716
«ئەوان پێشەنگی سەرمایەدارە گەورەکانی ئەمڕۆ و کۆمپانیا زەبەالحەکانن»
لــە پێــش قۆناغــی پەیدابوونــی ســەرمایەداری لــە نێــوان نزیکــەی ســەدەی 15بــۆ ســەدەی ،18نیزامــی بــااڵ دەســت لــە ئەوروپــا سیســتیمی دەرەبەگایەتــی بــوو. ئــەم کاتــە تــەواوی کۆمەڵــگا دابــەش ببــوو بــە ســەر ئەرســتۆکراتەکان (خــاوەن زەویوزار و وەرەســە گەورەکان) و جوتیــاران (جوتیارانــی هــەژار) .ئــەو کۆمەڵگه‌یانــە پــۆل پــۆل کرابــوون لــە نێــوان میرنشــینی گچکــەوە بــۆ ئیمپراتۆریەتــی شــلو شــۆقی گــەورە ،کــە لەالیــەن پاشــاکانەوە بەڕێوەدەبــران ،کــە زۆربەیــان پڕوپاگەنــدەی ئەوەیــان دەکــرد دەســەاڵتی خودایــی بەرێوەدەبــەن. لەوێــدا هیــچ جــۆرە دیموکراســیەک وجــودی نەبــوو. لــە هەمــان کاتــدا جەمــاوەری خەڵــک بــە گشــتی هیــچ جــۆرە مافێکــی سیاســی یــان نەبــوو .هاوشــێوەی ئــەم سیســتەمە نادیموکراتــی یــە لــە سەرانســەری دونیــا وجــودی هەبــوو .بۆنموونــەش چیــن و هیندســتان. لــە گــەل ئەوەشــدا ،بــەرە بــەرە چینێکــی تــازە لــە خەڵــک دروســت بــوون و لــە پەرەســەندن دابــوون لــە نــاو سیســتەمی دەرەبەگایەتیــدا .ئــەوان بــە شــێوەیەکی ســەرەکی پیشــەگەرانی شــارەکان بــوون کــە بوونــە بــازرگان ،وردەفــرۆش ،خــاوەن کارگەی بچــووک و بازرگانانی جــۆراو جــۆر .بــە زۆری بانگیــان دەکــردن بــە «هاواڵتــی». دانیشــتوانی شــاری ،دوای ئــەوە مارکــس وشــەیەکی نوێــی بۆیــان دۆزیــەوە پێــان دەگوتــن «بــۆرژوازی» .ئــەوان پێشــەنگی ســەرمایەدارە گەورەکانــی ئەمــڕۆ و کۆمپانیــا زەبەالحەکانــن. لــە ژێــر سیســتەمی ئەرســتۆکراتیەتی دەرەبەگایەتــی دا ،دەســەاڵتی سیاســی بــۆرژوازی دروســت بــوو. هەرچەنــدە ،لــە گــەڵ ئەوەشــدا زۆربــەی زۆریــان
دەوڵەمەنــد بــوون -ئەگــەر چــی هەندێکیــان دەوڵەمەنــد تــرش بــوون لــە دەرەبەگــەکان. بــۆرژوازی بــەرە بــەرە کەوتــە ناڕەزایەتــی دەربڕیــن لــە دەســەاڵتی زوڵــم و میراتگیــری ئەرســتۆکراتەکان. ئــەوەی کــە ئــەوان باوەڕیــان پێــی بــوو ،نــەک تەنهــا بــۆ گێڕانــەوەی پێشــکەوتنی خۆیــان بەڵکــو بــۆ تــەواوی کۆمەڵــگا بــوو .لــە کۆتاییــدا بــۆرژوازی لــە توانایــدا بــوو بــۆ البردنــی ئەرستۆکراســیەکان هەروەهــا خۆنوواندنــی وەکــو «خــاوەن مــاف»ی ئــەم شــوێنەن کــە لــە نــاو دڵــی کۆمەڵــگان. •
چینی کارگەران:
تێگەیشــتن لــە زنجیرەیــەک لــە شۆڕشــەکان ،جەنــگ و شۆڕشــی هۆلەندییــەکان لــە ســاڵی ،1556شۆڕشــی ئینگلیــزی یاخــود جەنگــی ناوخــۆی لــە ســاڵی 1642دا، جەنــگ و ســەربەخۆیی ئەمریــکا لــە ســاڵی 1775دا. هەروەهــا شۆڕشــی فەڕەنســا لــە ســاڵی 1789.بــەاڵم لــە گــەڵ ئەوەشــدا ئەبێــت ئەوەمــان لــە ال ڕۆشــن بێــت بازرگانــەکان و خــاوەن کارگــەکان ،هەتــا مــرۆڤ ناســەکان و فەیلەســوفەکان ،تەنهــا خۆیــان ناتوانــن جەنــگ و شــۆڕش بەرپــا بکــەن. بــۆ بردنــەوەی دەســەاڵت پێویســتیت بــە رێکخســتنی «جەمــاوەر» هەیــە لــە چینــی کارگــەران کــە پیشــەگەر و هەژارانــی شارنشــین و پێشــەنگی چینــی کرێــکاری مۆدێرنــن و جوتیارانــن .لــە مەســەلەکانی تریــش چینــی کارگــەران خۆیــان ڕێکدەخــەن .هەروەهــا بۆرژوازیــش لــە شــوێنی خۆیــدا لــە هەوڵــی فێــل و تەڵەکــە دایــە .بــۆ ئەم کارە ئــەوان پێویســتی یــان بــە فەلســەفەی سیاســی و بەرنامەیــەک هەیــە بــۆ ئــەوەی شــتێک پێشکەشــی جەمــاوەر بکــەن.
«ئەو خەڵکانەی کە خاوەنداریەتی یان نییە پێویستە دەنگ بدەن» لــە دایــک بوونــی ئایدیۆلۆژیــا و وتاربێژی لە دیموکراســی مۆدێــرن دا لــەم تێکۆشــانانەدا دەردەکەوێــت بــۆ نموونــە -لــە دەســەاڵتی یاســا ،مافــی یەکســان ،ئــازادی ڕادەربریــن و ڕێکخراوبــوون ،هەڵبژاردنــی حکومــەت لــە ڕێــگای نوێنەرایەتــی و بەرپرســیارییەتی بێــت،
39 نــەک لــە ڕێــگای میراتگیــری یــەوە .لەگــەڵ ئەوەشــدا، دیموکراســی لــە ئەنــدازە بــەدەر ســنووردارە .بــۆ نموونــە ئایــا بــۆرژوازی بیــر ناکاتــەوە .ئــەو خەڵکانــەی کــە خاوەنداریەتــی یــان نییــە پێویســتە دەنــگ بــدەن ،لــە کاتێکــدا ئــەوان دەیانــەوێ موڵکداریەتــی لــە ناوبــەرن. حکوومەتێکــی بەرپرســیار بەڵــێ یــە ،بــەاڵم بەرپرســیارە بــۆ ئــەوان ،نــەک بــۆ جەمــاوەری کرێــکاران .بەڵــێ هەمــوو مرۆڤێــک کــە لــە دایــک دەبێــت یەکســانە ،بــەاڵم ئــەوە مانــای ئــەوە نــی یــە ئەمانــە دەگرێتــەوە بــۆ نموونــە: ژنــان ،کۆیلــە ڕەشپێســتەکان« ،خۆواڵتــی» ،یاخــود کرێکارانــی کارگــەکان.
کــردووە بــە پڕوپاگەنــدە بــۆ خۆیــان کــە بــاوەڕی تــەواوی یــان بــە دیموکراســی هەیــە .ئــەم پڕوپاگەندەیان شــتێکە تاوەکــو ئەمــڕۆش بەردەوامــی هەیــە .لــە هەمــان کاتــدا ئــەوان چوونــە ژێــر نهێنییــەکان و»هەنــدێ کات»ش دیموکراســی ســەرنگون دەکــەن .ئێمــە دەبێــت چ جــۆرە ئەنجامگیریــەک لەمــەوە بــە دەســت بهێنیــن؟ ئــەوە مانــای ئەوەیــە تــەواوی بیــری دیموکراســی هەڵەیــە؟ ئــەم ئەنجامگیریــی یــە لەوانەیــە ببێتــە کارەســات. گرفتــی دیموکراســی ئەمــڕۆ ،لــە گــەڵ بۆچوونــی زاڵــی دیموکراســی لــە کۆمەڵــگای ئێمــەدا ،ئــەوە دوورە لەوەی ســنووردار بکرێــت.
بــۆرژوازی بــە شــێوەیەکی ئاشــکرا ئامادەیــی گفتوگۆیــە لــە ســەر تێروانینــی بــۆ دیموکراســیەکی ســنوودار. وەکــو الیەنگیرانــی ئۆلیفــەر کرۆمولــس کردیــان لــە شۆڕشــی ئینگلیــزی .هەروەهــا وەکــو ئــەوەی تۆریــس کــردی لــە ســااڵنی 1840 - 1830دا.
ئــەو دیموکراســییەی ئێمــە گفتوگــۆی لــە ســەر دەکەیــن، هەروەهــا ئــەو دیموکراســی یــەی سیاســەتمەدارانی ســاختەچی و پرۆڤیســۆرە سیاســی یــەکان گفتووگــۆی لــە ســەر دەکــەن ،ئــەوە دیموکراســی سیاســی یــە. بــۆ پێکهێنانــی دیموکرســی ڕاســتەقینە و کاریگــەر بــۆ زۆربــەی زۆری جەمــاوەری کارگــەران چیمــان پێویســتە دیموکراســی سیاســی ،هەروەها ئابووری و دیموکراســی کۆمەاڵیەتــی.
بــەاڵم کاتــێ کــە دیموکراســی لــە نــاو جەنگــی چینایەتــی دا لــە دایــک دەبێــت ،ئاســان نــی یــە ســنووری بــۆ دابنــرێ یاخــود کۆنتــڕۆڵ بکرێــت .بــۆ نموونــە کاتــێ چینــی کرێــکار لــە گەشــە کــردن دایــە ،بــە دیاریکراویــش لــە ئەنجامــی شۆڕشــی پیشەســازیدا .لــە بــەر ئــەوەی ئــەوان دەستبەســەر ئایدیــای دیموکراســی دا دەگــرن و بــەکاری دەهێنــن بــۆ خۆیــان .چارتســتەکان یەکەمیــن ڕێکخــراوەی جیهانــی جەمــاوەری کرێــکاران بــوون کــە داخــوازی ســەرەکی یــان ئــەوە بــوو «یــەک مــرۆڤ ،یــەک دەنــگ». هەروەهــا ،لــە کۆتایــی ســەدەی نۆزدەهەمــدا بــۆرژوازی بەریتانــی دوای دروســت بوونــی ژمارەیــەک لــە خۆبەدەســتەوەدان لــە بەرامبــەر بزووتنــەوەی کرێــکاران. کــە بــووە دروســت کردنــی شــت گەلێکــی نائاســایی، ئــەم کارەش ئیمکانــی ئــەوە بــە کرێــکاران دەبەخشــێت دەنــگ بــدەن بەبــێ ئــەوەی بتوانــن رزگاری یــان بێــت لــە بــۆرژوازی .لــە ڕاســتیدا ئیمکانــی ئــەوەش هەیــە هەندێــک لــە کرێــکاران رازی بکــەن دەنــگ بــدەن بــە خاوەنــکارە ســەرمایەدارەکان. لــە ســەرەتاد،ا تــەواوی کۆنەپارێزانــی سیاســی دەســتیان
چینــی ســەرمایەدار دەتوانێــت لــە گــەڵ دیموکراســی سیاســیدا بژیــت ،لــە گــەل هەڵبژاردنــی پەرلەمانــەکان و حکومەتــەکان ،لــە بــەر ئــەوەی زەبرخستنەســەر دەســەاڵت یەکالکەرەوەیــە و درۆی تیــا نییــە .بوونــی یەکــەم لــە بەڕێوەبەرایەتــی پیشەســازی و بانکــەکان، دووهەمیــان لــە دەزگای بەردەوامــی دەوڵــەت ،لــە ســەرووی هەمــووی ئەمانەشــەوە هێــزە چەکــدارەکان. یەکــەم جــار خــاوەن و چاودێــری ڕاســتەوخۆیەتی، دواتریــش هــەزاران پەیوەنــدی ئابــووری و کۆمەاڵیەتــی و ئایدیۆلــۆژی بەیەکــەوە دەبەســتەوە ،ئەمــەش مانــای ئەوەیــە کــە دەتوانیــن پەرلەمــان بگۆڕیــن بــۆ شــوێنی قســەکردن و حکومــەت وەالبخەیــن وەکــو ئــەوەی ئێمــە بــە زۆری بینیوومانــە لــە پارتــی کرێــکاران و حکومەتــە ڕیفۆرمیســتەکانی تــر لــە بەریتانیــا و لــە سەرانســەری دونیــا.
«یەکەی مانای دیموکراسی «کرێکاران»
لــە بــەر ئــەم هۆکارانەیــە مارکسیســتەکان بــەم شــێوە دیموکراســی یــە دەڵێــن دیموکراســی بــۆرژوازی -ئــەو
( no / 4 )- 31 - 3 - 2016
«لە سەرەتاد،ا تەواوی کۆنەپارێزانی سیاسی دەستیان کردووە بە پڕوپاگەندە بۆ خۆیان»
40 دیموکراســی یــەی کــە لــە بناغــەدا دروســت بــووە بــۆ بــە پیرۆزدانانــی یاســای بــۆرژوازی. •
دیموکراسی کرێکاران:
پەرینــەوە لــە دیموکراســی بــۆرژوازی یــەوە بــۆ ئــەم سیســتەمەی کــە هاوشــانە لــە گــەل دەســەاڵتی ڕاســتەقینەی جەمــاوەری خەڵــک ،پێویســتە درێــژە بدەیــن بــە چەنــد خالێــک لــە مەیدانــی سیاســی یــەوە بــۆ مەیدانــی بەرهەمهێنــان و کار ،هەروەهــا دواتریــش مەیدانــی تــری ژیانــی کۆمەاڵتــی.
«ئازادی ڕۆژنامەگەری ئەوە قەبوڵ دەکات کێ
دەسەاڵتی بە سەر بازاڕی ڕۆژنامەگەرییەوە هەیە»
(ژ11 )4 .ی خاكه‌لێوه 2716
ئەمــەش مانــای ئەوەیــە دیموکراســی لــە هەمــوو کارگەیــەک ،ســەنتەری پەیوەنــدی گرتــن ،ســوپەرمارکێت، قوتابخانــە ،زانکــۆ ،نەخۆشــخانە و بەڕێوەبەرایەتــی گەیانــدن .مانــای وایــە دیموکراســی لــە نــاو هێــزە چەکــدارەکان ،پۆلیــس ،دادگاکان و کۆمەڵــگای مەدەنــی. بــە کورتــی یەکــەی مانــای دیموکراســی «کرێــکاران». بــەاڵم ،هیــچ یەکێــک لەمانــەی ســەرەوە ناتوانیــت بــە ئامانــج بــگات بەبــێ لــە ناوبردنــی خاوەنداریەتــی موڵــک و ماڵــی ســەرمایەداران ،و یاســا و دەوڵــەت -بــە تێگەیشــتنێکی تــر یانــی شۆڕشــی «کرێــکاران» کــە شــێوازێکی نــوێ لــە دەســەاڵت دەخوڵقێنێــت ،ئــەو کاتــە چینــی کرێــکار لــە توانایدایــە کۆمەڵــگا بەڕێوەبەرێــت بــەم شــێوەیەی کــە پێویســتییەتی. ســەیری ئەزموونــی شۆڕشــی ڕوســیا بکــە لــە ســاڵی -1917بگەڕێــوە بــۆ ئەزموونــی شۆڕشــەکانی تــری وەکــو ئەڵمانیــا لــە ســاڵی ،1919هەنگاریــا لــە ســاڵی ،1956 هەروەهــا ئێــران لــە ســاڵی – 1979ئێمــە دەزانیــن دەزگای بنچینەیــی نموونــەی وەکــو دەوڵــەت «ســۆڤیەتە» یــان شــورای «کرێکارانــە» ئەوانــە ئــەم دەنگانــەن لــە هەڵبژاردنــی نوێنەرانــی هەڵبژێــردراوی کۆبوونەوەکانــی شــوێنی کارەوە هاتــوون.
بەهەمــان شــێوە ،باوەڕهێنــان بــە ڕەســمیەت ناســینی ڕەفتــاری ئێجــگار ســنوورداری دیموکراســی بــۆرژوازی هەروەهــا تێگەیشــتن لــە ئاوارەیــی و نائومێــدی ملیۆنەهــا لــە جەمــاوەری کرێــکار مانــای ئەوەنییــە یاخــود بەهــای نییــە بەرگــری بکەیــن لــە کاتێکــدا لــە ژێــر هێرشــداین. یاخــود خەبــات کــردن لــەم پێنــاوەدا مانــای نییــە. بــە پێچەوانــەوە ،ئەگــەر چــی ئــازادی ڕۆژنامەگــەری ئــەوە قەبــوڵ دەکات کــێ دەســەاڵتی بــە ســەر بــازاڕی ڕۆژنامەگەرییــەوە هەیــە ،هەروەهــا ئــەوەش قەبــوڵ دەکات کــە ڕۆژنامــەی سۆسیالیســتی باڵوبێتــەوە .لــە هەمــان کاتــدا ،پەرلەمــان خــۆی دەپارێزێــت لــەو باســانەی بچێــت بــەرەو قســەو بــاس کــردن لــە ســەر هــرزی سۆسیالیســتی. لــە گــەڵ ئەوەشــدا هەڵبژاردنــی پارتــی کرێکارانــی نــوێ زۆر باشــترە لــە دیکتاتــۆری .ئەگــەر چــی دەســەاڵتی قانــوون بەرگــری لــە موڵکداریەتــی دەوڵەمەنــدان دەکات بــەاڵم هەنــدێ جــار بەرگــری دەکات لــە دژی ســەرکوتی توندڕەوانــە. بــەاڵم ،ئەمــە مانــای ئــەوە نییــە خەبــات لــە پێنــاوی داخوازییــە دیموکراتییــەکان .ئەگــەر لێــرە لــە بەریتانیــا بێــت یاخــود لــە میســر و بۆرمــان و پاکســتان ،چینــی کرێــکار پێویســتە رابەرایەتــی بــە دەســتەوە بگــرن .نــەک تەنهــا بــۆ رازی بــوون بــە مافــە دیموکراتــی یــەکان یــان دیموکراســی بۆرژوازی .لــە بڕی ئەوە پێویســتە بەردەوام بیــن لــە گۆڕینــی خەباتــی «دیموکراتیــک» بــۆ شۆڕشــی کۆمەاڵیەتــی .تەنهــا ئەمەیــە دیموکراســی راســتەقینە بــە واقیعــی و ڕاســتییەک لــە پێنــاو زۆرایەتیەکــی مــەزن لــە مرۆڤایەتــی.
___ _________________________________ دەربارەی نووسەر: جــۆن مالینــۆ مارکسیســتێکی بەریتانــی یــە و ئەندامــی ســەرکردایەتی پارتــی کرێکارانــی سۆسیالیســت - بەریتانیایــە ،هەروەهــا مامۆســتایە لە زانکۆی پۆرتســمس، نووســەری چەندیــن پەرتــووک و نامیلکەیــە. ----------------------------------
41 پیرۆزی مۆسیقا الی ئایین و باوەڕی یارسان
هیــچ شــتێک وەک مۆســیقا مرۆڤــەکان گــرێ نــادات و گوزارشــت لەجوانــی سروشــت نــاکات و نابێتــە زمانحاڵیــان و کاریگــەری لەســەر ئــارام ردنــەوەی ڕۆحــەکان نابێــت و گیانــە شــەرەنگێزەکان هێــور ناکاتــەوە. مۆســیقا ڕێگەیەکــی هێنــدە جوانــە کــە مــرۆڤ بەهۆیــەوە ئەتوانــێ بگاتــە جوانــی و بیرکردنــەوەو نەمــری .مۆســیقا بەشــێكە لەســەفەری خوایــی بــۆ نــاو ڕاســتی و پاکــی و لێبــوردن و بەخشــندەیی ،بــەرەو دۆزینــەوەی پــەروەردگار و هەســت کردنــە بەتــام کردنــی جیــاوازی شــتەکان . مۆســیقا تەنهــا ئــەو شــتانەنیە کــە ئەدوێــن و دەنگیــان لێــوە دێــت هــاوار ئەکــەن و هەریەکەیــان بەجۆرێــک ئــاوازی خۆیانمــان ئەدەنــێ .بەڵکــو مۆســیقا بیســتنی ئــەو شتانەشــن کەدەنگیــان نیــە ،ســەفەرێکە لەودیــو دەنگەکانــەوە ،ســەفەرێکە لەدنیــای بــێ دەنگیشــدا .لــە ڕێگــەی مۆســیقاوە ســەفەر بــۆ نــاو ڕۆح ئەکرێــت و قــووڵ ئەبێتــەوە لەناخــی مرۆڤــداو قســە لەگــەڵ گیانــی مرۆڤــدا ئــەکات و دەرگای جوانیەکانــی لــێ ئەکاتــەوە .بەکورتــی نەمــری ڕۆح و مۆســیقا دوو شــتی ئاوێتــە بوونــن لەگــەڵ یەکتــردا و لێــک دانابڕێــن .جوانــی مۆســیقا و تێکــەاڵو بوونــی بــەڕۆح کاریگەرتریــن هــۆکارە بــۆ ئــەوەی شــوێن کەوتوانــی ئاییــن و بــاوەڕی یارســان جۆریــک لــە پیــرۆزی و پــاک بوونــەوەی گیانــەکان لــە ڕێگــەی مۆســیقاوە پــەی پــێ بــەرن و تێکــەاڵوی هەمــوو بۆنــە پیــرۆز و خۆشــی و ناخۆشــی و بەرگریەکانــی خۆیانــی پــێ بکــەن .بــۆ ئــەم مەبەســتە ئەتوانیــن لەچەنــد ڕوداوو بۆنەیەکــدا جوانــی و پیــرۆزی و کاریگــەری مۆســیقا الی ئاییــن و بــاوەڕی یارســان بخەینــە ڕوو.
«هەوڵیان داوە لەڕێگەی مۆسیقاوە گیانە شەڕەنگێزەکانیان هێور بکەنەوە» ئاییــن و بــاوەڕی یارســان ئاینێکــی کوردییــەو -1 رەســەنایەتی و شــوێنی بەرگریکردنیــان خاکــی خۆیــان بــووە دژ بەداگیرکــەران و هەوڵیــان نــەداوە خاکــی هیــچ نەتەوەیەکیتــر داگیربکــەن .بەڵکــو شۆڕشــیان کــردوە بــۆ خــۆ ڕزگارکــردن لــە هەمــوو ئــەو کاریگەریــە مــادی و مه‌عنەویانــەی کــە داگیرکــەران ویســتویانە بەســەریاندا
«شاخۆشێن الی تۆ میوانە بۆ ئەوەی بگەڕێتەوە سەر ڕێگەی ڕاست» لەپەرتووکــی پیــرۆزی ســەرەنجامدا ئامــاژ ه بــەم لەشــکرە کــراوە .بەرامبــەر نەیارەکانیــان ئەوەســتن و دەســت بەلێدانــی مۆســیقا ئەکــەن بــۆ هێورکردنــەوەی گیانــی شــەڕەنگێزی نەیارەکانیــان ---ســەرکردەی نەیارەکانیــان بابــا فەقــێ ئەبێــت ---بۆیــە شاخۆشــێن لەڕێگــەی نوێنــەری خۆیــەوە کــە کاکــە ڕەدایــی نــاوە ئەنێرێتــە الی بابــا فەقــێ تــا ئــەم پەیامــەی بداتــە دەســت (شاخۆشــێن ئەفەرموێــت؛ جەئۆلگــەی لوڕســتانا جەئۆلگــەی لورســتانا، بابــا خۆشــێن ئەخــزش کــەرد جەئۆلگــەی لوڕســتانا، نۆســەد دەف چــی ،نۆســەد تەمبــور دانــا ،نۆســەد بلــور دانــا ،بابــا فەقــێ بنیــش کاشــاهات هــات بــە میوانــا) واتــە :بابــا فەقــێ شاخۆشــێن لــە لوڕســتانەوە هاتــووە نۆســەد دەف چــی ،نۆســەد تەمبــور ژەن، نۆســەد شمشــاڵ ژەنــی لەگــەڵ لــە شــکرەکەیدایە، شاخۆشــێن الی تــۆ میوانــە بــۆ ئــەوەی بگەڕێتــەوە ســەر ڕێگــەی ڕاســت ،بــەاڵم لــەم کاتــەدا بابــا فەقــێ زۆر بەڕەقــی وەاڵم ئەداتــەوە و ڕووبــەڕووی ئامێــرە مۆســیقیەکانی ئەمــان پەنــا بــۆ شمشــێر ئەبــات و ئەڵــێ (چەنــی چەنــد وقتــن دەرئیــن درەی تنگــم ،شمشــێر بــە دەســت اس بــروش بــە جنگــم ) ئەمــە وەاڵمی کەســێکی دەرون تاریــک و دژە نیشــتمان و داردەســتی دوژمنانــی گەلەکــەی خۆیەتــی لــە پێنــاوی بەرژەوەنــدی خۆیانــدا
( no / 4 )- 31 - 3 - 2016
سیروان عه‌لی ره‌زا یارسانی
بســەپێنن .ســەره‌تای شۆڕشیشــیان بــە توندوتیــژی و زمانــی شمشــێرو تونــدو تیــژی و کوشــتن و بڕیــن دەســتی پــێ نەکــردوە ،بەڵکــو ســەرەتا هەوڵیــان داوە لەڕێگــەی مۆســیقاوە گیانــە شــەڕەنگێزەکانیان هێــور بکەنــەوەو مۆســیقا تێکــەاڵوی ڕۆحــی نەیارەکانیــان بکــەن تــا ئەنجــام بــە ئــاوازی مۆســیقا ئەخەنــە نــاو ناخیانــەوە و هێوریــان ئەکەنــەوەو تــا ڕاســتیەکان ببینــن دێنــەوە نــاو لەشــکری یارســانەکان .لــەم بــارەوە لەســاڵەکانی ()٤٠٥کۆچیــدا بەفەرمانــدەی شاخۆشــێنی لوڕســتانی هەوڵــی ڕزگارکردنــی دەشــتی زەهــاو ئەدەنــەوە کــە لەالیــەن نەیارانیانــەوە داگیرکــراوە .بــۆ ئــەم مەبه‌ســتە لەشــکرێکی گــەورە پێکــەوە ئەنێــن بەفەرمانــدەی شاخۆشــێن و جێگرەکــەی (لیــزا خاتــون) ئــەم لەشــکرە الی یارســانیان زۆر بەناوبانگــە و بەلەشــکری (نۆســەدە) بەناوبانگــە و لــەم لەشــکرەدا نۆســەد تەمبــور ژەن -- نۆســەد دەف لێــدەر --نۆســەد شمشــاڵ ژەن – لــە پێشــەوەی لەشــکرەکەوە بــوون بــۆ ڕووبەڕووبوونــەوەی نەیارەکانیــان.
