له خاوه‌ن ئیمتیازه‌وه
3
فه‌شه‌لی ده‌سه‌اڵتداری هه‌رێمی کوردستان و ره‌هه‌ند‌ه نه‌رێنی ه سیاسی ،کۆمه‌اڵیه‌تی ،ئابوری و ئه‌خالقیه‌کانی ،له‌سه‌روی هه‌موشیانه‌و‌ه شه‌ڕی ناوخۆ تا ده‌گات ه گه‌نده‌ڵی و ناڕونی داهات و دزی و جه‌رده‌یی سه‌رانی ترۆپکه‌ی ده‌سه‌اڵت ،قه‌یرانی نه‌دانی موچ ه و ده‌ره‌نجامه‌کانی ،نه‌داری ،شڵه‌ژانی کۆمه‌اڵیه‌تی و پوکانه‌وه‌ی ئاسایشی نه‌ته‌وه‌یی ،وه‌ستانی جوڵه‌ی ئابووری و ته‌شه‌نه‌کردنی ناڕه‌زایی توێژ و چینه‌کانی کۆمه‌ڵ و ته‌نگژه‌ی بۆشایی ده‌ستوری ،په‌کخستنی په‌رله‌مان ،شێوازی حوکرانی و سه‌روکایه‌تی چڕ ده‌بێته‌و‌ه ل ه یه‌ك شت :نه‌داری بیر (فه‌قیری فکر) ل ه كۆمه‌ڵگه‌ی کوردستاندا ،که به‌رهه‌مهێنه‌ری ئه‌و مه‌دره‌س ه حیزبایه‌تیه‌ی ه ل ه نیوه‌ی سه‌ده‌ی ڕابدوو باڵی به‌سه‌ر کوردستانا کێشاو‌ه تاکو ئێستا. قه‌یرانی نه‌داری بیر (نه‌بونی فه‌لسه‌فه‌ی حوکم الی ده‌سه‌اڵتدار و نه‌بونی پێوه‌ری هه‌ڵسه‌نگاندنی ئه‌دای حوکمڕانی الی جه‌ماوه‌ر) الی چینی ده‌سه‌اڵتدار به‌رهه‌مێنه‌ری مۆدێلی ب ه حیزبیکردنی کۆمه‌ڵگ ه و عه‌قڵی تاکڕه‌وی کۆنتڕۆڵکه‌ری كۆمه‌ڵگه‌ی ه له‌الیه‌ن سه‌رانی ده‌ساڵتداری حیزبه‌کانه‌وه .حیزب ه سیاسیه‌کان ئه‌گه‌ر به‌رنامه‌ی حیزبیان ئاشکراش بکه‌ن بۆ سه‌رنجڕاکێشانی خه‌ڵک ل ه کاتی هه‌ڵبژاردن ،به‌اڵم هیچ ئاماده‌کاریێکی زهنی فه‌رمانڕه‌وایی ته‌ندورستیان نه‌بو‌ه بۆ چۆنیه‌تی به‌کاربردنی حوکمه‌ت وه‌ك ده‌ستگایه‌کی به‌ڕێوه‌بردنی کۆمه‌اڵیه‌تی .حوکومه‌ت مانای چییه، جیاوازی نێوان موڵکی ده‌وڵه‌ت و شه‌خسی چییه ،جیاوازی نێوان حیزب و کۆمه‌ڵ جێێه؟ هه‌ر بۆیه‌ش ،ل ه دوای یه‌که‌م ته‌قه‌ی راپه‌ڕین ،تااڵنی و ئاودیوکردنی سه‌روه‌ت و سامانی ده‌وڵه‌ت ده‌ستی پێکرد ب ه به‌شداری به‌رپرس ه ههره بااڵکان ،ک ه تا ئێستاش هه‌مان شیوازه‌ی ده‌سه‌اڵتداریی ه باو‌ه و بره‌وی هه‌یه .ل ه ئێستاشدا هه‌ر هه‌مو حیزبه‌کان ئاماده‌نین یه‌ک که‌سی به‌توانای بێالیه‌نی ئه‌م کۆمه‌ڵگه‌ی ه له‌هیچ پۆستێك دابمه‌زرێنن ک ه ب ه پشکی خۆیانی ده‌زانن ل ه ده‌سه‌اڵتدا .هه‌موو پۆستێك ل ه خوار وه‌زیره‌و‌ه ده‌بێ کراوه‌بن بۆ که‌سانی خاوه‌ن توانا و لێهاتوی و و شاره‌زا ،بێ جیاوازی ئێستا ،که‌سی بێالیه‌ن یان خاوه‌ن بیروڕای جیاواز هه‌قی پێشکه‌وتنی نیی ه ل ه په‌یژه‌ی راژه‌دا ،یان بڵێین جێگای نابێته‌و‌ه له‌و كۆمه‌ڵگ ه حیزبیه‌دا ئه‌گه‌ر کۆیله‌ی یه‌کێك ل ه سه‌رانی حیزبی ناو حوکمه‌ت نه‌بێت .ئه‌م ه وشککردنی سه‌رچاوه‌کانی داهێنانی
گه‌شه‌کردنی زانستی و ئابوری و کۆمه‌اڵیه‌تی و رۆشنبیرییه. به‌رهه‌م‌نه‌ری چه‌قبه‌ستن و گه‌نده‌ڵییه. ل ه کاتی ئێستادا ،ده‌سه‌اڵتی یه‌که‌می ئه‌وه‌ی پێی ده‌وترێ ‹حوکمه‌تی بنک ه فراوان› پشکی گه‌وره‌ی به‌ر دهکهوێت ل ه لۆمه‌ی هه‌ر هه‌موو قیرانه‌کانی ئێستا زه‌قبونه‌ته‌و‌ه به‌و پێیه‌یی پشکی ههره گه‌وره‌ی قازانجی ده‌سه‌اڵتداری به‌رده‌که‌وێت ،به‌اڵم هیچ الیه‌نێکی سیاسی به‌ده‌ر نین ل ه تێکشکانی حوکومه‌تدار و فه‌شه‌لی ده‌سه‌اڵت ل ه به‌رێوه‌بردنی هه‌رێمی کوردستان ،به‌و هۆیه‌ی به‌رنامه‌ی و به‌ڵێنه‌کانی ب ه جه‌ماوه‌ریان دابو له‌بیر کرد و ل ه ته‌ڕاتێن بون کامیان زو پێكبێت ل ه سه‌ر پێکهێنانی حوکمه‌ت و پشکی چاکتری ده‌ستکه‌وێت ل ه پۆسته‌کان بێ ئه‌وه‌ی له‌سه‌ر هیچ خالێکی چۆنیه‌تی به‌رێوه‌بردنی حوکومه‌ت و چاکسازی له‌گه‌ڵ الیه‌نی یه‌که‌می براو‌ه رێککه‌وتبێت .هه‌ر یه‌که‌و ئێستا ده‌ڵێ به‌رنامه‌ی چاکسازیمان هه‌بو لێیان نه‌گه‌ڕا جێبه‌جێی بکه‌ین .پرسیار‌ه له‌وه‌دایه ،ده‌بێ حوکومه‌ت که‌ل ه پێنج الیه‌ن پێکهاتوه ،پێنج به‌رنامه‌ی حوکومڕانی هه‌بێت .هیچیان له‌سه‌ر به‌رنامه‌ی کاری حوکومه‌ت له‌گه‌ڵ براوه‌ی یه‌که‌م پێکنه‌هاتون جگ ه ل ه پۆست نه‌بێت .ئه‌وه‌ی ده‌یڵێن ته‌نها پاساو‌ه بۆ فه‌شه‌له‌کانیان له‌م حوکمه‌ته‌دا ک ه ته‌نها ب ه به‌رنامه‌ی سه‌رۆکه‌که‌ی هه‌ڵسوڕاو‌ه ل ه مه‌سه‌له ههره سه‌ره‌کیه‌کان ک ه گرنگترینیان نه‌فت ،ئه‌رز ،گومرگ ،هێزی ئاسایش و پێشمه‌رگ ه و په‌یوه‌ندیه‌کانی ده‌ره‌وه‌یه .ئه‌گه‌ر تیگه‌یشتنی حوکومدارییان هه‌با ،ده‌با هه‌موالیه‌نه‌کان پێش هه‌مو شت له‌سه‌ر به‌رنامه‌ی کاری حوکومه‌ت پێکنهاتبان ئینجا پله و پۆسته‌کان. داواکاریه‌کانی جه‌ماوه‌ر پێش هه‌مو شتێك سیاسین ،چونک ه ئه‌و قه‌یرانه‌ی هه‌ن ده‌ره‌نجامی سیاسه‌تی چه‌وتی حوكومڕانی و به‌کارهێنانی ده‌سه‌اڵتی سیاسی بۆ به‌رژه‌وه‌ندی تایبه‌ت و دژ ب ه به‌رژه‌وه‌ندی گشتیه ،به‌پێچه‌وانه‌ی ئه‌وه‌ی ده‌ڵێن «نابێ داواکاری ه ره‌واکانی جه‌ماوه‌ر به‌سیاسی بکرێن› .له‌الیه‌نی پارتی و یه‌کێتی بۆ ئه‌ستۆپاکی ل ه گه‌نده‌ڵیه‌ی حوکمڕانیه‌که‌یان به‌رهه‌می هێناوه ،ڕاکردن و خۆدزینه‌وه‌ی الیه‌نه‌کانی تره ل ه به‌رپرسیاره‌تی به‌ڕێوه‌بردنی داواکاریه‌کانی جه‌ماوه‌ر و به‌جێهێشتنی به‌ته‌نها به‌رامبه‌ر ده‌سه‌اڵتێکی بێ مۆڕاڵی ناتێگه‌شتو و ملهوڕه.
( no / 3 )- 29 - 2 - 2016
ه نه‌خوازراوه‌کانی قه‌یرانی حوکومڕانی و ڕه‌هه‌ند
4
(ژ10 - )3 .ی ڕه‌شه‌مێ ی ٢٧١٥
ﺋﺎزادی ﻛﯚﻣﻪﮕﻪ -ﺳﯚران ﺣﺴﻦ -ﮔﯚران ﭘﻨﺠﻮﻨﯽ
دۆﺳﯿﻪ
5
باكوری كوردستان وه‌ك گه‌وره‌ترین پارچه‌ی كوردستان و زۆرترین ژماره‌ی دانیشتوانی كوردی له‌و پارچه‌ی ه و هه‌مانكات ده‌وڵه‌تی توركیاش وه‌ك گه‌وره‌ترین داگیركه‌ر له‌سه‌ر كوردستان و به‌هێزترین پاڵپشتی نێوده‌وڵه‌تیشی هه‌یه، چونك ه له‌سه‌ره‌تایی سااڵنی په‌نجاوه ئه‌ندامی په‌یمانی
نه‌ته‌وه‌یی قبوڵ ده‌كرێ و سااڵن ه ل ه رۆژی ده‌ستگیركردیدا کە 15ی شوباتە وه‌ك رۆژی ناڕه‌زایی ده‌ربڕین و چاالكی و خۆپیشاندان نیشان ده‌درێت ل ه هه‌رچواربه‌شی كوردستان و هه‌روه‌ها كورده‌كانی تاراوگ هش .بۆی ه ناكرێ باسی شه‌ڕ و ئاشتی بكه‌ین ل ه باكوری كوردستان و توركیا لەده‌ره‌وه‌ی ڕێزدار ئۆجاالن.
ئه‌تله‌سی «ناتۆیه» له‌ئێستادا ك ه توركیا هه‌موو پێوان ه نێوده‌وڵه‌تیه‌كانی ژێرپێ خستوه‌و رووبه‌ڕووی شه‌ڕێكی ناوخۆ بۆته‌وه ،رۆژان ه ده‌یان كه‌سی بێتاوان ده‌كوژێت به‌تۆمه‌تی بێ بنه‌ما ،ئه‌و زوڵم و سته‌مه‌ی گه‌یشته ئه‌و ئاسته‌ی ك ه ل ه 17ی شوبات گه‌وره‌ترین ته‌قینه‌و ه ناوه‌ندی ئه‌نقه‌ر ه بهه‌ژێنێت و نزیكه‌ی 30که‌س ل ه پله‌دارانی سه‌ربازی بكوژرێت و ناسنامه‌ی خۆكوژه‌كه‌ش دیاربوو ،ك ه لەوتارە شیکارییەکەیدا سەردار ستار دەڵێت: ل ه رێكخراوی ته‌ێرێن بازێن كوردستانێ یه ،واتا گیانبازێكی كوردی خه‌ڵكی شاری وانه ،به‌چاالكیه‌ك ناوه‌ندی ده‌وڵه‌تی په‌كه‌ك ه ك ه گه‌وره‌ترین پارتی سیاسی و رێكخستنی ن دامه‌زرێنه‌ری ئه‌و پارتە‌ی ه كوردستان ه و ڕێزدار ئۆجاال توركی هه‌ژاندوه. له‌گه‌ڵ پێنج ل ه هه‌ڤااڵنی و له‌ساڵی 1978ب ه 22كه‌س ل ه ئێستا كه به‌ره‌و 18یەمین ساڵی دیلكردنی ڕێزدار ئۆجاالن یه‌كه‌م كۆنگره‌ی به‌ستووه ،ئه‌مڕۆ ل ه رۆژهه‌اڵتی ناوین ی ده‌زگای هه‌واڵگری به‌بێ په‌كه‌ك ه سیاسه‌ت ناكرێ ،واتا ده‌بێ حیساب بۆ ده‌چین ،کەبه‌پیالنگێریه‌كی نێوده‌وڵه‌ت ئه‌مریكا و ئیسرائیل و به‌هاوبه‌شی له‌گه‌ڵ 30ده‌وڵه‌تیتر په‌كه‌ك ه بكرێ له‌ناو هاوسه‌نگیه سیاسیه‌كانی ناوچه‌كه‌دا، بەڕێوەچوو ،تێدا ل ه ده‌وڵه‌تی كینیا ل ه شاری نیرۆبی ل ه په‌كه‌كه ل ه ساڵی 2000و ه ب ه پرۆسه‌ی گۆڕان و وه‌رچه‌رخان بالیۆزخانه‌ی یۆنان ،ئۆجاالن وەک سه‌رۆكی گه‌وره‌ترین ده‌ربازبووه‌و توانیویه‌تی وه‌كو بزووتنه‌وه‌یه‌كی شۆرشگێڕی پارتی كوردستانی و گه‌وره‌ترین ڕكابه‌ری ده‌وڵه‌تی تورك ه ل ه و سه‌رتاسه‌ری كوردستانی خۆی به‌ڕێكخستن بكاته‌وه‌و ته‌مه‌نی 80ساڵه‌ی ئه‌و ده‌وڵه‌ته‌دا ،راده‌ستی زۆردارترین پرۆژه‌یه‌كی ستراتیژی هه‌مه‌الیه‌ن ه بكات ه پالنی خه‌باتی دوژمن ه سه‌رسه‌خته‌كه‌ی كرایه‌وه ،ئه‌مه‌ش ده‌ریخست ب ه سه‌رده‌میانه‌ی خۆی ،ئه‌مه‌شی ل ه پرۆژه‌ی كۆنفیدرالیزمی پراكتیكی ك ه هێز ه نێوده‌وڵه‌تیه‌كان به‌تایبه‌ت ئه‌مریكا و دیموكراتیدا چڕ كردۆته‌وه .پرسی شه‌ڕ و خه‌باتی گه‌ریالیشی ئه‌ورپا گه‌وره‌ترین هێزن ك ه هێشتا كورد وه‌كو نه‌ته‌وه‌و پێداچوونه‌وه‌ی بۆ كرد و ل ه چوارچێوه‌ی شه‌ڕی پاراستنی كوردستانیش وه‌ك واڵت و بزووتنه‌وه‌كه‌شی وه‌ك ره‌وادا ،واتا گه‌لی كورد خۆی ده‌پارێزێ و شه‌ڕی كه‌س ناكات ئه‌گه‌ر هێرشی نه‌كرێت ه سه‌ر ،ئه‌وه‌ش بۆت ه هۆكار ئه‌مڕۆ شۆرشێكی ره‌وا سه‌یرناكه‌ن. هێزه‌كانی پاراستنی گه‌ل گه‌وره‌ترین متمان ه به‌ده‌ستبێنن بۆیه ئه‌و ه ماوه‌ی 17ساڵه ڕێزدار ئۆجاالن ل ە زیندانی تاك ه ل ه ناوچه‌ك ه و له‌سه‌ر ئاستی جیهانیش ،باشترین نمونه‌ش
( no / 3 )- 29 - 2 - 2016
چاالکی سیاسی سەردار ستار لە وتارێکدا باس لە مێژووی ڕفاندنی ئۆجاالن و هۆکارەکانی شەڕەکانی دەوڵەتی تورک بەرامبەر بەکورد و هۆکارەکانی ڕگەیاندنی خۆسەری دیموکرراتی لەباکوری کوردستان دەکات و دەنووسێت:
كه‌سی دوورگه‌ی ئیمرالی راگیراوه ،بێگومان به‌ڕێزیان هۆكاری شه‌ڕو ئاشتی ه بۆ كورد و ئازادیخوازانی توركیا. به‌هه‌مانشێو ه له‌به‌ر ئه‌وه‌ی ئۆجاالن ل ه ڕۆژی ده‌ستكردنی به‌خه‌باتی نه‌ته‌وه‌یی بۆ ئازادی كورد و كوردستان ،شێواز ه كالسیكیه‌كه‌ی تێپه‌ڕاندوو ه كه‌ته‌نها شۆرش و تێكۆشان بۆ پارچه‌یه‌ك نه‌كات ،به‌ڵكو پرسی كورد و كوردستانی وه‌ك پرسێكی نه‌ته‌وه‌یی سه‌رتاسه‌ری گرتۆت ه ده‌ست و چه‌مكی كوردستانی گه‌وره‌و و كوردستان وه‌ك واڵت و نیشتمانێكی داگیركراو ،كوردیش وه‌ك نه‌ته‌وه‌یه‌ك ك ه ده‌توانێ به‌ناسنامه‌یی خۆی له‌سه‌ر خاكه‌كه‌ی بژێت ،بۆی ه ئۆجاالن ل ه چواربه‌شی كوردستان وه‌كو سه‌رۆك و ڕێبه‌ری
6 له‌ساڵی 2014كاتێك هێزه‌كانی پارتی دیموكراتی كوردستان – عێراق ،خه‌ڵكی شه‌نگالیان له‌ژێرده‌ستی داعش جێهێشت و رایانكرد ،گه‌ریالكانی هێزه‌كانی پاراستنی گه‌ل خۆیان گه‌یانده ئێزیدی ه گه‌مارۆدراوه‌كان له‌چیای شه‌نگال و تا رزگاربوونی شه‌نگال به‌جێیان نه‌هێشتن و زیاتر ل ه 180 گه‌ریالشیان له‌و پێناو ه كرد ه قوربانی ،به‌هه‌مانشێو ه ل ه په‌الماری داعش بۆسه‌ر هه‌ولێر و داگیركردنی مخمور، گه‌ریالكان به‌ڕووبه‌ڕووبوونه‌وه‌یه‌كی به‌هێز توانیان رۆڵی دلێر ببینن له‌پاراستنی هه‌ولێر و كه‌ركوك و ئازادكردنی جه‌له‌والدا.