42 دژ بەگەلەکــەی خۆیــان ئەبنــە کۆیلــەی دوژمنەکانیــان و زمانــی شمشــێر نەبێــت هیــچ زمانێکــی تــر نازانــن.
لــە خۆگرتــوە .مۆســیقا لەئەنجامدانــی جەمــی یارســاندا گرنگــی خــۆی هەیــە ،ڕۆح و مۆســیقا
لــە ئەنجــام وەرگرتنــی ئــەم وەاڵمــە شاخۆشــێن فەرمــان ئــەدات دەســت بکــەن بەلێدانــی مۆســیقا ،بەجارێــک ئــەو نــاوە پــڕ ئەبێــت لــە ناڵــەی دەف و ســۆزی شمشــاڵ و ئــاوازی تەمبــور ،بــەردەوام ئەبــن تــا ئەنجــام بابــا فەقــێ دێتــە بــەردەم شاخۆشــێن و ئەڵێــت (ڕەشــەداڵم ڕەشــەداڵم ســیای هنــدی ،هەرکۆیــە بــەرز بــووەن النــە مەبەنــدی ،بەڵــێ شاخۆشــێن جەنــی ئەزیش پەســەندی). ئەمــەش ئــەوە دەگەیەنێــت کــە مۆســیقا کاریگەریەکــی بەهێــزی هەیــە بــۆ ئــەوەی مرۆڤــەکان لەگــه‌ڵ خــودی خۆیــان ئاشــت ببنــەوەو ببنــە هەڵگــری ناســنامەی خۆیــان و خــاک و نەتــەوە بکەنــە ســومبلی جوانیــەکان.
«جەم پرۆسەیەکی خێرکردن و بەسەرکردنەوەی یەکترو ئاشتەوایی و بڕیاردانە»
(ژ11 )4 .ی خاكه‌لێوه 2716
مۆســیقا بــۆ کۆچــی ئازیــزان الی یارســانیەکان: -2 مۆســیقا دەنگێکــە لــەدوور دێــت و هەمــوو شــتە خەوتوەکانــی ناخــی مرۆڤــەکان بەئــاگا ئەهێنێتــەوە ئــەوكات ئیتــر ڕۆح تێکــەاڵوی جوانیــەکان ئەبێــت و شــتە نهێنیەکانــی الئاشــکرا ئەبێــت ،ئــەو دەم مــەرگ ئەبێتــە ســەرەتای ژیانێكــی نــوێ هەموو شــتێک فەرامــۆش ئەکات و تێکــەاڵوی جوانیەکانــی پــەروەردگار ئەبیــت و مەرگ الی ئەبێتــە ئەنجامێکــی فەرامۆشــکراو ئەبێتــە بەردەوامــی ڕۆح و لەجەســتە ئەچێتــە دەرەوە و ئەنجامیــش ئەچێتــە نــاو جوانیەکانــی مۆســیقا .بۆیــە الی یارســانیەکان بەدەم لێدانــی دەف و شمشــاڵ و تەمبــورەوە ئازیزەکانــی خۆیــان بــەرەو کــۆچ بــەڕێ ئەکــەن و ماڵئاوایــی لێدەکــەن و ئەویــش بــەرەو دۆزینــەوەی جەســتەیەکی نــوێ و ســەرەتایەکیتری ژیانــی نــوێ لەگــەڵ ناڵــەی دەف و ســۆزی شمشــاڵ و ئــاوازی تەمبــور .ئــەم پرۆســەی بــەڕێ کردنــی کــۆچ کــردوان الی یارســانیان پێــی دەرترێــت (چەمەرانــە). مۆســیقا لەکاتــی ئەنجامدانــی پرۆســەی -3 جەمــی یارســاندا :جــەم پرۆســەیەکی خێرکــردن و بەســەرکردنەوەی یەکتــرو ئاشــتەوایی و بڕیاردانــە. لەجەمــدا ڕۆحـه‌کان ئاوێزانــی یەکترئەبــن و نــوری خــواش لەوپرۆســەیەدا گەورەیــی و توانــاو خۆشەویســتی خــۆی لەڕێگــەی شــۆڵەی گــڕی ئاگــرەوە پیشــان ئــەدات ،الی یارســانیا لەپرۆســەی جەمــدا مەرجــە ئاگر بوونــی هەبێت، لەئەنجامدانــی ئــەو پرۆســەیەداو تــا ئێســتا بەردەوامــی هەیــە ،چونکــە ئاگــر ئاگــری تایبەتمەنــدی هێــزی خــوای
دووشــتی لێــک دانەبــڕاون ،بۆیــە لەجەمــی یارســاندا بــەدەم زکــرو خواناســیەوە ئامادەبــووان لەڕێگــەی مۆســیقاوە زیاتــر ڕووئەچنــە نــاو ڕۆحەکانیانــەوە .ئــەم پرۆســەی مۆســیقایە لەجەمــی یارســاندا پێــی ئەوتــرێ (چــەپ و دەس) مــەرج نیــە مۆســیقارەکان تەنهــا پیــاو بــن ،بەڵکــو هەرلەســەرەتاوە ژن پێگەیەکــی دیــاری هەبــووە ،لەســەرکردایەتی کــردن و لێدانــی مۆســیقادا لەپرۆســە جیــا جیاکانــدا .لەناودارتریــن ئــەو ژنانــە :ا- دایــە خەزانــی ســەرگەتی ،ســەرکردەو تەمبــور ژەنێکــی لێهاتــوو بەتوانابــووە ،لــە ســەدەی پێنجەمــدا ژیــاوە هــاوکاری (بــاوە نــاوس بــووە .ب -لیــزا خانــم :هــاوکاری شاخۆشــێن بــووە ،تەمبــور ژەنێکــی بەتوانابــووە ،یەکێــک بــووە لــە فەرمانــدەکان لــە لەشــکری نۆســەدەدا .ج- دایــە تەورێــزی هەورامــی :تەمبــور ژەن بــووە ،هــاوکاری بــاوە ســەرهەنگ بــووە .د -دایــەرەک خاتــوون :دایکــی ســان ســەهاک بــووە ،تەمبــور ژەن بــووە ،فەرماندەبــووە، هەروەهــا گوڵــی خاتــوون ،ئاونــگ خاتــوون ،نســێ خاتــوون، ڕۆچیــار خاتــوون ،ئەمانــە هەموویــان فەرمانــدەو تەمبــور ژەن بــوون.
43 سیاسەت بۆ هەمووان
هاوسەرۆکی کۆنگرەی نەتەوەیی کوردستان
بەشێک لە ڕیشەی دیموکراسیی ”زەمانێــک هەبــوو کــە خــوداکان هەبــوون ،بــەاڵم هێشــتا هیــچ بوونەوەرێکــی مــردە پەیــدا نەبــوو بــوو .کاتێک کاتی ئــەوە هــات کە بوونــەوەری مــردەش لە ســەر زەوی پەیدا ببــن ،خــوداکان ئــەو بوونەوەرانەیــان لــە دامێنــی زەوی لــە خــۆڵ و ئاگــر و بــە تێکەاڵوکردنــی جۆراوجــۆری خــۆڵ و ئاگــر دروســت کــرد .پاشــان کاتێــک کاتــی ئــەوە هــات کــە بیانخەنــە بــەر ڕووناکیــی ،خــوداکان ئــەو ئەرکەیــان خســتە ســەر شــانی پرۆمەتێڤــس ( Prometevsئــەوی لــە پێشــدا بیــر دەکاتــەوە) و ئێپیمێتیڤــس Epimetevs (ئــەوی لــە پاشــان بیــر دەکاتــەوە) کــە کەرەســتەیان پــێ بــدەن و هێــز و بەهــرەی گونجــاو کــە بشــێت بــە هــەر یەکێــک لــە بوونــەوەرەکان بــدەن .ئێپیمێتیڤــس لــەو کاتــەدا داوای مۆڵــەت لــە پرۆمەتێڤــس دەکات کــە ئەرکــی ئــەو دابەشــکردنەی پــێ بســپێردرێت” :کاتێــک کــە هەمــوو شــتەکان بــەش دەکــەم ،تــۆ دەتوانیــت سەرپەرشــتیی بکەیــت“ .پرۆمەتێڤــس داواکەی پەســەند دەکات و ئێپیمێتیڤــس دەســت دەکات بــە دابــەش کــردن .ئێپیمێتیڤــس بــە هەندێکیــان هێــزی دا ،بــەاڵم خێرابــوون نــا ،خێرابوونــی بەوانــە دا کــە لەوانــی پێشــوو بێهیزتــر بــوون .هەندێــک لەوانــەی کــە زۆر بچــووک دروســت کــرا بــوون ،باڵــی پــێ دان تــا بتوانــن بفــڕن و خۆدەربــاز بکــەن ،یاخــود داڵدەگایەکــی لــە بنــزەوی بــۆ ســاز کــردن .بــەاڵم ئەوانــەی کــە زل دروســتی کردبــوون، گەورەیــی لەشــی خۆیانــی بــۆ کــردن بــە پارێــزە. تەنانــەت لــە هەمــوو شــتەکانی دیکەشــدا وای کــرد کــە ئــەم شــت لەگــەڵ ئــەو شــت بێتــەوە .ئێپیمێتیڤــس بــەو شــێوە بیــری خــۆی داڕشــتبوو تــا هیــچ جــۆرە ڕەگەزێــک نەتوێنرێتــەوە .کاتێــک کــە ئێپیمێتیڤــس بــەو شــێوەیە پارێــزەی دژ بــە خواســتی خۆیــان بــۆ یەکتــر لەناوبــردن، بــۆ ســاز کردبــوون ،بیریشــی هەروەهــا لــەوە کــردەوە کــە پارێزەیــان دژ بــە ســەختیی و دژواریــی وەرزەکان پــێ بــدات :بەرگێکــی چــڕی مــوو و پێســتێکی ڕەقــی پــێ دان، ئــەوە بــەس بــوو بــۆ ئــەوەی هــەم لــە ســەرما و هــەم
«بێ ئاگر هیچ کەس نەیدەتوانی بەهرەی هونەر بخاتە کار» لــە ناوەڕاســتیی ئــەم دەستەوەســتانییەدا پرۆمەتێڤــس دێــت بــۆ ئــەوەی لــە دابەشــکردنەکە بڕووانێــت. پرۆمەتێڤــس بینــی کــە هەمــوو بوونــەوەرەکان بــە شــێوەیەکی بــاش کەرەســتەدار بــوون ،بــەاڵم مــرۆڤ ڕووت بــوو ،هــەر بــە پــای خۆیــەوە وێســتابوو و تــەواو، بــێ پێخــەف و بــێ هیــچ پارێزەیــەک بــوو .ئێســتا وا ڕۆژ ڕۆژی دیاریکــراو بــوو ،کــە تیایــدا تەنانــەت مرۆڤیــش لــە نــاو زەوییــەوە بێتــە دەر بــۆ نــاو ڕووناکیــی .پرۆمەتێڤــس بــێ ئــەوەی بزانێــت بــە چ شــێوەیەک چارەســەرێک بــۆ مــرۆڤ بدۆزێتــەوە ،لــە ناچارییــدا ڕۆیشــت و بەهــرەی هونــەری هێفایســتۆ Hefaistoو ئاتێنــا Atenaـــی دزی و هەروەهــا ئاگریــش؛ چونکــە بــێ ئاگــر هیــچ کــەس نەیدەتوانــی بەهــرەی هونــەر بخاتــە کار .ئەوجــا پرۆمەتێڤــس هــات و بەهــرەی هونــەری دا بــە مــرۆڤ .بــەو شــێوەیە مــرۆڤ زانیــاری پێویســتی بــۆ خۆبەڕێوەبردنــی ژیــان وەرگــرت .بــەاڵم مــرۆڤ نەبــوو بــە خاوەنی هەســتی سیاســیی ،چونکــە هەســتی سیاســیی الی زێــڤ Zev بــوو .پرۆمەتێڤســیش نەیدەتوانــی خــۆی بخزێنێتــە نــاو قــەاڵی زێڤــەوە کــە لەالیــەن پاســەوانە دڕندەکانــی زێڤــەوە دەپارێــزرا .تەنهــا بــە دزییــەوە خــۆی خزاندبــووە
( no / 4 )- 31 - 3 - 2016
ڕێبوار ڕەشید
لــە گەرمایــش بیانپارێزێــت ،کــە هەروەهــا بــۆ ئەوەیــش بــوو کــە کاتێــک ویســتیان پشــوو بــدەن ،وەکــو لێفەیەکی سرووشــتیی بێــت بۆیــان .بــۆ هەندێکیــان ســمی دا نــا و بــۆ هەندێکــی دیکەیــان تیــرەی جیــڕی بــێ خوێــن .ئەوجــا خۆراکــی جیــاوازی بــە هــەر یەکێــک لــەو بوونەوەرانــە دا: بــەری زەوی بــە هەندێکیــان بەخشــی ،و بــە هەندێکــی دیکــە میــوەی درەختــەکان و بــە هــی تــر ســەلک و ڕیشــە. هەندێــک هەبــوون کــە ئاژەڵــی دیکــەی وەکــو بژێــوی پــێ دان :بــۆ ئەمانەیــان ســنوورێکی دیاریکــراوی بــۆ زاوزێ دیــاری کــرد و بەوانــەی ژێریشــەوەیان کــە دەبــوون بــە خۆراکــی ئــەوان توانــای زاووزێــی زۆر ،بــەو جــۆرە ئــەو بیــری لــە هەبوونــی بەردەوامیــی ڕەگــەزەکان کــردەوە. بــەاڵم لەبەرئــەوەی ئێپیمێتیڤــس بــەو ڕادەیــە زرنــگ نەبــوو ،بــێ ئــەوەی بــاش بیــر بکاتــەوە هــەر هەمــوو ئــەو هێــز و بەهرانــەی لــە بەردەســتییدا بــوون دای بــە بوونــەوەرە جیــاوازەکان .ڕەگــەزی مــرۆڤ مابــوون ،و ئــەم ئەســڵەن بیــری لــێ نەکردبوونــەوە .ئێســتا نــەی دەزانــی چــی و چــۆن بــکات.
44 ئــەو ژوورە کــە هێفایســتۆ و ئاتێنــا پێکــەوە کاریــان تیــادا دەکــرد ،لــەوێ هونــەری هێفایســتۆی دزی ،کــە کار بە ئاگر دەکات ،و هــەر بــەو شــێوەیەش هونــەری ئاتێنــا دزی و کە پاشــان هــات و دای بــە مــرۆڤ .ئــا بــەو شــێوەیە بــوو کــە مــرۆڤ یارمەتــی چنــگ کــەوت کــە بتوانێــت بژێــوی خــۆی پەیــدا بــکات .بــەاڵم پرۆمەتێڤســیش ،پاشــان ،هەروەکــو دەگێڕدرێتــەوە ،ســزای خــۆی وەرگــرت چونکــە ئاگــری دزی بــوو .ئەگەرچــی تاوانــە ڕاســتەقینەکە ئێپیمێتیڤــس کردبــووی.
(ژ11 )4 .ی خاكه‌لێوه 2716
«توانای مرۆڤەکان هەر بەشی ئەوەندەی دەکردن کە خۆراک لە بن زەوی پەیدا بکەن» کەواتــە بــەو شــێوەیە مرۆڤیــش بەشــی لــە بەختــی خــوداکان بــە چنــگ کــەوت .مــرۆڤ هەروەهــا تەنهــا یەکێکیــش بــوو لــە بوونــەوەرە دروســتکراوەکان کــە بــە هــۆی خزمایەتیــی لــە خوداکانــەوە ،بــڕووای بــە خوداوەنــدەکان هەبــوو و هەوڵــی دا ئاڵتــار و وێنەیــان بــۆ دابتاشــێت .دوای ئــەوە هــەر زوو بــە زوو فێــری دەنگــی بەئەقــڵ و زمانێکــی پــڕ هونــەر بــوو ،هەروەهــا خانووبــەرە و جلوبــەرگ و کــەوش و پێخەفــی پەیــدا کــرد و خۆراکــی خــۆی لــە بــن زەوی هێنایــە دەر .بــەو شــێوە کەرەســتەدار لــە ســەرەتادا مرۆڤــەکان لەمــاوال دەژیــان، و شــارەکان پەیــدا نەبووبــوون .لەبەرئــەوە ئاژەڵــەکان دەیانکوشــتن ،چونکــە لــە هەمــوو ڕوویەکــەوە مرۆڤــەکان لــە ئاژەڵــەکان بێهێزتــر بــوون .توانــای مرۆڤــەکان هــەر بەشــی ئەوەنــدەی دەکــردن کــە خــۆراک لــە بــن زەوی پەیــدا بکــەن ،بــەاڵم بەشــی ئــەوەی نەدەکــردن کــە دەرەقەتــی ئاژەڵــە دڕنــدەکان بێــن .لەبەرئــەوەی هێشــتا لــە هونــەری دەوڵــەت – کــە هونــەری شــەڕ یەکێکیانــە – نەدەزانــی .بــەو شــێوەیە هەوڵیــان دا کۆببنــەوە و لــەو ڕێگایــەوە خۆبپارێــزن کــە شــار دابمەزرێنــن ،بــەاڵم کاتێــک کۆبوونــەوە ،نادادیــان بەرانبــەر بــە یــەک دەکــرد، چونکــە هێشــتا زانیــاری سیاســییان ال دروســت نەبووبــوو؛ بــەو شــێوەیە دووبــارە لــە یــەک ترازانــەوە و دیســانەوە خۆیــان بــە فەوتانــدن دا .ئــەوە بــوو کــە زێــڤ ترســی لــێ نیشــت ،ترســی ئــەوەی کــە هەمــوو ڕەگــەزی مــرۆڤ بفەوتێــت .لەبەرئــەوە هێرمێــس Hermesدەنێرێــت تــا بەدەربەســتهاتن و دادوەریــی بــە مرۆڤــەکان ببەخشــێت، بــەو هیوایــەی ئــەو خەســڵەتانە ببــن بــە دەســەاڵتی نــاو شــارەکان و ببــن بــەو ژێیانــەی هاوڕێیەتــی نێــوان مرۆڤــەکان ڕادەگــرن. هێرمێــس ئەوجــا لــە زێڤــس دەپرســێت ،کــە ئایــا بــە چ شــێوەیەک بەدەربەســتەوەهاتن و دادوەریــی بــە مرۆڤــەکان بــدات .ئایــا بەدەربەســتهاتن و دادوەرییــان هــەر بــە هەمــان ئــەو شــێوەیە بدەمــێ کــە توانــا و هونەریــان پــێ درا؟ خــۆ ئــەوان ئەوەیــان بــەو شــێوەیە
وەرگرتــووە ،کــە تەنهــا یــەک تاکــە مــرۆڤ بــۆ نموونــە، هونــەری دەرمانەوانیــی ،پــێ بەخشــراوە ،ئەمــەش دەبێت بەشــی کۆمەڵێکــی دیکــە بــکات و خــاوەن ڕشــتەکانی دیکەیــش هــەر بــە هەمان جــۆر .ئایــا بەدەربەســتەوەهاتن و دادوەرییــش هــەر بــە هەمــان شــێوە بــە ســەر مرۆڤەکانــدا ببەخشــمەوە یاخــود بــە ســەر هــەر هەمــوو یەکێکیانــدا دابەشــی بکــەم وا کــە هــەر هەموویــان بەشــی خۆیــان بــەر بکەوێــت؟ ئــەرێ ،بــە ســەر هــەر هەمــوو یەکێکیانــدا بەشــی بکــە ،زێڤــس وەاڵمــی دەداتــەوە؛ دەبێــت هەمــووان بەشــیان بدرێــت .ئەگــەر بــە تەنهــا هــەر چەنــد کەســێک بەدەربەســتەوەهاتن و دادوەریــی وەبەریــان بکەوێــت ،کــە وەکــو ســەبارەت بــە هونەرەکانــی دیکــە وا بــووە ،.ئــەوا شــاران دانامەزرێنرێــن و ناتوانــن هەبــن .تــۆش دەبێــت ،لــە بریتیــی مــن ،ئــەو یاســایە فەراهــەم بکەیــت ،کــە هــەر یەکێــک کــە بەشــی خــۆی لــە بەدەربەســتەوەهاتن و دادوەریــی نەبێــت، دەبێــت وەکــو تاعونــی کۆمەڵــگا ببینرێــت و مەرگــی پــێ بشــێت. ئــەم گێڕانەوەیــەی پرۆتاگــۆراس ( ٤٢٠ -٤٨١پ.ز) کۆنتریــن تێکســتی فەلســەفەیە ســەبارەت بــە سیاســەتی دیموکراســیی ،کــە خوداوەنــدەکان بەشــی بەدەربەســتەوەهاتن و دادوەرییان بــە هەموو تاکەمرۆڤێک داوە بــۆ ئــەوەی بتوانــن بەشــداریی لــە سیاســەتدا بکــەن و بــەو شــێوەیە بــە یەکــەوە بژیــن و شــار و شــاران دابمەزرێنــن و ڕەگــەزی خۆیــان لــە ســەر ژیــان بــەردەوام پــێ بــدەن. پرۆتاگــۆراس ( ٤١١ -٤٨١پ.ز) ئــەو فەیلەســوفەیە کــە دەســەاڵتداران کتێبەکانیــان ســووتاند چــون پێیــان وابــوو زانیاریــی دژخودایــی بــاو دەکاتــەوە .پرۆتاگــۆراس بــە یەکێــک لــە یەکەمیــن هیومانیســتەکان و بناخــەی بیــری گفتوگــۆی ئــازاد و دیموکراســیی دادەنرێــت. ئەفالتــون ( ٣٤٧ -٤٢٧پ.ز) کــە لــە زریانــی تەمەنــی پرۆتاگۆرســدا مرۆڤێکــی نەونەمــام بــوو ،بایەخێکــی زۆری بــە خوێنــدن و زانســت دەدا و پێــی وابــوو ئەوانــە پســپۆڕانن کــە دەبێــت ئەرکــی بەڕێوەبردنــی دەوڵەتیــان لــە ئەســتۆ بێــت.