(ژ10 - )3 .ی ڕه‌شه‌مێ ی ٢٧١٥
دەربارەی گۆڕانکارییەکانیش ئەو چاالک وان ه سیاسییە نوسیویەتی: ئه‌و گۆڕانكاریانه‌ی باسی ده‌كه‌ین بێگومان وێستگه‌كه‌ی ی زیندانی ئیمڕالی بوو ،كه‌ڕێزدار ئۆجاالن زیندان كرده قوتابخانه‌ی فه‌لسه‌ف ه و سیاسه‌تێكی نوێ ل ه تێكۆشانی سیاسی دیموكراتی بۆ گه‌لی كورد و گه‌ل و نه‌ته‌و ه په‌راوێزخراوه‌كان ،ل ه رێگای نوسراوه‌كانی كه‌به به‌رگرینامه‌كانی شارستانی دیموكراتی به‌ناوبانگن و فكر و رێبازێكی نوێی بۆ تێكۆشانی شۆرشگێڕی سه‌رده‌میانه‌ی پێشكه‌ش كرد ،ئه‌ویشی ب ه شۆرشی دیموكراتی پێناسه‌كرد ،وه‌ك ئه‌زانرێت تائێستا زیندانی دوورگه‌ی ئیمڕالی كه‌ده‌كه‌وێت ه نزیك شاری بورسای قه‌زای مۆدانیا، كه‌سایه‌تی وه‌ك عه‌دنان مه‌ندرێس و هاوڕێكانی له‌وێ زیندانی كران و دواتریش ل ه سێداره‌دران ل ه سااڵنی شه‌ستی سه‌ده‌ی رابردوو ،هه‌روه‌ها گه‌ور ه هونه‌رمه‌ندی كورد یه‌لماز گونه‌ی به‌هه‌مانشێو ه سااڵنی حه‌فتا هه‌ر له‌هه‌مان زیندانی به‌ندكراوه ،جێگای ئاماژه‌ی ه نزیكه‌ی 30ساڵ بوو ئه‌و دوورگه‌ی ه وه‌ك زیندان داخرابوو ،به‌اڵم له‌گه‌ڵ دیل بوونی ئۆجاالن ،ئیمڕالی وه‌ك زیندانێكی تاكه‌كه‌سی نۆژه‌ن كراوه‌یەوه‌و له‌الیه‌ن هه‌زار سه‌ربازی تایبه‌ت ل ه فاشیست ه تورك ه توندڕه‌وه‌كانه‌و ه ده‌پارێزرێت ،بۆی ه ئه‌گه‌ر زیندانی ئیمرالی به‌راوردبكه‌ین ب ه زیندانی گوانتانامۆی ئه‌مریكا ئه‌وا ئیمڕالی سته‌م و زۆرداریه‌كه‌ی زۆر زیاتره .ده‌وڵه‌تی تورك له‌كه‌سایه‌تی سه‌رۆك وه‌زیری كاتی گرتنی ئۆجاالن، بوالند ئه‌جه‌وید دانی بەوەدانا وتی نازانین بۆچی ئاپۆیان راده‌ستی ئێم ه كردووه ،بۆی ه دوای ئه‌و لێدوانه‌ی ئه‌جه‌وید
ته‌مه‌نی كورت بوو زۆر نه‌ژیا ،گومان ده‌كرێ كوژرابێ، له‌الیه‌كیتر زۆربه‌ی سه‌رفه‌ماندار و به‌پرسانی ده‌زگای هه‌وڵگری ،سه‌ردانی ئۆجاالنیان كردووه‌و دانوستان و چاوپێكه‌وتنیان له‌گه‌ڵ كردووه ،بێگومان ئه‌وان ه هه‌موویان به‌ونیاز ه سه‌ردانیان كردووه به‌ڵكو بتوانن به‌ڕێزیان له‌الیه‌نی شۆرشگێڕیه‌و ه ته‌سیلم بگرن و له‌ڕێگای خۆیه‌وه كۆتایی ب ه په‌كه‌ك ه بێنن ،به‌اڵم ئه‌نجام دوای 17ساڵ ده‌بینین ڕێزدار ئۆجاالن زۆرتر توانی به‌سه‌ریاندا زاڵبێت و دیالۆگ و دانوستانه‌كانی كرد ه پردێك تاكو بتوانێت تروسكایه‌ك بدۆزێته‌وه‌و پرسی كورد زیاتر ببات ه پێشه‌وه .له‌الیه‌كیتر ده‌زگا نێوده‌وڵه‌تیه‌كان به‌تایبه‌ت ده‌زگای دژ ه ئه‌شكه‌نجه‌ی ئه‌وروپا كه‌به«سی پی تی» به‌ناوبانگه بۆ چه‌ندین جار سه‌ردانی كردووه ،ئه‌وه‌شی كرد ه ده‌رفه‌تێك تاكو له‌الیه‌ك راوسه‌ره‌نجه‌كانی بگەیەنێته ناوه‌ند ه نێوده‌وڵه‌تیه‌كان و له‌الیه‌كیترەوە رێبازێكی نوێ بۆ چاره‌سه‌ری پرسی كورد له‌گه‌ڵ دونیای ده‌ره‌و ه گفتوگۆ بكات ،هه‌مانکات ئه‌و په‌یامه‌‌ش بدات ك ه پرسی كورد و پرسی ئۆجاالن یه‌كسان ه به‌یه‌ك ،چونك ه ئۆجاالن یه‌ك تاوانی هه‌ی ه ئه‌ویش رێبه‌ری بزووتنه‌وه‌یه‌كی سیاسی ،چه‌كداری ،كوردستانییه .ل ه دیل كردنی ئۆجاالنه‌و ه سه‌ره‌تا نه‌یاره‌كانی چه‌ند ناو و ناتۆرێكیان بۆ هه‌ڵبه‌ست و لێدوانه‌كانی له‌كاتی دادگایكردنه‌كه‌یان ب ه ده‌ستبه‌ردان ل ه شۆرش به‌ناوكرد ،به‌تایبه‌ت دوو خاڵی سه‌ركیان كردبوو ه ئامانج ،یه‌كه‌م بۆ چوو بۆ ئه‌وروپا و نه‌هات بۆ شاخ ،دووه‌م بۆ له‌كاتی دادگای كردنیدا گووتوویه‌تی له خالۆیانمه‌وه ئه‌چینه‌وه سه‌ر نه‌ته‌وه‌یی تورك ،خاڵی یه‌كه‌م وه‌ك ئاماده نه‌بوون بۆ فیداكاری و زه‌حمه‌تیه‌كانی شاخ به‌ناو ده‌كرا ،خاڵی دووه‌میش وه‌ك پاكان ه بۆ خۆ كردن تاكو ده‌وڵه‌ت لێی ببورێ. به‌اڵم هه‌ردوو خاڵه‌ك ه دوای تێپه‌ڕبوونی كات واده‌رنه‌كه‌وت، به‌ڵكو ڕێزدار ئۆجاالن هه‌ردوو خاڵه‌كه‌شی دیسان بۆ خزمه‌تی شۆرش ده‌رخستبوو ه پێش ،یه‌كه‌میان چوونی بۆ ئه‌وروپا تاكو گه‌ریال نه‌بێت ه قوربانی به‌هاتنی بۆ شاخ، هه‌روه‌ها په‌رد ه له‌سه‌ر رووی ئه‌وروپا هه‌ڵماڵێ ،دووه‌م خاڵیشی تاكو بتوانێ ده‌رگایه‌كی نوێ بكاته‌و ه بۆ دیالۆگ و دانوستان و گفتوگۆ له‌گه‌ڵ ئه‌و ده‌وڵه‌ته‌ی ك ه هه‌شتا
7 بكاته‌وه ،چونك ه ئه‌نجامه‌كانی به‌دڵ نه‌بوو ،به‌تایبه‌تیش سه‌ركه‌وتنی هه‌ده‌پ ه به‌و رێژه‌ی ه زۆره ،خه‌ونه‌كانی ئه‌كه‌په‌ی سه‌ره‌و ژوور كرد .ئه‌كه‌پ ه یان ده‌بوا ئه‌نجامه‌كانی هه‌ڵبژاردن په‌سند بكاو حكومه‌تێكی هاوپه‌یمانی نیشتمانی دامه‌زرێنێ و یان ده‌بوو هه‌ڵبژاردن دووبار ه بكاته‌و ه تاكو به‌ڵێنی تاك ده‌وڵه‌ت و تاك نه‌ته‌وه‌و تاك ئااڵ جێبه‌جێبكات ،بۆ ئه‌مه‌ش سه‌رۆك كۆمار بڕیاری دا تاكو ل ه ١١-١ی هه‌مان ساڵ هه‌ڵبژاردن دووباره بكاته‌وه.
ساڵ بوو نكۆڵی ل ه نه‌ته‌وه‌و و‌اڵتێك ده‌كرد به‌ناوی كورد و كوردستان .ئه‌مه‌ش پرۆس ه و ئاگربه‌ستی ساڵی 2013 ئه‌مه‌ی باشتر سه‌لماند و ل ه لێدوانێكی نوسراوی خۆیدا له‌به‌رده‌م زیاتر ل ه دوو ملیۆن كه‌س ل ه رۆژی نه‌ورۆز ل ه ئامه‌د خوێنرایه‌وه‌و سه‌رتاسه‌ری كوردستانیش گوێبیست و چاودێری نامه‌كه‌یان كردوو زۆرترین ده‌نگدانه‌وه‌ی هه‌بوو ل ه ناوه‌نده جیاجیاكانی ناوچه‌ك ه و جیهان .دوای دوو ساڵ ل ه به‌رده‌وام كردنی پرۆسه‌ك ه ئه‌نجام ده‌وڵه‌تی تورك به‌رگه‌ی ئه‌نجام و ده‌سكه‌وته‌كانی نه‌گرت ك ه كورد و ئازادیخوازان له‌ئه‌نجامی ئه‌و پرۆسه‌یه‌دا به‌ده‌ستیان ده‌خست ،بۆیه ئه‌كه‌پ ه بۆ ئه‌وه‌ی ده‌نگی فاشیست و نه‌ته‌و ه په‌رسته‌كانی سه‌رئه‌نجام ل ه رۆژی 24ی ته‌موزی 2015ده‌ستی ب ه تورك و كۆنه‌پارێزه‌كانی كورد به‌ده‌ست بخاته‌وه ،چه‌ند
ده‌وڵه‌تی تورك ك ه به‌هۆكاری سه‌ره‌كی شه‌ڕ داده‌نرێ و به‌ر له‌ده‌ست پێكردنی شه‌ڕ به‌گوێره‌ی به‌ڵگ ه نهێنیه‌كان به‌رپرسانی ده‌وڵه‌تی تورك ل ه حكومه‌ت و سه‌رباز ل ه مانگی 10ی ساڵی 2014دوای كۆبوونه‌وه‌یه‌كی 10 كاتژمێری بڕیاریان له‌سه‌ر ئه‌وه‌دا ئه‌گه‌ر ل ه هه‌ڵبژاردنه‌كانی 7ی حوزیران ده‌نگی پێویست نه‌هێنن و نه‌توانن سیاسی بزووتنه‌وه‌ی په‌كه‌ك ه له‌ناو ببه‌ن ،ئه‌وا جه‌وله‌یه‌كی نوێ له‌شه‌ڕ ده‌ستپێبكه‌ن ،بێگومان بۆ ئه‌وه‌ی ئه‌كه‌پ ه ك ه پارتی سه‌رۆك كۆمار ئه‌ردۆغان ه بۆ ئه‌وه‌ی سه‌ركه‌وێ له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌ی سه‌رله‌به‌ری ده‌رفه‌ته‌كانی حكومه‌تی به‌كارهێنا ،هه‌مانكات هێرشیان كرد ه سه‌ر زیاتر له 100ناوه‌ندی هه‌ڵبژاردنی هه‌ده‌پ ه و په‌الماری الیه‌نگرانیاندا ل ه چه‌ولیك و ئه‌رزڕۆم و دوو كه‌سیان بوون ه قوربانی ،هه‌مانكات ل ه كۆتا میتینگی هه‌ده‌پ ه ل ه كوردستان له‌شاری ئامه‌د ب ه كرده‌یه‌كی خۆ كوژی هێرشكرای ه سه‌ر ده‌نگده‌رانی هه‌ده‌پ ه و نزیكه‌ی زیاتر ل ه 50ده‌نگده‌ر بوونه قوربانی ،سه‌رباری ئه‌وه‌ش هه‌ده‌پ ه ده‌نگ ه چاوه‌ڕوانكراوه‌كانی به‌ده‌ست هێناو رێژه‌ی سه‌دا ده‌ی تێپه‌ڕاند و 80کورسی پەرلەمانی به‌ده‌ست هێنا .ئه‌و ه بوو ه هۆكار ك ه پارته‌كه‌ی سه‌رۆك كۆمار نه‌توانێ ده‌نگی پێویست به‌ده‌ست بێنێ بۆ جێبه‌جێكردنی پرۆژه‌كه‌ی ك ه لە نوسینەکەیدا سەردار ستار ئاماژە بەوەدەکات: سیسته‌م كردن ه سه‌رۆكایه‌تیه‌و ئه‌وه‌ش ناوه‌ندگه‌رایی زیاتر پێشده‌خاو واڵت ده‌با به‌ره‌و دیكتاتۆریه‌ت .ئه‌و ه هۆكارێكی ده‌وڵه‌تی تورك وه‌ك پیشه‌ی هه‌رجاری تاوانی سه‌ره‌كی بوو ك ه پارتی ده‌سه‌اڵتدار هه‌ڵبژاردن دووبار ه هه‌ڵگیرساندنی شه‌ڕی خست ه ئه‌ستۆی په‌كه‌كه و الیه‌نی
( no / 3 )- 29 - 2 - 2016
جه‌وله‌یه‌كی تری شه‌ڕ كرده‌وه.
هێرشێكی جیا جیای ئه‌نجامدا ،سه‌ره‌تا هێرشی كرده‌سه‌ر گه‌نج ه چه‌پ و سۆسیالیسته‌كان ل ه شارۆچكه‌ی پیرسوس و 34كه‌سی لێ شه‌هید كردن ،هێرشی دووه‌می ل ه 24ی ته‌موز ئه‌نجامدا ب ه په‌نجا فرۆك ه بۆ سه‌ر هه‌رێمه‌كانی پاراستنی میدیا ،هەشت قوربانیه‌كه‌ی زارگه‌لیش به‌شێك بوو له‌و هێرشانه ،ك ه رێكه‌وتبوو له‌گه‌ڵ رۆژی په‌یمانی لۆزانی شووم له‌سه‌ر گه‌لی كوردستان ،هێرشی سێیه‌م ی ل ه یه‌كه‌م رۆژی پروپاگه‌نده‌ی هه‌ڵبژاردن كرده‌سه‌ر كۆبوونه‌وه‌ی جه‌ماوه‌ری هه‌ده‌پ ه ل ه ئه‌نقه‌ره‌و 100كه‌س شه‌هید کردوو و به‌ده‌یانیش برینداربوون ،ئه‌وه‌ی سه‌یر و سه‌مه‌ره‌بو و به‌گوێره‌ی لێكۆڵینه‌وه‌كانی ده‌وڵه‌ت رێكخراوی تیرۆریستی داعش ئه‌و هێرشانه‌ی ئه‌نجام داوە ،به‌اڵم هه‌موو حیزبه‌كانی تری توركیا زیاتر ل ه 500كۆبوونه‌وه‌ی جه‌ماوه‌ریان ئه‌نجامدا ،به‌اڵم هیچ ته‌قینه‌وه‌و توندو تیژیه‌كی تیایدا رووینه‌دا ،ئه‌و هێرشان ه ئه‌وه‌ی ده‌سه‌لماند ك ه پارتی ده‌سه‌اڵتدار ك ه حكومه‌ت به‌ڕێوه‌ده‌بات له‌پشت ئه‌و كرده‌وانەوە‌یه ،جا ده‌بێ ئه‌و هێرشان ه له‌ڕێگای هاوپه‌یمان ه ستراتیژه‌كه‌ی داعشه‌و ه ئه‌نجامیده‌دات ،یان هه‌ركه‌س و الیه‌نێكیتر ئه‌نجامی دابێت ،ئه‌گه‌رنا بۆ هیچ هێرش و كرده‌وه‌یه‌كی توندوتیژی له‌دژی الیه‌نێكیتر رووی نه‌دا.
8 كوردستانی ،بێگومان دۆستانی ئه‌كه‌په‌ش پشتگیری ئه‌و رایه‌یی ئه‌كه‌په‌یان ده‌كرد ،به‌تایبه‌ت «پارتی دیموكراتی كوردستان -عێراق ،سه‌رۆكی حكومه‌تی هه‌رێمیش به‌ئاشكرا وتی« :په‌كه‌ك ه تاونباره له‌هه‌ڵگیرساندنی جه‌وله‌یه‌كی نوێی شه‌ڕ» ،به‌هه‌مانشێو ه له‌كاتی هێرشی ئاسمانی بۆ سه‌ر هه‌رێمه‌كانی پاراستنی میدیا داود ئۆغلو سه‌رۆك وه‌زیر وتی»:پرسم ب ه سه‌رۆكی هه‌رێمی باكوری عێراق كردوو ه ئه‌ویش ب ه به‌ڵێ وه‌اڵمی داوینه‌ته‌وه« ،بزووتنه‌وه‌ی په‌كه‌ك ه ك ه زانی ده‌وڵه‌ت دانیشتن له‌سه‌ر مێزی گفتوگۆ په‌سەند ناكات له‌گه‌ڵ رێبه‌ره‌كه‌ی دانوستاندنه‌كانی تێكدا ،له‌شار و له‌شاخ ده‌ستی به‌شه‌ڕ كردۆته‌وه ،زووتر دركی به‌م ه
(ژ10 - )3 .ی ڕه‌شه‌مێ ی ٢٧١٥
كردبوو پێشبینیه‌كانیشی راست ده‌رچووبوو ،بۆی ه به‌بێ دوو دڵی پرۆژه‌ی خۆبه‌ڕێوه‌بردنی دیموكراتی خست ه بواری جێبه‌جێكردن و بانگه‌وازی خاوه‌نده‌ركه‌وتنی كرد له‌خه‌ڵكی باكوری كوردستان ،سه‌ره‌تا ل ه ده‌ڤه‌ری بۆتان پاشانیش ل ه ئامه‌د و هه‌كاری وه‌اڵمدرایه‌وه ،بێگومان خه‌ڵكی باكوری كوردستان ئاشنان ب ه پرۆژه‌ی خۆبه‌ڕێوه‌بردنی دیموكراتی»خۆسه‌ری» چونك ه ڕێزدار ئۆجاالن ل ه 2005 پێشنیاری كردوو ئااڵكه‌شی دیاری كرد ،بۆی ه نه‌ورۆزی 2005له‌بنه‌ڕه‌تدا نه‌ورۆزی خۆبه‌ڕێوه‌بردنی دیموكراتی بوو14 .ی تموزی 2011هاوسه‌رۆكانی كۆنگره‌ی جڤاكی دیموكراتی «كه‌جه‌ده » ئه‌حمه‌د تورك و ئه‌یسه‌ل تۆغلوك، به‌ڕاگه‌یندراوێك شێوازی تێكۆشانی خۆیان له‌وباره‌یه‌و ه راگه‌یاند و بۆ ئه‌و مه‌به‌سته‌ش سندوقی ده‌نگدانیان له‌هه‌موو كوچ ه و كۆاڵنێك دانا ،وه‌اڵمدانه‌وه‌یه‌كی ئه‌رێنیشی هه‌بوو ،دواتر ل ه پارتی ئاشتی و دیموكراتی و پارتی دیموكراتی گه‌الن و پارتی هه‌رێمه دیموكراته‌كانیش خستیانە پرۆگرامی حیزبه‌كانیان وه‌ك ستراتیژی چاره‌سه‌ری كێشه‌كان .ئه‌وه‌ی ئه‌مجاره جیاوازتربوو له‌جاران ئه‌وەبوو جاران به‌ڕێگای ئاشتی هه‌نگاوه‌كان بەڕێوەدەچوون ،به‌اڵم ئه‌مجاره له‌ناو شه‌ڕدا هه‌نگاو ده‌نرا ،بۆی ه باجه‌كه‌شی قورس بوو ،بێگومان قوربانیه‌كانی سلۆپی و جزیره‌و سووری ئامه‌د ،په‌یامێكیان دا ئه‌ویش ستراتیژی ئێستا باكوریه‌كانە ،ك ه به‌خوێن و به‌سیاسه‌ت و دیبلۆماسیه‌ت ده‌یپارێزن ئه‌ویش خۆبه‌ڕێوه‌بردنی دیموكراتیه .چونك ه ئێستا ته‌نها چه‌ند گه‌نجێك یان چەند ژنێك پارێزگاری ل ه
كۆاڵنه‌كان ناكات ،به‌ڵكو یه‌كینه‌كانی پاراستنی سڤیل یه‌په‌سە و یه‌په‌سه -ژن ،دروست بووه ،به‌چه‌ك و خوێن پارێزگاری له‌داواكاریه‌كانی خه‌ڵك ده‌كرێت. گه‌اڵڵه‌نامه‌ی دۆڵم ه باخچه ،كۆتا به‌ڵگه‌ی نێوان ده‌وڵه‌تی تورك و به‌ڕێز ئۆجاالن ه ك ه له‌به‌رده‌م میدیاكانی ده‌وڵه‌ت خوێندرایه‌وه ،به‌ئاماده‌بوونی شاندی ده‌وڵه‌ت و شاندی ئیمرالی ،بێگومان له مێژووی كۆماری توركیادا یه‌كه‌مین به‌ڵگه‌ی نوسراو بوو ك ه له‌به‌رده‌م راگه‌یاندنه‌كان بخوێندرێته‌وه ،ئه‌گه‌رنا ساڵی 1993توركۆت ئۆزاڵ به‌ڕێگای جه‌نگیز چاندار نامه‌یه‌كی نارد بۆ تاڵه‌بانی و ئه‌ویش له‌الی خۆیه‌و ه گه‌یاندی ه ئۆجاالن ،ئۆجاالنیش ب ه ئاگربه‌ستێك وه‌اڵمی دایه‌وه ،به‌هه‌مانشێو ه نه‌جمه‌دین ئه‌ربه‌كانیش نامه‌یه‌كی نارد ،هەروەها ئۆجاالنیش چه‌ندین نامه‌ی كراوه‌و نهێنی پێشكه‌ش به‌رپرسانی ده‌وڵه‌تی تورك و رای گشتی توركیا كردووه ،چه‌ندجار ده‌سه‌اڵت ل ه توركیا گۆڕابێ له‌دوای سااڵنی 1990وە ،به‌ڕێزیان نامه‌ی تایبه‌تی ئاراسته‌كردوون ،ده‌بێ بگوترێ زۆرترین نامه‌ی ڕێزدار ئۆجاالن بۆ عه‌بدولڵە گیول و ئه‌ردۆغان و داود ئۆغلو بووه، نامه‌كان ل ه ناوه‌ڕاستی ساڵی 2012ئیتر بوون ه پرۆژه‌و دانوستان ،پرۆژه‌ی نه‌ورۆزی 2013ش وه‌ك مانیفستۆیه‌ك بوو بۆ چاره‌سه‌ری دیموكراتیانه ،به‌اڵم ده‌سه‌اڵتدارانی ده‌وڵه‌تی تورك پێچه‌وان ه ویستیان به‌فشار و هێز له‌ڕێگای نیاز پاكی ئۆجاالنەوە چه‌ك ب ه گه‌ریال دابنێن و بزووتنه‌وه‌ی شۆرشگێڕی كوردستانی بێ كاریگه‌ر بكه‌ن ،بێگومان ده‌بێ ئه‌و ه بگوترێ گه‌لی كورد ئێستا ل ه قۆناخێكی سه‌ختدایه، به‌اڵم پڕ هیوایه ،چونكه گه‌ڕانه‌و ه بۆ دواو ه نییه، له‌الیه‌كیتر ته‌واوی هێز ه سیاسی و جڤاكی و رێكخراو ه دیموكرات و ئازادیخوازه‌كان یه‌ك هەڵوێستن سه‌باره‌ت به‌پرسی خۆبه‌ڕێوه‌بردنی دیموكراتیانه‌و پرسی خۆ پاراستن، هه‌ندێك الیه‌نی نزیك له‌پارتی دیموكراتی كوردستان- عێراق ،ویستیان درز بخه‌ن ه نێوان هێزه‌كان ،به‌اڵم له‌به‌ر ئه‌وه‌ی بنكه‌ی جه‌ماوه‌ریان نیی ه بۆی ه قسه‌كانیان وه‌ك بلقی سه‌رئاو رۆویشتن.
9 له‌و هێرشانه‌ی ده‌وڵه‌تی تورك ل ه 24ی تموزه‌و ه ده‌یكات، شكستی هێنا بۆ ئه‌مه‌ش له‌و پێنج كه‌سه‌ی ره‌وانەی ئیمرالیان كردبوون دوانیان دوور خستنه‌و ه بۆ زیندانیتر، به‌هه‌مانشێو ه له هه‌ده‌پ ه و رێكخستنی سیاسیش سه‌رنه‌كه‌وتن و نه‌یان توانی پارچه‌ی بكه‌ن ،بۆی ه ئه‌كه‌پ ه و ئه‌ردۆغان وه‌ك دوژمن سه‌یری ده‌كه‌ن ،هەروەها لەبەرامبەر یه‌په‌گ ه و یه‌په‌ژ ه و په‌یەده‌شدا ل ه رۆژئاواش شكستی هێنا، به‌تایبه‌ت دوای سه‌ركه‌وتنه‌كانی شه‌دادی ه و چوون به‌ره‌و عه‌زاز و جه‌رابلوس ،به‌هه‌مانشێوه‌ش له‌به‌رامبه‌ر گه‌ریالش
نه‌ك نه‌ی توانی چه‌كی پێ دابنێ و چۆكی پێدابدا ،به‌ڵكو نووسیببوم ،ته‌قینه‌وه‌ى دۆخى په‌نگ خواردووى باشوورى هێزێكیتری وه‌ك یه‌په‌سه له‌ژێر لوتی دروست بووه ،ئه‌وا کوردستان ،ل ه چاوه‌ڕوانى کاتژمێرى سفردایه! سێ مانگه ناتوانێ چۆكیان پێدابدا ،ده‌وڵه‌تی تورك له‌یه‌ك شت سه‌ركه‌وتووه ،باوه‌ڕده‌كه‌م ئه‌ویش سه‌ركه‌وتنێكی دەربارەی هۆکاری قه‌یران ه سیاسیه‌کانی باشووری کوردستان دکتۆر کامەران مەنتک ڕایگەیاند: ترسنۆكانه‌و سه‌رلێشێواویه ،ئه‌ویش كۆمه‌ڵكوژكردن و ئاگربه‌ردان ه خه‌ڵكی مه‌ده‌نی و كوشتنی ژنان و رووت هۆکاری سه‌ره‌کى ئه‌و قه‌یرانان ه به‌پله‌ى یه‌که‌م حزبه‌کانى كردنه‌وه‌یان ،وێنه‌گرتن له‌سه‌ر جه‌ستی رووتیان!. باشوورى کوردستانن ،ب ه شێوه‌یه‌کى گشتى و یه‌کێتى و دەربارەی دۆخی پڕ قەیرانی باشوری کوردستان و کاریگەرییەکانی دەوڵەتە پارتیش ب ه شێوه‌یه‌کى تایبه‌تى ،ئه‌و ره‌فتارانه‌ى ئه‌و حزبان ه ل ه ماوه‌ى رابردوودا ل ه کوردستان ب ه ناوى ده‌سه‌اڵت هەرێمییەکان لەسەر باشوری کوردستان ،دکتۆر کامەران مەنتک مامۆستای زانکۆ ئاماژەبەوە دەکات کە ئه‌و بێ ئومێدییه‌ى ئە‌مڕۆ تاکى کوردى له‌باشوور و حوکمدارییه‌تییه‌و ه ئه‌نجامیاندا ،هه‌رگیز ل ه ره‌فتارى حزبێکى نیشتمانى ،یاخود هێزێکى نیشتمانی ناچێت ک ه گرتووەتەوە ل ه ژێر ده‌سه‌اڵتێکى به‌ناو کوردیدا ،له‌یه‌ک سه‌ده‌ى رابردوودا به‌ته‌نگ خه‌مى نیشتمانه‌و ه بووبن ،ئه‌گه‌ر له‌ده‌ره‌وه‌ى ڕوینەداوەو دەڵێت: بازنه‌ى هه‌رێمدا سه‌یرى دۆخى سیاسى هه‌رێم بکه‌ى، ئه‌مڕۆى به‌ناو سیاسیه‌کانى ئێره‌ت وادێت ه به‌رچاو ک ه واڵتێکى بارودۆخى ئاشکرایه باشوورى کوردستان ل ه سه‌ختترین بێگانه‌یان که‌وتبێت ه به‌رده‌ست و هیواى مانه‌وه‌یان تیایدا قۆناغیدایه ،ل ه هه‌موو بواره‌‌کانى نه‌بێت ،یاخود نیازى مانه‌وه‌یان تیادانه‌بێت و هه‌وڵدەدە‌ن ئابوورى ،سیاسى ،که‌‌لتوورى ،ب ه که‌مترین ماوه ،زۆرترین تااڵنى بکه‌ن ،ئه‌وه‌ى له‌ماوه‌ى رابردوودا ل ه هه‌رێمى کوردستان ئه‌نجامدراوه ،ل ه راستیدا کۆمه‌اڵیه‌تى...هتد. ئیداره‌دانى پڕۆسه‌یه‌کى سیاسى و حوکمدارى نه‌بووه، ئه‌و بێ ئومێدییه‌ى ئه‌مڕۆ تاکى کوردى له‌باشوور ل ه به‌ڵکو تااڵنکردنێکى رێکخراوانه‌ى واڵت بووه ،دارده‌ستى ژێر ده‌سه‌اڵتێکى به‌ناو کوردیدا دوچارى هاتووه ،له‌یه‌ک بوو ه بۆهێزى بێگانه ،ئه‌گه‌ر ل ه قۆناغى شاخدا ،گروپى سه‌ده‌ى رابردوودا ،ئه‌گه‌ر ب ه ته‌نیا سه‌ده‌ى بیسته‌م پاسدارو میتى تورکیان ده‌هێنای ه سه‌ر به‌غدا و شه‌ڕى وه‌رگرین ،سه‌ربارى ئه‌و هه‌موو جینۆسایده‌ى ده‌رهه‌ق ب ه یه‌کتریان پێده‌کردن ،ئه‌گه‌ر ل ه قۆناغى شاخدا ب ه ملمالنێی کورد کرا دوژمنان هه‌رگیز نه‌یانتوانى تاکى کورد بگه‌یه‌نن ه له‌سه‌ر هێنانى پاسدارو ژاندارمى تورک بوو بۆ سه‌ر
( no / 3 )- 29 - 2 - 2016
سەردارستار بەم شێوەیە کۆتایی بەنوسینەکەی هێناوە:
ئه‌و ئاست ه بێ ئومێدیی و دابڕان ه مه‌ترسیدار ه ل ه خاک و نیشتمان ،وات ه ئه‌وه‌ى دوژمنانى کورد ل ه ماوه‌ى زیاتر له‌یه‌ک سه‌ده‌دا ،نه‌یانتوانى به‌رامبه‌ر کورد ئه‌نجامى بده‌ن، کۆمه‌ڵێک به‌ناو سیاسى و سه‌رکرده‌ى کورد ،ل ه ماوه‌ى بیست ساڵدا زۆر به‌کارایى و دڵسۆزانه‌تر ل ه دوژمنان کاره‌که‌یان جێبه‌جێکرد ،دۆخى ئێستاى باشوورى کوردستان، له‌قۆناغى گوێزرانه‌وه و ته‌قینه‌وه‌دایه ،خه‌ڵکى کوردستان ده‌یه‌وێـت ب ه هه‌رنرخێک بێت ئه‌و دۆخ ه تێپه‌ڕێنێت ،بۆی ه به‌رامبه‌ر ئه‌و بێ ئومێدییه‌ى ک ه ده‌سه‌اڵتدارانى کورد به‌رهه‌میان هێناوه ،تووڕه‌بوونێکى پیرۆز ل ه ناخى خه‌ڵک چه‌که‌ره‌ى کردووه ،بۆی ه من الم وایه ،وه‌ک ل ه وتارێکدا
10 کورده‌کانى پارچه‌کانیتر ،وه‌ک ئه‌و پاکسازییانه‌ى ک ه له‌رۆژهه‌اڵتـى کوردستان دژى پارتى دیموکراتى کوردستانى ئێران ئه‌نجامیانده‌دا ،ب ه پێش هێزه‌کانى ئێران ده‌که‌وتن بۆ خاپوورکردنى گوندو الدێى کوردى و کوشتنى گه‌نج و مندااڵنى کورده ،ئه‌وا له قۆناغى شاردا ئه‌و سوپایانه‌یان راسته‌وخۆ هێنای ه سه‌رخه‌ڵکى باشوورى کوردستان ،وات ه ئه‌گه‌ر ل ه قۆناغى شاخدا کوردى پارچه‌کانى ترى کوردستان بوون ه قوربانى ئه‌و حیزبانه ،ئه‌وا ل ه قۆناغى شاردا ،ل ه په‌ناى دیموکراسیزمه‌وه ،ئه‌و هێز ه داگیرکه‌رانه‌یان هێنای ه سه‌ر خه‌ڵکى باشوورى کوردستان!!
چاکسازى واتاى ئه‌وه‌یه ک ه ده‌بێت ئه‌و سیاسی ه تاوانبارانه‌ى هه‌رێمى کوردستانیان به‌و دۆخ ه گه‌یاند ببرێنه به‌رده‌م دادگا! بۆی ه هه‌ر پڕۆژه‌یه‌ک به‌ناوى چاکسازییه‌و ه لێر ه باسى لێو ه ده‌کرێـت ،ده‌بێت خه‌ڵکى کوردستان له‌و ه دڵنیابن ک ه جگ ه ل ه هه‌ولێک بۆ درێژه‌پێدانى گه‌نده‌ڵى و وێرانکردنى زیاترى نیشتمان هیچیتر نییه ،دۆخى باشوورى کوردستان ل ه مێژه قۆناغى پینه‌کردنى تێپه‌ڕاندووه ،لێره‌دا ده‌بێت گۆڕانکارى بنه‌ڕه‌تى ئه‌نجام بدرێت ،ئه‌وانه‌ى دڵیان به‌و چاکسازییانه خۆشه ،ده‌بێت دڵنیابن له‌وه‌ى ک ه خۆیان فریو ده‌ده‌ن ،ده‌بێت دڵنیابن له‌وه‌ى ک ه ئه‌وان هه‌رگیز به‌زه‌ییان ب ه واڵته‌که‌ى خۆیاندا نایه‌ته‌وه! ئه‌و هێزانه‌ى باشوورى
ئه‌وه‌ى ل ه دۆخى ئێستاى باشوورى کوردستان به‌رپرسیار ه ب ه پله‌ى یه‌که‌م ،ئه‌و هێز ه کرێ گرت ه هه‌رێمیانه‌ن ک ه به‌رگى حزبى سیاسیان پۆشیوه ،ب ه پله‌ى دووه‌میش ئه‌و رۆشنبیرو ئه‌کادیمى و ئه‌و به‌ناو ئیلیته کوردیی ه ستۆکه‌ی ه ک ه له‌و ماوه‌یه‌دا بوون ه کااڵیه‌کى چرووک و بێبایه‌خ ب ه ده‌ست ئه‌و هێزانه‌وه‌و نه‌یانتوانى هه‌ڵوێستێکى نیشتمان په‌روه‌ران ه بنوێنن ،ئه‌وه‌ى به‌رپرسیاره خه‌ڵكى باشوورى کوردستانه ب ه شێوه‌یه‌کى گشتى ،ک ه له‌په‌ناى واڵت پارێزییه‌و ه هیچ شتێک نه‌ما بۆ ئه‌و حزبانه‌ى نه‌که‌ن ،ئه‌و ه ئه‌و خه‌ڵک ه بوو کوڕه‌کانى خۆیان له‌شه‌ڕى ناوخۆ بۆ ب ه کوشت ده‌دان! ئه‌و ه ئه‌و خه‌ڵک ه بوو نه‌زانان ه به ناوى کوردایه‌تییه‌و ه چه‌کى بۆ هه‌ڵگرتن و خاکه‌که‌ى خۆى سووتماک کرد! راست ه به‌ناو حزبه‌کان به‌رپرسیارى یه‌كه‌‌من ،به‌اڵم هه‌موو تاکێکى ئه‌و کۆمه‌ڵگای ه هه‌ریه‌ک به‌گوێره‌ى خۆى ،به‌شێک ل ه به‌رپرسیاریه‌تییه‌که‌ى به‌ر دهکهوێت !!!
کوردستان هه‌موو جوانییه‌کانى کوردستانیان گه‌چاڵند! هه‌موو پیرۆزییه‌کانیان چرووک و ریسواکرد ،ئه‌وان ه چۆن ده‌توانن چاکسازى بکه‌ن ،ئه‌و هێزانه‌ى مانه‌وه‌ى خۆیان ل ه هێزى داگیرکرانى تورک و فارس ده‌بیننه‌وه ،ئه‌وان ه هێزى تاریکین و ناکرێت چاوه‌ڕێى چاکسازییان لێبکرێت.
لە وەاڵمی ئەوەی ئایا ئه‌و چه‌مک و ستراتیژییه‌ی ئه‌مرۆی باشوری کوردستان ده‌بینرێت توانای چاره‌سه‌ری هه‌یه ،مەنتک وتی:
(ژ10 - )3 .ی ڕه‌شه‌مێ ی ٢٧١٥
ئه‌و هێزانه‌ى ک ه به‌رهه‌مهێنه‌رى ئه‌و دۆخه‌ن هه‌رگیز ناتوانن ببن ه هێزى چاکسازى و فریاد گوزار ،چونک ه ئه‌رکى ئه‌وان تێکدان بوو ه نه‌ک چاره‌سه‌رى ،مانه‌وه‌ى ئه‌وانیش ل ه درێژه‌پێدانى تێکدانه‌که‌ی ه نه‌ک چاره‌سه‌رى ،ساویلکه‌یى و خۆ فریودانێکى پڕ ل ه ئازاره ،ئه‌گه‌ر خه‌ڵک واتیبگات، ئه‌وان ه ده‌توانن چاکسازى بکه‌ن ،چونک ه هه‌ر پڕۆسه‌یه‌کى
کاریگه‌ری سیاسه‌تی ده‌وڵه‌تانی هه‌رێمی له‌سه‌ر باشوری کوردستان چەندەو بەچ پلەیەک گەشتووە لە دیدی دکتۆر کامەرانەوە؟ ئه‌وه‌ى ئێستا پێى ده‌گوترێت هه‌رێمى کوردستان، له‌راستیدا دوو ده‌ڤه‌رى کولونیاى ئێران و تورکیایه ،ئێران و تورکیا بڕیار له‌سه‌ر چاره‌نووسى ئه‌و ده‌ڤه‌ر ه ده‌ده‌ن، شه‌ڕه‌کان ئه‌وان بڕیارى له‌سه‌ر ده‌ده‌ن ،ئاشتییه‌کان ئه‌وان ب ه گوێره‌ى به‌رژه‌وه‌ندییه‌کانى خۆیان بڕیارى له‌سه‌رده‌ده‌ن، هیچ ئیراده‌یه‌ک ل ه ئارادا نه‌ماو ه ب ه ناوى ئیراده‌ى ده‌سه‌اڵـى کوردى ،پارتى دیموکراتى کوردستان هێند ه خه‌مى رازیکردنى تورکیایه ،هێند ه به‌ته‌نگ خه‌مى خه‌ڵکى کوردستانه‌وه نییه ،یه‌کێتى نیشتمانى کوردستان هێند ه ل ه خه‌مى ئه‌وه‌دای ه ک ه ئێران لێى رازى بێت ،هێند ه ل ه خه‌مى خه‌ڵکى هه‌رێمى کوردستان نییه ،ب ه داخه‌و ه زۆرینه‌ى حزبه‌کانى تریش ،هێند ه له‌خه‌مى ئه‌وه‌دان ک ه خۆیان له‌و هێز ه هه‌رێمیان ه ببه‌ن ه پێش و جێ به‌دوو هێزه‌که‌یتر له‌ق بکه‌ن ،هێند ه په‌رۆشى خه‌ڵکى کوردستان نیین ،ئه‌گه‌رچى به‌رده‌وام ل ه کڕووزانه‌وه‌ن و خۆیان ب ه خه‌مه‌خۆرو دڵسۆزى خه‌ڵک نیشان ده‌ده‌ن ،ئه‌وه‌ى باسى ده‌که‌م له کوردستان
11 بۆته قسه‌گه‌لێکى ئاسایى و خه‌ڵکى ساده‌ی کوردستان ب ه ئاسانى هه‌ستى پێده‌کات.