«مەترسی ئەوە دەبێت کە ناخوێندەوارانیش بکەونە ناو سیاسەت و دەستەاڵتەوە» ئەفالتــون هــەر زۆر کــەم لــە ســەر خەڵکــی هــەژار و جووتیــار و کۆیلــە و توێژەکانــی دیکــە قســەی کــردووە. ئــەوی شــایانی باســە ئەوەیــە کــە هەرچەنــدە لــە ئەکادێمیەکــەی ئــەودا هــەر بــە تەنهــا پیــاوان هەبــوون، بــەاڵم هــاوکات جەختــی لــە ســەر فەراهەمیــی زانســت بــۆ هــەردوو توخمــی نێــر و مــێ کــردووە .بــەو شــێوەیە دەتوانرێــت پــێ دابگیرێــت کــە ئەفالتــون بانگەشــەی بــۆ
45
«ئەریستۆ پێی وابوو کە حەتمەن دەستەاڵت دەبێت گشتگیر هەبێت» وا پێدەچێــت ئەریســتۆ ( ٣٢٢ – ٣٨٤پ.ز) لــە بێدەنگییەکی ڕانەگەیانــدراودا زۆر زیاتــر بیــری لە تێزەکانــی پرۆتاگۆراس و ئەفالتــون کردبێتــەوە وەک لــەوەی بە گشــتیی بینراوە. ئەریســتۆ هەرچەنــدە ئــارەزووی جــۆری دیکــەی لــە زانســت دەکــرد ،بــۆ نموونــە ماتماتیــک و بایۆلۆژیــی، بــەاڵم خاوەنــی یەکێــک لــە پراکتیکتریــن ســاختارەکانی سیســتەمی دیموکراســییە ،ئەویــش داهێنانــی پارلەمــان وەک ســەرکانیەک بــۆ یاســادەرکردن ،و هەبوونــی دەســتگایەکی جێبەجێکــردن ،واتــە حکومــەت و ئەنســتیوتەکان و دامودەســتگاکان ،و هەبوونی دەستگای دادوەریــی ،واتــە دادگاکان بــوو .ئەریســتۆ پێــی وابــوو کە حەتمــەن دەســتەاڵت دەبێــت گشــتگیر هەبێــت ،بــەاڵم هــاوکات بــە تەندروســتی نــە دەزانــی کــە هەمــوو چیــن و توێــژ و گرووپێکیــش وەکــو یــەک ،یەکســان ،بەشــداریی لــە دەســتەاڵتدا بکــەن .بــە الی ئەمــەوە چینــی مامناوەندیــی لــە هەمــوو ئەوانــەی دیکــە ژیرتــر بــوو. ئەریســتۆ پێــی وابــوو چینــی مامناوەندیــی بــێ لــەوەی بــە گشــتیی ژیــرە و پێــگای ســەودای هەیــە ،هەروەهــا نــە هێنــدە هــەژار و نــەدارە کــە دەســتەاڵت تووشــی داڕمــان بــکات و نــە هێندەیــش زەنگینــە کــە لــە بەرژەوەندیــی خۆیــدا سەرمەســت بێــت و بیەوێــت دەســتەاڵت بخاتــە ژێــر خــۆی .لەبەرئــەوە هــەم دژی سیســتەمی ئۆلیگارکــی، واتــە دەســتەاڵتی کەمینــە /هێندێــک ،و هــەم دژی سیســتەمی ئۆتۆکراتیــی یــان مۆنارکیــی بــوو. بــەو شــێوەیە ئەگــەر ئێمــە بمانەوێــت ڕووخســارێکی کەمێــک کۆنکرێــت بــە بیــری ســەرەتایی چەپــی گشــتیی بدەیــن ،النــی کــەم لــە هــزری خودنائــاگادا ،و بمانەوێــت لــە هەوڵــی داهێنانــی بیرێــک بگەیــن کــە هزرمەنــدان
«ڕۆشنبیران هەر خاوەنی قسەوباسەکان نەبوون، بەڵکو دایک و بابیشیان بوون» مێــژووی ڕۆشــنبیریی مــرۆڤ ســەبارەت بــە دەســەاڵت و تاکەکــەس و دیموکراتیــی و هتــاد لــەو ناوبەیەنــدا هەتــا خاڵێکــی تایبــەت لــە مێــژووی ئوروپــادا ســەبارەت بــە مــرۆڤ و مافەکانــی لــە چوارچێــوە و ژێــر میچــی ڕۆشــنبیراندا دەهــات و دەچــوو .ڕۆشــنبیران هــەر خاوەنــی قسەوباســەکان نەبــوون ،بەڵکــو دایــک و بابیشــیان بــوون. هــزر لــە دامێنــی ئەمانــەوە دەکەوتــە خــوار و بــە خوێنــاوی زاوزێــی بیریــی و هزریــی ئەمانــدا رووەو کۆاڵنــە تەســک
( no / 4 )- 31 - 3 - 2016
حکومڕانیــی شــێوەیەک لــە تاکــڕەوی /توێــژڕەوی کــردووە. ڕەخنــەی ســەرەکیی ئــەو لــە دیموکراتیــی ئەتێنــای ئــەو کاتــە ئــەوە بــوو کــە پێــی وابــوو لــەو ڕێگایــەوە کــە پیاوان هەمــوو تێکــڕا بۆیــان هەبێــت دەنــگ بــدەن ،مەترســی ئــەوە دەبێــت کــە ناخوێندەوارانیــش بکەونــە نــاو سیاســەت و دەســتەاڵتەوە .ئەفالتــون پاشــان لــە پایــزی ژیانیــدا ڕای خــۆی ســەبارەت بــە ناچاریــی پێداویســتیی هەبوونــی پادشــایەک گــۆڕی و پێــی وابــوو کــە هەبوونــی پادشــایەک [بــۆ بەڕێوەبردنــی کۆمەڵــگا] بــەس نــاکات، بەڵکــو هەروەهــا یاســا و ڕێســاگەلیش هەروەهــا دەبێــت هەبــن. بــەاڵم تــازە درەنــگ بوو .مــرۆڤ چەنــدە بە دەربەســتهاتن و دادوەریشــیی لــە خوداکانــەوە پــێ بەخشــرابێت ،لــە شــوێنێکدا هــەر تەســک بیــر دەکاتــەوە و لــە شــوێنێکدا مــەرگ هــەر پێــی دەگاتــەوە.
ویســتوویانە بــۆ بەکارهێنانــی وەکــوو سیســتەمێک کــە مــرۆڤ ســوودی سیســتەماتیکی بــۆ خۆبەڕێوەبردنــی هاومــاف و هاوئــەرک لــێ ببینێــت و کــە پاشــان نــاوی ”دیموکراســیی“ لێنــرا ،دەبینیــن کــە ئەریســتۆ لــە نێــوان پرۆتاگــۆراس و ئەفالتونــدا تێزێکــی نــوێ ســەبارەت بــە دیموکراســیی و شــێوەی بەشــداریکردن دەخاتــە بەردەســت ،بــەاڵم لــە پرۆتاگــۆراس کەمتــر چــەپ و لــە ئەفالتــون زۆر کەمتــر ڕاســت .یۆنانیــەکان خزمەتــی گەورەیــان بــە بیــری سیاســیی بــە تایبەتیــی و بــە دیموکراســیی بــە گشــتیی کــرد .بــەاڵم کەمێــک لەوالتــرەوە ،ئیمپراتــۆری ڕۆم ،پێــش ئــەوەی هــەوای کریســتیانبوون و ئایینــی ســەرزەوی بیانگاتــێ ،خولیــای چۆنیەتــی دەســەاڵت و پراکتیزەکردنــی دەســەاڵت لــە ســەر زەوی لێــی دابــوون و دەســەاڵت و هەژگــی دەســەاڵت کێشــەی ڕۆژانەیــان بــوو .لەوێــدا تاکەکــەس و هاوواڵتیــی ،ئەگەرچــی وەکــوو چەمکــی تایبەتیــی دیاریکــراوی سیاســییش نــا ،زیاتــر کەوتبــووە ژێــر جەختــی هــزر ،بــەاڵم دووبــارە لــە ژێــر دیدێکــی خوداییــدا. لــە بــەری ڕۆمــا دا مارکــوس تولیــوس سێســەرۆ Marcus ٤٣ – ١٠٦( Tullius Ciceroپ.ز) کەســێکی دیکەیــە کــە کاریگەریــی گــەورەی لــە ســەر بناخەدانانــی دیموکراســیی هەیــە .مارکــوس لــە ئیمپراتــۆری ڕۆمــادا پیشــەی پارێــزەر بــوو ،بــەاڵم هــاوکات ڕۆشــنبیرێک بــوو کــە ســەبارەت بــە یاســا و مــاف و ئازادیــی گوژمێکــی گــەورەی بــە مافــی هاوواڵتیبــوون لــە ئیمپراتــۆری ڕۆمــا دا کــە هەتــا ســەدەی هەژدەهەمیــش بــرەودار بــوو. مارکــوس دەیگــوت مــرۆڤ دەبێــت هەمــوو لــە بــەردەم یاســادا هاومــاف بــن و داواکاریــی ڕەووشــتیی لــە ســەر دەســتەاڵتداران هەبــوو .کاتێــک دەســتەاڵت لــە خەڵکــەوە بدرێــت ،کەواتــە دەبێــت واڵت بــە پێــی یاســای دەوڵــەت بەڕێوەببرێــت و دەســتەاڵتیش تەنهــا بــە پێوانــەی ڕەووشــت پاڵپشــتیی یکردرێــت .مارکوســیش هەروەکــو فەیلەســوفە یۆنانیــەکان پێــی وایــە یاســاخوداییەکانن کــە دەبێــت بــرەودار بــن و ئــەو زانســت و ڕەووشــتەی کــە مــرۆڤ هەیەتــی ،بەشــی خوداکانــە پێــی دراوە.
46 و تەنگەبەرەکانــی جەمــاوەری مانــدوو شــۆڕدەبووەوە. ئــەوی لــە نــاو ئــەو جەمــاوەرەدا بیتوانیایــە چێــژی ژیــان لــەو ســێاڵوە ببینێــت ،دەیبینــی .ئــەوی نەیدەتوانــی ،بــە کۆیلەیــی دەژیــا و بــە کۆیلەیــی دەمــرد. ئــەو خاڵــە تایبەتــەی لــە مێــژووی ئەوروپــادا بــوو بــە خاڵی ورەچەرخــان و هەمــوو ئەمانــەی تیــادا بــوون بــە بناخەیــەک و لــە پەیمانێکــدا کاریگەریــی خۆیــان نیشــاندا ،پەیمانــی ”ماگنــا چارتــا“ بــوو.
(ژ11 )4 .ی خاكه‌لێوه 2716
«لە سەردەمی پادشایەتی ئەودا ئینگلستان تووشی کێشەی گەورە هات» ماگنــا چارتــا Magna Chartaوشــەیەکی التینیــە بــە مانــای ”پەیمانــی مــەزن“ دێــت .ســاڵی ١٢١٣پادشــا جــۆن هێنریــک دوو II Johan Henrikواڵتــی ئینگلســتانی الی پاپــاس خســتە ڕەهنــەوە تــا کێشــەی خــۆی لەگــەڵ کڵێســادا چارەســەر بــکات .پادشــا جــۆن ،بەخــت نەیــار، هــەر لــەو کاتــەوە بــە ”جۆنــی بــێ خــاک /پادشــای بــێ خــاک“ ناوزەنــد کــرا .لــە ســەردەمی پادشــایەتی ئــەودا ئینگلســتان تووشــی کێشــەی گــەورە هــات و تــا دەهــات بچووکتــر و الوازتــر دەبــوو .خەڵــک ئیتــر لــەوە زیاتــر هــەر تەنهــا بــە ناڕازییبــوون نەوێســتان و ســاڵی ١٢١٥ناچاریــان کــرد ئــەو پەیمانــە ئیمــزا بــکات کــە بــە ”پەیمانــی مــەزن“ نــاوی چــووە مێــژوو .لــەو پەیمانــەدا خەڵکــی ئینگلســتان دەســتەاڵتی پادشــا جــۆن ـــیان بەرســنوور کــرد و مافــی زیاتریــان بــە خۆیــان دا .ئــەو پەیمانــە لــە ڕووی ناوەرۆکــەوە هێنــدە گرینگــە کــە بــوو بــە بناخــەی سیســتەمی پارلەمێنتاریــی ئینگلســتان .لێــرەدا جێــی خۆیەتــی چەنــد بڕگەیــەک بهێنرێتــەوە .لــە بڕگــەی یــەک دا هاتــووە: ”لــە پێشــدا ئێمــە (ئێمــە = مــن ،واتــا پادشــا جــۆن) لــە بــەردەم خــودا بەڵینمــان داوە ،و لــە ڕێــگای ئــەم پەیمانــەوە ســەلماندوومانە ،لــە بــەردەم خۆمــان و نــەوەی ئاییندەمانــدا ،کڵێســا لــە ئینگلســتان ئــازاد بێــت، و هەمــوو مــاف و ئازادیەکانــی خــۆی هەبێــت. ئێمــە هەروەهــا ئــەو ئازادیانەمــان پەســەند کــردووە کــە لــە خــوارەوە نووســراون و داومانــە بــە هەمــوو مرۆڤێکــی ئــازادی نــاو ســنووری پادشــایەتیمان ،خۆمــان و هەمــوو ئەوانــەی کــە لــە پــاش خۆمــان دێــن ،هەتاهەتایە ،کــە [ئەو مــاف و ئازادیانــە] هەبــن و بۆیــان بپارێزیــن ،بــۆ ئــەوان و بــۆ ئەوانــەی لــە پاشــیان دێــن ،لەالیــەن ئێمــە و ئەوانــە کــە لــە پاشــمان دێــن ،بــۆ هەتاهەتایــی“. لــە ماگنــا چارتــا لــە پەرەگرافــی ١٣ســەبارەت بــە ئازادیــی شــارەکان ،هاتووە: ”شــاری لەنــدەن دەبێــت بــە هەمــوو ئازادیەکانــی پێشــووی خــۆی و بــە مافگەلــە ئازادەکانــی (بازرگانیــی) چ
لــە ســەر خــاک و چ لــە ســەر ئــاو ،شــاد بێــت .ئێمــە بــە هەمــان شــێوە پەســەندی دەکەیــن و گەرانتیــی دەدەیــن کــە هەمــوو شــارەکان ،شــارۆچکە و دەربەنــدەکان هەمــوو ئازادیــی و مافگەلــی ئــازادی خۆیــان هەبێــت و پێــی شــاد بــن“ .و هەروەهــا لــە پەرەگرافــی ٢٨ســەبارەت بــە فەرمانبەرانــی پادشــا و چۆنیەتــی کار و هەڵســوکەوتیان دەڵێــت” :هیــچ کوێخــا و فەرمانبەرێکــی پادشــا بۆیــان نییــە دەســت بــە ســەر دانەوێڵــە یــان جــۆری دیکــە لــە ســامانی بگوێــزدا بگــرن کــە هــی خەڵکــی دیکــە بێــت، جیــا لــەوەی کــە هــەر ڕاســتەوخۆ پارەکــەی بــدەن ،مەگــەر فرۆشــیارەکە بــە ئــارەزووی خــۆی پێشــنیار بــکات کــە پارەدانەکــە دوا بخرێــت“. ماگنــا چارتــا یەکێکــە لــەو دوکۆمێنتانــەی تــازە بایــەخ و نەخشــی خــۆی لــە مێــژوودا لە ســەر بــەرد هەڵکەنــدووە. چــون نــە هــەر ســەبارەت بــە ئازادیەکانــی تــاک ،بــە خاوەندارێتیــی کۆمەڵــگای ئینگلســتان بــۆ زەوی و زار و ســامانی ئــەو واڵتــە ،دەدوێــت ،بەڵکــو هەروەهــا ورد دەبێتــەوە بــۆ تەنانــەت بەشــی وەکــو مافــی تاکەکــەس لــە داواکردنــی خزمەتگوزاریــی و مافــی مــرۆڤ و ئازادیــی دەربڕیــن.
«ئینگلستان لە مێژوودا بوو بە کەنداوی سێاڵوەکانی هزر و بیرگەلی یۆنان و ڕۆما» پەرەگرافــی ٣٨دەڵێــت” :ئیتــر نابێــت هیــچ فەرمانبەرێــک بــە پێــی پێداگرتنــی خــۆی کەســێک دادگایــی بــکات ،کــە نەتوانێــت ڕاســتیەتیی ئــەو ڕووداوە بــە شــاهیدی چەنــد کەســێکی جــێ بــاوەڕ ،بســەلمێنێت“ .لــە پەرەگرافــی ٣٩ کــە ســەبارەت بــە مافــی مرۆڤــە ،هاتــووە کــە ”نابێــت هیــچ پیاوێکــی ئــازاد بگیرێــت یــان زیانــدان بکرێــت یاخــود لــە مافگــەل و ســامانی داببڕێندرێــت یــان بــێ پارێــزە بهێڵرێتــەوە یاخــود لــە واڵت وەدەربنرێــت یــان لــە (کۆمەڵــگادا) بــە هــەر شــێوەیەکی دیکــە پلەوپایــەی خــۆی لــێ بســەندرێتەوە .هــەرواش نامانەوێــت بــە زەبــر دەســت بخەینــە کاریــەوە یاخــود خەڵکــی دیکــە بنێریــن دەســت بخەنــە کارییــەوە ،بــێ لــەوەی کــە پــاش دادگاییکردنــی دروســت ،لــە الیــەن هاوشــانەکانی خۆیــەوە یاخــود بــە پێــی یاســا ،تاوانبــار بکرێــت“. ناوەڕۆکــی ئــەم پەرەگرافــە هێنــدە بــە نرخــە کــە النــی کــەم هەندێکــی لــە جاڕنامــەی نێونەتەوەیــی ســەبارەت بــە مافەکانــی مــرۆڤ لــە پەرەگرافــی ٩ ،٧ ،٣و ١٠دا ،و لــە دەســتووری ئەمەریــکا بەشــی ٥و لــە دەســتووری حوکمڕانیــی ســوێد ســاڵی ١٨٠٩دا لــە پەرەگرافــی ١٦دا، وەرگیــراوە.
47
هــاوکات و لــە ژێــر کاریگەریــی ماگنا چارتا دا لە ســوێدیش بزووتنــەوەی مافخوازیــی و دیموکراســییخوازیی ســەری هەڵــداوە و کاریگەریــی زۆر گــەورەی لــە ســەر خەباتــی ئازادیــی و دابەشــکردنی دەســەاڵت دانــاوە. بــۆ نموونــە ”بانگــەوازی ئازادیــی /ئازادیینامــە“ Frihetsbrevetســاڵی ١٣١٩نووســرا کــە بــە ماگنــا چارتاـــی ســوێدیی بــە ناوبانگــە و لەوێــدا یاســازانان و قەشــەگەورەکانی ســوێد داوای مافگەلــی کۆنکریــت لــە دەســتەاڵتی پادشــایی ســوێد دەکــەن.
«قەشەکان کە خۆیان بە نوێنەرۆکەکانی خودا لە سەر زەوی دادەنا» لــە مێــژووی بێکەســیی و بێدەرەتانیــی و تــرس و دڵخورپە و گومــان و پرســیاری هــەزارەی بــێ وەاڵمــی خۆیــدا مــرۆڤ خــودای لــە ئاوێنــەی لێڵــی خــودی خــۆی دروســت کــرد .ڕەنگــە وشــەی خــود و خــودا لــە زمانــی کوردیــدا باشــترین بەڵگــەی وێناکردنــی نێــوان خــود /تاکەکــەس و خودئــا /ئێــزدان بێــت کــە دیــارە هێشــتا هــەر درێــژەی هەیــە .بــەاڵم زۆری نەکێشــا کــە خــوداکان بــوون بــە هێــزی دەرزەمینــی گەورەوگــران و بــوون بــە پاڵپشــتیی دەســەاڵتدارانی ســەرزەوی. لــە تێکۆشــانی ”بانگــەوازی ئازادیــی /ئازادیینامــە“ Frihetsbrevetســاڵی ١٩١٣ی ســوێدیەکاندا دەبینیــن کــە قەشــەکان کــە خۆیــان بــە نوێنەرۆکەکانــی خــودا لــە ســەر زەوی دادەنــا ،شــان بــە شــانی خەڵــک و پشــت لــە پادشــا ،دەیانەوێــت بەشــێک ،ئەگەرچــی کەمیــش بێــت، لــەو زێدەدەســەاڵتە لــە پادشــا بســەننەوە کــە بــە نــاوی خــودا و بــە پاڵپشــتیی ئــەو بــە خــۆی بەخشــیوە. بێگومــان لــە شــوێنی دیکەیــش خەباتــی لــەو جــۆرە
«لەگەڵ کاتتدا ماکیاڤێللی دەگۆڕێت» ئەوانــەی ماکیاڤێللــی تەنهــا لــە ڕێــگای ”میــر“ ـــەوە دەاســن ،وێنەیەکــی زۆر هەڵەیــان لێــی هەیــە. نیکۆلــۆ ماکیاڤێللــی ئــەو نووســەر و ڕۆشــنبیرەیە کە زیاتر بــە کتێبــی ”میــر“ بــە ناوباگــە .لــە ”میــر“ دا ماکیاڤێللــی مــاف بــە دەســتەاڵتدار دەدا کــە بــۆ وەدەســتهێنان و بــۆ هێشــتنەوەی دەســتەاڵتی خــۆی گــوێ بــە بەڵێــن و ڕەووشــت و ســۆز و خۆشەویســتیی نــەدات و بەڵکــو تــا ئەوپــەڕی دەتوانێــت یــان دەبێــت ڕێــگا بــە خــۆی بــدات ســوود لــە الوازیــی و کێشــە و جۆرەکانــی نائارامیــی و نیگەرانیــی یــار و نەیــاران وەربگرێــت. بەاڵم لەگەڵ کاتتدا ماکیاڤێللی دەگۆڕێت. لــە کتێبــی ”ســەرنجدان لــە دەیــەی یەکەمــی تیتــوس لیڤیــوس Discourses on the First Decade of Titus “Liviusجۆرێکــی دیکــە لــە بیرکردنــەوە الی ماکیاڤێللــی دەبینیــن .لیڤیــوس تیتــوس ( ٥٩پ.ز – ١٧د.ز) ئــەو مێژووناســە ڕۆماییــە بــوو کــە پێــی وابــوو یەکێــک لــە هۆیــە گرینگەکانــی پشــت ڕووخانــی ئیمپراتــۆری ڕۆمــا گەندەڵیــی ڕەووشــتیی بــوو .ڕەنگــە لــە ژێــر ڕۆشــنایی گێڕانەوەکانــی لیڤیــوس دا بێت کە ماکیاڤێللی ســەبارەت بــە باســی ڕەووشــت و خەڵــک /گــەل گۆڕدرابێــت. ماکیاڤێللــی دەنووســێت” :ئــەوی ســەبارەت بــە زرنگیی و تۆکمەییــە ئــەوا دەڵێــم کــە گــەل زیاتــر زرینــگ و تۆکمەیە و هەڵســەنگاندنی گــەل لــە هــی میرێــک باشــترە .لــە خــۆڕا نییــە کــە دەگوترێــت ‹دەنگــی گــەل دەنگــی خودایــە‘ ،چونکــە دەبینیــن قســەی گــەل بــە شــێوەیەکی وا جــوان پێشــبینی ڕووداوەکان دەکات ،کــە نێزیکــەی لــەوە دەچێــت کــە گــەل توانایەکــی لــە باســنەهاتووی
( no / 4 )- 31 - 3 - 2016
کەواتــە ئینگلســتان لــە مێــژوودا بــوو بــە کەنــداوی ســێاڵوەکانی هــزر و بیرگەلــی یۆنــان و ڕۆمــا .لــە نــاو ئــەو خەڵکەدایــە کــە بەیــن دەخرێتــە نێــوان پادشــا و دەســەاڵتی خودایــی و کــە نیشــانەی پرســیار دەخرێتــە ســەر دەســەاڵتەکانی پادشــا و خانەوادە و دارودەســتەی و کــە بەشــێک لــەو دەســەاڵتەی لــێ دادەماڵــن، ڕاستەوڕاســت بــەرەو کۆشــی خەڵک .زۆر پێش شۆڕشــی فەڕەنســیی ئینگلیــزەکان ،بــە ڕەنجێکــی زۆر کەمتــر، دیــواری قــەاڵکان دەشــکێنن و کۆشکنشــینەکان ناچــار دەکــەن بەشــێکی دەســەاڵت لــە مانــای جیــاوازدا ڕووەو شــار و گونــد و ماڵەقوڕینەکانــی ئــەو نەتەوەیــە بــەرەو ئــەو شــوێنانە ڕەهــا بکــەن کــە پرۆتاگــۆراس و ئەفالتــون و ئەریســتۆ و مارکــوس و ئەوانــی دیکــە شــایەد لــە بێدەنگیــی شــەونخونییاندا بیریــان لــێ کردبێتــەوە.
هەیــە کــە ڕەنگــە لەبــەر هــۆی جیــاواز تۆمــار نەکرابــن، بــەاڵم دەتوانیــن بڵێیــن کــە بزووتنــەوەی فەلســەفەی مافخــواز و بەرابەرخوازیــی یۆنانیــی و ڕۆمایــی” ،ماگنــا چارتــا“ی ئینگلســتان و ”ئازادیینامــە“ی ســوێد کۆڵەکــەی بنچینەیــی گرینگــن لــە مێــژووی ئــەم خەباتــەدا. بزووتنــەوەی ئازادیخوازانەیــش لــە سەرانســەری ئوروپــادا هــەر لــە ســەردەمی ڕۆشــنگەریی و ڕفۆرمیزمــەوە کاریگەریــی خۆیــان بــە ئەرێنــی دانــاوە .پرۆســەی دروســتبوونی نەتەوەســازیی و دەوڵەتســازیی ،لــە ئەڵمــان و بەتایبەتیــی لــە ئیتاڵیــا کــە واڵتێکــی فــرە هەرێــم و میرنشــینیی بــوو ،هەروەهــا کۆمەکیــان بــە پرۆســەی مافخوازیــی و دیموکراتخوازیــی کــردووە و بەهێزتریــان کــردووە. لــەو ڕووەوە یەکێــک لەوانــەی کــە بێگومــان دەبێــت ئاوڕی لــێ بدرێتــەوە ،نیکۆلۆ ماکیاڤێللی ـــیە.