چ په‌یوه‌ندییه‌ک ه که الیه‌ک الیه‌که‌یتر وه‌کو دڕنده‌یه‌ک په‌روه‌رد ه بکات بۆ ئه‌وه‌ى بیخات ه گژ خه‌ڵکى واڵته‌که‌ى خۆى؟ پارتى ده‌ڵێت رێکه‌وتنامه‌ى په‌نجا ساڵیمان له‌گه‌ڵ تورکیا ئیمزا کردووه ،پێم ناڵیى ئه‌و ه چ رێکه‌وتنامه‌یه‌که ک ه نه‌توانێت بۆ په‌نجا خوله‌کیش به‌رگریت لێبکات ،خۆ پارتى خۆشى ئه‌و راستیی ه ده‌زانێت و له‌کاتى په‌الماردانى هه‌ولێر ل ه الیه‌ن داعشه‌و ه هه‌ڵوێستى ته‌ماشاکه‌رانه‌ى تورکیا چه‌ند منجه‌یه‌کیان لێهات ،به‌اڵم ئه‌وان تاز ه خۆیان ل ه داوێک ئااڵندوو ه ک ه ب ه ئاسانى لێى ده‌رباز نابن ،به‌داخه‌و ه ئه‌و راستییه‌و ه تااڵن ه هه‌مووى له‌سه‌ر یه‌کێتى نیشتمانیش پراکتیز ه ده‌بێت به‌رامبه‌ر ئێران ،بۆی ه ب ه بۆچوونى من هیچ
ئه‌وان هه‌وڵى له‌ناوبردنى ئه‌و ئه‌زموونه‌یاندا ،کام ه دووژمن له‌و دوو حزب ه زیاتر دوژمندارییه‌تى ئه‌زموونى هه‌رێمى کوردستانى کرد ،ئه‌وان نه‌بوون ئێران ،عێراق ـ تورکیایان هێنای ه سه‌رهه‌رێمى کوردستان؟! بۆیه شتێک نیی ه به‌ناوى په‌یوه‌ندى حکومه‌تى هه‌رێم له‌گه‌ڵ ده‌وڵه‌ت ه هەرێمییەکان، چونکه حکومه‌تى هه‌رێم جگ ه له‌دێوجامه‌یه‌ک زیاتر بۆ فریودانى راى گشتى کوردى ،ل ه بوارى پراکتیکدا بوونى نییه ،ئه‌وه‌ى هه‌ی ه په‌یوه‌ندى حزبه‌کانه له‌گه‌ل ده‌وڵه‌ت ه هه‌رێمییه‌کان،پارتى له‌گه‌ڵ تورکیاو یه‌کێتیش له‌گه‌ڵ ئێران ،باسى ئه‌وان ه زیاتر ده‌که‌ین چونک ه ئه‌وان ه هێزى چه‌کداریان هه‌یه‌و باشتر ده‌توانن پالنه‌کانى دوژمنانى کورد تەرجەمه‌ى کردار بکه‌ن ،په‌یوه‌ندى ئه‌و حزبانه‌ش له‌گه‌ڵ ئه‌و دوو ده‌وڵه‌ته ناکه‌وێت ه خانه‌ى په‌وه‌نیدییه‌وه ،به‌ڵکو ده‌کوێت ه خانه‌ى پاشکۆبوون و کلدارییه‌وه ،په‌یوه‌ندى چى له‌نێوان تورکیاو پارتیدا هه‌یه؟ تورکیا ده‌وڵه‌تێکى گه‌ور‌ەیەو ،به‌سه‌دان کۆمپانیاى ره‌وانه‌ى هه‌رێم کردووه، ل ه رووى ئابوورییه‌وه ،ل ه رووى سیاسییه‌وه ،ته‌نانه‌ت وا خه‌ریک ه ل ه رووى فه‌رهه‌نگیشه‌و ه کۆنتڕۆڵى هه‌رێمى کوردستان دەکات ،ئه‌ى به‌رامبه‌ر ئه‌و ه پارتى له‌تورکیا چى کردووه؟ توانیوییه‌تى مه‌کته‌بێک بۆ حکومه‌تى هه‌رێم له‌و واڵته بکاته‌وه؟ چه‌ند کۆمپانیاى هه‌رێم ل ه تورکیا ب ه ناوى هه‌رێمى کوردستانه‌و ه کارده‌که‌ن؟ ئایا پارتى بۆ تورکیا نه‌بوەتە ئه‌و چاوساغه‌ى ک ه کوردستانى پێ دادۆشن؟ کێ سوودمه‌ندى یه‌که‌م بوو ه ل ه داهاتى زۆرى نه‌وتى هه‌رێمى کوردستان تورکیا یاخود خه‌ڵکى کوردستان ،ئه‌و په‌یوه‌ندیی ه
شتێک نیی ه ب ه ناوى په‌یوه‌ندى حکومه‌تى هه‌رێم له‌گه‌ڵ واڵتانى ده‌وروبه‌ر ،به‌ڵکو جۆره وابه‌سته‌بوون و کرێگرته‌یى و پاشکۆبوونێک هه‌یه ،ک ه بۆ خوێندنه‌وه‌ى پێویست ب ه هوشیار بوون و زیره‌کى ناکات.
ل ه رووى زانستییه‌و ه شتێک نیی ه به ناوى په‌یوه‌ندییه‌کانى هه‌رێم و ده‌وڵه‌ت ه هه‌رێمایه‌تییه‌کان ،حکومه‌تى هه‌رێمى کوردستان به‌رله‌هه‌موو که‌سێک یه‌کێتى و پارتى تیرۆریان کرد ،به‌ر ل ه ئێران و تورکیا ئه‌وان دانیان به‌و حوکه‌ته‌دا نه‌نا! به‌ر ل ه دوژمنان ب ه درێژایى بیست و پێنج ساڵى رابردوودا
په‌یوه‌ندی هه‌رێمی کوردستان له‌گه‌ل به‌غداد یان ئه‌نقه‌ر‌ه کامیان چاره‌سه‌ریی ه بۆ قه‌یرانه‌کانی باشور؟ ن ه به‌غدا ن ه ئه‌نقه‌ر ه ناتوانن ببن ه فریاد ره‌س بۆ کورد، گۆڕینى په‌وه‌ندییه‌کان جگه له‌گۆڕینى دوژمنێک ب ه دوژمنێکى تر زیاتر نییه ،کورد له‌وه‌ته‌ى هه‌ی ه بۆ ستراتیژى به‌رامبه‌ر ده‌ڕوانێت ،هه‌رگیز بیرى له گه‌ڕانه‌و ه بۆ قوواڵیى ستراتیژى نه‌ته‌وه‌یى خۆى نه‌کردووه ،وات ه کورد بنه‌ماى ستراتیژییه‌تى له‌سه‌ر بنه‌ماى هه‌مان ئه‌و دابه‌ش بوون ه جوگرافیی ه داڕشتوو ه ک ه دوژمنانى کورد کوردستانیان پێدابه‌ش کردووه ،ئه‌مه‌ش وایکردوو ه ستراتیژییه‌تى کورد دابه‌ش ببى و به‌سه‌ر چوارده‌ورد ،نیگاکان له‌جیاتى گه‌ڕان له‌قواڵیى ئه‌تنیکى و جیۆپۆله‌تیکى کوردستان ،رووه‌و ئه‌نقه‌ره‌و تاران و به‌غداو دیمه‌شق بن! ئه‌م تێڕوانیی ه به‌رپرسى یه‌که‌م ه ل ه په‌رته‌وازه‌بوونى بزاڤى رزگاریخوازى کوردى ،دۆزینه‌ى چاره‌سه‌ر له‌ماڵى دوژمن بیرکردنه‌وه‌و کارێکى ساویکانه‌یە و گه‌مژانه‌یه ،کورد ل ه جیاتی ئه‌وه‌ى ل ه ده‌رگاى ئه‌نقه‌ر ه و به‌غداو تاران و دیمه‌شق بدات، پێویست ه ل ه ده‌رگاى خۆى بدات ،سه‌رده‌مى نوێى شۆڕشى گه‌یاندن ئه‌و ئامرازانه‌ى خستۆت ه به‌رده‌ست کورد بۆ ئه‌وه‌ى
( no / 3 )- 29 - 2 - 2016
ئایا ئه‌م په‌یوه‌ندییه‌ی هه‌رێمی کوردستان و ده‌وڵه‌تانی هه‌رێمی له‌سه‌ر ئه‌ساسی دۆستایه‌تیی ه بەبڕوای ئێوە؟
12 تواناى ئه‌وه‌ى هه‌بێت به‌رەو قوواڵیى ستراتیژى خۆى سیاسیه ،قه‌یرانى ستراتیژییه ،قه‌یرانى حوکمڕانییه، بگه‌ڕێته‌وه ،به‌اڵم به‌م ئه‌قڵیه‌ته‌ى ئه‌مڕۆ ل ه کوردستان قه‌یرانى دڵسۆزیی ه بۆ گه‌ل و واڵت ،زیاتر له‌وه‌ى حوکمدارى ده‌کات ،هه‌رگیز ناتوانێت له‌سه‌رى لووتى قه‌رانێکى ئابورى بێت ،ک ه ده‌یانه‌وێت خه‌ڵکى کوردستانى خۆى زیاتر ببینێت ،بۆی ه ب ه بۆچووى من به‌ر له‌وه‌ى پێ فریوبده‌ن ،بۆی ه بۆ چاره‌سه‌رکردنى قه‌یرانه‌کانى ئێم ه بیر له‌و ه بکه‌ینه‌و ه ک ه ل ه چ ده‌رگایه‌ک بده‌ین ،کوردستان ،به‌ر ل ه هه‌موو شتێک پێویست ه بیر ل ه گۆڕینى پێویست ه که‌سایه‌تى سیاسى کوردى وا بنیات بنێین ک ه دیدو بۆچوونى سیاسى بکرێت ل ه کوردستاندا ،پێویست ه فێرى ئه‌و ه ببێت ک ه چۆن وه‌ک خاوه‌نێکى راسته‌قینه‌ى خه‌ڵکى کوردستان مردووه‌کانى بنێژى ک ه خه‌ریک ه بۆنى که‌الکیان واڵـى هه‌راسان کردووه ،پێویست ه چیتر خۆى ئیراده‌ى خۆى ،ل ه ده‌رگاکان بدا. فریونه‌داو چاوه‌ڕوانى چاکسازى ل ه ده‌ستێکى نه‌زۆک نه‌کات له‌کارى دڵسۆزى و نیشتمان په‌روه‌رى. له‌دیدی كامه‌ران مه‌نتكه‌وه قه‌یران ه ئابورییه‌کانی هه‌رێمی کوردستان هه‌ڵه‌ی ستراتیژی سیاسییه یان دابه‌زینی نرخی نه‌وت ه له‌بازاڕه‌کانی جیهاندا وەک حکومەتی هەرێم بانگەشەی بۆ دەکات؟
(ژ10 - )3 .ی ڕه‌شه‌مێ ی ٢٧١٥
ئه‌وه‌ى ل ه کوردستاندا رووده‌دات ب ه ناوى قه‌یرانى ئابوورى ،ل ه راستیدا قه‌یرانێکى سیاسى و ستراتیژییه، قه‌یرانێکى ئیدارییه ،سیاسه‌تى برسیکردنى خه‌ڵکى کوردستان پیاد ه ده‌کرێت بۆ جێبه‌جێکدرنى ئه‌جنداى واڵت ه داگیرکره‌کان و پاساو هێنانه‌و ه بۆ جه‌وله‌یه‌کى ترى شه‌ڕى کوردى -کوردى ،به‌سه‌دان ملیار دۆالر هاتۆت ه کوردستان ،چه‌ند پڕۆژه‌ى ستراتیژى دانراوه؟ کواپرۆسه‌ى بیناکردنه‌وه‌ى ژێرخانى ئابوورى کوردستان؟ کوا پڕۆسه‌ى پشت به‌خۆبه‌ستن ل ه رووى پێویستیی ه ژیارییه‌کانه‌وه؟ که‌ى بیرله‌وەکراوه‌ته‌و ه که‌ده‌کرێت ل ه ناوچه‌یه‌کى داخراوى وه‌ک کوردستانه‌و ه کشتوکاڵ بکرێت ه ئه‌و بنه‌مایه‌ى ئاسایشى خۆراکى خه‌ڵک دابین بکات ،نه‌ک نه‌وت ک ه ده‌بێت له دواجاردا ب ه مۆڵه‌تى هه‌نارده‌کردن ه ده‌ره‌وه‌ى ل ه دوژمنانى کوردستان وه‌رگرین ،جگ ه ل ه تێکدان چى بۆ که‌رتى کشتوکاڵ کرا، ئه‌گه‌ر ستراتیژ هه‌بێت ،چۆن ده‌بێت ل ه پڕکردنى هه‌ناوى هاواڵتییه‌کانت بخه‌یت ه ناوده‌مى ئه‌ژیهاوه ،ئه‌گه‌رپالنێک هه‌بوای ه چۆن ده‌بوو رێگا بدرێت واڵت بکرێت ه بازاڕێک بۆ کااڵ ستۆکه‌کانى ده‌وروبه‌ر ،ئه‌گه‌ر تۆزقالێک دڵسۆزى هه‌بوایه ،هه‌موو شتێکى ئه‌و واڵته‌یان هه‌ڕاج نه‌ده‌کرد، ئە‌گه‌ر هه‌زاران ملیارد دۆالریتر بێت ه باشوری کوردستان به‌و ئه‌قلییه‌ته سیاسی ه ناتوانین به‌ردێک بخه‌ین ه سه‌ر به‌ردێک ،بۆی ه ئه‌وه‌ى له‌کوردستان ده‌گوزه‌رێت ،قه‌یرانى
لەسەر هەمان پرس و بەتایبەت هەژموونی تورکیا لەسەر هەرێمی کوردستان ،توێژەری کۆمەاڵیەتی دیاری خالید ڕایدەگەیەنێت، هەژمونی دەوڵەتی توركیا ،بەسەر باشوری كوردستان ،لەئاستێكدایە خەریكە تەحەكوم بە سەر هەرێمەوە دەكات و ئاراستەی سیاسەتی داهاتووی دیاری دەكات و دەشڵێت:
بەوپێیەی لە چەندین الیەنەوە كوردستان بوەتە كۆڵۆنیالێك بۆی، جگەلەوەی بە هێواشی خەریكی بردنی سەروەت و خێر و بێری هەرێمی کوردستانە ،هەروەها كێشەی نێوان الیەن و هێزە كوردیەكان گەورەتردەكات و بەرەو دابەشبونی دووبەرە دەچن ،داگیركارییەكانی توركیا تەنیا لە الیەنی شەڕەوە نیە ،بەڵكو الیەنەكانی سیاسی ،میژووی ،كولتووری و پەروەردەیشی گرتوەتەوە .لێرەدا چەند سەنجێك بەكورتی لەسەر ئەم الیەنانە دەخەینەڕوو.. هەژمونی میژوو داگیركاریەكانی توركیا بۆ هەرێمی كوردستان باکگراوەند و پاشخانێكی مێژووی هەیە و تێكەڵە بە الیەنی سەربازی و سیاسی .لەبەرئەمە گرنگە لەشكركێشیەكانی ئەم دواییەی توركیا بۆ مێژوویەكی كۆنەوە ببەسترێتەوە. چونكە هاتنی یەكەمی توركیا بۆ خاكی كوردستان بۆ
13
ئەمەش پەیوەندی بەستراتیژ و پێگەی هەرێمەوە هەیە و خۆی بە میراتگری سوڵتانەكان دادەنێت. لە دواین هاتنی سوپای توركیا بۆ خاكی هەرێمی كوردستان ،لەسەردەمی ئاردۆگانی سەرككۆمار ،خەونی سولتانیزمی هەیە و دەیەوێت بگەرێتەوە ویالیەتی موسڵ ،چونكە نزیكەی ( )٩٥ساڵە لە ئیمپراتۆرەكەی دابڕاوە .چونكە دەوڵەتی عوسمانی ،ئەو هێزە گەورە و كاریگەرەبوو كە بەتەواوی كوردستانی داگیرکردبوو، كە تاكو ئێستا توركەكان ،خاكی كوردستان ،بە بەشێك لە ئیمپراتۆر وخاكی خۆیان دەزانن ،لەبەرئەوەی پێش لە ()٥٠٠ساڵ واتە لە سااڵنی ١٥١٤بۆ ١٥١٦بەرێكەوتن لەگەڵ میر و دەسەاڵتدارانی ئەوكاتی كورد ،بەسەرۆكایەتی مەال ئیدریسی بدلیسی ،توانیان بەچەند قۆناغێك كوردستان بخەنە ژێر دەسەاڵتیان و دواتریش مەیدانی یەكالیی كردنەوەی شەڕە گەورەكانیان بوەو بوو بە بەشێك لە خاكی عوسمانی.
دیاری خالید لەسەر داگیرکارییەکانی تورکیا زیاتر دەدوێت و دەڵێت: ئەوەی دۆخی ئێستای كوردستان بۆ ( )٥٠٠ساڵ پێش ئێستا دەگێڕیتەوە ،كۆمەلێك ئاماژە و دەرهاویشتەی ناوخۆی و نێودەوڵەتییە ،كە توركیا ئەیەوێت بگەڕێتەوە خاكی دەوڵەتی عوسمانی و پەرەسەندنی پاوانخوازیەكانی .لەهەمان كات ئەوەی كوردەكانی سەردەمی دەوڵەتی عوسمانی كردیان و بەدەستیان هێنا زەحمەتە لەئێستادا بتوانرێت ئەوە بكرێت .بەو پێیەی رێكەوتن و ئاشتی ،عوسمانیەكان لەگەل مەال ئیدریسی بدلسی ،توانی رێكەوتنێك لەگەڵ سوڵتان و دەسەاڵتدارانی ئەو كاتی عوسمانی بكات ،كە بۆ ماوەی زیاتر لە ()١٥٠ساڵ میرە كوردەكانی بە یەكگرتووی هێشتەوە ،بەاڵم ناكۆكی و شپرزەی ناو دەسەاڵتدارانی كورد ،هۆكار بوو عوسمانیەكان حوكمیان بكەن و نەتوانن لەناوخۆیاندا میرێك وەك سەرۆك و مەرجعی خۆیان دیاری بكەن .كەچی لە ئێستای كوردستان و دوای چەند سەدەیەك پێناچێت دەسەاڵتدارانی هەرێم(كە پارتی دیموكراتی كوردستان) سیاسەتەكانی خۆی دەسەپێنێت، رێكەوتن و پەیمانێك بكات لەبەرژەوەندی كوردبێت .بە پێچەوانەشەوە خوێندنەوەی ئەوە بۆ دۆخەكە دەكرێت كورد ببێتە قوربانی ملمالنیكان وجارێكی تر توركیا دەست بەسەر خاكەكەیدا بگیرێت.
بۆیە لەئێستادا ،بەهۆی نەبونی ناوەندی بڕیاردانی دەسەاڵتی كوردی لەهەرێم و پاراستنی بەرژەوەندیە هەژموونی سیاسی. نیشتمانی و نەتەوەییەكان و تاكڕەوی بڕیاردان ،لەهەمان • كات ،ناكۆكیەناوخۆیەكان و هێنانی سوپای توركیا بۆ ناوخاكی باشوری كوردستان ،دوورنیە هەمان چارەنوسی ئەم الیەنەی هەژمونی توركیا ،بەشێكی الیەنی مێژوی پێش ( )٥٠٠و بگرە خراپتریش بەسەر كورد بهێندرێتەوە .هەیە و بەشەكەی دیكەی پەیوەندی بە دیبلۆماسیەت بەوپێیەی ئەگەری هەیە لەدوای هاتنی سوپای توركیا ،و سترتیژی ئەو واڵتەوە هەیە ،چونكە ،هەرێم پێگەیەكی
( no / 3 )- 29 - 2 - 2016
سەردەمی سولتان سەلیم ،دەگەڕێتەوە ،كاتێك لەدوای شەڕی چاڵدێران لە ساڵی ( )١٥١٤لەنێوان عوسمانیەكان و فارسە سەفەویەكان روویدا .عوسمانیەكان ،لەرێگەی رێكەوتنێكەوە لەگەڵ میرە كوردەكان توانیان كوردستان بخەنە ژێر دەستیان و بەهۆیەوە لە رۆژهەاڵتی ناوەڕاست بەهێزبن .بە درێژایی سەدەی بیستەمیش بەشێك لە خاكی كوردستان(باكوری كوردستان) لە ژێر دەستیاندایە ،لەدوای ڕاپەڕینی هەرێمی كوردستان لە سالی ١٩٩١تاكو ئێستا، توركیا چاوی لەم بەشەی كوردستانە و بە هەرنرخێك بێت دەیەوێت بگەڕێتەوە سنورەكانی ویالیەتی موسل كە سوڵتانە نوێیەكە کە ئەردۆغانە،خەونی پێوەدەبینیت .دیارە
كوردستان رووبەڕووی كۆلۆنیالی نوێ ببێتەوە، لەبەرئەوەی بەهۆی كیشەكانی توركیا و روسیا و بڕینی هەندێك لەسەرچاوەی ئابوری توركیا لەالیەن روسیاوە، شكستەكانیان لە سوریا و خراپبونی رەوشی ناوخۆی توركیا ،سوپاكەیان لە هەرێم نەگەڕێتەوە و لەرێگەی رێكەوتنی نهێنی و ژێر بەژێر كوردستان ببێتە كۆڵۆنیا و داگیركراوی سیاسی و ئابوری و سەربازی توركیا.
14 ماسی سەربە ئامێدی جێگیركراون .بەكۆی ئەو بنكە و بارەگا سەربازیانەی توركیا لە هەرێم سیازدە سەربازگەیە، هەمویان دەكەونە پارێزگای دهۆك ،بەتایبەتی لە قەزاكانی ئامێدی و زاخۆ ،بەاڵم هێزی جواڵوی توركیا بۆ ناوچەكە و بەشێوەی ئاشكرا مەترسی زیاتری لێدەكەوێتەوە و كوردستان لە بەردەم كۆڵۆنیالی توركیا دەمێنێتەوە.
گرنگی سیاسیە ،بۆ توركیا لەچەند الیەنێكەوە ،وەك بەگژداكردنەوەی هێزە كوردیەكانی باكور و رۆژئاوای كوردستان ،كە خەبات و تێكۆشانیان بۆ گەڕاندنەوەی مافەكانی كورد و نەتەوە و ئاینە ژێر دەستەكانی توركیا و سوریایە .كە تائێستا هەرێم یان بابڵین پارتی ،بە ویستی توركیا كاری كردوە .ئەمەش كێشەی ناوخۆی دروست بوە و توركیا دەیەوێت ملمالنێكان لە ماڵی خۆی دروبخاتەوە. هەروەها هەرێم پێگەیەكی گرنگە بۆ بەكارهێنانی دژی هاتنی هێزەكەی توركیا ،لەكاتێكدایە ،داگیركردنی شەنگال، ئێران و شیعەكانی عێراق .كە هەرێم و توركیا یەك ئاین و لە ( )٢٠١٤-٨-٣دەوڵەتی توركیا ،هەڵوێستی باشی نەبوو یەك مەزهەبن و لەمێژە كۆنتڕۆڵی الیەنی ئاینی هەرێمیان لە هاوكاری كردنی كوردستان دژی داعش ،ئەمەش كردوە .لەهەمان كات پشتكردنە روسیا و رووكردنە هەرێم لەالیەن بەرپرسانی هەرێم بەئاشكرا نیگەرانی لێكەوتەوە، بۆ ئابوریەكەی و نەكەوتنە ژێر باری مەرجە سیاسیەكانی بەپێچەوانەشەوە ،باس لەوەدەكرێت توركیا هاوكاری روسیا .ئەمانە و چەند الیەنێکی دیكەی سیاسی ،وادەكات داعشی كردووە .بۆیە دووریش نیە ،لە داهاتوودا توركیا توركیا دەست لە هەرێم بەرنەدات و وەك ئەوەی دەیەوێت دەست لە هەرێم بەربدات و كوردستان ،بەدوودەستی بەتاڵ بهێڵێتەوە. بەكاری بهێنێت. •
هەژمونی سەربازی
لەسااڵنی رابردوودا ،كوردستان كەوتبووە بەردەم كۆڵۆنیالیستی ناراستەوخۆی توركیا واتە بەشێوەی ناڕاستەوخۆ سیایەتی هەرێم ئاراستە دەكرد ،نەك هەر لەڕووی سیاسی ،ئابوری ،پەروەردە و خویندنەوە ،بەڵكو لەڕووی سەربازیشەوە ،بەاڵم بەهاتنی هیزە نوێیەكەی توركیا ،بەناوخاكی هەرێم بۆ دەورووبەری موسڵ ،مەترسی كۆڵۆنیالیستی راستەوخۆی توركی بەهیز بووە و ئەگەری هەیە هێزەكەی توركیا لە خاكی هەرێم جێگیربكریت و ژمارەی سەربازە توركیەكانیش زیادكرێت.
•
هەژمونی ئابوری:
سەرەڕای كۆلۆنیالی سەربازی ،توركیا دەستی بەسەر بەشێكی زۆر لەئابووری هەرێم گرتووە و وەك ئەوەی دەیەوێت ئاراستەی دەكات و دەیەوێت زۆرینەی سەرچاوە داراییەكان بۆخۆی قورخبكات ،راستی ئەمەش ،نەوت و غازی هەرێم لەرێگەی توركیاوە دەروات ،تەواوی بازاری هەرێم بووە بە ماركەو مۆدیلی توركی ،سەرمایە و ئاڵوگۆری بازركانی زۆرترینی لە رێگەی توركیاوەیە ،زیاتر لە هەزارو 500كۆمپانیای توركی لە هەرێمدا كاردەكەن.
(ژ10 - )3 .ی ڕه‌شه‌مێ ی ٢٧١٥
هەروەها ماڵپەڕی لێكۆڵین ئۆرگ ڕاپۆرتێكی باڵوكردۆتەوە لەسەرەتای مانگی 12ی ساڵی 2015ەوە هێزێكی پڕچەك و تێیدا نووسیویەتی :لەم دواییەدا پەرلەمانتاری ئاكەپە و گەورەی توركیا ،لە باشیك ،جێگیركراوە كە نزیكەی 15بورهان قایەتورك لە نێوان ئیستەنبوڵ و وان و هەولێر بۆ 20كیلۆمەتر ،لە سەنتەری شاری موسڵەوە دوورن ،لەناو كارێكی چڕوپڕ دایە و بەبیانووی بازرگانییەوە پارەی ئەگەرچی پێشتریش هێزی توركیا ،لە هەرێم جێگیر كراون ،ڕەش ,كە لە بازرگانی نێوان ئەوان و داعشدا بەدەستیان دیاترینیان 1997 :هێزی توركیا لە بامەڕنێ جێگیركرا كە دەكەوێت بۆ ئاكاپەی سپی دەكاتەوە ،بەگوێرەی ڕاپۆرتەكە سەر بە قەزای ئامێدییە ،لە ساڵی 1997سێ قاعیدەی لە باشووری كوردستان لە ١٣مۆڵی بازرگانیدا چەندین عەسكەری لە دێرەلوك نزیكەی ٢٥كیلۆمەتر ،باكوری سیخوڕی میتی تورك لەژێر ناوی كارمەندەوە لەو مۆاڵنە ئامێدیە جێگیركراون و ساڵی 1997لە ناحیەی كانی بەفەرمی كار بۆ دەوڵەتی تورك دەكەن .سەرەڕای ئەوەی
15 بەشێكی زۆر لە مۆدێلی ئۆفیس و فەرمانگەكان و ماڵەكان و جلوبەرگی كوردستانیش بوونە بە توركی. ئەوەی كە دەڵێین :كوردستان بوەتە بەشێك لە كۆڵۆنیالی توركیا ،بەپێی داتاو ژمارەكانی توركیایە ،داوا ئۆغڵۆ لە سەردانی ساڵی رابردوویدا بۆ هەولێر ئاشكرایكرد، قەبارەی بازرگانی واڵتەكەی لەگەڵ عێراق ( 12ملیار دۆالرە )و ( 8ملیار دۆالر)ی لەگەڵ هەرێمی كوردستانە ئەوەشی خستەروو كە زیاتر لە ( 10٠هەزار ) هاواڵتی توركیا لە هەرێم كار دەكەن ،ئەگەرچی ئۆغلۆ ئاماژەی بەوەدا كە زیاتر لە ( هەزار و ) 500كۆمپانیای توركیا
•
كولتووری و پەروەردە
كۆڵۆنیالیستی پەروەردە و كولتوریش ،بەشێكە لەو نەخشانەی كە توركیا لە هەرێم جێبەجێیدەكات ،دیارە سەرەتای جێبەجێكردنی كۆڵۆنیالی ئەو واڵتە بۆ ناوەڕاستی سااڵنی نەوەدەكان دەگەڕێتەوە .چونكە هەروەها ئەوەندەی تائێستا زانراوە توركیا لەساڵی 1994وه بۆ ساڵی ،2016 نزیكەی ( )14خوێندنگە و زانكۆیان كردۆتەوە .كە لێرەدا تەنیا ناوەكانیان دەنوسین ،لە هەولێر شەش خوێندنگە (رێكخراوی پەروەردەی فەزالەت ـ ناوەندی زمانی رووناكی ـ خوێندنگەی رووناكی سەرەتایی ـ كۆلێژی نولوفەری
لە هەرێم كاردەكەن ،بەاڵم بە وتەی نێچیرڤان بارزانی، هەرێمی كوردستان لەگەڵ توركیا زیاتر لە ( 11ملیار دۆالر ) وەبەرهێنانی هەیە ،بە وتەی بەرپرسانی خۆجێی هەولێریش نزیكەی ( سێ هەزار) كۆمپانیای گەورەو بچوكی توركی ،لەهەولێردا ،سەرمایەگوزاری دەكەن .كە بڕەكەی سااڵنە خۆی لە ( 4ملیار دۆالر )دەدات ،لەالیەن بەرپرسانی هەولێرەوە هەموو ئاسانكاریەك دەكەن بۆ لەڕووی كولتوریشەوە ،هەیمەنەیان لەهەرێم كردووە، كۆمپانیا توركیەكان ،بۆ ئەوەی سەرمایەكانیان لە هەولێر چونكە بەشێكی زۆر لەفیلم و بەرنامەكانیان كە سوكایەتی بخەنە گەڕ و كەمترین باجیان لەسەر دادەنێن .هاوكات و بێ رێزی بە كورد و نەتەوەكانی دیكە تێدایە ،دۆبالژی داهاتی كۆمپانییە توركییەكان ،لەهەرێمی كوردستاندا كوردی كراون و بەبێ ئەوەی خەڵكی هۆشیاری تەواوی نزیكەی ( 7ملیار دۆالرە) ئەمەش داهاتێكی زۆری بۆ هەبێت پەخشدەكرێن و كاریگەریان دەبێت ،هەروەها ژێرخانی توركیا تێدایە .لەوێشدا دەبێت كۆڵۆنیال كە جلوبەرگی توركی و كاڵ و جۆری ئاخافتنی توركیا لە زۆرترین سودیان دەست دەكەوێت و هەرمێیش كەترین هەرێمدا بەتەواوی زیادی كردوە. قازانج دەكات. هەروەها لە سنور و مەرزەكانیش توركیا خێروبێری كوردستان دەخوات و پارەیەكی خەیالی دەسدەكەوێت، بەپێی زانیاری رۆژنامەی حوریەتی توركی ڕۆژانە نزیكەی( 2هەزار و ) 500ئۆتۆمبیلی بارهەڵگر ،لە هەرێمی كوردستانەوە دەچنە توركیا و لە توركیاوە دێنە هەرێم. ئەم ژمارە زۆرەیش ئاماژەیە بەو پەیوەندییە ئابووری و بازرگانییە ،ئەوەدەردەخات توركیا دەست لە هەرێم هەڵناگرێت و سوپای بۆ بەهێزكردنی ئابوریەكەی هێناوە و كۆڵۆنیالی راستەوخۆی پەردەپۆشكراو لەهەرێمدایە.
( no / 3 )- 29 - 2 - 2016
كچان ـ كۆلێژی رووناكی كوڕان ـ زانكۆی رووناكی كوڕان) لە سلێمانی سێ خوێندنگە (كۆلێژی سلێمانی كچان ـ كۆلیژی سەاڵحەدینی ئەیوبی كوڕان ـ ناوەندی زمانزانی سەاڵحەدینی ئەیوبی) لە كەركوكیش خوێندنگەیەك و ناوەندێكی زمانەوانی هەن.
16 هه‌ڤپه‌یڤین ه باره‌ی کۆنگره‌ی ئیسالمی دیموکراتیك و ئامانجەکانی و چه‌ندین پرسی تر ،له‌گه‌ڵ چاوپێكه‌وتن ل مامۆستا نادر عه‌لی پێش نوێژ و وتار خوێنی مزگه‌وتی زه‌هاوی و ئه‌ندامی هه‌میشه‌یی کۆنگره. ئازادی كۆمه‌ڵگه -ژیار هادی كۆنگره‌ی ئیسالمی دیموكراتیك چیه؟ هۆکاری بەستنی کۆنگره‌ی ئیسالمی دیموکراتیك
• • بۆچی؟ گرینگترین خاڵه‌كانی نێو ئه‌م كۆنگر ه چییه؟ • جیاوازی ئیسالمی سیاسی و کلتوری دیموکراتی چییه؟ • بۆچی ئۆجاالن پێشنیاری به‌ستنی کۆنگره‌یی دیموكراتیك كردووه؟ • ه؟ • گۆنگره‌ی ئیسالمی دیموكراتیك چی
ه وه‌کو کۆنگره‌ی ئیسالمی هه‌م ئه‌و سته‌مه‌مان ئێم ه به‌رامبه‌ر میله‌تی کورد کراوه ،هه‌م ناساندوو ه ک ه چۆن سته‌م له‌م سیسته‌مه‌کانیشمان ناساندوو ه ک ه ئه‌مه دور ه ه ده‌کات ،ئه‌وه‌شمان ده‌رخستوو ه ک گه‌ل ه ئاینی پیرۆزی ئیسالم و ئه‌وه‌شمان ئاشکراکردوو ە ل ه ئاینی پیرۆزی ه ک ه تاک و حیزب و ده‌سه‌اڵت هه‌ی ک ه به‌رژه‌وه‌ندی خۆیان به‌کار ده‌هێنن و به‌ناوی ئیسالم ل ه ئیسالم و کۆمه‌ڵگاکانیش ئیسالمه‌و ه سته‌م ل ه ڕۆڵی کۆنگره‌ی ئیسالمی دیموکرات دەکەن ،بۆی ه ه ک ه چاره‌سه‌رکردنی ئه‌م کێشانه‌دا ئه‌وه‌ی ل ه ه جوانی ناساند و ئیسالم تۆ ئیسالمه‌که‌ت ب ڕاسته‌قینه‌که‌ت بۆ خه‌ڵک ڕوونکرده‌و ه ئیتر خه‌ڵک ه ئه‌مانه‌وێ ه ڕاست و دروسته ،ئێم ه کام تێده‌گات ک ه درێژایی مێژووی ه ب ه ک تیشک بخه‌ینه سه‌ر ئه‌م ه ئاینی پیرۆزی ئیسالم هاتوو ه بیرمەندان ١٤٣٧ساڵ ک ه بوون و و زانایانی ئاینی هه‌ڵگری ئه‌م ئیسالمه‌تی ه خه‌ڵک. ه ب گه‌یاندویان
(ژ10 - )3 .ی ڕه‌شه‌مێ ی ٢٧١٥
ه کۆنگره‌ی ئیسالمی دیموکراتی کۆنگره‌یه‌ک ه ئاستی مامۆستایانی ئاینی هه‌موو به‌شه‌کانی ل ه سه‌رچاوه‌ی کوردستان و مامۆستایانی تاراوگ گرتووه ،ئه‌میش پڕۆژه‌ی چه‌ند مامۆستایه‌کی ئاینی بوو له‌سه‌ر ڕاسپاده‌ی به‌ڕێز ئۆجاالن ،هه‌روه‌ها ه وه‌ک چۆن خولیای چه‌ند مامۆستایه‌کی ئاینی بوو ک ه عاله‌م یان چۆن حه‌ره‌کاتی ه ل ئیخوان موسلمین هه‌ی سه‌له‌فی هه‌یه ،ئێمه‌ش وه‌ک میله‌تی کورد شتێکی ه خۆمان هه‌بێ بۆ ئه‌وه‌ی بتوانین داموده‌زگاو تایبه‌ت ب ه هه‌موو کوردستان ه دینیه‌کان ل موئه‌سه‌س وه ،بۆ ئه‌وه‌ی بتوانین مامۆستایانی ئاینی ڕێکبخه‌ینه ه هه‌موو شوێنێک ئاگاداری ه هه‌موو به‌شه‌کان و ل ل ه ه هه‌ستمان ئه‌کرد کۆمه‌ڵێک هه‌ی یه‌کتربن ،چونک ە به‌ره‌و ئاقارێکی ده‌یه‌وێ دینی ڕاستینەی ئه‌م گەل • تر به‌رێت». هۆکاری بەستنی کۆنگره‌ی ئیسالمی دیموکراتیك بۆچی؟ • کۆنگر ه بۆ وه‌اڵمدانه‌وه‌ی ئه‌و کێشه‌و ه ڕووبه‌ڕووی گەلی کورد بونه‌ته‌وه، گرفتانه‌ی ک
گرینگترین خاڵه‌كانی نێو ئه‌م كۆنگره چییه؟
ئه‌بێت دوژمنه‌کانمان بێن داوای لێبوردنمان لێ بکه‌ن له‌و تاوانانه‌ی به‌رامبه‌ر میله‌تی کورد ه تاوانکاری ه و ده‌بێت ده‌ست هه‌ڵبگرن ل کردویان
17 ه په‌یامی پێغه‌مبه‌ران ه ئێم بۆ کۆمه‌ڵگاکه‌ی ،چونک ه چه‌ن ئازار دراون ،به‌اڵم بچوکترین ڕوون ئه‌که‌ینه‌و ه ک ه که‌س بگر ه زۆر به‌خشند ه ئازاریان نه‌گه‌یاندوو ه ب بوون له‌گه‌ڵ خه‌ڵکی.
ه ه خاڵه‌کانیتر ئه‌و ه بوو ک به‌رامبه‌ر کورد ،یه‌کێک ل ئه‌بێت کۆنگر ه ئیسالمیه‌کانی جیهان بێن داوای ه تا ئێستا بێده‌نگ بوون لێبوردنمان لێبکه‌ن ک له‌به‌رامبه‌ر ئه‌و هه‌موو سته‌مه‌ی به‌رامبه‌ر میله‌تی ه تاوانیان کورد کراوه ،هه‌روه‌ها ئه‌بێ ئه‌و واڵتانه‌ی ک بۆچی ئۆجاالن پێشنیاری به‌ستنی کۆنگره‌یی دیموكراتیك به‌رامبه‌ر میله‌تی کورد کردو ه به خه‌ڵک و خاکه‌و ه هه‌م • كردووه؟ ه قه‌ره‌بوو بکەنە‌و ه هه‌م خاکه‌که‌شیان جێ خه‌ڵکه‌ک ه ئاشتی بژین بێڵن و ه ئه‌گه‌ر بشیانه‌وێ وه‌کوو براو ب ه به‌ڕێز ئۆجه‌الن پیاوێکی گه‌وره‌و من پێموای ده‌توانن کۆمه‌ڵێ کۆمپانیاو سه‌رمایه‌گوزاری هاوبه‌ش - ه بۆ ئه‌م سه‌ده‌یه ،بیرێکی زۆر تیژی فه‌یله‌سوفێک ه به‌رژه‌وه‌ندی هه‌ردووال دروست بکه‌ن. ل هه‌یه ،نه‌ک ته‌نها بۆ کێشه‌ی کورد ،به‌ڵکو بیرکردنه‌وه‌ی
جیاوازی ئیسالمی سیاسی و ئیسالمی دیموکرات زۆره ،ئه‌توانم بڵێم ئیسالمی سیاسی ه هه‌ر به‌شێک ه دروست کراوه ،ل نزیکه‌ی 100ساڵێک و هه‌ر جێگه‌یه‌ک که‌جێدە‌گرێت بۆ به‌رژه‌وه‌ندی ئه‌و ه ئه‌مه‌ی ناردوو ه کار ئه‌کات ،ئه‌شتوانین واڵته‌ی ک «جاشایه‌تیشی «پێ بڵێین ،ئیسالمی سیاسی زیاتر چاو لەڕێکخراوه حیزبی و حکومیه‌کان ده‌کات و زیاتر دە‌یه‌وێت له‌گه‌ڵ حکومه‌ت خۆی بگونجێنێ بۆ پله‌و ه ه ب پایه‌و پاره‌و پۆست ،ئه‌م ڕێکخراو ه سیاسیان ه فه‌ڕاغێکی ئیداری و شێوه‌ی پشێوی دروستده‌بن ل کۆمه‌اڵیه‌تیدا.