48 بــۆ پێشــبینیکردنی شــتی باشــە و خراپــە هەبێــت. هەرچــی ســەبارەت بــە توانــای هەڵســەنگاندنی گەلــە، ئــەوە هــەر زۆر دانســقەیە کــە گــەل نەتوانێــت ،کاتێــک کــە گوێبیســتی دوو جــۆر لــە ئاخێــوەری زرینگــی جیــاواز دەبێــت کــە پێشــنیاریی دوو جــۆر لــە چارەســەری جیــاواز دەکــەن ،بڕیــاری خــۆی بــۆ پێشــنیارە باشــترەکە بــدات، ئەوەیــش بــە واتــای تواناداریــی گەلــە کــە ڕاســتیی لــەوەدا هەڵبهێنجێنێــت کــە دەیبیســتێت. ئێمــە هەروەهــا دەبینیــن کــە لــە هەڵبــژاردەی رابەریشــدا گــەل لــە میــر زرینگتــرە .هیــچ خەڵکێکیــش نییــە کــە هیــچ کاتێــک بتوانرێــت قەناعەتــی پــێ بکردرێــت کــە بێــن و پیاوێکــی بێشــەرم و بێئابــڕوو و نەریــت گەنــدەڵ ،بــۆ پۆســتێکی بــەرز هەڵبژێرێــت ،ئەمــە شــتێکە کــە میرێــک بــە هاســانیی و بــە هــەزاران شــێوە دەتوانرێــت ئــەو کارەی پــێ بکردرێــت .هەروەهــا دەیبینیــن ،لــەو شــارانەدا کــە گــەل تیایــدا ســەروەرە ،گەورەتریــن پێشــکەوتن بــە کورتتریــن مــاوە وەدەســت دەهێنرێــت و تەنانــەت زۆر گەورەتــر لــەو شــارانە کــە هەمیشــە میــر بەڕێوەیــان دەبــات .لــە ڕۆمــدا وابــوو پــاش وەدەرنانــی پادشــاکان، و لــە ئەتێنایــش پــاش ئــەوەی لــە پایســیتراتۆس Peisistratosڕزگارییــان بــوو (پایســیتراتۆس کــوڕی هیپۆکراتێــس ـــی فەیلەســوفە و ناوەکــەی بــە شــێوەی جــودا دەنووســرێت .بــە یەکێــک لــە تاکــڕەوە زاڵمەکانــی ئەتێنــا دادەنرێــت) .ئەمەیــش هیــچ پێوەندیەکــی بــە هیچ شــتێکی دیکــەوە نییــە ئــەوە نەبێــت کــە حوکمڕانیــی گــەالن لــە حوکمڕانیــی میــرەکان باشــترە – لەبەرئــەوەی ئەگــەر ئێمــە کەموکورتیــی گــەل لەگــەڵ کەموکورتیــی میرانــدا بــەراوورد بکەیــن ،و لەگــەڵ الیەنگەلــی باشــی جیاوازیــان هەڵیــان بســەنگێنین ،دەبینیــن کــە گــەل لــە هەمــوو شــتێکی بــاش و ئابڕوومەندانــەدا ســەروەترە. ئەگــەر میــرەکان بااڵدەســتیی خۆیــان لــە یاســادانان و فۆرماندنــی دامــەزراوەی دەوڵــەت و ڕێســاگەلی نــوێ و ئایینامــەدا بنوێنــن ،خــۆ ئــەوە گــەل لــە بەرزراگرتنــی ئــەم دامەزراوانــە و یاســا و ڕێســاکاندا بااڵدەســتە ،ئەوەیــش ئەوەیــە کــە لەگــەڵ میرەکانــدا هاوشــانیان دەکات.
(ژ11 )4 .ی خاكه‌لێوه 2716
«ئەگەر ئێستا بەراووردی میرێک کە لە ڕێگای یاساوە کۆنترۆڵ دەکرێت و گەلێکیش کە وابەستەی یاساگەلێک نەبێت» بــۆ ئــەوەی وەک ســەرەئەنجامگیریی کۆتایــی بــەم باســە بهێنــم ،دەڵێــم کــە هــەردوو حوکمڕانیــی میــران و گەالنیــش ،لــە مێــژە هــەن ،بــەاڵم هەردووکیــان پێویســتیان بــەوە بــووە کــە لــە ڕێــگای یاســاوە جڵــەو بکرێــن .ئەوەیــش لەبەرئەوەیــە کــە ئــەو میــرەی بــێ لــە ویســتی خــۆی لــە ژێــر هیچــی دیکــەدا کۆنتــرۆڵ
نەکرێــت ،وەکــو شــێتێکە ،و گەلێکیــش کــە بــۆی بلوێــت تەنهــا بــە ئــارەزووی خــۆی بــکات بــە زەحمــەت زرنــگ دەبێــت .ئەگــەر ئێســتا بــەراووردی میرێــک کــە لــە ڕێــگای یاســاوە کۆتــرۆڵ دەکرێــت و گەلێکیــش کــە وابەســتەی یاســاگەلێک نەبێــت ،بکەیــن ،هێشــتا هــەر کــرداری بــاش/ جــوان الی گــەل زیاتــر دەبینیــن وەکــو الی میــر .کاتێکیــش بــەراووردی هەردووکیــان لەگــەڵ یــەک بکەیــن ،کاتێــک کــە هەردووکیــان وابەســتەی یاســاگەلێک نەبــن ،ئــەوا دەبینیــن کــە گــەل بــە کەمتــر لــە دەســتدرێژییکردن تاوانبــارە وەکــو لــە میــر ،و شــێوەتاوانی گــەل کەمتــر بەرفراوانــە وەکــو لــە میــر ،و لەبەرئەوەیــش بــە هاســانتر چــاک دەکرێتــەوە. بەشــێکی دوورودرێــژ لــە مێــژووی ئوروپــا مێــژووی خەباتە بــۆ مافخوازیــی و وەدیهێنــان و پاراســتنی مــاف .مارتیــن لوتــەر )١٥٤٦-١٤٨٣( Martin Lutherئــەو قەشــە ئەڵمانیــە بــوو کــە بــە تێــزە ٩٥خاڵەکــەی خــۆی بزووتنــەوەی ڕیفۆرماســیۆنی خســتە گــەڕ و چەرخــی ئایینی کریســتیان و دەســەاڵتی کڵێســای وا وەســوڕاند کــە ئێســتایش هەر بەردەوامــە .لوتــەر توانــی کۆتایــی بــە ئاوێتەبوونــی ئاییــن و سیاســەت لــە ئوروپــادا بهێنێــت.
«زمانێکی ستاندارد کە بتوانن کێشە سەرزەمینیەکانی خۆیان و توانای خودای خۆیانی پێ دەرببڕن» هاوکاتیــش لــە ڕێــگای وەرگێڕانــی ئینجیلــەوە لــە التینــەوە بــۆ ئەڵمانیــی توانــی فرەدیالێکتــی زمانــی ئەڵمانیــی بــکات بــە یــەک .بــە هــۆی ئــەو کارە گەورەیــەی لوتــەر ئەڵمانــەکان بــوون بــە خاوەنــی زمانێکــی ســتاندارد. زمانێکــی ســتاندارد کــە بتوانن کێشــە ســەرزەمینیەکانی خۆیــان و توانــای خــودای خۆیانــی پــێ دەرببــڕن .ئەمــە پاکەتێکــی گەورەبــوو لــە مــاف بــۆ تاکەکەســی بێدەســتەاڵت ،و هەروەهــا داماڵینــی چەکــی دەســتەاڵت بــوو لەوانــەی لــە نــاو کۆشــک و قــەاڵ و کڵێســاکانەوە و بــە نــاوی خــوداوە مافیــان لــە مــرۆڤ دەســتاند. ئــەو ســااڵنە ســەراپای ئوروپــا لــە کڵپــەی ئاگــری گۆڕانــدا بــوو .ئوروپــا بــە بیــری نــوێ زا بــوو .هــاواری دووگیانیــی ئوروپــا لــە ســەد عەرشــی خوداکانــەوە دەبیســترا. بناخەکانــی دیموکراســیی و هاومافیــی و داوای مــرۆڤ بــۆ رێــزی مرۆڤیانــە و بــۆ بــەش لــە دەســەاڵت لــە دامێنــی بیــری نوێــوە بــۆ وەژێرپرســیارنان چــاوی هــەڵ دەهێنــا. بــە دەیــان و بگــرە ســەدان ڕۆشــنبیر و نووســەر لــەو پرۆســەیەدا بەشــدار بــوون .لــە ئینگلســتان دوو کــەس، یەکەمیــان تومــاس هۆبــس -١٦٧٩( Thoms Hobbes )١٥٨٨و دووهەمیــان جــۆن لــۆک )١٦٣٢-١٧٠٤(John Locke تەوژمێکــی زیاتریــان بــەم باســە دا.
49
«کۆنتراکتوالیزم ئەوەیە کە دەبێت ڕێککەوتنێکی نەنووسراوە لە نێوان خەڵک و حاکماندا هەبێت» لــە ماوەیەکــی کەمــدا ،بــەاڵم بــە ئازارێکــی زۆر، مــرۆڤ لــە ئوروپــا بناخەیەکــی داڕشــت کــە ســەرەرای جیاوازیــی لــە بۆچــوون و لــە قووڵبوونــوەدا ،لــەم ڕۆژشــدا هــەر بریتیــە لــە بناخــەی دیموکراســیی ،سۆســیالیزم، سۆسیالدیموکراســیی ،مافــی هاوواڵتیبــوون ،مافــی مــرۆڤ ،مافــی تاکەکــەس ،ســیکوالریزم و ئــازادی بیــروڕا و فێمێنیــزم و هتــاد ،دیــارە لــە شــێوەەلی ئایدیۆلۆژیــی جیــاوازدا. پوختــەی کۆنتراکتوالیــزم ئەوەیــە کــە دەبێــت ڕێککەوتنێکــی نەنووســراوە لــە نێــوان خەڵــک و حاکمانــدا هەبێــت ،وا کــە خەڵــک بتوانێــت ئــەوە بڵێــت و داوا بــکات کــە پێویســتێتی و کــە مەبەســتێتی ،و حاکمانیــش لــە چوارچێــوەی گشــتییدا دەبێــت ناچــار بــن ئەوە بســەلمێنن. بــە مانایەکــی دیکــە ئــەم بیــرە ئــەو ڕەوتــی سیاســییە مێژووییــەی ئوروپــای گــۆڕی کــە تــا ئــەو کاتــە بــرەودار بــوو :دەســتەاڵت بــۆ گــەل و میریــش بــۆ خزمــەت. بــەاڵم دیــارە لەگــەڵ ئەوەیــش کــە ئــەم بیــرە گــوژم و تاوێکــی گــەورەی بــە بزووتنــەوەی سیاســیی مافخوازانــە و دیموکراســیخوازانە لــە ئوروپــا دا ،بــێ کێشــە نەبــوو. گرفتێکــی گــەورەی ئــەم بیــرە ئــەوە بــوو کــە ئەوانــەی الیەنگــری ئــەو بیــرە بــوون دەکەوتنــە خانــەی جــودای
«فەرمانبەران یەکەم جار دەچنە ناو خانەی دەستەاڵتەوە دەتوانن ویستی خۆیان بۆ خزمەتکردنی هەمووان بپارێزن» لــەو بزووتنەوەیــەدا خەڵکــی ئینگلســتان ،ئەوانــەی کــە بێزەویــوزار بــوون ،دەســتیان بــە ســەر ئــەو پارچــە خاکانــەدا دەگــرت کــە خــاوەن زەویــوزارە گــەورەکان بەکاریــان نەدەبــرد و ئەمــان دەهاتــن و بــۆ خۆیــان دەیانکێــا .بــەاڵم ئــەم بزووتنەوەیــە هەروەهــا جەختــی لــە ســەر ئازادیــی دەربڕیــن ســەبارەت بــە ئاییــن و سیاســەت دەکــرد و داوای مافــی زیاتــری بــۆ خەڵــک لــە بەڕێوەبردنــی دەســتەاڵتدا دەکــرد .خاڵێکــی دیکــەی گرینگــی وینســتانلی ئەوەبــوو کــە داوای دەکــرد فەرمانبەرانــی ســەرەوەی دەســتەاڵت بۆیــان نەبێــت لــە ماوەیەکــی دیاریکــراو زیاتــر بمێننــەوە .وینســتانلی پێــی وابــوو کــە لــە درێژەوەبوونــی مانداتیانــدا فەرمانبــەران هەســتی بــە دەربەســتەوەهاتن و ســۆزیان بەرانبــەر بــە خەڵــک کــەم دەبێتــەوە و پێــی وا بــوو کــە خەڵــک دەبێــت بــۆی هەبێــت ســااڵنە فەرمانبــەران هەڵبژێرێتــەوە. لــە کتێبــی ”یاســای ئازادیــی“ The Law of Freedomدا کــە ســاڵی ١٦٥١نووســیویە دەڵێــت: ”کاتێــک فەرمانبەرانــی دەوڵــەت لــە نــاو ماوەیەکــی درێــژدا فەرمانێکیــان پــێ بســپێردرێت خەســڵەتگەلی وەکــو دڵفراوانیــی ،سەرڕاســتیی و بەدەربەســتەوەهاتیان بەرانبــەر بــە هاومرۆڤەکانیــان لــە کیــس دەچێــت، لەبەرئــەوەی دڵــی مــرۆڤ بــە هاســانیی بــە ڕەزیلیــی و لووتبەرزیــی و خۆبەزلزانیــن دادەگیرێــت .کاتێــک فەرمانبــەران یەکــەم جــار دەچنە نــاو خانەی دەســتەاڵتەوە دەتوانــن ویســتی خۆیــان بــۆ خزمەتکردنــی هەمــووان بپارێــزن ،و ئازادیــی ئەوانــی دیکــە وەکــو هــی خۆیــان بپارێــزن ،لەگــەڵ ئەوەیشــدا ،ئەگــەر بێــت و بتوانــن زۆر لــە ســەر ئــەو پلەوپایەیــە بمێننــەوە کــە بــە مانــای شــانازیی و گەورەیــی دێــت ،خۆویســت دەبــن و [هێــدی هێــدی] بــە بەرژەوەنــدی خۆیانــەوە خەریــک دەبــن نــەک بــە بەرژەوەندیــی گشــتییەوە .ڕاســتبوونی ئەمــە
( no / 4 )- 31 - 3 - 2016
ئەمــان زیاتــر لــە لوتــەر چوونــە پێــش .لوتــەر خــۆی قەشــەیەکی کڵێســا بــوو نەیدەتوانــی شۆرشــێک بەرپــا بــکات .بــەاڵم ئــەو پەتــی درۆ و دەســتبڕین و فریودانــەی پچڕانــد کــە خودایانــی ئاینیــی لــە ســەر زەوی لەگــەڵ خــودای ئاســماندا هۆنیبوویانــەوە .لوتــەر پــەردەی لــە ســەر درۆ ،لــە ســەر کڕینــی رەووشــت و ویــژدان و مافــی تاکەکــەس بــۆ رووبەڕووبوونــەوە لەگــەڵ خــودای خۆیــدا، هەڵماڵــی. هۆبــس و لــۆک ڕایانگەیانــد کــە حاکمــان دەســتەاڵتیان لــە خــوداوە پــێ نەبەخشــراوە و داوای هەبوونــی ڕێککەوتننامەیەکیــان کــرد کــە پێویســتە لــە نێــوان حاکــم و گەلــدا هەبێــت .ژان ژاک ڕۆســیو Jean- Jacques Rousseauبــوو پاشــان ئــەم بیــرەی زیاتــر پــەرە پێــدا و کۆنتراکتوالیــزم /ڕێککەوتننامەپەروەریــی، Contractualismخســتە بــەر دەســت .لەگــەڵ ئەوەیشــدا کــە کۆنتراکتوالیــزم ڕووبــەڕووی ڕەخنــە بــووەوە ،بــوو بــە تیئۆریەکــی گرینــگ .بــە هــەر حــاڵ ،بــێ لــە تومــاس هۆبــس و جــۆن لــۆک و ڕۆســیو ،ســاموئێل ڤــان پوفێنــدۆرف Samuel von Pufendorfو جــۆن راٶڵــس John Rawlsو دەیڤــد گاوســەر David Gauthier کەســایەتی گرینگــی پــاڵ ئــەم بیــرەن.
ئایدیۆلۆژییــەوە .ئەوەیــش بــەو مانایــە دەهــات کــە هــەر یەکــەو لــە جێــی خۆیــەوە شــێوەی مافخوازیــی و بەرپرســیارێتیەکەی لێــک دەدایــەوە .بــۆ نموونــە هــاوکات کــە جــۆن لــۆک بــە یەکەمیــن لیبــرال دادەنرێــت ،تۆمــاس هۆبــس بــە باوکــی کۆنســەرڤاتیزم /پارێزەرگەریــی دەژمێردرێــت .لەگــەڵ ئەوانــدا جێــرارد وینســتانلی ( Gerrard Winstanley )١٦٧٦-١٦٠٩کــە مەســیحیەکی پرۆتســتانی ڕیفۆرمخــواز بــوو ،بــە یەکەمیــن مرۆڤــی کۆمۆنیســت لــە مێــژوودا دادەنرێت و ڕابــەری بزووتنەوەی ” The Diggersپاڵــەکان /ئەوانــەی هــەر هــەڵ دەکەنــن/ ڕەنجبــەران“ بــوو.
50 ئەزموونگەلــی ئــەم ڕۆژگارانــەی ئێســتا دەیســەلمێنن، دروســت بــە قەولــی ئــەم پەنــدە پێشــینیانە کــە دەڵێــت: پلەوپایــەی بــەرز لــە دەوڵــەت و لــە ســپادا ئەقــڵ و هۆشــی الی گەلێــک پیــاوی میهرەبــان گۆڕیوە .سرووشــت پێمــان دەڵێــت کــە ئەگــەر ئــاو زۆر لــە شــوێنی خۆیــدا بمێنێتــەوە ،لێخــن دەبێــت ،هــاوکات کــە ئــاوی خۆشــڕەو بــە ڕۆشــنیی دەمێنێتــەوە و دەتوانرێــت ڕاســتەوخۆ ســوودی لــێ ببینرێــت“. لــە کتێبــی ”یاســای ئازادیــی“ The Law of Freedom دا وینســتانلی ئامــاژە بــە شــەش خاڵــی گرینــگ دەکات. لەوێــدا دووانیــان شــایانی باســن ،یەکەمیــان ،وینســتانلی دەڵێــت لــەو ڕێگایــەوە کــە فەرمانبەرانی پایەبــەرز هەموو ســاڵێک بگۆڕدرێــن ،بــە وەفاداریــی دەمێننــەوە ،چونکــە خۆیــان دەزانــن کــە کەســانی دیکــە دێنــە شــوێنیان و لــەو کارانەیــان ورد دەبنــەوە کــە کردوویانــن .دووهەمیــان، بــەو ئاڵوگــۆڕە خــودی حوکمڕانییەکــە بــە بەردەوامیــی لــە مرۆڤــی بــە توانــا و خــاوەن ئەزمــوون بەهرەمەنــد دەبێــت. لــە مێــژوودا هەمیشــە مــرۆڤ هەبــوون کــە بیــر لــە هاومافیــی و یەکســانیی بکەنــەوە .ســیان لەوانــەی کــە دەتوانرێــت بــە ســەرەتای سۆســیالیزمی ئیتوپــی دابنرێــن بریتیــن کالود هێنــری دی ڕیڤــۆرۆی دی ســەینت – ســیمۆن Claude Henri de Rouvroy de Saint- )١٨٢٥-١٧٦٠( Simonو چارلــس فۆریــەر ()١٨٣٧-١٧٧٢ ،Charles Fourierهــاوکات ڕۆبــەرت ئــۆون ()١٨٥٨-١٧٧١ Robert Owenـــی بەریتانیــی یەکەمیــن لەو کەســانەن کــە بیــری سۆسیالیســتیان هەبــووە و کاریگەریــی زۆریــان لــە ســەر بیــری سۆســیالیزم هەبــووە .دیــارە سۆســیالیزم لــە دیدێکــی ســەرەتاییەوە بــۆ هاومافیــی و یەکســانی، بــێ کۆنســێپتی شۆڕشــگیڕیی.
(ژ11 )4 .ی خاكه‌لێوه 2716
«لە سەر بزووتنەوەی هاومافیی و یەکسانیی دانا و تەنانەت بوون بە بنخەیەک بۆ دەستووری ئەمەریکا» پێــش جێــرارد وینســتانلی ،دامەزرێنەرانــی گرووپــی ” The Levellersبزووتنــەوەی یەکســانیخواز“لە نیــوەی یەکەمــی ســەدەی ١٥دا پەیــدا بــوون کــە بیروبۆچوونیــان کاریگەریــی زۆر گەورەیــان لــە ســەر بزووتنــەوەی هاومافیــی و یەکســانیی دانــا و تەنانــەت بــوون بــە بنخەیــەک بــۆ دەســتووری ئەمەریــکا بــە تایبەتــی The ” Bill of Rightsمافنامــە“ .لەوانــە جــۆن لیبــورن John ،)١٦٥٧-١٦١٤( Lilburneجــۆن وایڵدمــان John Wildman ( ،)١٦٩٣-١٦٢١ڕیــکارد ئۆڤەرتــون -١٦٣١( Rickard Overton ،)١٦٦٤و ویلیــام والویــن )١٦٨١-١٦٠٠( William Walwynکــە پێکــەوە لەگــەڵ چەنــد کەســێکی دیکــەدا خاوەنــی ١٣ نامیلکــەی جۆراوجــۆرن ســەبارەت بــە مــاف و ئازادییــەکان و دەســەاڵت و لەژێرپرسیارخســتنی دەســەاڵتی ئاییــن
و قەشــە و توندوتیژییەکانــی مەزهــەب ،بەتایبەتــی ئــەو جــۆرە بەرخــوردە ناڕەوایــەی کــە لەگــەڵ بزووتنــەوەی مەزهەبــی پوریتــان Puritanدا دەکــرا .داواکاریــی ئــەوان بــە گشــتیی لــەم خااڵنــەدا خــۆی دەبینییــەوە: مافی دەنگدان بۆ مرۆڤی گەورەساڵ هەڵبژاردنی سااڵنە ئازادیی ئایین نەبوونــی سەنســۆر لــە ســەر کتێــب و ڕۆژنامــە و چاپەمەنیــی البردنی سەڵتەنەت و بەگ و دەسەاڵتیان دانانی گروپی چاوەدێر juryلە دادگاکاندا شــایانی باســە ئێســتایش گرووپێکــی ڕاکینــگ ڕۆڵ لــە ئینگلســتان بــەو نــاوەوە هەیە کــە زۆرینــەی گۆرانیەکانیان سیاســیین و بــە گرووپێکــی ڕاکــی ئەنارشیســتیی دەناســرێن .یەکێــک لــە گۆرانیەکانیــان نــاوی ”چەکێــک نــاوی وشــەیە“ . A Weapon Called the Word ئەوانــەی بــە بەردەوامیــی ژیلەمــۆی خەباتــی مافخوازیــی و دیموکراســییخوازییان هــەوا دەدا و گەرمتریــان دەکــرد بــێ ئەژمــار بــوون .یەکێکــی دیکــە لەوانــەی ئــەو پرۆســەیەی زیاتــر گەیانــدە ســەرئەنجام چارلــس لویــس دی مۆنتیســکیو (Charles Louis De )١٧٥٥ – ١٦٨٩ Montesquieuبــوو کــە لــە ژێــر کاریگەریــی جــۆن لــۆک دا بزووتنــەوەی مافپارێزیــی و دیموکراســیی لە فەڕەنســا پێــش خســت. مۆنتیســکیو بــوو بــە داهێنــەری تیئۆریــەک بــە نــاوی تیئۆریی”دەســتەاڵت دەبێــت دابــەش بکرێــت“. مۆنتیســکیو تیئۆریــی ”دەســتەاڵت دەبێــت دابــەش بکرێــت“ ـــی خستەبەردەســت و هەروەهــا پێشیشــی خســت کــە بــە ڕای مــن تــا ماوەیەکــی درێــژ لــە خەباتــی مرۆڤــدا ،تــا ئــەو کاتــەی مافــە رەواکان فەراهــەم دەبــن ،دەمێنێتــەوە ،چ لــە خەباتــی ئازادیخوازانــەی نەتەوەگەلــی بندەســت و چ لــە خەباتــی دیکــەدا وەکــو بــۆ نموونــە خەباتــی فێمێنیســتیی و چ لــە ڕەواندنــەوەی دیموکراســیی لــە ئاســتەکانی خــوارەوەدا.
«یاسا بە گشتیی ئەو ئەقڵی مرۆڤایەتییەیە بەو پێ و ئاستەی بە سەر گەالنی هەموو دونیادا باڵ دەکێشێت» لەگــەڵ ئەوەشــدا کــە مۆنتیســکیو وەکــو هــەر بیرمەندێکــی لیبــرال لــە یاســا و یاســاپەروەریی و یاســاگەرییەوە پــێ هەڵدەگرێــت و بــە شــێوەی جیاوازیش کاریگەریــی کۆنســەرڤاتیزمی لــە ســەرە ،ڕووانگەکانــی خزمەتــی گــەورەی بــە پرۆســەی مافخوازیــی و دیموکراســیی کــردووە. ”یاســا بــە گشــتیی ئــەو ئەقڵــی مرۆڤایەتییەیــە بــەو
51
«ئازادییەک هەبوونی نییە ئەگەر دەستەاڵتی دادوەریی لە دەستەاڵتی یاسادانەر و جێبەجێکردن جودا نەبێت» هەروەهــا بــەردەوام دەبێــت” :ئــەوە ڕاســتە کــە گــەالن لە نــاو سیســتەمە دیموکراســیەکاندا لــەوە دەچێــت ئــەوە بکــەن کــە دەیانەوێــت .بــەاڵم ئازادیــی سیاســیی ئــەوە نییــە کــە بــە ئــارەزووی خــۆ بکردرێــت .لــە دەوڵەتێکــدا، واتــە لــە کۆمەڵگایەکــدا کــە یاســاگەل هەبــن ،ئازادیــی تەنهــا دەتوانێــت ئــەوە بگرێتــەوە کــە مــرۆڤ بتوانێــت ئــەوە بــکات کــە جێــی خۆیەتــی بیەوێــت بیــکات و ناچــار نەکرێــت ئــەوە بــکات کــە جێــی خــۆی نییــە بیــکات. دەبێــت المــان ڕوون بێــت مەبەســت لــە ئازادیــی چییــە. ئازادیــی هەبوونــی مافــە بــۆ کردنــی هەمــوو ئــەوەی کــە یاســاکان ڕێگایــان پــێ دەدەن .ئەگــەر هاواڵتییــەک بتوانێــت ئــەوە بــکات کــە بــە پێــی یاســاکان قەدەخەیــە، ناتوانێــت ئیــدی ئازادیــی هەبێــت ،چونکــە دەنــا ئەوانــەی دیکــەش دەبێــت خاوەنــی ئــەو دەســتەاڵتە بــن“. مۆنتیســکیو لــە داوای دابەشــکردنی دەســتەاڵتدا جەخــت لــە ســەر تاکەکــەس دەکات” :ئازادیــی سیاســیی هاوواڵتییــەک بریتییــە لــەو ئارامیــە ڕەوانییــە کــە لــەو تێگەیشــتنەوە ســەرچاوە دەگرێــت کــە هــەر تاکەکەســێک ســەبارەت بــە هەبوونــی دڵنیایــی خــۆی هەیەتــی. بــۆ ئــەوەی ئــەو تاکەکەســە بتوانێــت بــەو ئازادییــە بەهرەمەنــد بێــت دەبێــت حوکمڕانییەکــە وا بێــت کــە هاوواڵتیــان پێویســت نــەکات لەیەکتــر بترســێن. کاتێــک کــە دەســتەاڵتی یاســادانەر لــە کەســێکدا یــان لــە هەمــان کۆمەڵــی فەرمانبەرانــدا ئاوێتــەی دەســتەاڵتی جێبەجێکــردن بێــت ،ئــەوا هیــچ ئازادییــەک هەبوونــی نییــە، لەبەرئــەوەی کــە مــرۆڤ دەتوانێــت بترســێت لــەوەی کــە پادشــا یــان مەجلیــس بێــن و یاســای ســتەمگەریی دەربکــەن تاکــو ســتەمگەرانە[یش] جێبەجێــی بکــەن. هــەرواش هیــچ ئازادییــەک هەبوونــی نییــە ئەگــەر دەســتەاڵتی دادوەریــی لــە دەســتەاڵتی یاســادانەر و جێبەجێکــردن جــودا نەبێــت .ئەگــەر دەســتەاڵتی دادوەریــی ئاوێتــەی دەســتەاڵتی یاســادانەر بێــت ،ئــەوا
یەکێکــی دیکــە کــە نزیکــەی هەمــان شــتی بــە شــێوەی جیــاواز دەربــڕی و ســادە و ســاکار ئامــاژەی بــە دەردێکــی کوشــندەی سیاســیی و کۆمەاڵیەتیــی و ئابووریــی کــرد، ڤۆلتێــر بــوو. ڤۆلتێــر دەیزانــی خانەوادەگەریــی و خــزم و خزمچیەتیــی چەنــد زەرەری گەورەیــان لــە پێشــکەوتنی مــرۆڤ و لــە مافــی مــرۆڤ گەیانــدووە. فرانســیۆس – مــاری ئــارۆت دی ڤۆلتێــر ()١٧٧٨ -١٦٩٤ Francois-marie Arouet de Voltaireئــەو کەســە بوو کــە وەک ســاتیرنوس و ڕەخنەگــر لــە دەســتەاڵت دەســتی بــە کاری سیاســیی و بیریــی کــرد .بــە هــۆی کارەکانیــەوە کەوتــە زیندانــی باســیل و پــاش ٣ســاڵ لــە زیندانیــی دوورخرایــەوە بــۆ ئینگلســتان .دوورخســتنەوەکە نــەک هــەر کۆڵــی بــە ڤۆلتێــر نــەدا ،بەڵکــو لــە بیــری نوێــی ئــەو دەمــەی زیاتریــش نێزیــک کــردەوە کــە ئینگلســتان ناوەنــدی بــوو .لەگــەڵ ئەوەیشــدا کــە ڤۆلتێر فەیلەســوف یــان تیئۆریســیەن نەبــوو ،بــەاڵم کارەکانــی لــە فەلســەفە و سیاســەت و کولتــور و مێــژوودا کاریگەریــی گەورەیــان هەبــووە و یەکێکــە لــەو کەســایەتیە چاالکانــەی کــە النــی کــەم ١٨هــەزار نامــەی بــۆ کەســایەتی جیــاوازی واڵتانــی ئوروپــا نــاردووە.
«یاسای نەبوونی تۆلەرانس شتێکی شێتانە و بەڕبەڕیانەیە ،ئەوە یاسای پڵنگە» ڤۆلتێــر خــۆی بــە جیــاوازی چینایەتیــی و جۆرەکانــی نادادوەریــی و نابەرابەریــی ئابووریــی خەریــک نەکــردووە، بەڵکــو جەختــی لــە ســەر ئــەوە دەکــرد کــە مــرۆڤ هەمــوو دەبێــت هاوبەهــا بــن ،و کــە پادشــاکان و خــزم و کەســوکار و فەرمانبەرەکانیــان دەســتەاڵتیان لــە خوداوەنــد وەرنەگرتــووە و نابێــت لــە دەســتەاڵتدا خــاوەن
( no / 4 )- 31 - 3 - 2016
پــێ و ئاســتەی بــە ســەر گەالنــی هەمــوو دونیــادا بــاڵ دەکێشــێت .یاســای بنەڕەتیــی و یاســای ئاســایی جێــی خۆیەتــی لــە نــاو هەمــوو نەتەوەیەکــدا تەنهــا گونجاندنێــک بێــت لــەو ئەقڵــە مرۆڤایەتیــە .یاســاکان دەبێــت بــە ڕادە و ئاســتی ئــەو نەتەوەیــەی بــۆی ســاز کــراوە گونجێنــدراو بێــت .ئــەوە هــەر زۆر ڕێککەوتێکــی گەورەیــە کــە یاســاگەلی نەتەوەیــەک لەگــەڵ یاســاگەلی نەتەوەیەکــی دیکــەدا بێتــەوە“.
دەســتەاڵت لــە ســەر ژیــان و ئازادیــی هاوواڵتیــان بــە هــەوەس (بــە گۆتــرە) دەبێــت ،لەبەرئــەوەی ئــەو کاتــە دادوەر دەبێــت بــە یاســادانەر .خــۆ ئەگــەر لەگــەڵ دەســتەاڵتی جێبەجێکردنــدا ئاوێتــە بێــت ،ئــەوا دادوەر دەســتەاڵتی چەوســێنەرێکی دەبێــت. ...بــە هەمــان شــێوەی نــاو دەوڵەتێکــی ئــازاد ،هەمــوو تاکەکەســێک ،کــە وا دەدانرێــت بــە پێــی پێویســت خاوەن ســەربەخۆیی بێــت ،جێــی خــۆی دەبێــت بــۆی هەبێــت خــۆی بەڕێــوە ببــات ،ئــەوا گــەل وەکــو یەکەیــەک دەبێــت خێــوی دەســتەاڵتی یاســادانەر بێــت ،بــەاڵم لەبەرئــەوەی ئــەم کارە لــە دەوڵەتانــی گــەورەدا کارێکــی نەشــیاوە و لــە دەوڵەتانــی بچووکیشــدا بــە مانــای دژواریــی گــەورە دێــت ،ئــەوا خەڵــک دەبێــت لــە ڕێــگای نوێنەرەکانیــەوە هەمــوو ئــەو کارە بکــەن کــە خۆیــان ناتوانــن بیکــەن“.
52 ئیمتیــاز بــن. ” ...یاســای نەبوونــی تۆلەرانــس شــتێکی شــێتانە و بەڕبەڕیانەیــە ،ئــەوە یاســای پڵنگــە ،و زۆر زیاتــر لــە هــی پڵنــگ قێزەونتــرە ،چونکــە پڵنــگ تەنها بۆ وەدەســتکەوتنی خــۆراک شــتێک کــوت کــوت دەکات ،بــەاڵم ئێمــە لــە ســەر چەنــد پەرەگرافێــک یەکترمــان قــڕ کــردووە“. ” ...پێویســت بــە هەبوونی هونەرێکی مــەزن و توانایەکی گــەورەی ئاخافتــن نــاکات تاکــو بســەلمێندرێت کــە کریســتیانەکان دەبێــت بەرانبــەر بــە یــەک دڵفــراوان بــن. مــن زیاتــر لەوەیــش دەڕۆم و دەڵێــم جێــی خۆیەتــی ئێمــە هەمــوو مرۆڤێــک بــە بــرای خۆمــان بزانیــن .چــی؟ تــورک – بــرا ،مــن؟ چینیــی ،بــرای مــن؟ جــوو ،بــرای مــن؟ ســیامێس، بــرای مــن؟ ئــەرێ ،بێگومــان! ئایــا ئێمــە هەموومــان ڕۆڵــەی هەمــان بــاوک و دروســتکراوی هەمــان خوداوەنــد نییــن؟“ .
(ژ11 )4 .ی خاكه‌لێوه 2716
«ناچارکردنی پادشاکان بۆ بەشکردنی دەستەاڵت» قســەی تێــدا نییــە کــە پەیدابوونــی سیســتەمێکی کۆمیونیکاســیۆنی باشــتر ،کەشــتی و بەلەمــی باشــتر و هێڵــی ئاســن و پۆســت و تەلەگــراف و ڕۆژنامــە و شــتی لــەو جــۆرە پرۆســەی مافخوازیــی و بەرابەرخوازیــی و دیموکراســیان خێراتــر کــرد .کەواتــە دەتوانیــن بڵێیــن کــە پێشــکەوتنی تەکنیــک لــە بــوارە جیــاوازەکان و ڕۆشــنگەریی و گلۆبالیــزم و هتاد دەتوانــن ئامرازگەلێک بن بــۆ پێشخســتن و خێراترکردنــی پرۆســەی دیموکراســیی، ئەگەرچــی لــە هەندێــک حاڵەتــدا کەڵکــی بەرئاوەژوویــان بــۆ خزمەتــی ســەرمایە و ســەرمایەداران و بزووتنــەوەی نیولیبرالیــزم و پــان کۆنســەرڤاتیزم و نیوکۆنســەرڤاتیزم لــێ وەربگیرێــت. هەروەکــو چــۆن ڕۆژێــک لــە ڕۆژان نموونــەی وەکــو شۆڕشــی ســپارتاکوس ،ڕیفۆرماســیۆنی کرســیتیانیزم، ناچارکردنــی پادشــاکان بــۆ بەشــکردنی دەســتەاڵت، جیاکردنــەوەی کڵێســا لــە دەســتەاڵتی سیاســیی و جــۆر لــە دەســتکەوتی دیکــە بــە ئیتیوپــی دادەنــرا ،هــەرواش هاتنــەدی دیموکراســیی بــۆ زۆر کــەس ئیتیوپیایــەک (خــەون و خەیــاڵ) بــوو .قســەکردن لــە ســەر ناچارکردنــی خودانــی دەســتەاڵت کــە دەســتەاڵت لەگــەڵ خەڵکــدا بــەش بکــەن ،ڕێــز لــە بۆچــوون و ڕای خەڵــک بگــرن ،تێبگەن کــە خــاک هــی میللەتــە نــەک میــر و خــزم و کەســوکار و حاڵــی ببــن کــە خەڵــک دەبێــت بیــر لــە ئایینــدە و ژیانــی خــۆی بکاتــەوە ،بــۆ زۆر کــەس خەونێــک بــوو کــە هەرگیــز نەیدەتوانــی بێتــە دی. مێــژووی پــاش شــەڕی یەکەمــی جیهانیــش لەگــەڵ ئەوەدا کــە پــڕە لــە ســەرکەوتنی بیــری مرۆڤدۆســت وجۆرەکانی تیئۆریــی و پێشــکەوتنی زانســت و ڕزگاربوونــی نەتــەوەکان و هەڵوەشــاندنەوەی کۆلۆنیالیزمــی کالســیک
و وەدیهێنانــی چەندیــن دەســتکەوتی وەکــو مافگەلــی زیاتــر بــۆ ژنــان ،بــۆ کرێــکاران و بــە دیموکراســیکردنی بــازاڕی کار ،هێشــتا الی هەندێــک کــەس وەدیهێنانــی جۆرێــک لــە سۆســیالیزم و ڕزگاربوونــی نەتەوەیــی لــە دەســت داگیرکــەر بــە ئیتیوپیایــەک دادەنرێــت. کەواتــە بــە ئیتیوپیادیتنــی دیموکراســیی لــەو کاتــەدا تاوانێــک نەبــوو .شــێوەکانی چەوســاندنەوە فرەبــوون، چەوســێنەران و ســتەمکاران بــە دەســتەاڵتی خودایــی بەهرەمەندبــوون و ســتەمدیدە و چەوســاوەکانیش بێکــەس و بێــدەر و بێئامــراز و بێزانســت بــوون .لــە نێــوان ئــەو دوو کۆنتراســتەدا ،دیموکراســیی خەونێــک بــوو کــە بــۆ دیتــن لــە نــاو خــەوی پــاش ماندووبوونــدا خــۆش بــوو، بــەاڵم بەکەڵکــی باوەڕپێکــردن نەدەهــات. یەکێــک لەوانــەی بــوو بــە پیانــۆری بانگەشــەی دیموکراســیی نوێنەرایەتیــی جــۆن ســتیوارت میــل John Stuart Millبــوو .پەیدابوونــی بیــری تەســلیمکردنی حوکمڕانیــی و دەســتەاڵت بــە نوێنەرانێــک کــە گــەل هەڵیانبژیرێــت ،لــە جیاتــی نمایینــدەی داســەپێندراوی بــاو، کۆتایــی بــە شێوەدەســتەاڵتی ســوننەتی هێنــا و دوا بزمــار لــە تابووتــی شــاردەوڵەت درا و بناخــەی دەوڵەتــی نەتەوەیــی داڕێــژرا. لــەو بێنەوبەرەیــەدا پیشەســازییگەریی و پەیدابوونــی چینــی کرێــکار و داواگەلــی مافــی زێدەتــر بــوون بــە باســی ڕۆژ .شــێوەیەک لــە بەڕێوەبردنــی دەوڵــەت دیکتاتۆریــی پرۆلیتاریــا بــوو کــە لێنیــن ڕابەرایەتیــی کــرد و شــێوەیەکیش ئــەو جــۆرە بــوو لــە دیموکراســیی نوێنەرایەتیــی کــە لــە ســەر بناخــەی جــۆن ســتیوارت میــل هەڵبەســترا و کــە ئێــدوارد بێرنشــتاین بــە پلــەی یــەک پێشــی خســت.
«دوو شۆڕش لە دونیادا ڕێچکەی مێژوویان گۆڕی» ســەدەی بیســتهەم ،ســەدەی پێشخســتنی شــێوەکان و ناوەرۆکــی دیموکراســیی بــوو کــە دیــارە ئێســتایش، لــە ئوروپــای پێشــکەوتوو بــە وردەکارییــەوە و لــە دونیــای گەشــەنەکردوودا بــە درشــتیی ،هــەر بەردەوامــە. بــەاڵم هەروەهــا ســەدەیەکیش بــوو بــۆ تاقیکردنــەوەی جۆرەکانــی دیکتاتۆریــی .دیکتاتۆریــی پرۆلیتاریــا و دیکتاتۆریــی سۆســیالیزمی نەتەوەیــی و دیکتاتۆریــی پارێزەیــی نەتەوەیــی هەندێــک بــوون لــەو جۆرانــە. ســەرەڕای هەوراز و نشــێوی گەورەوگران و ســەرهەڵدانی فاشــیزم و جــۆری دیکــە لــە کۆســپ و تەگــەرە، دیموکراســیی چ وەکــو چەمــک و چ وەکــو پراکتیــک هێــدی هێــدی ڕەهەنــدی فرەتــری لــێ کەوتــەوە و ئێســتا بــە مانایەکــی زۆر قووڵتــر و بەرفراوانتــر دێــت و بــە هــەزران
53
دوو شــۆڕش لــە دونیــادا ڕێچکــەی مێژوویــان گــۆڕی. یەکەمیــان شۆڕشــی ئەمەریــکا و دووهەمیــان شۆڕشــی فەڕەنســا بــوو .بــۆ ئــەوەی لــە جیاوازیەکانــی نێــوان شۆڕشــی ئەمەریــکا و فەڕەنســیی تێبگەیــن دەبێــت جەیمــس مادیســۆن James Madisonو تومــاس پایــن Thomas Paineبخوێنینــەوە.
«هەموو ئەوانەی لە ئوروپا رایان دەکرد بە دوای ئازادییدا وێڵ بوون» مــەزن،
بناخــەی
دیموکراســیی
دوو شۆڕشــی نو ێنە ر ا یە تیــی لــە ڕۆژی ١٧٧٦ /٧/ ٤ڕووداوێکــی گرینــگ لــە ئەمەریــکا ڕووی دا .لــەو ڕۆژەدا ١٣ویالیەتــی باکووریــی پێکــەوە ئــەو بانگەوازەیــان راگەیانــد کــە نــاوی ”بانگەوازیــی ســەرجەمیی ١٣ویالیەتــی یەکگرتــووی ئەمەریــکا ( The unanimous Declaration of the thirteen united “)States of Americaبــوو .لەوێــدا ئــەو ١٣الیەنــە ڕایــان گەیانــد کــە ســەربەخۆیی خۆیــان لــە ”بەریتانیــای مــەزن“ ڕا دەگەیەنــن .ســاڵی ١٧٧٦هێشــتا ١٣ســاڵی مابــوو بــۆ ڕوودانــی شۆڕشــی فەڕەنســیی کــە لــە ســاڵی ١٧٨٩ ڕووی دا. فاکتــەر هــەن ،ئەگەرچــی زۆر ســوێر و تاڵیــش بــن ،کــە پرۆســەی مۆدێرنبــوون هاســان دەکــەن .ئــەو خەڵکــە ئوروپیانــەی لــە قوڕوچڵپــاو و لــە شــەڕی ناوخــۆ و شەڕەدراوســێ و دەســتەاڵتی کڵێســا و میر و پادشــاکان، لــە برســیەتیی و بێکاریــی و نەخۆشــیی و نەریتــی ســونەتیی مانــدوو بووبــوون ،ڕوویــان کردبووە کیشــوەری تــازە دیتــراوەی ئەمەریــکا .نزیکــەی هــەر هەمــوو ئەوانــەی لــە ئوروپــا رایــان دەکــرد بــە دوای ئازادییــدا وێــڵ بــوون. هەندێــک بــۆ ئازادیــی لــە دەســت ئاییــن و دەســەاڵتی کڵێســا ،و هەندێــک بــۆ ئازادیــی ئاییــن بۆ شــێوەمەزهەبی خــۆی .هەندێــک بــۆ ئازادیــی ســەرمایە ،بــۆ کەرەســتەی زیاتــر فەراهــەم و هەندێــک بــۆ ئاســۆیەکی ڕوونتــر و نزیکتــر .بــەاڵم هەموویــان رووەو ئازادیــی و بــە هیــوای ئازادیــی و بــە ئومێــدی وەدەســتکەوتنی بەشــێک لــە دەســەاڵتی سیاســیی .هەمــووان ،شــایەد بــێ ئــەوای خودئــاگا ئاگایــان لــێ بێــت ،لــە خەباتێکــدا بــوون کــە سیاســەت بــۆ هەمــووان و دەســەاڵت بــۆ هەمــووان و ئازادیــی بــۆ هەمــووان و یاســا و ڕێســا بــۆ هەمــووان و حکومــەت و دەوڵــەت بــۆ هەمــووان بێــت.
«ئەمەریکا و فەرەنسا کردیان بە بانگەوازیی گێتیی ئامێز» ئوروپاییــەکان ،بــۆ نموونــە ،فەڕەنســیەکان ،لــە بۆنــی ناخاوێنیــی و شــیر و پەنیــری ترشــاو و خانووبــەرەی کەڕووگرتــوو و کێڵگــەی هەمیشــە تــەڕ و خووســاوە و بێکاریــی و نەخۆشــیی و شــەڕ و پــەژارەدا ،دووچــاری جۆرێــک لــە ڕقــی تــر و لــە شــێوەبیرکردنەوەی دیکــە و لە ئەجێندایەکــی سیاســیی جیاواز بــوون .فەڕەنســا خەڵتانی خوێــن کــرا .هەندێــک دەســتکەوت وەدەســتهێنران کــە ئــەو کاتــە لــە گەرمەوتینــی بەســەرهاتەکاندا خەڵکــی فەڕەنســا ســوودییان لــێ بینــی ،بــەاڵم وا شــایان بــاس نــا. ئــەو دەســتکەوتانەی شۆڕشــی فەرەنســیی، بەتایبەتــی لــە رووی ڕۆشــنگەرییەوە ،شانبەشــان و
( no / 4 )- 31 - 3 - 2016
و بگــرە زیاتــر دام و دەزگای جیــاواز لــە ســەرتاپای جیهانــدا بــۆ پێشخســتن و فەراهەمکردنــی خراونەتــە کار .لــە مافــی دەنگدانــەوە کــە ژن و پیــاو بگرێتــەوە ،تــا نرخــی هەمــوو تاکــە دەنگێــک وەک یــەک و هتــاد ،هەتــا مافــی هاوواڵتیبــوون و مرۆڤایەتیــی و یەکســانیی و بەرابەریــی.
بــەردی بناخــەی ئــەو خەباتــە بریتییــە لــە سیاســەت بــۆ هەمــووان! بــەاڵم ئــەو کیشــوەرە وا یەکجــار ”دیتراوە“یــش نەبــوو. ئەمەریــکا خاوەنــی خەڵکــی ڕەســەنی خــۆی هەبــوو کــە خۆشــیان دەویســت و شــەڕیان لــە ســەر دەکــرد. ئوروپایــی کۆچکــردوو و تێکــەڵ بــە ســەربازگەلی دەســتەاڵتە ئوروپیــە کۆلۆنیالــەکان لەگــەڵ نەتەوەگەلــی ڕەســەنی ناوچەکــەدا کەوتنــە شــەڕی مــان و نەمانــەوە. هــەر یەکــە و لەالیــەک و بــە پێــی تێگەیشــتنی خــۆی لــە ”حەقیقــەت“ دەجەنــگا .ســەرئەنجامی شــەڕەکە بــە زەرەری نەتــەوە ڕەســەنەکانی ناوچەکــە بــوو .ئــەوان کــە ڕەگیــان لــە خاکــەدا بــوو ،لەوێــدا دایکوداپیریــان لەدایکبووبــوون و گەورە بووبــوون و مردبوون و نێژرابوون. لەوێــدا گوێیــان بــە دەنگــی خۆیــان و موزیکیــان وەبیســتن هاتبــوو ،و لەوێــدا چاویــان بــە گــوڵ و گوڵــزار و بــەرف و بــاران و جۆگــە و جۆباریــان پشــکتوبوو ،هەمــوو مەحکــوم بــوون بــە دۆڕانێــک کــە لــە مێــژوودا یەکێکــە لــە ئــازارە گەورەگرانەکانــی مــرۆڤ .بەاڵم ســەرئەنجامی شــەڕەکان هەروەهــا دۆڕانــی کۆلۆنیالیەکانیشــی لێکەوتــەوە. لــەو پێکهاتــە نوێیــەدا جۆرێــک لــە نەتەوەســازیی کــرا کە تــا ئــەو کاتــە مێــژووی مرۆڤایەتیــی بەخۆیــەوە نەیدیتبــوو. خەڵکانێــک کــە هــەر یەکــەی لــە شــوێنێکی ئوروپــاوە رۆیشــتوون ،ناچاربــوون بیــر لە ســەقامگیریی سیاســیی و ئاییندەبینیــی و پالندانــان بــۆ دواڕۆژ بکەنــەوە .مەزهــەب و ئاییــن و جۆرگەلــی بــاوەڕی سیاســیی و بۆجــوون ســەبارەت بــەم شــت و ئــەو شــت ،دەبــا لــە شــوێنێکدا بــە ســەرئەنجامێکی بــۆ هەمــووان بــە کەڵــک کۆتایــی پــێ بهاتبــا .ســەرئەنجام ئــەوە بــوو کــە زۆرینــەی خەڵــک پێکــەوە بناخــەی ئــەو شــتەیان داڕشــت کــە بــوو بــە ویالیەتــە یەکگرتووەکانــی ئەمەریــکا و گەلێــک بــە نــاوی ”ئەمەریکایــی“ دروســت بــوو.