ڕۆڵی ژن له‌نێو كۆنگره‌ی ئیسالمی دیموكراتیك چییه؟
ه • ه دوای ڕاپه‌ڕین خۆیان ئه‌که‌ن ب ه «ل بۆ نمون ه ه هه‌ی ه له‌و بۆشاییەی ک کوردستانی باشوردا ،وات ه وه‌کو ئه‌ندامانی کۆنگر ه هیچمەرج ئێم ه - ه جگ ە سه‌ر ده‌سه‌اڵت ،ئه‌م ه دە‌قۆزنه‌وه‌و دێن هه‌له‌ک ه چ له‌سه‌ر گه‌نج یان له‌سه‌ر ژن، ه دژی ئه‌و و شه‌رتێکمان نی ه به‌رده‌وام ل له‌وه‌ی بەرنامەیەکیان هه‌ی ه ئه‌بێت ه ک ه کۆنگر ه ئه‌وه‌ی ه به‌کار هێنانی بنه‌ماکانی به‌شداری ل ه ل ه ئه‌که‌ن ،جگ ه کاری چاک الیه‌نانه‌ن ک ه ه مامۆستای ئاینی بێت ،یان خوێندکاری یه‌کێک ل ئاین بۆ به‌رژه‌وه‌ندی تایبه‌تی خۆیان ئه‌م ڕێکخراوان ه شه‌رعیه‌کان ،یان یاسا ،یان ئادابی ه به‌شه‌کانی زانست ه ئاین بکه‌ن ،چونک ه سیاسه‌ت ب زیاتر ویستویان ه حوجره‌کانی کورده‌واری ئاینی پیرۆزی ئیسالم پله‌و پایه‌و دووڕوویی و درۆ عه‌ره‌بی و یاخود له‌یه‌کێک ل وه‌ال دەنێت و ئینسانێکی دادپه‌روه‌رو ئاشتی خوازو خوێندبێتی ئه‌توانێ په‌یوه‌ندیمان پێوه‌بکات، ه ه خه‌ڵکی ده‌وروبه‌ر خۆی خۆش بوێ ئافره‌تێکی زۆریش به‌شداری کۆنگره‌ی کردبوو ک ئارام له‌سه‌ر خۆ ک ه ژینگه‌که‌ی خۆش بووێ و بچوکترین زیانی نه‌بێ ئه‌توانین بڵێین به‌شی پیاوه‌کانیشیان بردبوو ،به‌اڵم ک
( no / 3 )- 29 - 2 - 2016
•
جیاوازی ئیسالمی سیاسی و کلتوری دیموکراتی چییه؟
ه جیهانیه‌کانیش هه‌یه ،ئۆجاالن درکی به‌و بۆ کێش ه له‌سه‌ر ئیسالم و نه‌ته‌وه‌ی ه کردوو ه ک مه‌ترسیان ه به‌ڕێز ئۆجه‌الن ه ناوی ئیسالمه‌وه ،بۆی ه ب کورد هه‌ی ه پڕۆسه‌ی ئاشتی له‌ساڵی 2013داوای به‌ستنی ل ه وه‌کو مامۆستایانی کۆنگره‌ی ئیسالمی کرد ،ئێم ئاینی بە و پێشنیاره‌ی زۆر خۆشحاڵ بوین ،کۆنگر ه ده‌نگدانه‌وه‌یه‌کی باشی هه‌بوو ،چاوێکی زۆری ڕاگه‌یاندنه‌کانی له‌سه‌ر بوو ،زیاتر له 200چاودێری نێوده‌وڵه‌تی ئاماده‌ی کۆنگره‌که‌بوون ،ئومێدیش ه واڵتانی ه یه‌کێک ل ه کۆنگره‌ی داهاتوو ل ده‌که‌ین ک به‌ناو ئیسالمی ببه‌سترێت ،هه‌رچه‌ند ه تا ئێستا کات و شوێنمان بۆ دیاری نه‌کردوه ،به‌اڵم بڕیارمان داو ه هه‌موو ساڵێک کۆنگره ببه‌ستین.
18 ه وه‌کو باشور به‌ڕاستی ئێم نایشارمه‌و ه هه‌ندێ ئه‌حزاب و ڕێکخراوی سیاسی ئیسالمی چۆن ڕێبازی کوردایه‌تیان ناشرین کردووه ،ئاوا ڕێبازی ئیسالمه‌تیشیان
ه ژن له‌ناو تێکداو ه پێیان ڕه‌وای ه سه‌رکردایه‌تیه‌که‌ی بێت خۆیان ل ه ه مه‌کته‌ب سیاسیه‌که‌ی ،ل ل کۆڕو کۆبونه‌وه‌کانی خۆیاندا ژن و ه ه په‌نای خۆیاندا دادەنێن ب پیاو ل
ڕەوای ده‌زانن ،به‌اڵم ئه‌گه‌ر بڵێن ه ژنێک له‌گه‌ڵ کۆنگره‌ی ئیسالمیی ه چاوێکی سه‌یر پێیان ناخۆشه‌و ب تەماشای دەکەن.
قه‌یرانه‌كانی باشوری كوردستان و رێگای چاره‌سه‌ری ه ســاڵی رابــردوودا بــوو ه هاواڵتــی باشــوور لــ ه خۆراكــی ماســی قوربانــی و به‌شێكیشــیان بوونــ و گیانــه‌وه‌ری ئــاوی لــه ده‌ریــای ئیجــه‌و ئاوه‌كانــی ه الیــه‌ك ئێــش وئــازار تــردا .ئــه‌م ره‌وشــه‌ش لــ ه ه الیه‌كــی تریشــه‌و ه گــه‌ران بــ زیــاد ده‌كات ،لــ ه ناچــاری .بێگومــان ئــه‌م دوای چاره‌ســه‌ریدا ده‌كاتــ ه هه‌مــوو كه‌ســێكی نیشــتمانپه‌روه‌ر و هه‌لومه‌رجــ ه بـه‌رده‌م به‌رپرســیارێتی مێژووییه‌وه، دڵســۆز ده‌خاتـ ل ـه‌م ڕوانگه‌ی ـه‌وه منیــش ه ـه‌وڵ ده‌ده‌م ك ـه تیشــك ه دوای ڕێــگای ه سـه‌ر قه‌یرانـه‌كان و گـه‌ڕان بـ بخه‌مـ چــاره‌ی راســت و گونجــاودا .بــۆ ئــه‌م مه‌به‌ســته‌ش ه چه‌نــد ته‌وه‌رێكــدا بابه‌ته‌كــه ده‌گرمــه ده‌ســت. لــ
(ژ10 - )3 .ی ڕه‌شه‌مێ ی ٢٧١٥
نزیكـه‌ی دوو ســاڵه كۆمه‌ڵێــك ه ڕووبــه‌ڕووی باشــوری كێشــ بووه‌تــه‌وه‌و كوردســتان ه ســاڵی 2015دا به‌هــۆی لــ واده‌ی كۆتایهاتنــی ن.دیار غه‌ریب مه‌ســعود ســه‌رۆكایه‌تی ه رێككه‌وتنــی الیه‌نــه‌كان بارزانیــه‌وه‌و نه‌گه‌یشــتن له‌ســه‌ر چۆنیه‌تــی چاره‌ســه‌ركردنی ئــه‌م كێشــه‌یه‌و په‌كخســتنی په‌رله‌مانــی كوردســتان ه ه الیه‌نــی پارتــی دیموكراتــی كوردســتانه‌و ه لــ لــ 2015/10/12و دابه‌زینــی نرخــی ن ـه‌وت ل ـه بازاره‌كانــی جیهانــدا ،پێنه‌دانــی موچــه‌ی فه‌رمانبه‌رانــی ته‌وه‌ری یه‌كه‌م :راستینه‌ی كێشه‌كان یان قه‌یرانه‌كان ه ڕۆژبــه‌ڕۆژ بــه‌ره‌و خــراپ و • حكومــه‌ت ،بارودۆخه‌كــ ه جه‌مــاوه‌ری خراپتــر ده‌چێــت .ئه‌مـه‌ش وایكــردوو ه كـ ه باشــوری كوردســتان مــاوه ،په‌نــا بــۆ رێــگای جیــا جیــا ببــه‌ن .ئــه‌و كێشــه‌و قه‌یرانانــه‌ی ئه‌مــڕۆ لــ ه تێروانینــی كوردســتاندا ه ـه‌ن و قــوڵ ده‌بن ـه‌وه ،ب ـ ه بكــه‌ن ،ده‌ســه‌اڵت ته‌نیــا هــۆكار دابه‌زینــی نرخــی نه‌وتــه‌و ماوه‌یــه‌ك چاالكــی هێمنانــه‌و داوای موچــ ه ده‌ســه‌اڵت ه هێــز ه ده‌ســه‌اڵتداره‌كان پێیــان وایــ ه ســه‌ر بــاره‌گای پارتــ ماوه‌یــه‌ك هێــرش بكه‌نــ ه باشــوری كوردســتاندا هیــچ كه‌مورییه‌كــی ه لــ سیاســیه‌كان و لــه‌م دواییه‌شــدا په‌نایــان بردۆتــ بــه‌ر بایكۆتكردنــی ده‌وام و زۆربــه‌ی دامــه‌زراوه‌كان نه‌بــووه‌و نیــه ،به‌ڵكــو هــۆكاری ســه‌رجه‌م ه قه‌یرانــه‌كان دابه‌زینــی نرخــی نه‌وتــه .ئــه‌م ه لـ كاره‌كانیــان راوه‌ســتاوه .ئـه‌وه‌ی جێــگای سـه‌رنج ه هه‌مــوو ه پارتــی دیموكــرات لــ ه بایكۆتكردنیــش بێــزار چه‌مــك و تێگه‌یــ ه جه‌مــاوه‌ر ل ـ ئێســتاداخه‌ریك ه ده‌بێــت و بــه‌دوای رێــگای كاریگه‌رتــردا ده‌گه‌رێــت .الیه‌نــه‌كان زیاتــر داكۆكــی لێــده‌كات و پێــی وایــ ه بــواری ئابــووری ،په‌یوه‌نــدی ه وایكــردوو ه كــه ژماره‌یــه‌ك ئــه‌و سیاســه‌ته‌ی لــ هــه‌ر ئــه‌م بارودۆخه‌یــ ه وواڵت و رووكردنــه‌و ه ده‌ره‌كــی و به‌رێوه‌بردنــی ناوخــۆدا په‌یــڕه‌وی لــێ ه جه‌مــاوه‌ر هه‌ڵهاتــن لــ لــ ه چاره‌ســه‌ری بزانــن و ئه‌مــه‌ش كــردوو ه سیاســه‌تیكی ســه‌ركه‌وتو نه‌بــووه. ده‌ره‌و ه بــ كۆره‌وێكــی تــری دروســت كــردووه‌و گیانــی سـه‌دان بــه‌اڵم به‌ختــی بــاش نه‌بــووه‌و دابه‌زینــی نرخــی
19
ه سیاســه‌تی نیشــتمانی و یه‌كگرتــووی ئیســامی ه نــاڵ بانێك ـه‌و دوو ه ـه‌وا په‌یــڕه‌و ده‌ك ـه‌ن و ه ـه‌م ل ـ ه ه لــ ه بزماریــش .له‌الیــه‌ك ڕه‌خنــ ده‌ده‌ن و هــه‌م لــ سیاســه‌تی حكومــه‌ت ده‌گــرن ،له‌الیه‌كــی تــره‌و ه ه سیاســه‌ته‌كانی حكومــه‌ت و ڕه‌وایــی ده‌ده‌ن بــ پارتــی دیموكراتــی كوردســتان .دیــار ه هه‌ریه‌كێــك ه ه له‌هه‌وڵــی ئــه‌وه‌دان كــ له‌وپێنــج الیه‌نــ قه‌یرانــه‌كان به‌ســوودی خۆیانــدا بشــكێننه‌و ه لــه‌م ه په‌یــڕه‌و ده‌كــه‌ن- پێناوه‌شــدا سیاســه‌تێكی ڕۆژانــ شانبه‌شــانی ئ ـه‌و پێنــج هێــزه ،پــارت و الیه‌نه‌كانــی تــری كوردســتان هه‌تــا ئێســتا خاوه‌نــی ڕۆڵێكــی ه ئاراســته‌كردنی رووداوه‌كانــدا. دیــارو به‌رچــاو نیــن لـ ه خاوه‌نــی كاریگــه‌ری و تێگــه‌ی جیــاواز ه ئــه‌وه‌ی كــ ه تێــزی ه بــاوه‌ری بــ ه كــ په‌كه‌كــه‌و ئــه‌و ره‌وته‌یــ فكــری و فه‌لســه‌فی ڕێبــه‌ر عه‌بدوڵــا ئۆجــاالن هه‌یــه. ه بـه‌رده‌م ئـه‌و پرســیاره‌و ه ئـه‌م بارودۆخـه ده‌مانخاتـ ه ئایــا هــۆكارو ســه‌رچاوه‌ی كێشــه‌كان ته‌نیــا كــ دابه‌زینــی نرخــی نه‌وتــه؟ یــان ته‌نیــا سیاســه‌تی سیاســه‌تی نــه‌وت و گازی پارتــی دیموكراتــی كوردســتان و حكومه‌تــی هه‌رێمــه؟ یاخــود ســه‌رچاوه‌ی كێشــه‌كان ته‌نیــا پارتــی دیموكراتــه؟ یــا به‌پێچه‌وانــه‌و ه هــۆكاری كێشــه‌كان بزووتنــه‌وه‌ی گــۆران یاخــود هاوكاریكردنــی الیه‌نه‌كانــی
ه روخســاردا راســت بێــت، گوته‌یــه ده‌كرێــت لــ لێره‌دا پێویست ه پارتی دیموكرات و هاوپه‌یمانه‌كانی له حكومه‌ت ئه‌و راستی ه ببینن كه سیاسه‌تێكی هه‌ڵه‌یان له‌ڕووی ئابووری و بوژانه‌وه‌ی ژێرخانی ئابووریه‌وه به‌ڕیوه‌بردووه ه هه‌مــوو ه كـ ه له‌وێدای ـ ب ـه‌اڵم ل ـه بنه‌ڕه‌تــدا هه‌ڵه‌ك ـ ه په‌راوێــزه‌وه‌و بــوارو كه‌رته‌كانــی ژیــان بخه‌ینــ ه كه‌رتــی نــه‌وت ببه‌ســترێت بــۆ ته‌نیــا پشــت بــ ه ه لێــره‌دا پێویســت گه‌شـه‌پێدانی داهاتــی واڵت ،واتـ ه حكوم ـه‌ت پارتــی دیموكــرات و هاوپه‌یمانه‌كانــی ل ـ ه سیاســه‌تێكی هه‌ڵه‌یــان ه ببینــن كــ ئــه‌و راســتی لـه‌ڕووی ئابــووری و بوژانـه‌وه‌ی ژێرخانــی ئابووریـه‌و ه به‌ڕیوه‌بــردووه ،ناكرێــت لــه‌م بــواره‌دا ته‌نیــا ه پارتــی وه‌كــو به‌رپرســیار ســه‌یر بكرێــت ،ره‌نگــ ه ســه‌رپارتی، به‌رپرســیارێتی یه‌كــه‌م بكه‌وێتــ بــه‌اڵم ئــه‌و الیه‌نانــه‌ی له‌نــاو حكومه‌تــدا بــوون ه ڕابــردوو وئێســتادا به‌رپرســیارن ل ـه‌م بارودۆخ ـه. لـ بێگومــان ته‌رخــان كردنــی بوودجــه‌و سیاســه‌تی حكومــه‌ت به‌هه‌مــوو الیــه‌ك دارێــژراوه .دیــار ه ه ئه‌گــه‌ر الیه‌نه‌كانــی تــر له‌گــه‌ل ئــه‌و سیاســه‌ت ئابوورییــه‌دا نه‌بو‌نایــه ،ئــه‌وا ده‌یانتوانــی ڕێگــه‌ی ه الیه‌نه‌كانــی تریــش ناتوانــن لێبگــرن ،هه‌ربۆیــ ه به‌رپرســیارێتی بدۆزنــه‌وه .هــه‌م خۆیــان خۆیــان لــ ه لــه‌م بــواره‌دا نابێــت ئه‌وه‌مــان له‌یــاد بچێــت كــ به‌هــاری رابــردوو ،ئــه‌و كاتــه‌ی پارتــی رایگه‌یانــد
( no / 3 )- 29 - 2 - 2016
نــه‌وت زۆر كێشــه‌ی بــۆ دروســت كــردوو ه و الیه‌نه‌كانــی تــری نــاو ده‌ســه‌اڵتیش هاوكاریــان ه هــۆی ئــه‌وه‌ی كێشــه‌و ه بووه‌تــ نه‌كــردووه ،ئه‌مــ قه‌یرانــه‌كان قــووڵ ببنــه‌وه .هه‌رچــی بزووتنــه‌وه‌ی ه ه به‌شــێكن لــ ه كــ گــۆڕان وكۆمه‌ڵــی ئیســامی ه سیاســه‌تی نــه‌وت و ه كــ ده‌ســه‌اڵت ،الیــان وایــ گازی هه‌رێــم سیاســه‌تێكی هه‌ڵه‌بــووه‌و ئه‌مــه‌ش ه پارتــی دیموكــرات لێــی به‌رپرســیاره ،هه‌ربۆیــ ه به‌رپرســیاری یه‌كــه‌م و پارتــی دیموكــرات بــ كۆتــای ده‌زانــن له‌به‌رامبــه‌ر ئــه‌و بارۆدۆخــه‌ی ڕووبــه‌ڕووی بووینه‌تــه‌وه .هه‌رچــی یه‌كێتــی
ه به‌هــۆی تــری ده‌ســه‌اڵته؟ یــان كێشــه‌ك ده‌ســتێوه‌ردانی ده‌ره‌كیــه‌و ه دروســت بــوون؟ ه بێگومــان ئه‌گــه‌ر بــه‌وردی ســه‌یری بارۆدۆخه‌كــ ه ئــه‌و بابه‌تانــه‌ی بكه‌یــن ده‌رك بــه‌و ه ده‌كه‌یــن كــ ه هــۆكاری قووڵبوونــه‌وه‌و ســه‌ره‌و ه به‌شــێكن لــ چه‌قبه‌ســتنی كێش ـه‌كان ،ب ـه‌اڵم هــۆكاری س ـه‌ره‌كی نیــن! هه‌روه‌هــا ده‌بێــت ئه‌وه‌مــان له‌بیــر نه‌چێــت ه ده‌رئه‌نجــام و ده‌رهایشــته‌ی هــۆكار ه ه ئه‌وانــ كــ ه ده‌رهاویشــته‌ی ســه‌ره‌كیه‌كه‌ن ،نــه‌ك دۆخه‌كــ ه كاتێــك ده‌گوترێــت دابه‌زینی ئـه‌وان بێــت .بــۆ نمونـ نرخــی ن ـه‌وت قه‌یرانــی بــۆ دروســت كردویــن ،ئ ـه‌م
20 ه ئیتــر نــه‌وت به‌ســه‌ربه‌خۆ ده‌فرۆشــن و بــۆ كــ ه ئاماده‌كارییــان كــردوه‌و بۆرییــان ئــه‌و مه‌به‌ســت به‌ســه‌ربه‌خۆی راكێشــاوه .ســه‌ره‌ڕای ناڕه‌زایــی ه ئــه‌و ئێــراق و ئاگاداربوونــی هه‌مــووان لــه‌وه‌ی كــ ه هــۆی ئــه‌وه‌ی ڕێككه‌وتنــی هه‌نــگاو ه ده‌بێتــ هه‌رێــم و به‌غــداد هه‌ڵبوه‌شــێته‌وه ،بــه‌اڵم هه‌مــوو الیه‌نــه‌كان پشــتیوانی سیاســه‌ته‌كانی پارتــی دیموكراتیــان كــرد .ئه‌وه‌شــیان له‌بــن ئــه‌و نــاوه‌دا ه ئابووریه‌كــی ســه‌ربه‌خۆ ه گوایــ ئه‌نجــام دا كــ دروســت ده‌كــه‌ن و بناغــه‌ی ده‌وڵه‌تــی كــوردی داد ه‌مه‌زرێنــن!