54 لەگــەڵ دەســتکەوتەکانی شۆڕشــی ئەمەریــکادا بــوو بــە گەورەتریــن و بەنرختریــن بناخــە بــۆ پرۆســەی دیموکراســیی ،و بــۆ دابەشــکردنی دەســتەاڵت و بــۆ بانگــەوازی مافخوازیــی لــە مانایەکــی گێتیانــەدا .تــا ئــەو دەم هــاوار و بانگــی لــەو جــۆرە تەنهــا لــە ناوچــە و ســنووری تایبەتیــدا دەمانــەوە .ئەمەریــکا و فەرەنســا کردیــان بــە بانگەوازیــی گێتیــی ئامێــز. ژان ژاک ڕۆســیو Jean-Jacques Rousseauیەکێکــە لەوانــەی کە هەنگاوێکی دیکەیش پرســی دیموکراســیی و دابەشــکردنی دەســتەاڵتی پێــش خســت .ڕۆســیو لــە باســی دیموکراســیی و مافخوازییــدا بــاس لــە ”ویــژدان“ دەکات .لــەو ڕووەوە کــە ئــەو هــات و بــەو شــێوەیە ”ویــژدان“ و سیاســەتی لــە یــەک دا دروســت مرۆڤــی وەئــاگا هێنایــەوە کــە سیاســەت بــەو پێیــەی بــۆ مرۆڤــە حەتمــەن دەبێــت لــە پێوەندیــی نزیکــدا بێــت لەگــەڵ ویــژدان .لەوێــدا ”ویــژدان“ و ”ڕەووشــت“ هەمــان شــتن و لەگــەڵ یەکــدا هاوواتــا دەبــن.
(ژ11 )4 .ی خاكه‌لێوه 2716
«پینۆکیۆ وردە وردە ژیانی بە بەردا دێت و لەگەڵ تێپەڕبوونی کاتدا ویستی بۆ ژیان بەهێز دەبێت» ڕەنگــە نووســەری ئیتاڵــی ،کارلۆ کۆلــۆدی Carlo Collodi لــە ژێــر کاریگەریــی ئــەو بیــرەدا چیرۆکــی بەناوبانگــی ”پینۆکیــۆ” Pinocchioـــی نووســیبێت .لــە چیرۆکــی ”پینۆکیــۆ“ دا گەپیتــۆ Geppettoبووکەشووشەســازێکی هــەژار و تەنیایــە .ئــەو وەســتایە یەکێــک لــەو بووکەشووشــانە لــە دارێکــی تایبەتیــی دروســت و نــاوی دەنێــت پینۆکیــۆ .پینۆکیــۆ وردە وردە ژیانــی بــە بــەردا دێــت و لەگــەڵ تێپەڕبوونــی کاتــدا ویســتی بــۆ ژیــان بەهێــز دەبێــت .بــەاڵم لــە کــرداری ڕۆژانەیــدا پینۆکیــۆ ئەو گرفتــە فــرە گەورەیــەی هەیــە کــە پێــی وایــە بــە درۆ نەبێــت ژیــان ناڕوواتــە پێــش. پینۆکیــۆ دەژی و بــەو شــێوەیە دێــت و دەچێــت و دەدوێــت و دەبزووێــت ،بــەاڵم پێــی وایــە ئــەوی لــە مرۆڤەکانــدا مۆتــۆری ســەرەکییە درۆ و قسەهەڵبەســتنە و وا دەزانێــت ئەگــەر درۆ نــەکات و قسەهەڵنەبەســتێت ناتوانێــت بەشــێک لــە مرۆڤــەکان بێــت. لــە خۆشــبەختیی پینۆکیــۆ ،کــە دیــارە لەوەپێــش لــە ژێــر چاودێرییــدا بــووە ،فریشــتەی بەخــت دێــت بــۆ الی و وەکــوو دیارییــەک ویژدانــی پێشــکەش دەکات تــا پینۆکیــۆ بتوانێــت دوور لــە درۆ و خۆپەڕاندنەوە و قسەهەڵبەســتن بــە ســەربەرزیی و شــانازییەوە بــژی .چیرۆکەکــە بــەوە کۆتایــی دێــت کــە پینۆکیــۆ بــە ویــژدان /ڕەووشــت بەهرەمەنــد دەبێــت و بــەو شــێوەیە دەتوانێــت ببێــت بــە یەکێــک لــە مرۆڤــەکان ،مرۆڤیــک وەکــوو هەمــوو ئەوانــەی کــە ڕاســتگۆ و راشــکاون و کــە زۆینــەی کۆمەڵــگان .بــەو شــێوەیە پینۆکیــۆ دەســت دەکات بــە ژیانێکــی نــوێ و
بــە دڵــی ڕەحەتــەوە ژیــان بــە ســەر دەبــات. کارلــۆ کۆلــۆدی پێمــان دەڵێــت ئــەوی مــرۆڤ دەکات بــە مــرۆڤ بریتیــی نییــە لــە ڕاوەســتان لــە ســەر دوو الق ،یاخــود بزووانــدن و هاتــن و چــوون و قسەوباســی ســەرپێی ،بەڵکــو ئــەوە ویژدانــە کــە مــرۆڤ دەکات بــە خــاوەن خەســڵەتیی مرۆڤایەتیــی .بــێ ویــژادان و ڕەووشــت ئــەوا مــرۆڤ بووکەڵەیەکــی دارێنەیــە و لــە باشــترین حاڵەتــدا پێــی وا دەبێــت کــە ژیــان بــە درۆ دەچێتــە ســەر. ڕۆســیۆ مــرد بــێ ئــەوەی بزانێــت کــە ٥٠ســاڵ دوای مەرگــی خــۆی ،کارلــۆ کۆلــۆدی ئیتاڵیایــی دێــت و لــە چیرۆکێکــدا ویــژدان دەکات بــە ناخــودای مــرۆڤ .بــێ ئــەو ناخودایــە مــرۆڤ کەشــتییەکە پێــش ئــەوەی بکەوێتــە ڕێ مەحکومــە بــە نقــووم بــوون. ڕۆســیۆ دەنووســێت ”[ئەگــەر] ئــەوە بســەپێندرێت کــە منداڵــی کۆیلەیــەک وەکــو کۆیلەیــەک لــە دایــک دەبێــت، ســەپاندنی ئەوەیــە کــە ئــەو کەســە وەکــو مــرۆڤ لــە دایــک نەبــووە“” ...کاتێــک کــە زنجیرەیــەک لــە بەدکاریــی و دەســتدرێژیی ،کــە بــە بەردەوامیــی بــە هەمــان مەبەســت ئەنجــام دراون ،دەیســەلمێنن کــە مەبەســت ئەوەیــە کــە خەڵــک ناچــار بــە ملــدان بــە دیســپۆتیزمێکی ڕەهــا بکرێــت ،ئــەوا مــاف و ئەرکــی خەڵکــە کــە ئــەو جۆرە لــە حوکــم تــووڕ بــدات و لــە پێنــاوی ئاسایشــی ئاییندەی، خــۆی بــکات بــە خاوەنــی جۆرگەلێــک لــە دڵنیایــی“. ¬لــە قووڵبوونــەوە لــە دیموکراســیی و پرۆســەی مافخوازییــدا تێدەگەیــن کــە ویــژدان /ڕەووشــت یەکێکــە لــە هــەرە پێشــمەرجە گرینگــەکان بــۆ هەبــوون و بەردەوامبوونــی دیموکراســیی و ڕەهەندەکانــی .لــە پــاش ڕۆســیۆوە ،خوێندنــگای دونیــای خۆرئــاوا ئەرکــی پەروەردەکردنــی تاکــی منداڵــی کەوتووەتــە ســەر شــان کــە بەرامبــەر بــە خــۆی و بــە چــواردەور ،هەســتی بەرپرســایەتیی و هاوپشــتیی و هاوســۆزیی هەبێــت و هەمــان مــاف بــە هاومرۆڤانــی خــۆی ڕەوا ببینێــت کــە بــە خــۆی ڕەوا دەبینێــت ،و هەمــان ئــەرک بــە خــۆی بــدات کــە پێــی وایــە ئەوانــی دیکــە دەبێــت وەئەســتۆی بگــرن. لەوێــدا توانــای خۆرەخنەکــردن ،رەخنەگرتــن لە دەســەاڵت، وەژێرپرســیارهێنانی دەســەاڵت و بیرکردنــەوەی ڕەخنەگرانــە و خاڵگەلــی دیکــەی لــەو چەشــنە گرینــگ، بــەردی بناخــەی خوێندنــگان.
«فاکتەرگەلی گرینگ هەن وایان کرد کە بانگەوازیی سەربەخۆیی ئەمەریکا ببێت» ڕۆســیو پــێ لــە ســەر گرینگیــی هەبوونــی ڕێککەوتننامەیەکــی دڵخوازانــە لــە نێــوان خەڵــک و دەســتەاڵتدا دادەگرێــت و مەبەســتی ئەوەیــە هــەر کاتێــک خەڵــک پێیــان وابێــت دەســتەاڵت دەر لــە خواســت
و ویســتی ئــەوان و ڕێککەوتننامەکــە کار دەکات ،دەبێــت واز لــە دەســەاڵت بهێنێــت .ڕۆســیۆ فێــردەکات کــە بــە هیــچ شــێوەیەک نابێــت خەڵــک دەســتەاڵتی یاســادانان فەرامــۆش بــکات و لێــی دەســت بــەردار بێــت. فاکتەرگەلــی گرینــگ هــەن وایــان کــرد کــە بانگەوازیــی ســەربەخۆیی ئەمەریــکا ببێــت بــە بناخــەی دەســتووری ئەمەریــکا .خەڵکــی ئەمەریــکا کــە کەوتبوونــە نــاو پرۆســەیەک کــە ئیتــر وەکــو نەتەوەیــەک خۆیــان دەبینــی نەیاندەتوانــی بــە کــەم رازی ببــن .لەبەرئــەوە ســەیر نەبــوو کــە بانگەوازیــی ســەربەخۆیی ببێــت بــە ئیلهامــی بانگــەوازی شۆڕشــگێڕانی فەڕەنســایش ،بــە تایبەتــی ســەبارەت بــە مافەکانــی مــرۆڤ .بــەو شــێوەیە ،لــە دامێنــی گڕکانێــک لــە پەنگخواردنــەوە و ئــازاردا ،نەتــەوەی ئەمەریــکا لــە دایــک بــوو .بــەاڵم هــاوکات ئوروپــا لــە ناوخۆیــدا و ڕوو بەیــەک لــە گەرمــەی شــەڕدا بــوون.
«شۆڕشی فەڕەنسا ،خوێنڕشتن و توندوتیژیی و نائارامییەکی گەورەی لێ کەوتەوە» تۆمــاس جێفەرســۆن Thomas Jefersonدامەزرێنــەری بیــری بانگەوازیــی ســەربەخۆیی کــە لــە ١٧٧٦/٧/٤دا ڕاگەیەنــدرا ،ئــەوەی بــە گوێــی هەمــوو ئەمەریکاییــەکان و جیهانــدا دا کــە ”مــرۆڤ هەمــوو یەکســان خولقینــدراون“. ئــەو قســەیە کــە لــە ســەر بڵندگــۆی ڕەســمیی نەتەوەیەکــی تازەلەدایکبــوو کــرا ،کــەم نەبــوو .هــەر بــەو شــێوەیە ئەوانــی دیکەیــش ،وەکــو جەیمــس مادیســۆن ، James Madisonبیــری هەبوونــی ویالیەتــە یەکگرتووەکانــی ئەمەریــکا لــە فۆرمێکــی دیموکراســییدا لــە ژێــر کاریگەریــی مۆنتیســکیۆ Montesquieuدا ســەبارەت بــە دابەشــکردنی دەســتەاڵتی یاســادانەر (پارلەمــان) ،جێبەجێــکار (حکومــەت) و دادوەریــی (دادگا) بەهێزتــر دەکات. لەگــەڵ ئەوەیشــدا کە ســاڵی ،١٧٨٩شۆڕشــی فەڕەنســا، خوێنڕشــتن و توندوتیژیــی و نائارامییەکــی گــەورەی لــێ کەوتــەوە وا کــە بگاتــە کەنــاری ئانارشــیزم ،بوو بــە یەکێک لــە گەورەتریــن ڕووداوەکانــی جیهــان و ”ئەنجوومەنــی نەتەوەیــی“ فەرەنســیەکان جاڕنامــەی مافەکانــی مــرۆڤ و هاوواڵتیــان پەســەند کــرد .مــرۆڤ دەتوانێــت پێدابگرێــت کــە ئــەو جاڕنامەیــە مێــژووی مرۆڤایەتیــی بــۆ هەتاهەتایــە گۆڕیــی. بــەو شــێوەیە ،ماگنــا چارتــای ئینگلیزیــی ،بانگــەوازی ئەمەریــکا بــۆ ســەربەخۆیی و دەســتووری ئەمەریــکا، و جاڕنامــەی مافــی مــرۆڤ و مافــی هاوواڵتیبوونــی فەڕەنســیەکان ،بــە یارمەتیــی و کۆمەکــی ســەدان لــە ڕۆشــنبیریی ســەردەم ،بــوون بــە بناخــەی جاڕنامــەی جیهانیــی بــۆ دیموکراســیی ،مافخوازیــی و یەکســانیی و بەرابەریــی.
لــەو خەباتــە گــەرم و گــوڕ و پــڕ لــە فیداکارییــەدا دەســتکەوت زۆر بــوون ،بــەاڵم کەموکورتییــش زۆر بــوون. یەکێــک لەوانــە ئەوەبــوو کــە باســی مافــی مــرۆڤ و هاوواڵتیبــوون هێشــتا ژنــان و ڕەشپێســتەکان و هەندێــک لــە جۆرەکانــی کۆیلــەی نەدەگرتــەوە .بــۆ نموونــە ڕۆســیۆ ،ســەرەڕای کۆمەکــی بەرچــاو و گــەورەی خــۆی بــەو پرۆســەیە ،یەکێکــە لەوانــەی بــە پیاوشۆڤێنیســت دادەنرێــت و خانــم ماریــا وٶڵســتۆنکرافت لێــی بــە ڕەخنــە بــووە. ماریــا وٶڵســتۆنکرافت ( )١٧٩٧-١٧٥٩یەکێــک بــوو لــە ژنــە بیرمەندەکانــی ئــەو ســەردەمە کــە ڕادیکاالنــە داوای مافــی بــۆ ئافرەتــان دەکــرد .ماریــا وٶڵســتۆنکرافت لــە زۆر ڕووەوە مافــە بنچینەییەکانــی ژنانــی کۆنکرێــت خســتە بەردەســت .بــۆ نموونــە پێــی وابــوو ژنــان لــە جیاتــی ئــەوەی ناچــاری دەســتی مێــرد و خێویــان بــن دەبێــت مافــی خۆبەخێوکردنیــان هەبێــت ،بــۆ نموونــە کــە بۆیــان هەبێــت کار بکــەن ،کــە نابێــت ناچــار بکرێــن بــە جەوانیــی مێــرد بکــەن و نابێــت بــەو شــێوەیە پــەروەردە بکرێــن کــە کاریــان بێتــە ســەر ئــەوەی کــە هــەر مێردیــان ڕازی بکــەن .لــە کاتــی ســەرهەڵدانی شۆڕشــی فەرەنســادا ماریــا وٶڵســتۆنکرافت لــە لەنــدەن دەژیــا و پشــتگیریی لــێ دەکــرد بــەو هیوایــەی کــە دیموکراتیــی بــۆ ژنانیــش فەراهــەم بــکات. لــە نووســراوەیەکیدا بــە نــاوی ”بەڕەواکردنــی مافەکانــی پیــاوان“ A Vindication of the Rights of Men کــە لــە شــێوەی نامەیەکــدا دژ بــە ئێدمۆنــد بــورک Edmund Burkeنووســیوویەتی ،ماریــا وٶڵســتۆنکرافت وەکــو هەندێکــی دیکــە لــە نووســەران و ڕۆشــنبیرانی ســەردەمی خــۆی کــە لــە ژیــر کاریگەریــی شۆڕشــی فەڕەنســەدا بــوون لــە ڕووانگەیەکــی تــا ڕادەیــەک چینایەتیــی و کۆمارخوازییــەوە پشــتگیریی لــە شۆڕشــی فەڕەنســا دەکات و هەروەهــا بــە ڕەخنــەوە ئامــاژە بــە ماگنــا چارتــا دەکات .ئێدمۆنــد بــورک پێــی وایــە نووســەر و ڕۆشــنبیرانی ئینگلســتان کەوتوونــە هەڵــەوە کاتێــک کــە شۆڕشــی فەڕەنســا بــە ”شۆڕشــی پیــرۆزی “١٦٨٨ـــی ئینگلســتان دەچوێنــن و دەیگــوت کــە ڕاســتیەکەی ئــەوە چوواندنێکــی هەڵەیــە و شۆڕشــی فەڕەنســا زیاتــر بــە ”شــەڕی ناوخــۆی ئینگلســتان “١٦٥١ - ١٦٤٢دەچێــت کــە لــە نێــوان پارلەمانیســتەکان و ڕۆیالیســتەکاندا ڕوویــدا و کــە لــە مێــژوودا بــە شــەڕێکی بــەد ناســراوە .ئێدمۆنــد بــورک لــە هــەرە ســەرەتای شۆڕشــی فەڕەنســادا پێشــبینی دەکــرد کــە ســەرئەنجامی شۆڕشــی فەڕەنســیی خــراپ دەبێــت.
«بە هۆی بیری ڕادیکالیەوە کە بەتایبەتی داواری ڕیفەراندۆمی دەکرد»
( no / 4 )- 31 - 3 - 2016
55
56 ماریــا وڵســتۆنکرافت نیزیکــەی دوو ســاڵ دوای ”بەڕەواکردنــی مافەکانــی پیــاوان“ ،کتێبــی ”بەڕەواکردنــی مافەکانــی ژن :لەگــەڵ بەندوبــاوە سیاســیی و ڕەووشــتییەکان“ (A Vindication of the Rights of Woman: with Strictures on Political and Moral )Subjectsنووســی کــە لــە ڕووانگەیەکــی زیاتــر بورژوازیــی و ژنپارێزییــەوە لــە پرســی ژنــان و کۆمەڵــگادا قــووڵ دەبێتــەوە .ئــەو کارەی ماریــا وڵســتۆنکرافت بــە یەکێــک لــە گەورەتریــن شــاکارەکانی فێمێنیســتیی و مافخوازیــی لــە مێــژوودا دادەنرێــت. یەکێــک لەوانــەی بــە کــردەوە لــە ژیانیــدا بێمافیــی ژنانــی دیتبــوو ،مــاری گــۆوز ،ناســراو بــە ئولیمــپ دی گــوگ Olympe de Gougesبــوو .ئولیمــپ دی گــوگ زوو کەوتــە ژیانــی سیاســەتەوە و کتێبــی بەناوبانگــی The Declaration of the Rights of Woman and the Female Citizenنووســیی و پاشــان بــە هــۆی بیــری ڕادیکالیــەوە کــە بەتایبەتــی داواری ڕیفەراندۆمــی دەکــرد کــە خەڵکــی فەڕەنســا بتوانــن بــە ئازادیــی ســەبارەت شــێوە مۆدێلــی دەوڵــەت بــۆ فەڕەنســا هەڵبژێــرن، و کــە لــەو ســەردەمەدا قبــوول نەدەکــرا ،ســەری پەڕێنــدرا .لــە ســەرەتادا هیوایەکــی زۆری بــە شۆڕشــی فەڕەنســا هەبــوو ،پاشــان یەکێــک بــوو لەوانــەی کــە لــە رووداوەکانــی ڕۆژ و ســەرئەنجامەکان نائومێــد بــوو. لــە وەســیەتنامەکەیدا دەبینیــن کــە ئولیمــپ دی گــوگ لــە دەســتەاڵتی خــودا و کۆشــکەکان و پیاوســاالریی و هەروەهــا لــە هەوڵــدان بــۆ بــە ئەنقەســت کەنەفتکردنی ژنــان مانــدوو بــوو .ئــەو وەکــو زۆر ژنــی دیکــەی خەباتــکار دەیزانــی کــە پیــاوان دەتوانــن ببــن بــە هــەر شــتێک کــە پێیــان خۆشــە ،بــەاڵم ژنــان لــە باشــترین حاڵەتــدا دەتوانــن ببــن بــەوەی کــە پیــاوان دەیانەوێــت .خۆتەســلیم نەکــردن بــەو واقیعــە داســەپێندراوە ،ســەرئەنجامێکی دیکــەی لــە مافخوازیــی لــێ کەوتــەوە.
(ژ11 )4 .ی خاكه‌لێوه 2716
«توماس پاین نەوەیەک پێش جان ستیوەرت میل پشتگیریی لە هەردوو شۆڕشی فەڕەنسا و ئەمەریکا کرد» جــان ســتیوەرت میــل (John Stuart Mill )١٨٧٣ - ١٨٠٦ لــە چــاو بــۆ نموونــە تۆمــاس پایــن (Thomas )١٨٠٩ - ١٧٣٧ Paineکــە هــەر هاوواڵتیــی خــۆی بــوو زۆر بەخــت یــار بــوو .تومــاس پایــن نەوەیــەک پێــش جــان ســتیوەرت میــل پشــتگیریی لــە هــەردوو شۆڕشــی فەڕەنســا و ئەمەریــکا کــرد و خــۆی دووچــاری ئــەو ســزایە کــرد کــە لە دوورواڵتییــدا بمرێــت .جــان ســتیوارت میــل کــە نەوەیــەک پــاش ئــەو لەدایــک بــوو ،لــە ســەر فرەگەلێــک لــە مــاف و لــە خەباتــی ســەختی تێکۆشــەرانی پێشــوو ڕاوەســتابوو، توانــی هەنگاوێکــی دیکەیــش پرســی مافخوازیــی پێــش
بخــات .ئولیمــپ دی گــوگ داوای ڕیفەراندۆمــی دەکــرد کــە تیایــدا خەڵــک بۆیــان هەبێــت جــۆری بەڕێوەبەریــی دەوڵــەت هەڵبژێــرن ،کــە ئەوســا قســە لــە ســەر ســێ جــۆر بــوو ،پادشــایەتیی و کۆماریــی و فیدراڵیــی .جــان ســتیوەرت میــل ئــەو تێــزەی خســتە بــەر دەســت کــە خەڵــک دەبێــت بۆیــان هەبێــت خۆیــان نوێنــەری خۆیــان هەڵبژیــرن. دوو تێکۆشــەر لــە ڕووانگــەی جیــاوازەوە ،بــەاڵم بــە مەبەســتی پێشخســتنی مافــی مــرۆڤ و مافخوازیــی، پەردەیــان لــە ســەر داهێنانــی دوو تێــزی گرینــگ هەڵدایــەوە .یەکەمیــان ئەوەیــە کــە خەڵــک خۆیــان بۆیــان هەبێــت شــێوەی بەڕێوەبەرایەتیــی دەوڵــەت هەڵبژێــرن و دووهەمیــان کــە بۆشــیان هەبێــت نوێنەرانــی خۆیــان لــە حکومڕانیکردنــی ئــەو دەوڵەتــەدا هەڵبژێــرن .بــە واتایەکــی دیکــە ،ســەرتاپای ســەروەریی ســاختاری سیاســیی بەڕێوەبردنێــک دەبێــت لــە خەڵکــەوە بێــت. هەمــوو ئــەم کارە ڕۆشــنبیریانە کــە دەکــران بــە گشــتیی لــە نێــوان بیــری دەڵەمــەی کۆنســەرڤاتیزم و لیبرالیــزم و شــێوەیەک لــە بیــری چینایەتیــی دەهاتــن و دەچــوون. کارل مارکــس و ئەوانــەی وەکــو ئــەو بیریــان دەکــردەوە تایبەتمەندیــی چینــی کرێــکار و خەباتــی چینایەتیــان ڕوون کــردەوە و نامیلکــەی ”مانیفێســتی کۆمۆنیســتی“ بــوو بــە یەکەمیــن پرۆگرامــی ئایدیۆلۆژیــی بــۆ ئەوانــەی خۆیــان لــە خەباتــی چینایەتییــدا دەبینییــەوە.