ه له‌بــن نــاوی پاســه‌وان ،خانه‌نشــین و بــن ئه‌مــ دیــوارو نــاوی جۆراوجــۆری تــردا به‌س ـه‌دان هه‌زاریــان ه بارێكــی ه ئه‌مــه‌ش بووه‌تــ ه موچه‌خــۆر ،كــ كردۆتــ ه س ـه‌رجه‌م گ ـه‌ور ه به‌س ـه‌ر كۆمه‌ڵــگاوه .بــۆ نموون ـ به‌رپــرس و ئه‌ندامانــی مه‌كته‌بــی سیاســی ه ده‌ســه‌اڵتداره‌كان و ســه‌ركردایه‌تی حزبــ ژماره‌یه‌كــی زۆر پاســه‌وانیان بــۆ دانــراو ه یاخــود موچــه‌ی ژماره‌یه‌كــی زۆر پاســه‌وان وه‌رده‌گــرن. ه ئه‌وروپــا ده‌ژیــن و لێــر ه موچ ـه‌ی ژماره‌یه‌كــی زۆر ل ـ خانه‌نشــینیان بــۆ بڕاوه‌تــه‌و ه هه‌روه‌هــا پاره‌یه‌كــی ه ژێــر نــاوی جیاجیــادا بــۆ دیوه‌خانــی ئاغــا، زۆر لــ
هه‌ر الیه‌نه‌و ده‌خوازێت له ڕێگه‌ی برینه‌وه‌ی موچه‌وه خه‌ڵك ببه‌ستنه‌وه به خۆیانه‌وه ،ئه‌م سیاسه‌ت ه ژماره‌یه‌كی زۆری خه‌ڵكی ل ه كارو ره‌نج و به‌رهه‌م دابری و كردنیه به‌رخۆر
شــێخ ،به‌رپــرس و ســه‌رۆك خێڵــه‌كان بڕاوه‌تــه‌وه، دیــار ه له‌مه‌شــدا كــێ به‌ركێیه‌كــی ناته‌ندروســت ه بــۆ راكێشــانی ه نێــوان الیه‌نه‌كانــدا هه‌یــ لــ خه‌ڵكــی زیاتــر بــه‌الی خۆیانــدا لــه‌م رێگه‌یــه‌وه. ه ئه‌گــه‌ر الیه‌نــه‌كان له‌ســه‌ر ه كــ گومانــی تێــدا نیــ ه نــاو پێشــبركێ و ه ه نه‌كه‌ونــ ئــه‌م كار ه ناڕه‌وایــ ه ه یه‌كتــری بگــرن ،ب ـه‌اڵم ك ـ ه لـ ئ ـه‌وا ده‌توانــن رێگ ـ بــوو ه پێشــبركێ نــه‌ك رێگــه‌ی لێناگیرێــت به‌ڵكــو په‌ره‌ده‌ســه‌نێت ،هــه‌ر وه‌كــو ئێســتا پــه‌ره‌ی ســه‌ندوو ه.
(ژ10 - )3 .ی ڕه‌شه‌مێ ی ٢٧١٥
ه ئه‌مــڕۆ كۆمه‌ڵگاكه‌مــان كێشــه‌یه‌كی تــر كــ رووبــه‌رووی بۆتــه‌و ه نه‌بوونــی مووچــه‌و پاره‌یــه، ئه‌وه‌تــا به‌شــێكی فه‌رمانبــه‌ران 4مانــگ زیاتــر ه موچه‌یــان وه‌رنه‌گرتــووه‌و موچه‌كانیشــیان زۆر كــه‌م كراوه‌ت ـه‌وه .ده‌س ـه‌اڵت نه‌بوونــی پــار ه بــۆ موچ ـه‌ش هــه‌ر ده‌گه‌ڕێنێتــه‌و ه بــۆ كه‌مــی پــاره‌و دابه‌زینــی نرخــی نــه‌وت .بێگومــان ئــه‌و سیســته‌مه‌ی ئه‌مــرۆ ه نــاكات، په‌یــره‌و ده‌كرێــت پــار ه به‌شــی موچــ ه پێــی ئامــاری حكومــه‌ت ملیۆنێــك و ه بــ چونكــ ه خــۆری حكومــه‌ت هه‌یــه. چوارســه‌د هــه‌زار موچــ ه ڕێــژه‌ی %25ی دانیشــتوانی هه‌رێــم، كــه ده‌كاتــ ه ه حســاب بكه‌یــن كــ ئه‌گــه‌ر ته‌نیــا ژمــاره‌ی ئه‌وانــ ته‌مه‌نیــان له‌ســه‌روو 18ســاڵه‌وه‌یه ،ئــه‌وا رێــژه‌ی ه خــۆری هه‌رێــم نزیكـه‌ی %50ی خه‌ڵكــی باشــور موچـ ه راســتیدا سیســته‌مێكی ه لــ ه ئه‌مــ پێكدێنێــت .كــ ه ه ـه‌ر هه‌ڵه‌ی ـه‌و بناغ ـه‌ی خــۆی ل ـه‌وه‌وه ده‌گرێــت ك ـ ه ڕێگ ـه‌ی برین ـه‌وه‌ی موچ ـه‌و ه الیه‌ن ـه‌و ده‌خوازێــت ل ـ ه ه خۆیانــه‌وه ،ئــه‌م سیاســه‌ت خه‌ڵــك ببه‌ســتنه‌و ه بــ ه كارو ره‌نــج و ژماره‌یه‌كــی زۆری خه‌ڵكــی لــ ه به‌رخــۆر .هاوكاتــی به‌رهــه‌م دابــری و كردنیــ
•
ته‌وه‌ری دووه‌م :هۆكاری قوڵبوونه‌وه‌ی قه‌یرانه‌كان ل ه تێزی چاره‌سه‌ری الیه‌نه‌كانی ده‌سه‌اڵتدا
وه‌كــو پێشــتر ئاماژه‌مــان پێــدا ،الیه‌نه‌كانــی ه باشــوری كوردســتاندا هه‌ریه‌كــه‌و ده‌ســه‌اڵت لــ به‌پێــی تێگه‌یشــتن یاخــود توانــای خــۆی ه چاره‌ســه‌ر بــكات ،بــه‌اڵم هه‌وڵــده‌دات كێشــه‌ك ه رۆژگاری ئه‌مرۆمانــدا به‌شــی زۆری جه‌مــاوه‌ر لــ ه بتوانــن ه ئــه‌و الیه‌نانــ لــه‌و ه بــێ هیــوا بــوو ه كــ كێشــه‌كان چاره‌ســه‌ر بكــه‌ن ،لــه‌وه‌ش زیاتــر ه ه ئــه‌و الیه‌نانــ ه كــ به‌شــێكی جه‌مــاوه‌ر پێیــان وایــ ه كێشــه‌و بــار قورســی به‌ســه‌ر خۆیــان بوونه‌تــ ه تێپه‌ربكرێــت .ئه‌مــه‌ش كۆمه‌ڵــگاوه‌و پێویســت ه هــۆكاری ئــه‌و ه ئــه‌و پرســیاره دروســت ده‌كات كــ
21
ه له‌كاتــی شــیكردنه‌وه‌ی ئــه‌و الیه‌نانــ .1 ه نــاو قواڵیــی كێشــه‌كاندا ،به‌باشــی ناچنــ هــۆكار ه نه‌خۆشــیه‌كه‌و كێشــه‌كانه‌وه‌و ســه‌ره‌كیه‌كانی دیــاری ناكــه‌ن ،به‌ڵكــو له‌ســه‌ر
ساڵی 1964وه ئیبراهیم ئه‌حمه‌د و جه‌الل تاڵه‌بانی ڕووبه‌ڕووی مه‌ال مسته‌فای بارزانی بوونه‌وه‌و ره‌خنه‌یان لێ گرت
ده‌رئه‌نجــام و رووكاری كێشــه‌كان قســه ده‌كــه‌ن و توانــای خۆیــان لـه‌و بــواره‌دا چــڕ ده‌كه‌نـه‌وه .ئه‌مـه‌ش ه ئه‌نجــام .چونكــه وه‌كــو ه نه‌گه‌نــ وه‌هــا ده‌كات كــ كــورده‌واری ده‌ڵــێ «ئاوێــك له‌ســه‌رچاوه‌كه‌یه‌و ه ه یـه‌ك شــێواز خه‌بــات ده‌كه‌ن ه بـ ئـه‌و پارتانـ پیــس بــوو ،ئــه‌وا له‌خــواره‌و ه چه‌نــد ه كاری له‌ســه‌ر .3 ه كار و هه‌رچه‌نــد ه لــه ڕه‌نــگ و نــاودا جیاوازیــان هه‌یــه، بكرێــت پــاك نابێتــه‌وه» .به‌ڵكــو پێویســت ه نــاوه‌رۆك و ئوســلوبدا جیــاوازی سـه‌ره‌كی له‌ســه‌ر پــاك كردنــه‌وه‌ی ســه‌رچاوه‌كه‌ی بكرێــت .بـه‌اڵم لـ هو هه‌مــان ئوســلوب له‌به‌رامبــه‌ر و ریشــه‌ییان نیــ ه خۆیــان ه كێشــه‌ی یــه‌ك به‌كاردێنــن .ئه‌مــه‌ش واده‌كات كــ ه كیشــه‌كان ده‌كه‌نــ ئــه‌و الیه‌نانــ .2 ه كه‌ســێك دووبــاره بكه‌نــه‌و ه و هه‌نــگاوی جــددی نه‌نێــن ه لــ كه‌ســێتی و كێشــه‌ی حزبــی ،واتــ ه ســاڵی 1964و ه یاخــود پارتێكــدا ده‌یخنكێنــن .ئه‌مــه‌ش واده‌كات بــۆ چاره‌ســه‌ری .بــۆ نموونــه؛ لــ ه نه‌توانــن به‌شــێوه‌یه‌كی ته‌ندروســت ئیبراهیــم ئه‌حمــه‌د و جــه‌الل تاڵه‌بانــی ڕووبــه‌ڕووی كــ ه راوه‌ســتن و هه‌ریه‌كه‌یــان مــه‌ال مســته‌فای بارزانــی بوونــه‌وه‌و ره‌خنه‌یــان لــێ له‌سه‌ركێشــه‌ك ه كــرداردا په‌نایــان ه گــرت .بــه‌اڵم له‌به‌رئــه‌وه‌ی لــ ه تۆمه‌تباركردنــی ئــه‌وی تــرو كێشــه‌ك بكه‌ونــ ه ناوه‌رۆكــی خــۆی دووربخرێت ـه‌وه .وه‌كــو كێش ـه‌ی بــرد ه ب ـه‌ر ئ ـه‌و ئوســلوب و شــێوازه‌ی ك ـه مســته‌فا لـ ه ئه‌نجامــدا نه‌یانتوانــی ه بارزانــی ب ـه‌كاری ده‌هێنــا ،ل ـ نێــوان ئاغــاو خێڵه‌كانــی رابــردووی لێبێــت ،كــ له‌ســه‌ر بابه‌تێكــی بچــووك ده‌یــان ســاڵ شــه‌رو ســه‌ربكه‌ون یاخــود گۆڕانــكاری جــددی دروســت ه مســته‌فا پێكدادانیــان كــردووه .ئه‌مــه‌ش وایكــردووه هــه‌ر بكــه‌ن .بــۆ نمونــه؛ ئــه‌وان ره‌خنه‌یــان لــ ه خــۆی راده‌ســتی حكومه‌تــی الیه‌نــه‌و به‌شــێكی كۆمه‌ڵــگا یاخــود خه‌ڵكــی بارزانــی ئه‌گــرت كــ ه ســاڵی 1966دا ه بیــرو بۆچوونێــك بــارگاوی ئێراقــی كــردووه ،ئه‌وانیــش لــ ناوچه‌كه‌یه‌كــی بــ ه به‌رامبــه‌ر هه‌مــان كاریــان كــرد! ئــه‌وان ده‌یانگــوت مســته‌فا ه رق و كینــ كــردوو ه و پــڕی كــردوو ه لــ ه ئیســرائیل و ده‌ره‌وه‌یـه ،ئه‌وانیــش ئــه‌وی تــر و ده‌رفه‌تــی ئه‌وه‌یــان بــۆ ناهێڵێتــه‌و ه بارزانــی سـه‌ر بـ ه بــه‌ر! ئــه‌وان ه چاره‌ســه‌رییه‌كی گونجــاو و هاوبــه‌ش خۆیــان هه‌مــان ڕێچكه‌یــان گرتــ كه‌بیــر لــ ه ئه‌مــرۆدا به‌شــێكی زۆری ده‌یانگــوت مســته‌فا بارزانــی بنه‌ماڵه‌گــه‌ری ده‌كات بكه‌نــه‌وه .ئه‌وه‌تــا لــ ه ئاغــاو ده‌ره‌بــه‌گ ئه‌به‌ســتێت ،دواتــر جه‌مــاوه‌ری ســلێمانی ،گه‌رمیــان و ده‌ڤ ـه‌ری ڕاپه‌ریــن و پشــت بــ
( no / 3 )- 29 - 2 - 2016
ه بارودۆخێكــی ه كه‌وتونه‌تــ ه ئــه‌و الیه‌نانــ ه كــ چیــ لــه‌و شــێوه‌یه‌وه؟ دیــار ه وه‌اڵمــی ئــه‌و پرســیار ه ه ســه‌ره‌داوی زۆر گرنگــه ،چونكــه وه‌هــا ده‌كات كــ ه چاره‌ســه‌ریمان ده‌ســت بكه‌وێــت .هه‌ربۆیــ لێــره‌دا ده‌مه‌وێــت له‌چه‌نــد خاڵێكــدا هــۆكاره‌كان چــڕ بكه‌مــه‌وه:
ه هــۆكاری كێشــه‌كان بــارگاوی كــراون بــه‌وه‌ی كــ ه پێچه‌وانــه‌وه پارتــی دیموكــرات و بارزانیــه .بــ به‌شــێكی زۆری خه‌ڵكــی به‌هدینــان بــه‌و ه بــارگاوی ه بزوتنــه‌وه‌ی گــۆڕان و نه‌وشــیروان كــراون كــ ه مســته‌فا هــۆكاری قوڵبوونــه‌وه‌ی كێشــه‌كانن .لــ ه ئاســتی جیاجیــادا الیه‌نه‌كانــی تریــش ده‌كرێنــ دێوه‌جامــه .هه‌رئه‌مــه‌ش وایكــردوو ه هــه‌ر پارتــه‌و ه ئه‌مــه‌ش ه ســه‌ر ،كــ مــۆری ناوچه‌یه‌كــی بكه‌وێتــ بۆخــۆی ئه‌وه‌نــده‌ی تــر كۆمه‌ڵــگای كوردســتان ه پارچــه‌ده‌كات. پارچــ
22 ه مــاف و ئازادییه‌كانــی ،بــه‌اڵم ئــه‌وه‌ش ئــه‌وان خۆشــیان هه‌مــان رێگایــان گرته‌بــه‌ر! ئه‌مــه‌و كــورد بگاتــ ه ه رووبـه‌رووی بارزانیــان چه‌مــك و هه‌ڵوێســتی راســتی پێویســته .چونكــ گه‌لێــك ره‌خنـه‌و تێبینــی تــر كـ ه كــرده‌و ه بــه‌اڵم خۆشــیان ئــه‌و ره‌خنانه‌یــان تێپــه‌ر كێشــه‌ی ســه‌ره‌كی وه‌كــو باســمان كــرد لــ ه ه كردنــی كێشــه‌كه‌دایه ،دواتریــش لــ ه كۆپیه‌كــی مســته‌فا پێناســ نه‌كــردو له‌ئه‌نجامــدا بوونــ ه شــه‌ش ســاڵی شــێوازی كاروخه‌باتدایــه .واتــه كێشــه‌ی ســه‌ره‌كی بارزانــی و پارتــی دیموكــرات .لــ ه چه‌نــد ه لــه عه‌قڵیه‌تدایــه .لێــره‌و ه هــه‌وڵ ده‌ده‌م بــ رابردووشــدا بزووتنــه‌وه‌ی گــۆڕان به‌شــێوه‌یه‌ك لــ ه ه بكــه‌م و بــاس لــ خاڵێــك پێناســه‌ی كێشــه‌ك شــێوه‌كان هه‌مــان ســیناریۆی دووبــار ه كــرده‌وه. چاره‌ســه‌رییه‌كانیش بكــه‌م: ه ه بوونــی خۆیانــدا پشــت ب ـ ه لـ ئ ـه‌و هێزان ـ .4 ه باشــوردایه، ئــه‌و كێشــه‌یه‌ی ئه‌مــرۆ لــ ه ووزه‌ی كۆمه‌ڵــگا نابه‌ســتن بــۆ چاره‌ســه‌ر .1 ماتــ ه به‌ڵكــو كێشــه‌ی ه هێــزی كێشــه‌ی كۆمه‌ڵــگا نیــ كردنــی كێشــه‌كانی ،به‌ڵكــو پشــت بــ ه ده‌ره‌كــی ده‌به‌ســتن و ئه‌مــه‌ش وا ده‌كات كــ ه ه چاویــان لـ ناگه‌ڕێنـه‌و ه بــۆ رای جه‌مــاوه‌ر و هه‌میشـ ه پشــتیوانی ه ئه‌مرۆشــدا ئــه‌و هێزانــ ده‌ره‌وه‌یــه .لــ ده‌ره‌كیــان له‌ده‌ســت داو ه یاخــود ده‌كرێــت بڵێیــن ه ده‌ره‌كیه‌كانیــان الواز و كــه‌م بۆتــه‌وه. پشــتیوان ه هێــزی ه ببنــ ه پێگه‌یه‌كــدا نیــن كــ ه لــ هــه‌ر بۆیــ چاره‌ســه‌ری بــۆ كێشــه‌كان.
ه واتایه‌كــی تــر ئــه‌وه‌ی ئه‌مــرۆ ده‌ســه‌اڵته .بــ ه به‌ڵكــو ه كۆمه‌ڵــگای باشــور نیــ ه قه‌یراندایــ لــ ه باشــوری كوردســتاندا ،ده‌ســه‌اڵتی ه لــ ده‌ســه‌اڵت ه پــارت نــا ،به‌ڵكــو ئ ـه‌و ه ك ـه‌س و تاك ـ به‌واتــای تاك ـ ه سیاســه‌تی ه كــ چه‌مــك و تێگه‌وهه‌ڵوێســتانه‌ی له‌ســه‌ر كــراوه‌و كۆمه‌ڵــگای پــێ به‌ڕێــو ه بــراوه، ه بــه‌رده‌م دوو ئــه‌وه‌ش ده‌ســه‌اڵتی باشــور ده‌خاتــ ئه‌گــه‌ره‌وه ،یــان ئه‌وه‌تــا گۆڕانكارییه‌كــی ڕیشــه‌یی ه عه‌قڵیه‌تــی سیاســی و ئیداریــدا ئه‌نجــام لــ ه هه‌نــگاو بنێنــن و له‌گــه‌ڵ بــده‌ن و بــه‌و شــێوه‌ی س ـه‌رده‌مدا ب ـه‌ره‌و پێش ـه‌و ه بچــن یــان ئه‌وه‌تــا ئیتــر له‌الیه‌نــی كۆمه‌ڵــگاو ه په‌راوێــز ده‌خرێــن و ئیتــر ســه‌رده‌مێكی نــوێ ده‌ســت پــێ ده‌كات.