«ئەوانەی لە بیری وردکردنەوە و ڕوونکردنەوەی چەپدا ڕۆڵیان هەبوو بەئەژمارن» زۆری نەخایانــد کێشــەی ئامانــج و جیهانبینیــی و پالنکاریــی و وردکردنــەوە کەوتــە نــاو ئــەو خەباتــە چینایەتیــە کــە هەبــوو .ئــەو کێشــەیە ،لــە هەمــوو واتایەکــی خۆیــدا ،کێشــەیەکی سرووشــتیی بــوو چونکــە هیــچ بیــر و ئایدیۆلۆژیەکــی سیاســیی تــا ئــەو دەمــە وەکــو بیــری چــەپ لــە الیــەن کەســانی ڕۆشــنبیری بــە گــوڕی ســەردەمەوە تاوتــوێ نەدەکــرا .ئاســایی بــوو کــە چــەپ بــە شــێوەی جــودا لێــک بدرێتــەوە و لــە ڕێچکــەی جیــاوازدا خــۆی ببینێتــەوە. ئەوانــەی لــە بیــری وردکردنــەوە و ڕوونکردنــەوەی چەپــدا ڕۆڵیــان هەبــوو بەئەژمــارن ،ئەڵبــەت ئەوانــەی وەکــوو رێچکــەی ئایدیۆلۆژیــی و ســتراتیژیی درێژخایــان بــە پلەی یەک شــایانی باســن بریتین لە کارل مارکس ()١٨٨٣ - ١٨١٨ و ئێــدوارد بێرنشــتاین ( )١٩٣٢ - ١٨٥٠و ڤالدیمیــر لێنیــن ( .)١٩٢٤ - ١٨٧٠لینیــن پاشــان لــە ســەرەوە مارکســیزمی بــە شــێوەی خــۆی داڕشــتەوە کــە لــە ئەدەبــی چەپــدا بــە مارکســیزم لێنینیــزم بــە ناوبانگــە .لــە تیئــۆری لێنینــدا شــۆڕش ،بــە مانــای قڵپکردنــەوەی دەســتەاڵتی حوکــم، دیکتاتــۆری پرۆلیتاریــا /پــارت ،ســێنترالیزمی دیموکراتیــک،
57
«خودی سۆسیالدیموکراتیی ،واتە خەتی ئاوێتەکردنی سۆسیالیزم و دیموکراتیک» ســەرەرای جیاوازیەکانــی ئاراســتەی جۆبــاری چــەپ و ئۆجاخکوێرمانــەوەی چەپــی ئوســوڵیی و ســوننەتیی لــە حوکەمتداریــی و مانــەوەی ئــەو جــۆرە لــە چــەپ بــە دڵشــکاویی کــە هەرگیــز بــە ژووانــی دەســەاڵت نــەگات، هێشــتا مــرۆڤ دەتوانێــت پــێ دابگرێــت کــە زۆرێــک لــە شــێوەی چــەپ ،بەو جۆرەیشــیەوە ،تا ئێســتایش باشــترین و کاریگەرتریــن جــۆری ئۆپۆزیســیۆنی ڕەخنەگرانەیــە لــە دەســەاڵت .ئەڵبــەت خــودی سۆســیالدیموکراتیی ،واتــە خەتــی ئاوێتەکردنــی سۆســیالیزم و دیموکراتیــک ،لــە ســاڵیانی دوورودرێــژدا لــە ســەر حوکــم بوون و لە پشــت ســەدان و زیاتــر لــە یاســا و پــان و پرۆگــرام و ڕیفۆرمــی بــواری جیــاوازەوەن بــۆ بــە دیموکراســیترکردنی کۆمەڵــگا و ڕەواندنــەوەی دەســەاڵت و دابەشــکردنی دەســەاڵت و زیادکردنــی ئازادیــی تاکەکــەس و چەســپاندنی شــێوەکانی ئازادییــن. خەباتــی ژنانیــش هەروەکــو خەباتــی چینایەتیــی ،یاخــود شانبەشــانی خەباتــی چینایەتیــی ،کۆمــەک و کاریگەریــی ئەرێنیــی گــەورەی بــە خەباتــی دیموکراســیی ،بــە بەرانبەریــی و یەکســانیی و هاومافیــی کــردووە، بەتایبەتــی لــە پێداگرتــن لە ســەر مافــی هاوواڵتیبــوون و، لەگــەڵ پێداگرتنــی هەندێــک ڕێچکەیــدا بــۆ سۆســیالیزم و هاوبەشــیی و هەرەوەزیــی و کۆمەڵگاگەریــی ،ڕێزگرتــن لــە هەبوونــی مــرۆڤ وەکــوو تاکەکەســی ســەربەخۆ و ئــازاد خەتێکــی دیــار و ڕوونــە و لــە پرۆســەی خەباتــدا بــە روونیــی دەبینرێــت .لــەو بابەتــەوە باســکردن و وەبیرهێنانــەوەی خەباتــی ژنــان لــە بزووتنــەوەی ”ســەففرج “Suffrageبــۆ وەدەســتهێنانی هەبوونــی مافــی دەنگــدان و کار ،فــرە شــایان باســە ،کــە لــە
لــەو ڕووەوە ،ســەرەڕای هەبوونــی شــێوەکانی گەندەڵیی لــە ئاســتیی جیهانییــدا ،دەتوانیــن پێدابگریــن کــە لــە دونیــای خۆرئــاوادا میکانیزمگــەل و کەناڵگەلــی جۆراوجــۆر خرانەبەردەســت و بەکارهێنــران بــۆ دابەشــکردنی دەســەاڵت و هەواکێشــیی دیموکراســیی ،بــۆ جیاکردنــەوەی ســیمبولەکانی دەســەاڵت وەکــوو ســپا و پۆلیــس لــە یەکتــر و دانانــی ئەرکــی نــوێ بۆیــان، بــۆ بــە سەربەخۆهێشــتنەوەی دادگاکان و پاراســتنی ســەرەوەریی پارلەمــان ،و بــۆ بەرســنووردارکردنی شــێوەکانی گەندەڵیــی سیاســیی و ئابووریــی لەگــەڵ وەدەســتهێنانی گەلێــک دەســتکەوتی گــەورە بــۆ نزیککردنــەوەی نەتەوەکانــی خۆیــان لــە یەکتــر و ســڕینەوەی سیما و خەســڵەتی پۆلیســیانەی سنوورەکان و بەزاندنیــان بــە قازانجــی تاکەکــەس...........
( no / 4 )- 31 - 3 - 2016
ئاڤانــگاردی پارتــی کۆمۆنیســت و شــێوەهەرەمی پرۆلیتاریــا و بڕینــی قۆناخــی سۆســیالیزم بــە پالنــی پارتیــی /دەوڵەتیــی و چــوون بــەرەو قۆناخــی کۆمۆنیــزم تێــزی ســەرەکیین. ئێــدوارد بێرنشــتاین بــە پێچەوانــەوە جەختــی لــە ســەر گۆڕینــی دەســتەاڵت بــە ڕیفۆرمکاریــی لە نــاو چوارچێوەی پارلەمــان و لــە رێــگای نوێنەرایەتیــەوە ،هەروەهــا کەمتــر بایــەخ هەبوونــی پــارت و لــە جیاتــی ئــەوە کاریگەریــی و بایەخــی گرینگــی بزووتنــەوەی کرێکاریــی و ڕێکخســتنە کرێکاریــەکان و هەروەزیــەکان ،بــۆ ڕۆیشــتن بــەرەو سۆســیالیزم بــە شــێوەی دیموکراتیــک .بــە ڕای ئێــدوارد بێرنشــتاین ”دیموکراتیــی خوێندنــگای بااڵیــە بــۆ ڕێککەوتــن“ .یەکــەم جــار بــوو ،ئەڵبــەت بــە دروســتییەوە، لــە هەرزاڵــی سۆســیالیزمەوە ئامێــز بــۆ دیموکراســیی بکرێتــەوە.
بەریتانیــا و ئەمەریــکا تــا ســاڵی ١٩١٨و ١٩٢٠النــی کــەم تــا ســاڵی ١٩٢٠ـــی خایانــد و کــە لــەو بزووتنەوەیــەدا خەباتی و شــێلگیرانە و جەســوورانە کــرا. لەگــەڵ هەمــوو ئــەم خەبــات و ڕەنجــەدا دووبــارە زۆرێــک لــەو دەســتکەوتانە لــە جەنگێکــی نوێــی جیهانــدا، جەنگــی جیهانیــی دووهــەم ،فەوتــان یــان خرانــە ژێــر پرســیار و لــە چەندیــن ســاڵدا هەڵپەســێردران .کۆمەڵێــک قەیرانــی ئابووریــی و بەرژەوەندیــی دەوڵەتیــی بــە هەڵپــەی پاوانخوازیــی و بــە جیــددی نەخوێندنــەوە و بــە جیــددی وەرنەگرتنــی ئایدیۆلۆژیــی نازیــزم بــوو بــە هــۆی جەنگێکــی شــەش ســاڵە کــە زیاتــر لــە ٥٠ملوێــن مرۆڤــی تیــادا لــە ناوچــوو .نەتــەوەی وەکــو جوولەکــە و دانیشــتووانی ڕۆمیــی /قەرەجــی لــە زەرەرلێکەوتــووە گــەورەکان بــوون .بــەو شــێوەیە زەرەری گــەورە لــە پرۆســەی دیموکراتیــی و شــەفافیەتی دەســەاڵت و دابەشــکردنی دەســەاڵت و شــێوەکانی دیکــە لــە مافــی تاکەکــەس و هاوواڵتیــی کــەوت. گۆڕینــی ”کۆمەڵــەی نەتــەوەکان“ بۆ”یەکیەتــی نەتــەوەکان“ بەشــێکی ئــەو هەوڵــە بــوو کــە تیایــدا مافــی مــرۆڤ وەکــو تاکەکــەس ،مافــی ژنــان و منــدااڵن بــۆ جۆرەکانــی ئازادیــی ،ئاسایشــی نێــوان دەوڵەتــان و نەتــەوەکان و هەروەهــا مافــی دانیشــتووانی رەســەن و نەتــەوەکان لــە دیاریکردنــی چارەنووســی خۆیانــدا خاڵــی گرینگــی ئــەم پەیماننامەیــە بــوو کــە لــە زۆر شــوێن و بــە شــێوەی جیــاواز بــوو بــە هیــوای جیهانێکــی دادوەرتــر و ئاسایشــتر و ســەقامگیرتر و ئێســتایش هــەر هیــوا و ئومێــدی زۆرێــک لــە خەڵکــە کــە بــەو مەبەســتە بەردەوامیــی پــێ بــدەن. دیــارە لــەو خەباتــەدا بــە ســەدان و هــەزاران و تەنانــەت ملوێــن لــە تاکەکــەس و ڕێکخــراوی تــەواوی نەتــەوەکان، هــەر لــە جۆرەکانــی ئایدیۆلۆژیــا و ئایینــەکان و خەتــە سیاســیەکاندا ،لــە جیهانــدا بەشــدار بــوون.
58 كاریگه‌رییه‌كانی داگیركاری توركیا به‌سه‌ر دۆخی باشووری كوردستان له کۆنفرانسی (كاریگه‌رییه‌كانی داگیركاری توركیا له‌سه‌ر دۆخی باشووری كوردستان) که له شاری سلێمانی سازکرا ،هه‌ژموونی سیاسی و دیبلۆماسی ،ئابووری و دارایی ،كولتووری و په‌روه‌رده‌یی و راگه‌یاندنی و هه‌روه‌ها هه‌ژموونی سه‌ربازی و ئیستخباراتی ده‌وڵه‌تی تورکیا ه چه‌ندین زانیاری ورد و تایبه‌ت خراوه‌ته‌ڕوو المان باشبوو ڕاپۆرتی كۆتای كۆنفرانسه‌كه به ك دووبه‌ش باڵوبكه‌ینه‌وه. ده‌قی ڕاپۆرته‌ك ه به‌شی دووه‌م و كۆتایی
(ژ11 )4 .ی خاكه‌لێوه 2716
چــواره‌م /هه‌ژموونــی ســه‌ربازی و ئیســتخباراتی: كۆڵه‌گه‌یه‌كــی گرنگــی ســتراتیژی داگیــركاری باشــووری كوردســتان له‌الی ـه‌ن ده‌وڵه‌تــی توركیــاو ه ه ســه‌ربازی و ئیســتخباراتییه‌كه‌یه‌تی. هه‌ژموونــ له‌دۆخــی ئێســتادا ســوپای توركیــا چه‌ندیــن بنك ـه‌ی ســه‌ربازی له‌ســه‌ر خاكــی باشــووری كوردســتاندا ه مانگــی كانونــی یه‌كه‌مــی جێگیــر كــردوو ه و لــ 2015شــدا له‌میانــه‌ی له‌شكركێشــییه‌كی نوێــو ه ه ه جیگیــر كــرد .كــ ه به‌عشــیق هێزێكــی خــۆی لــ ه ه درێژكــراوه‌ی هه‌مــان ســتراتیژی ســه‌ربازیی ئه‌مــ ه له‌رابــردوودا به‌ڕێــوه‌ی بــردووه .له‌ســه‌ره‌تای كــ نه‌وه‌ده‌كانــی ســه‌ده‌ی رابــردوو له‌ژێــر نــاوی ئۆپه‌راســیۆنی دژی په‌كه‌كــه ده‌یــان جــار ســنووری دروســتكراوی لۆزانــی نێــوان باكــوور و باشــووری ه خاكــی باشــووره‌وه .بــه‌اڵم به‌زانــد و هاتۆتــ جێگیــر نه‌ده‌بــوو .پاشــان له‌كاتــی شــه‌ڕی نێــوان الیه‌نه‌كانــی باشــووری كوردســتان له‌ســاڵی 1995 ه توركیــا خــۆی رۆڵیكــی سـه‌ره‌كی بینــی بـه‌دواوه ،كـ ه هه‌ڵگیرســاندنیدا ،له‌ژێــر نــاوی هێــزی ئاشــتی لــ ()PMFهو ه له‌شكركێشــییه‌كه‌ی ده‌ســتپێكرد و بیانــووی جێگیربــوون و مانــه‌وه‌ی بــۆ ره‌خســێنرا.
ڕەســەدو ( )٢ڕافیعــەو جیھازێکــی پێشــکەوتووی هه‌روه‌هــا لەبەردەســتدایە. دەنگھەڵگریــان ه ه ئێســتا لــ له‌شكركێشــی ئه‌مجاره‌شــیدا كــ ه 1200ســه‌رباز50 ، ه لــ ه جێگیــرن بریتییــ به‌عشــیق تانــك 50 ،هه‌مــه‌ر 15 ،تۆپــی ئۆبیــس 50 ،هاوه‌نــی بچــووك و مــه‌زن ،ده‌یــان چه‌كــی دۆشــكه‌ی ، A4 70ئۆتۆمبێلــی گواســتنه‌وه .ھێــزە ســەربازییەکانی ســوپای تورکیــا لەنــاو خاکــی ھەرێمــی کوردســتان بەســەر ( )١٣بنکــە و بــارەگای ســەربازیدا لەناوچــە ســنورییەکانی پارێــزگای دھۆک جێگیرکــراون. لەنــاو ئــەو ھەمــوو بنکــە و بــارەگا ســەربازییانەدا بەشــی ھەواڵگریشــی تێدای ـه .شــوێن و پێكهات ـه‌ی به‌مشــێوه‌یه‌یه: ســه‌ربازگه‌كانیش گەورەتریــن بنکــەو بــارەگای ســەربازی .1 تورکیــا لــەڕووی ژمــارەی ســەربازەوە ،لەناحیــەی (کانــی ماســی)یه .لــەو بنکەیــەدا ( )٥٨٠ســەربازو ( )٩١ئەفســەرو ( )٢٤٠ژەندرمــەو ( )٣٤٠ھێــزی لێــدان ھەیــە. گەورەتریــن بنکــەی ســەربازی تورکیــا .2 لــەڕووی لۆجســتییەوە ،ســەربازگەی (بامەڕنی)یــە ه به‌رامبــه‌ر‌ناحیــەی بامەڕنــی .لەنــاو ئــەو ده‌كه‌وێتــ بنکــە ســەربازییەدا گەورەتریــن یەکــەی ھەواڵگــری ســەر بــە ســوپا ھەیــە .هه‌روه‌هــا ( )٣٠تانــک)٨( ، زرێپــۆش )٦( ،ھاوەن )٦( ،ئۆتۆمبێلــی ســەربازی تێدایــە ،جگــە لەبوونــی ئامێرێکــی پێشــکەوتووی دەنگگرتــن کــە بــۆ کاری ســیخوڕی بەکاریدەھێنــن.
لــەدوای رووداوەکانــی ٣١ی ئابی ســاڵی ١٩٩٦یشـه‌وه، تورکیــا ھێزەکانــی خــۆی لەســەر خاکــی ھەرێمــی کوردســتان زیاتــر جێگیرکــرد و لــەو کاتەشــەوە ئــەو واڵتــە چه‌نــد ســەربازگەیه‌كی لەناوچــەی بادینــان دروســتکردووە و لەئێستاشــدا ژمــارەی ھێزەکانــی ســەربازگەی باتوفــا ســریەیەکی تایبەتــی ئــەو واڵتــە لەنــاو خاکــی ھەرێمــی کوردســتاندا .3 ( )٣٢٣٥ئەفســەرو ســەربازو ژەندرمــەی ســوپای ھەواڵگــری لێیــه کــە لــە ( )٢٠کــەس پێکھاتــووە. تورکیــا بوونیــان ھەیــە ،لەگــەڵ چەندیــن جــۆر چــەک و بنکــەی ســەربازی ناحیــەی باتوفــە دێــت کــە تەقەمەنــی ،لەوانــە )٥٨( :تانــک )٢٧( ،زرێپــۆش )٣١( ،دەکەوێتــە ســنوری ئیداریــی قــەزای زاخــۆوە)٤٠٠( ، تــۆپ و ( )٢٦ھاوەن )١٧( ،ئاڕبیجــی و ( )١٠دۆشــکە )٤٠( ،ســەربازو ( )٦تانــک و ( )٢١زرێپــۆش و ( )١٤ئۆتۆمبێلــی ئۆتۆمبێلــی ســەربازیی )١٣( ،بیکەیســی )٢( ،نــازووری ســەربازیی و ســێ نــازووری تێدایــە. شــەوانەو ( )٣نــازووری قاعیــدە )١٠( ،قەنــاس و ()١ ه ســنووری بنکــەی ســەربازی (کریبــی) لــ بۆمبــی ئەتــار و لەگــەڵ ( )٢جــیھازی ڕاکاڵ و یــەک .4
59
ه ســنووری قــەزای ســەربازگەی (ســیریی) ل ـ .6 ئامێدێیـه )٧٥( ،ســەرباز )٦( ،تانــک ،ســێ دۆشــکا)٦( ، ھاوەن )٤( ،زرێپــۆش هه‌یــه. ه ســنووری قــەزای س ـه‌ربازگه‌ی (کوبکــی) ل ـ .7 ئامێــدی )١٣٠( .ســەربازی جێگیرکــردووە لەگــەڵ دوو تانــک. ســه‌ربازگه‌ی (قومــری) لەناوچــەی مه‌تینــا .8 70ســه‌ربازی تێــدا جێگیــر كــراوه لەگــەڵ ژمارەیــەک کەرەســتە و کەلوپەلــی ســەربازی. ســه‌ربازگه‌ی کوخــی ســپی 70ســه‌ربازی .9 تێــدا جێگیــر كــراو ه لەگــەڵ ژمارەیــەک کەرەســتە و کەلوپەلــی ســەربازی. ه هه‌فتانیــن ســه‌ربازگه‌ی دەرەی داواتیــا لــ .10 70ســه‌ربازی تێــدا جێگیــر كــراو ه لەگــەڵ ژمارەیــەک کەرەســتە و کەلوپەلــی ســەربازی. ســەربازگەی (ســەری زیــری) ( )٦٠ســەربازی .11 جێگیرکــردووە. ســەربازگەی گەلــی زاخــۆ ( )34ســەربازی .12 جێگیر کــر د و و ە . ســەربازگەی ئامێــدی ( )٤٥ســەرباز بــە .13 تــەواوی چــەک و تفاقــی ســەربازییەوە جێگیركــراون.
له‌مــڕووه‌وه ده‌زگاكانــی ده‌وڵه‌تــی توركیــا هه‌ندێــک کــه‌س و به‌رپرســی جیاجیــای باشــووری کوردســتان ه ه نــاوی پشــوو و کۆنفرانــس و پانێلـه‌و ه ده‌یانبه‌نـ بـ ه ئه‌نقــه‌ر ه و ئیســته‌نبوڵ و شــوێنی دیاریکــراو لــ ه راگرتــن شــاره‌کانی تــری تورکیــا ،دوای ماوه‌ی ـه‌ک ل ـ ه رێــی ئــه‌م و په‌روه‌رده‌کــردن و ســیخوڕکردنیان ،لــ که‌ســانه‌و ه دزه‌ی نــاو پێکهاتــه‌ی به‌ڕێوه‌بــه‌ری ه رێگـه‌ی که‌ســانی هه‌رێمــی کوردســتان ده‌کـه‌ن ،لـ په‌یوه‌ندیــدار بــه ( )MITو ژیتــه‌م له‌نــاو رۆژنامــه‌ی زه‌مــان و ته‌له‌فزیۆنــی ســامانیۆڵو و ئاژانســی ده‌نگوبــاس جیهــان لــه میدیاکانــی باشــوری کوردســتاندا کــه‌س و کاربه‌ده‌ســت و خــاوه‌ن کاره‌کانــی هه‌رێــم هه‌ڵده‌بژێردرێــن و ده‌ستنیشــان ه و فۆتۆگرافانــه‌ی ده‌ســت ده‌کرێــن ،ئــهو وێنــ په‌یامنێــران و نوێنه‌رانــی میدیاکانــی رۆژنامــه‌ی زه‌مــان ،ئاژانســی جیهــان ،گۆڤــاری ئاکســیۆن، ته‌له‌فزیۆنــی ســامانیۆڵو ده‌کــه‌ون راســته‌وخۆ بــۆ ده‌ســتگای بــااڵی ســیخوڕی تــورک ( )MITده‌نێردرێــن.
ھەرچەنــدە لەســاڵی ٢٠٠٣وە بڕیارێــک لەپەرلەمانــی کوردســتانەوە دەرچــووە بــۆ دەرکردنــی ئــەو بنکــە ســەربازییانە ،بــەاڵم تائێســتا ھێزەکانــی تورکیــا لەســەرخاکی ھەرێمــی کوردســتان مــاون کــە ژمارەیــان بــەھەزاران چەکــدار دەبێــت .لــەڕۆژی ١٥ی تەممــوزی ســاڵی ٢٠٠٨یشــدا ،ئەنجوومەنــی نوێنەرانــی عیــراق لەبەیاننامەیەکــدا داوایکــرد، ھەرچــی زووە ئــەو بنکــە ســەربازیانەی تورکیــا لەخاکــی عیــراق (ھەرێمــی کوردســتان)دا بچنــە ئامانجه‌كانی له‌شكركێشی ئێستای توركیا: دەرەوە .هه‌روه‌هــا له‌الیــه‌ن كۆمه‌ڵــه‌ی گه‌نجانــی واڵتپارێــزه‌و ه نیــو ملیــۆن واژۆ بــۆ ده‌ركردنــی ســوپای بێگومــان له‌شكركێشــی ئه‌مجــاره‌ی توركیــاش ه توركیــا كۆكرایــه‌و ه و راده‌ســتی په‌رله‌مانــی له‌چوارچێــوه‌ی ســتراتیژ ه داگیركاریه‌كــه‌ی دایــ هه‌رێمــی كوردســتان كــراو ه و كه‌چــی هیــچ رێزێــك و چه‌نــد ئامانجێكــی مه‌ترســیدار له‌خــۆو ه ه ده‌گرێــت كــه درێژه‌پێــده‌ر و تــه‌واوكاری پالنــ بــۆ ئیــراد ه و داخــوازی خه‌ڵــك نه‌گیــرا.
( no / 4 )- 31 - 3 - 2016
قــەزای زاخــۆ ( )٤١٤ســەرباز )٦( ،تانــک )١٥( ،ئاڕبیجــی، ( )٢دۆشــکە )٦( ،زرێپــۆش )١١( ،تــۆپ )١٤( ،ئۆتۆمبێلــی ســەربازی )١٠( ،قەنــاس )١٢( ،بیکەیســی ،جیھازێکــی ڕاکاڵ ھەیــە. ســه‌ربازگه‌ی (ســینکی) ( )٨٠ســەرباز و .5 تۆپێکــی ( )١٢٠ملمــی تێدایــه.
ه لــهوهی هێزه‌كانــی بێگومــان ســوپای توركیــا جگــ خــۆی جێگیركــردوو ه و له‌رێگه‌یــه‌و ه كاریگــه‌ری له‌ســه‌ر بڕیــاری سیاســی و ئیــراده‌ی سیاســی ه هه‌رێــم ده‌كات ئــه‌وا لــه‌ڕووی ئابووریشــه‌و ه لــ ه كۆمپانیاكانــی ســه‌ر ژماره‌یه‌كــی به‌رچــاو لــ ه ســوپای توركیــا به‌نــاوی (ئۆیــاك) ،كــه ده‌یــان بــ ه كۆمپانیــای گــه‌ور ه له‌خــۆوه‌ی ده‌گرێــت لــ باشــووردا بۆتــه ســه‌رچاوه‌یه‌كی دارایــی مــه‌زن ه ئه‌مــڕۆ بــۆ به‌هێزبوونــی ســوپای توركیــا كــ ه چــه‌ك و ته‌قه‌مه‌نییــه‌ی له‌رێگــه‌ی ئــهو بــ كۆمپانیایانه‌یــه‌و ه كڕیویه‌تــی ،گه‌لــی كــوردی پێده‌كــوژێ و بۆردمانی باشــووری كوردســتان ده‌كات گونــده‌كان وێــران ده‌كات و چه‌ندیــن كۆمه‌ڵكــوژی وه‌ك كۆمه‌ڵكوژییه‌كــه‌ی كه‌نده‌كــۆاڵ ،كورتــه‌ك، زارگه‌لێــی لێكه‌وتۆتــه‌وه .لــه‌ڕووی هه‌واڵگــری و ئیستخباراتیشــه‌و ه ده‌زگاكانــی میــت و ژیتــه‌م چه‌ندیــن تــۆڕی ســیخوڕی و هه‌واڵگریــان له‌نــاو ه حــزب و داموده‌زگاكانــدا خه‌ڵــك و هه‌ندێــك لــ ه و شــوێنی دروســتكردوو ه و چه‌ندیــن نووســینگ تایبه‌تــی نهێنییــان بــۆ كاری هه‌واڵگــری و ســیخوری ه نــاو گه‌لێكــی ناوه‌نــدی ه و خۆیــان خزاندۆتــ هه‌یــ هه‌ســتیاری هه‌رێمــی كوردســتانه‌وه.
60
(ژ11 )4 .ی خاكه‌لێوه 2716
ه هیــز ه ســوننییه‌كان. ه لــ ه بیســت و پێنــج ســاڵ ه كــ ســتراتیژییه‌كه‌ی ه چــوار تــه‌وه‌ری ســتراتیژی جیــاواز و باشــوور بــ پشــتیوانیكردن و چاالككردنــی هێــز ه له‌هه‌مانكاتــدا تێكهه‌ڵكێشــی یه‌كتــر به‌ڕێــوه‌ی .6 ه وابه‌ســته‌كانی خــۆی و چه‌كداركردنیــان ه بیخه‌ینــه‌ڕوو :توركمانییــ كــه ده‌كــرێ به‌مشــێوه‌ی ده‌بــات، ه نێــوان گه‌لــی كــورد گه‌لــی و نانــه‌وه‌ی ئــاژاو ه لــ به‌ئامانجــی هه‌ژمــوون و بااڵده‌ســتی زیاتــر ه توركمــان. .1 به‌ســه‌ر ئابــووری و دارایــی باشــووری كوردســتان، ه به‌تااڵنبردنــی ســه‌رچاوه‌كانی وز ه راسپارده و بڕیاره‌كانی كۆنفرانس ه خــۆی لــ كــ به‌تایبه‌تــی نــه‌وت و غــازدا ده‌بینێتــه‌وه. وه‌كــو له‌راپۆرتــی گشــتی كۆنفرانســدا شــیكرایه‌و ه ه داگیركردنــی له‌شكركێشــی ئه‌مجــاره‌ی توركیــا پیالنێكــی وه‌ك چــۆن رۆڵــی توركیــا لــ .2 ه و له‌چوارچێــوه‌ی ســتراتیژێكی موســڵ و ده‌وروبه‌ریــدا هه‌بــوو ،به‌هه‌مانشــێو ه داگیركارانه‌یــ ده‌یه‌وێــت له‌هێشتنه‌وه‌یشــی به‌داگیركــراوی رۆڵــی به‌رفراوانــی داگیــركاری باشــووری كوردســتاندا ه ه ئــهو له‌شكركێشــیی ه پێویســت خــۆی ببینێــت .لەموســڵ پیالنــی میســاقی میللــی ئه‌نجامــدراوه .بۆیــ تورکــەکان جێبەجــێ دەکرێــت ،ســااڵنێکە ئامانجیانــە وه‌ك پیالنێكــی مه‌ترســیداری ســتراتیژی ده‌وڵه‌تــی ئــەو شــارە داگیربکــەن ،لەئێستاشــەوە بناغەیــان بــۆ تــورك و حكومه‌تــی ئاكه‌پــه‌ی ببینیــن له‌ســه‌ر ه ئــەوە ئامادەکــردووە ،تورکیــا حەشــدی ئەلوەتەنــی ئاسایشــی نه‌ته‌وه‌یــی و نیشــتمانیمان .پێویســت ش به‌شــێوه‌یه‌كی ســتراتیژی لەســوننەکان ئاواکــردووە ،هاتنیــان بــۆ بەعشــیقەش گه‌لــی كوردســتانی وه و لــه‌رووی ه ببێتــه لەســەر ئــەو بنەمایەیــە .بۆئه‌مــه‌ش ئامانجێكــی رووبــه‌ڕووی ئــهو پیالنــ ئــهو له‌شكركێشــییه به‌تایبه‌تــی بــۆ به‌عشــیقه ،سیاســی و ئابــووری و كولتــووری و به‌رگریــدا ی داگیــركاری ه كار بــۆ پووچه‌ڵكردنــه‌وه‌ی ســتراتیژ ه بــه‌رده‌م رزگاركردنــی موســڵ لــ كۆسپخســت ه وه‌ك ده‌ســتی داعــش .هه‌روه‌هــا ده‌رخســتنی هێزه‌كانــی توركیــا بــكات .لــه‌م چوارچێوه‌یــه‌دا ئێمــ ه شــه‌نگال و مه‌خمــوور و كه‌ركــوك و ئاماده‌بووانــی كۆنفرانســی (كاریگه‌رییه‌كانــی ه لــ گه‌ریالیــ ه داگیــركاری توركیــا به‌ســه‌ر دۆخــی باشــووری ه كــ ســه‌رله‌نوێ داگیركردنــه‌وه‌ی ئــهو شــوێنانه‌ی ه ه و گه‌ریــا و شــه‌ڕڤانه‌كان به‌یه‌كــه‌و ه كوردســتان) ئ ـه‌م راســپارد ه و بڕیاران ـه ده‌گه‌یه‌نین ـ پێشــمه‌رگ ده‌ســت په‌رله‌مانــی هه‌رێــم و په‌رله‌مانــی ئێــراق رزگاریــان كــردووه. و په‌رله‌مانــی توركیــا و په‌رله‌مانــی ئه‌وروپــا ه ملمالنێــی ئێســتای نێــوان و نه‌ته‌وه‌یه‌كگرتــوه‌كان و كۆنگــره‌ی نه‌تــه‌وه‌ی ده‌یه‌وێــت لــ .3 ه كوردییه‌كانــی هه‌رێمــی كوردســتاندا و كوردســتان و بــۆ رای گشــتی گه‌له‌كه‌مــان و جیهــان الیه‌نــ ه به‌هاوپه‌یمــان رایده‌گه‌یه‌نیــن ،تــا فشــار بــۆ ســه‌ر ده‌وڵه‌تــی ه بــكات كــ پشــتیوانی لــه‌و الیه‌نــ ه به‌خــۆی ده‌زانێــت و هــاوكاری توركیــا دروســت بكه‌یــن بۆئــه‌وه‌ی ســه‌رجه‌م و وابه‌ســت ه ه بااڵده‌ســتبوونی هێــز ه ســه‌ربازییه‌كان و ئیســتخباراتییه‌كانی لــ و پشتیوانیشــی بــكات لــ راســته‌وخۆ به‌ســه‌ر ناوچه‌كانــی كه‌ركــوك و باشــوور بكشــێنێته‌و ه و ده‌ســته‌به‌رداری هه‌ژمــوون گه‌رمیــان و ســلێمانی .به‌تایبه‌تــی ئــهو ناوچانــه‌ی و داڕووخاندنــی ئابــووری و شــااڵوی كولتــووری و شــێواندنی كه‌ســێتی و كۆمه‌ڵگاكه‌مــان نــه‌وت و غــازی لێیــه. راوه‌ســتێنێت و ئیــراده‌ی سیاســی خه‌ڵكــی باشــوور ه باشــوور هه‌ڵســوكه‌وت بــۆ ئــه‌وه‌ی ئابلۆقه‌یه‌كــی ســه‌ربازی و بناســێت و وه‌ك دراوســێ ل .4 ه بــكات نـه‌ك پیالنــی ســتراتیژی داگیــركاری دابڕێژێــت. ه ســنووره‌كانی رۆژئــاوای كوردســتان ب ـ ئابــوور ه ل ـ ه ه ئــه‌م راســپارد ه و بڕیارانــ ـه كانتۆنه‌كانــی رۆژئــاوا و له‌ســه‌ر ئــه‌م بنه‌مایــ دیــوی باشــوورییه‌وه بخاتـ ده‌ســته‌كه‌وته‌كانی شۆڕشــی رۆژئــاوا له‌ناوببــات وه‌رده‌گریــن: ه و رۆژئــاوا بخاتـه‌و ه ژێــر ركێفــی داعــش و ئـه‌و حزبـ راسپارده‌كانی كۆنفرانس: ه سیاســه‌تی توركیــا .A كوردیانــه‌ی پشــتوانی لــ ده‌كــه‌ن دژی رۆژئــاوا. یه‌كه‌م /له‌ڕووی سیاسی و یاساییه‌وه: قووڵكردنــه‌وه‌ی شــه‌ڕی مه‌زهه‌بــی نێــوان .5 ه سیاســییه‌كان هه‌رچــی زوو ه الیه‌نــ ی و شــیعییه‌كان و تێوه‌گالندنــی .1 هێــز ه ســوونن ه ه شــه‌ڕه‌دا؛ بــه‌وه‌ی ســوپای توركیــا هێــزی به‌گشــتی و الیه‌نه‌كانــی باشــووری كوردســتان ب ـ كــورد لــ ه تایبه‌تــی ،له‌به‌رامبــه‌ر بــه‌و داگیركارییــه‌ی توركیــا خــۆی له‌باشــووردا جێگیركــردوو ه بــۆ پشــتیوانی ل ـ
61
پێویســتە پەیوەندییــە حزبیــەکان لەگــەڵ .2 دەوڵەتــی تورکیــا بەتایبــەت و دەوڵەتانــی تــری ناوچەکــە شــەفاف بێــت و لەچوارچێــوەی بەرژەوەنــدی ههمــوو گەلــی کوردســتان بێــت ن ـه‌ك له‌ســه‌ر بنه‌مــای به‌رژه‌وه‌نــدی ئابــووری و سیاســی بنه‌ماڵه‌یــی و شه‌خســی و حزبــی بێــت.
گرنگیــدان بــە ســەرمایەگوزاری ناوخۆیــی .3 و وەبەرهێنانــی خۆیــی لەســەرجەم بوارەکانــداو كه‌مكردنــه‌وه‌ی بازرگانــی ده‌ره‌كــی به‌تایبــه‌ت بــۆ ئــهو كااڵیانــه‌ی توانــای به‌رهه‌مهێنانــی ناوخۆییــان هه‌یــه. چاوپیاخشــاندنه‌و ه به‌یاســای وه‌به‌رهێنــان .4 و موســاته‌حه‌ی زه‌وی و موڵكــی بازرگانــی تاكــو له‌ســه‌ر بنه‌مــای به‌رژه‌وه‌نــدی بــااڵی ئابــووری هه‌رێــم رێكبخرێتــه‌وه.
پێویســته ده‌ســتبه‌جێ حكومه‌تــی هه‌رێــم .3 هه‌ماهه‌نــگ له‌گــه‌ڵ ده‌وڵه‌تــی فیدراڵــی ئێراقــدا سێیه‌م /له‌ڕووی فه‌رهه‌نگی و راگه‌یاندن و په‌روه‌رده‌ییه‌وه: هــه‌ردوو بڕیاره‌كــه‌ی په‌رله‌مانــی هه‌رێــم و ســه‌رجه‌م ئــهو دامــوده‌زگا توركیانــه‌ی په‌رله‌مانــی ئێــراق بــۆ وه‌ده‌رنانــی ســوپای توركیــا .1 به‌نــاوی كاری رۆشــنبیری و ئایینــی و راگه‌یاندنــی جێبه‌جــێ بكــه‌ن. ه دابخرێــن كــه راســته‌وخۆ یــان ه سیاســی و په‌روه‌رده‌ییانــ پێویســته‌كۆتایــی بــه‌و بۆشــایی .4 ه ده‌وڵه‌تــی توركیــان، ه بهێنرێــت و ســەرجەم دامــەزراوەکان ،ناڕاســته‌وخۆ ســه‌ر بــ و یاســایی ه ئاسایشــی ه ئاشــكرا ،دژ بــ بەتایبه‌تــی پەرلەمانــی هه‌رێــم ،کارا بکرێنــەوە و به‌شــاراوه‌یی یــان بــ بریــارەکان بگەڕێتــەوە بــۆ دامــەزراوە گشــتیەکان و نه‌ته‌وه‌یــی و نیشــتمانیمان كار و چاالكــی ده‌كــه‌ن به‌ئیراده‌یه‌كــی هاوبــه‌ش كار بــۆ سیســته‌مێكی و له‌هه‌وڵــی ســڕینه‌و ه و شــێواندنی فه‌رهه‌نــگ و كه‌ســێتی تــاك و كۆمه‌ڵــگای كوردســتاندا‌ن. سیاســی دیموكراتــی و نیشــتمانی بكرێــت. لــه‌م پێنــاوه‌دا كه‌مپیــن و چاالكــی دیموكراتــی و داوا لــه رۆشــنبیران ،مامۆســتایانی ئایینــی هه‌ڵمه‌تــی راگه‌یاندنــی بكرێــت. .5 و ســه‌رجه‌م چیــن و توێژه‌كانــی گه‌له‌كه‌مــان كاراكردنــی یاســای ســزادانی ســیخوڕ و ه .2 ه پشــتیوانی رۆڵــی خۆیــان لــ ده‌كه‌یــن كــ ه مه‌ترســییه‌كانی به‌كرێگیــراوان و دادگاییكردنــی ههمــوو ئه‌وانــه‌ی هوســیاركردنه‌وه‌ی خه‌ڵــك لــ ه ئــه‌م خانه‌یــه‌وه. داگیــركاری توركیــا ببینــن و به‌یه‌كــه‌و كار بــۆ ده‌چنــ ده‌ركردنــی ســوپای توركیــا و ســه‌رجه‌م ئــهو ه ســه‌رجه‌م ئــهو ده‌زگا راگه‌یاندنییانــ ه ئاسایشــی .3 ه دژ بــ ه بكه‌یــن كــ ده‌زگا و رێكخراوانــ ه كار بــۆ شــێواندن نه‌ته‌وه‌یــی و كولتــووری گه‌له‌كه‌مــان كار ده‌كــه‌ن .شــه‌رمه‌زار ده‌كه‌یــن كــ و ســڕینه‌وه‌ی فه‌رهه‌نــگ و كه‌ســێتی تــاك و كۆمه‌ڵــگای كــورده‌واری ده‌كرێــت و له‌س ـه‌ر بنه‌مــای چه‌واشــه‌كاری و دژبــه‌ری تێكۆشــانی پارچه‌كانــی دووه‌م /له‌ڕووی ئابووری و داراییه‌وه: ه كاری راگه‌یاندنــی ده‌كات و به‌رپرســیارێتی دیكــ و ئه‌خالقــی و رۆژنامه‌وانــی هه‌ڵناگرێــت. شــاراو ه ه رێككه‌وتنــ ههمــوو .1 ه ده‌زگای چاودێــری پێداچوونــه‌و ه بــ ه په‌نجــا .4 نافه‌رمییــه‌كان ،به‌تایبه‌تــی رێككه‌وتنــ ســاڵییه‌كه‌ی نێــوان توركیــا و حكومه‌تــی هه‌رێــم ،دامه‌زراوه‌كانــی راگه‌یانــدن و رۆشــنبیری و ئه‌وانــه‌ی له‌ســه‌ر بنه‌مــای حزبــی و شه‌خســی په‌روه‌رده‌ییــدا بكرێــت یاســای تایبــه‌ت بــه په‌خــش ه ی ته‌له‌فزیــۆن و ســه‌ته‌الیت و كه‌ناڵــ ه له‌ژێــر ســێبه‌ری حكومه‌تــدا بــۆ هــه‌ر پرســێكی و بودجــ سیاســی یــان ئابــووری یــان ســتراتیژی له‌گــه‌ڵ بیســتراو و بینــراوه‌كان ده‌ربكرێــت .تاكــو به‌رگیــری ه دراوســێكان یــان هه‌رهێزێكــی ده‌ره‌كیــدا به‌ســتراون ،له‌ه ـه‌ر كه‌نــاڵ و ته‌له‌فزیۆنێــك بكــرێ ك ـه ده‌كه‌ون ـ ه كلتــوری بێگانــه‌وه. خانــه‌ی خزمه‌تكــردن بــ هه‌ڵو ه‌شــێنر ێته‌و ه. پێویســتە ســەرجەم کااڵ هاورده‌كــراوه‌كان، .2 به‌تایبه‌تــی ئــهو كااڵیانــه‌ی له‌الیــه‌ن واڵتانــی داگیركــه‌ری كوردســتانه‌و ه ده‌هێنرێــن لەالیــەن
دەبــێ فلتەرێــک بــۆ ئــەو رێــژە بەرفراوانــە .5 لــە فیلمــی دوبالژکــراو بەتایبــەت زنجیــرەی تورکــی دابنرێــت و بەرێوەبەرایەتیــە رۆشــنبیریەکان
( no / 4 )- 31 - 3 - 2016
گردبوونه‌وه‌یه‌كــی سیاســی هاوبــه‌ش پێشــبخه‌ن و هه‌نــگاو بــه‌ره‌و كۆنفرانســێكی نه‌ته‌وه‌یــی بنێــن. ده‌كــرێ كۆنگــره‌ی نه‌تــه‌وه‌ی كوردســتان بــۆ ئــهو ه راســپێردرێ. مه‌ســه‌له‌ی
ه وردی دامــه‌زراوه‌ی کوالێتــی کۆنترۆڵــەوە بــ بپشــكێنر ێن .
62 لــەو بارەیــەوە بڕیــار بــۆ کەناڵــەکان دەربکــەن. ه ه گه‌له‌كه‌مــان لــ به‌تایبه‌تــی ســوكایه‌تی بــ باكــووری كوردســتان و پیرۆزییه‌كانــی گـه‌ل ده‌كـه‌ن. لــە قۆناخــی باخچـه‌ی ســاوایان و ســەرەتایی .6 تــا زانکــۆ چاودێــری بخرێتــە ســەر خوێندنــگا و زانکــۆ تورکییــەکان و پیاچوونــەوە بــە مەنهەجیانــدا بکرێــت. هــاوكات نیــوه‌ی ســتافی كارای كارگێــڕی ئــهو ه كه‌ســانی ه بكــرێ بــ دامــه‌زراو ه په‌روه‌رده‌ییانــ شــاره‌زای نیشــتمانپه‌روه‌ری باشــووری كوردســتان، ه نزیكــه‌و ه چاودێریــان بكــرێ لــه‌ڕوی تاكــو لــ پــه‌روه‌رده‌ی و فێركردنــه‌وه. ه كۆمه‌اڵیه‌تــی ه مه‌ترســیی خێزانــه‌كان لــ .7 و كولتــووری و ده‌روونــی و په‌روه‌رده‌ییه‌كانــی ه توركیانــه‌ی ئــهو فیلــم و زنجیــر ه ته‌له‌فزیۆنیــ ه كه‌ناڵه‌كانــی باشــووردا په‌خــش ده‌كرێــن لــ هوشــیاربكرێنه‌و ه. چواره‌م/له‌ڕووی سەربازی و هه‌واڵگرییه‌وه: پێویســته ده‌ســته‌به‌جێ ههمــوو هێزەکانــی .1 ســوپای تورکیــا لەســەر خاکــی باشــووری کوردســتان به‌ده‌ربنرێــت و لــه‌م پێنــاوه‌دا گــه‌ل و ده‌زگا فه‌رمییه‌كانــی ده‌ســه‌اڵتی هه‌رێــم و پــارت و رێكخــراوه‌كان چاالكــی و بڕیــاری پێویســت وه‌ربگــرن.
(ژ11 )4 .ی خاكه‌لێوه 2716
ه ه ئــهو تــۆڕ ه ســیخوڕیانه‌ی لــ پێویســت .2 ده‌مامكــی ده‌زگای رۆشــنبیری و په‌روه‌رده‌یــی و راگه‌یاندنــی و ئایینیــدا خۆیــان حه‌شــارداو ه ریســوا بكرێــن و لــه‌ڕووی یاســاییه‌و ه ئیجرائاتیــان له‌گه‌ڵــدا بكرێــت و ده‌ربكرێــن. ه بازرگانیانــه‌ی تــه‌واوی ئــهو كۆمپانیــاو مۆڵــ .3 له‌الیــه‌ن كۆمپانیــا توركــی و بیانیه‌كانــه‌و ه به‌ڕێــو ه ه ســه‌ر و مه‌رجــی ده‌برێــن ،باجــی زۆریــان بخرێتــ ه خســتنه‌كاری (ده‌ســتی كار)ی خه‌ڵكــی باشــوور لــ رێككه‌وتنه‌كانــدا هه‌بێــت. راگه‌یاندنــه‌كان ته‌عامولێكــی هه‌ســتیار و .4 ه له‌گــه‌ڵ له‌شكركێشــی ه و پیشــه‌ییان راشــكاوان ه ســوپای داگیــركاری توركیــا بكــه‌ن و مه‌ترســیی ه دروســتكردنی شــاراوه‌كانی بخه‌نـه‌ڕوو و رۆڵیــان لـ رای گشــتی هه‌بێــت بــۆ وه‌رده‌رنانــی ســوپای توركیــا. .B
بڕیاره‌كانی كۆنفرانس:
.1
به‌نــاوی به‌شــداربووانی كۆنفرانســه‌و ه
ه پشــتیوانی لــه به‌رخۆدانــی گه‌له‌كه‌مــان لــ باكــووری كوردســتان ده‌كه‌یــن و ب ـه‌ره‌وا و مافــداری ه دڕندانه‌كانــی حكومه‌تــی توركیــا ده‌بینیــن و هێرشـ بــۆ ســه‌ر گه‌له‌كه‌مــان به‌تونــدی شــه‌رمه‌زار ه رێكخــراو ه جیهانییـه‌كان ده‌كه‌یــن ده‌كه‌یــن و داوا لـ ه به‌ســه‌ر ه بكــه‌ن كــ رێگیــری لــه‌و كۆمه‌ڵكوژییــ گه‌له‌كه‌مانــدا دێــت. ه دۆخــی ه ئه‌زمــوون وه‌رگرتــن لــ بــ .2 ه به‌ڕێوه‌به‌رانــی باشــووری كوردســتان داوا لــ ه كانتۆنــه‌كان و نه‌ته‌وه‌یه‌كگرتــووه‌كان ده‌كه‌یــن كــ ه نــه‌ده‌ن ســوپای توركیــا به‌هیــچ شــێوه‌یه‌ك رێگــ ه رۆژئــاوا و ســوریا جێگیــر له‌شكركێشــی بــكات و ل ـ ببێــت. كار ده‌كه‌یــن بــۆ ئــه‌وه‌ی تــۆڕی ناڕه‌زایــی .3 باشــوور ببێتــە تۆڕێکــی بــەردەوام و بەرفراوانتــر بکرێــت و لــە ســەرجەم شــارەکان گروپــی خــۆی دابمەزرێنێــت و بــۆ رێكخســتن و يه‌كخســتنى ناڕه‌زايه‌تــى له‌ســه‌ر دیــارد ه نه‌خــوازراو و زیانبــاره‌كان و دروســتكردنی رای گشــتی .بــۆ ه ه و ده‌ســته‌یه‌ك لــ ه چه‌نــد لیژنــ ئــه‌م مه‌به‌ســت شــاره‌كان رێكده‌خرێــن. .4كار ده‌كه‌یــن بــۆ ئ ـه‌وه‌ی تــۆڕی ناڕه‌زایــی باشــوور ببێتــە تۆڕێکــی بــەردەوام و بەرفراوانتــر بکرێــت و لــە ســەرجەم شــارەکان گروپــی خــۆی دامەزرێنێــت و ه چه‌نــد لیژنه‌یه‌كــی پێویســت بــۆ ئــه‌م مه‌به‌ســت رێكد ه‌خه‌یــن. كه‌مپینــی بایکۆتــی کااڵی تورکــی فراوانتــر .5 ده‌كه‌یــن وه‌ك فشــار هێنانێــك بۆئـه‌وه‌ی کۆتایــی بــە داگیرکارییەکانــی تورکیــا لــە باشــوور بهێنرێــت. ه له‌ڕێگــ کۆنفرانــس راســپارده‌كانی .6 كــۆڕ و ســیمینار و چاالكــی دیموكراتــی دیكــه‌و ه ه ســەرجەم هاواڵتیانــی شــار و ده‌گه‌یه‌نینــ شــارچکەکان و لەوبارەیــەوە رای گشــتی لــێ ئــاگادار ه وه‌ده‌رنانــی ســوپای ده‌كه‌ینــه‌و ه تــا رۆڵــی لــ توركیــا و هه‌ڵوه‌شــاندنه‌وه‌ی تــۆڕ ه ســیخوڕییه‌كانی توركیــا هه‌بێــت. ســه‌رجه‌م بڕیــار و راســپارده‌كانی .7 ه دامــەزراوە نێونەتەوەیەکان، كۆنفرانــس ده‌گەیەنینـ دادگای مافــی مرۆڤــی ئەوروپــا و پەرلەمانــی تورکیــا و پەرلەمانــی ئێــراق ،په‌رله‌مانــی هه‌رێمــی كوردســتان.