(ژ10 - )3 .ی ڕه‌شه‌مێ ی ٢٧١٥
ه ه لــ ه ڕۆڵــی ســه‌ره‌كیان هه‌یــ ئــه‌م هۆكارانــ ه قوڵبوونــه‌وه‌ی كێشــه‌كانداو به‌هــۆی ئــه‌و هێزانــ ه كێشــه‌كان خۆیــان لــه‌و پێگه‌یــه‌دا نیــن كــ ه هه‌وڵــی چاره‌ســه‌ر بكــه‌ن ،به‌شــێوه‌ی جیــا جیــا لــ ه چه‌مكــی بــێ چاره‌یــی ،بــێ بــاوه‌ڕی، ئــه‌وه‌دان كــ كارو كاردانــه‌وه ،هه‌ڵهاتــن بــۆده‌ره‌وه‌ی واڵت ،په‌نــا ه بـه‌ر توندوتیــژی و چـه‌ك بــاو بكه‌نـه‌وه .دیــار ه بردنـ من ده‌ست پێ ده‌كه‌م با كۆمه‌ڵگا چاو ل ه من بكات و به‌و شێوه‌ی ه ه ه بــاو كردنــه‌وه‌ی ئــه‌م چه‌مكانــ ئامانجیشــیان لــ ده‌توانین ببین ه پێشه‌نگ ه ه گــه‌ڕان بــ ه تاكه‌كانــی كۆمه‌ڵــگا لــ ه كــ ئه‌وه‌یــ دوای چاره‌ســه‌ری راســتدا دوور بخه‌نــه‌وه .ئه‌مــه‌ش ه ئــه‌و الیــه‌ن و كه‌ســانه‌ی بخــوازن ببنــ ه به‌باشــی .2 ه پێویســت نه‌خۆشــی و ده‌ردێكــی تــر ه كـ چــاره بــۆ ئــه‌و قه‌یرانــه‌ی ئه‌مــرۆ كۆمه‌ڵــگا به‌هــۆی هه‌ســتی پێبكرێــت و تێپه‌ڕبكرێــت. ه ده‌ســه‌اڵته‌و ه ڕووبــه‌ڕووی بۆتــه‌وه ،پێویســت ه ه كۆمه‌ڵــگا هه‌بێــت ،پشــت ب ـ بــاوه‌ری به‌خــۆی و ب ـ ته‌وه‌ری سێیه‌م :چاره‌سه‌ری راست بۆ قه‌یرانه‌كان • ه هێــزی ده‌ره‌كــی هێــزی گ ـه‌ل ببه‌ســتێت و چــاوی ل ـ ه كۆمه‌ڵــگا الوازه و بارودۆخــی جیهــان ،ناوچــه‌ی ڕۆژهه‌اڵتــی ناویــن و نه‌بێــت .وابیــر نه‌كاتــه‌و ه كــ كوردســتان له‌ه ـه‌ر كاتێــك زیاتــر گونجــاو ه بۆئ ـه‌وه‌ی هیچــی پێناكرێــت ،هه‌روه‌هــا ده‌بێــت چاوه‌ڕێــی
23
ه ئــه‌و الیــه‌ن و كه‌ســانه‌ی ده‌خــوازن ببنــ .3 ه بنه‌مــا بگــرن و چاره‌ســه‌ری ده‌بێــت خزمــه‌ت بــ هو نه‌ڵێــن به‌شــی مــن چــی ده‌بێــت و چــی پلــ ه بیــر لــه‌و ه پایه‌یه‌كــم بــه‌ر ده‌كه‌وێــت ،پێویســت بكاتــه‌و ه چــۆن واڵت جــوان بــكات و كۆمه‌ڵــگا ئاســوود ه بــكات.
ده‌ست ل ه چه‌مكی كوردستانی خۆمان و خۆتان به‌ربدات ،خۆی ب ه خاوه‌نی به‌شێك و هه‌ندێك پارتیش ب ه خاوه‌نی به‌شه‌كانی تر نه‌زانێت
ئ ـه‌و ك ـه‌س و الیه‌نان ـه‌ی بخــوازن گۆرانــكاری .4 ه چینێــك ئه‌نجــام بــده‌ن ده‌بێــت ته‌نیــا داكۆكــی لــ ئه‌وانــه‌ی بخــوازن هه‌نــگاو بــه‌ره‌و یــان توێژێــك یاخــود گروپێــك نه‌كــه‌ن ،به‌ڵكــو .6 ه ه ســه‌رجه‌م چیــن و توێــژه‌كان بكــه‌ن و چاره‌س ـه‌ری بنێنــن ،ده‌بێــت ه ـه‌وڵ بــده‌ن پێــش ل ـ داكۆكــی لــ ه ه چینێــك یاخــود توێژێــك كــۆڕه‌وی جه‌مــاوه‌ر بگــرن و خۆیــان و واڵت بگه‌یه‌ننـ ه داكۆكــی كــردن لــ چونكــ ه ه ده‌بێــت خاوه‌نــداری لــ ه هــۆی ئــه‌وه‌ی پێشــبركێی ناته‌ندروســت ئــه‌و قه‌ناعه‌تــه‌ی كــ ده‌بێتــ له‌نێــوان چیــن و توێــژه‌كان دروســت بێــت و ئـه‌وه‌ش واڵت بكرێــت ،ئینتیمــا بــۆ واڵت بگه‌ڕێننــه‌وه. ه جێگــه‌ی خــۆی ه بــه‌رد لــ ه پێشــینان گوتویانــ ه بــوون ده‌بــات و كۆمه‌ڵــگا وه‌كــ كۆمه‌ڵــگا بــه‌ره‌و پارچــ ه واڵتــی خۆمــان ســه‌نگ ســه‌نگینه ،ئێمــه‌ش لــ الواز ده‌كات. ه واڵت به‌جــێ و قورســاییمان هه‌یــه‌و ده‌بێــت نــ ه بێــت ه چاوه‌ڕێــی فریــادڕه‌س بیــن كــ بێڵیــن نــ ئــه‌و كــه‌س و الیه‌نانــه‌ی ده‌یانه‌وێــت رزگارمــان بــكات. .5 ه رێبــازی توندوتیژی گۆرانــكاری بكـه‌ن ده‌بێت خۆیان ل ه و نارێكخســتنی دوور بخه‌نــه‌و ه و پشــت بــ ئــه‌و كــه‌س و گروپانــه‌ی بخــوازن كار بــۆ تێكۆشــانی مه‌ده‌نــی و چاالكــی مه‌ده‌نــی ببه‌ســتن .7 ، ه ســه‌رده‌می كوده‌تــاو ڕاپه‌رینــی چه‌كــداری چاره‌ســه‌ری ڕیشــه‌یی بكــه‌ن ،ده‌بێــت كــورد واتــ ه گوێــی خه‌ڵكیــدا ،وه‌ك یــه‌ك نه‌تــه‌وه‌و كوردســتان وه‌ك واڵت ببینــن نی ـه وه‌كــو هه‌ندێــك ده‌یــده‌ن ب ـ به‌ڵكــ و ســه‌رده‌می شۆرشــی فیكــری ،ویژدانــی و و باوه‌ڕیــان پێــی هه‌بێــت و ته‌نیــا قســه‌و وتــار ه چه‌مكــی كوردســتانی خۆمــان ئه‌خالقــی یــه ،ســه‌رده‌می چاالكــی دیموكراتیــه .نه‌بێــت ،ده‌ســت لــ ه خاوه‌نــی به‌شــێك و ه چاالكــی دیموكراتیــش ده‌كه‌یــن و خۆتــان به‌ربــدات ،خــۆی بــ كاتێــك بــاس لــ ه خاوه‌نــی به‌شــه‌كانی تــر ه باشــوری كوردســتاندا هه‌ندێــك پارتیــش بــ ه ئه‌مــرۆ ل ـ ب ـه‌و واتای ـه‌ی ك ـ ه عه‌قڵیه‌تــی خۆیــدا ه ده‌بێــت لــ ه چاالكــی دیموكراتــی ته‌نیــا نه‌زانێــت .واتــ ه ناڵێیــن .چونكــ هه‌یــ
( no / 3 )- 29 - 2 - 2016
ه خه‌ڵكــی تــر ده‌ســت پــێ بك ـه‌ن ئ ـه‌و ه نه‌بێــت ك ـ دواتــر ئ ـه‌و هه‌نــگاو بنێــت ،ب ـه پێچه‌وان ـه‌وه ده‌بێــت ه خۆیــه‌وه ده‌ســت پێبــكات .ده‌بێــت بڵێــت مــن لــ ه مــن ده‌ســت پــێ ده‌كــه‌م بــا كۆمه‌ڵــگا چــاو لــ ه پێشــه‌نگ. بــكات و بــه‌و شــێوه‌یه ده‌توانیــن ببینــ
ه لێــدوان ،ره‌خنــه‌ی ســه‌ر تیڤــی و راگه‌یانــدن و بــ ه ه ئه‌مانــ ســیمیناره‌و ه ســنووردار كــراون .هه‌ڵبه‌تــ ه چاالكــی دیموكراتــی ،بـه‌اڵم رێپێوانــی به‌شــێێكن لـ جه‌مــاوه‌ری و مانگرتنــی به‌كۆمــه‌ڵ و ناخه‌رمانــی مه‌ده‌نــی رێكخــراو و خــاوه‌ن ئامانجــی م ـه‌زن شــێو ه كاریگه‌رییه‌كانــی چاالكــی دیموكراتــی ده‌گرێتــه‌وه. ه ه لــ ئــه‌م شــێو ه خه‌باتــه‌ش خه‌باتگه‌لێــك نیــن كــ شــه‌و و ڕۆژێكــدا ئه‌نجــام بگــرن ،به‌ڵكــو پێویســتی ه پشــوو درێــژی هه‌یــه ،هــه‌ر بۆیــه ده‌بێــت ئــه‌و بــ ه پشــوو چه‌مــك و هه‌لوێســتانه ره‌ت بكرێنــه‌و ه كــ كــورت و كــورت بینــن.
24 ه ه ده‌رفه‌تــی بــۆ ڕه‌خســاوه‌و لــ ره‌وشــی باشــوری كوردســتان بـ ســنوره‌كان بســرێته‌وه. ه ئاراســته‌یه‌كی باشــدا بگۆڕێــت ،هه‌ركاتێــك زیاتــر شــیمانه‌ی ه ئه‌نجــام گومــان لـه‌وه‌دا نیـ وه‌كـ ه ئــا ه وه‌رچه‌رخانــی دیموكراتــی لــ كــه ڕه‌وشــی جیهــان ،ناوچه‌كــه‌و ئــه‌وه‌ش كاتێــك به‌رجه‌ســت ه تێگه‌یشــتنێكی رادایه. ده‌گۆڕێــت ،ده‌بێــت كــ كوردســانیش ڕه‌وشــی باشــوری كوردســتانیش راســت بــۆ گۆڕانــكاری هه‌بێــت و ه ئێســتادا ه ئــه‌و گۆرانكارییــه‌ش لــ گرنگــ بــه‌اڵم ده‌گۆڕێــت،
نەوت و ڕەهەندەکانی
(ژ10 - )3 .ی ڕه‌شه‌مێ ی ٢٧١٥
خزمــەت گوزراییــەکان و خۆشــگوزەرانی و جێگیــری و ئەگــەر شۆڕشــی پیشەســازی گەشــەی ئابــوری و ڕەهەندەکانــی تــری سیاســی گۆڕانێکــی مێژوویــی و جــۆری وئاشــتی و شــەڕ .لەگــەڵ گەشــەی پیشەســازی و لــە ژیانــی مرۆڤایەتــی دا ســەرمایەداری وەک حتمیەتــی مێــژووی ،وە ئەمجــار دروســت کردبــێ ئــەوا بــێ دۆزینــەوەی نــەوت بوونــە هانــدەر بــۆ فــراوان بوونی گوومــان نــەوت ئــەو وزە بیــری کۆڵۆنیالیســتی و ئمیریالیزمــی ،وە لــە هەمــان کەئه‌توانــێ ن.د .محمد ئەمین گەناوی بڕیاردەرەیــە کات کێشــەی واڵتانــی ئه‌میریالســتی بــۆ دەســت هەمــوو ماکینــەی پیشەســازی جیهــان بچەرخێنــێ ،وە گەیشــتن ســەر ســەرچاوەکانی نــەوت بــە هــەر توانــی گۆڕانــکاری ڕیشــەیی لــە ژیانــی پیشەســازی بەهایەک بێ. و شارســتانی مرۆڤایەتیــدا دروســت بــکات بــە هەمــوو دوربینەکانــی ســەربازی ،ئابــوری ،سیاســی، بــۆ نمونــە یەکــێ لــە هــۆکارە گرنگەکانــی شــەڕی کۆمەاڵیەتــی ،وە هەروەهــا دبلۆماســی و پەیوەنــدی جیهانــی دووەم بــۆ دەســت گەیشــتن بــوو بــە نــاو دەوڵەتــی ،وە لەمــەش زیاتــر بووەتــە هــۆکاری نــەوت لەالیــەن ئەڵمانــەکان کــە لــە گەشــەی شــەڕو ئاشــتی و سـه‌قامگیری و خۆشــگوزەرانی بــۆ پیشەســازی خێــرادا بــوو ،پێویســتی بــە وزەی نــەوت واڵتانــی وە گەالنــی بەرهــەم هێنەر(خاوەنــدار) وە بــوو .وە هەروەهــا دروســت بوونــی نەخشــەی تــازەی گەالنــی بەکاربــەر .هــەر لەبەرئەمەشــە نــەوت وەک جیهــان بــە تایبەتــی ئــەو شــوێنانەی کــە ســەرچاوە تەنهــا کەرەســەو ســەرچاوەی وزەی جیهــان وە تــا نەوتیەکانــی تیایــە دوبــارە بــۆ سیاســەتی نەوتــی ئێســتاش نەبوونــی جێگــرەوەی نــەوت هەمــوو ژیــان واڵتانــی پیشەســازی ئەگەڕێتــەوە لەبەرئــەوە و مرۆڤایەتــی چــاوی لەســەر بەدەســت هێنــان و ئەتوانــم بڵێــم ئــەم نەخشــە سیاســیەی کــە ئێســتا فەراهــەم کردنــی نەوتــە بــۆ بەردەوامــی ژیانــی هەیــە لــە ڕۆژهەاڵتــی ناوەڕاســت و بەشــی هــەرە ئێســتای مرۆڤایەتــی چونکــە هەتــا ئەگــەر لــە ڕێــی زۆری ئەفریقیــا بــە تایبەتــی نیوەی باکــووری ئەفریقیا لێکۆڵینــەوەی زانســتی بتوانــرێ جێگــرەوەی نــەوت ،نەخشــەی سیاســەتی نەوتــە .لەگــەڵ زۆربوونــی بدۆزرێتــەوە ئــەوا ســااڵنێکی زۆری ئــەوێ بــۆ واڵتانــی پیشەســازی وە پێویســتی نــەوت ،ڕۆژ بــە پراکتیــک کــردن و گۆڕینــی هەمــوو ئامێــرەکان کــە بــە ڕۆژ بەهــای نــەوت وە گرنگــی نــەوت وەسیاســەتی وزەی نــەوت کارئەکــەن .لەبەرئــەوە نــەوت تــا نــەوت بــەرزو چڕتــر ئەبێتــەوە. داهاتــووی دوور وەک تەنهــا ســەرچاوەی وزە بــێ بــۆ نموونــە ئێســتا جگــە لــە ڕۆژئــاوا وەکــو دایکــی جێگــرەوە ئەمێنێتــەوە وە لەگــەڵ ئەمــە تــا هەمــوو پیشەســازی گەلــێ واڵتــی تر لــە بواری پیشەســازی الیەنەکانــی ژیــان پەیوەنــدار بــە نەوت بــە زیندویی دا هەنــگاوی گەورەیــان نــاوە وەکــو هندســتان ،چیــن ئەمێنێتــەوە هــەر لــە کارئاســانی ژیانــی ڕۆژانــە و
و واڵتانــی تــری ڕۆژهەاڵتــی ئاســیاو ئەمریــکای التینــی ،هەروەهــا زۆر واڵتــی تــر لــە ئەفریقیــاو هەتــا واڵتانــی بەرهەمهێنــەری نــەوت بەهــۆی دیــاردەی بــە پیشەســازی بــوون تــێ یانــا وەکــو ئێــران، ســعودیە وەجەزائیــر بــۆ خۆشــیان پێویســتیان بــە وزەی نــەوت هەیــە ئەمــە جگــە لــە بەکارهێنانــی نــەوت بــۆ پێویســتی ڕۆژانەیــان بــۆ نموونــە :عێــراق یــان کوردســتان یــان زۆری تــری واڵتانــی بەرهــەم هێنــەر ئەمــڕۆ زیاتــر لــە ســااڵنی زووتــر پێویســتیان بــە نەوتــە لــە شــێوەی بەنزیــن و نەوتــی ســپی بــۆ گــەرم کــردن وە هەتــا بــۆ هەنــدێ پیشەســازی
وە ئابــوری تــاک و کۆمــەڵ و دەوڵــەت بــە تــەواوی ئەڕمــێ ئەگــەر وزەی نــەوت نەبــێ کارخانــەکان و هەمــوو دامەزراوەکانــی پابەنــد بــە نــەوت ناچــار ئەبــن لــە کار بوەســتن ،ئەمــەش بــە ســەدان و ملیــار کــەس بــێ کار ئەبــن و ناتوانــن بژێــوی ژیــان پەیــدا بکــەن کــە خەڵــک بــێ کار بــوو دەوڵــەت ناتوانــێ لــە ڕێــی باجــەوە دارایــی دەســت کــەوێ کــە دارایــش نەبــوو هەمــوو دامەزراوەکانــی دەوڵــەت لــە قوتابخانــەو نەخۆشــخانەوە بگــرە تــا گواســتنەوەو گەرمکردنــەوەو ســاردکردنەوە ئەوەســتێ بەمــەش ژیــان ئەگەڕێتــەوە بــۆ پێــش قۆناغــی پیشەســازی
کــە لــە قۆناغــی ســەرەتایی دان لەبەرئــەوە هەمــوو ئــەم ڕەهەندانــەی کــە پەیوەنــدن بــە نەوتەوەیــە کــە بــە شــێوەیەکی گشــتی هەمــوو الیەنەکانــی ژیــان ئەگرێتــەوە بوونەتــە بڕیــاردەری جــۆرو شــێوەی ژیــان لەســەر ئاســتی تــاک وە کۆمــەڵ و دەوڵــەت پەیوەنــدی بــە تــەواوی ئاماژەمــان پــێ دا نــەوت پەیوەنــدی بــە تــەواوی بوارەکانــی ژیانــی مرۆڤــەوە هەیــە بــەاڵم گرنگترینیــان ئــەم ڕەهەندانــەی خــوارەوەن کــە ئەمانیــش بــۆ خۆیــان ڕاســتەوخۆ یــان ناڕاســتەوخۆ کاریگــەر یــان لەســەر ژیانــی ئەبــێ لــە هــەر شــوێنێ وە لەســەر هــەر کەســێ لەجیهانــا.
وە ئابــووری تووشــی ئفلیجــی تــەواو ئەبــێ ،ئەمجــار کــە ژیانــی ئابــوری وەســتا ،ئیتــر دەرگا ئەکرێتــەوە بــۆ ســەر هەڵدانــی هەمــوو کێشــەکان چ لەســەر ئاســتی خێــزان و دەوڵــەت وە چ لەســەر ئاســتی نــاو دەوڵەتــی .هــەر کاتێکیــش ئابــوری واڵتانــی پیشەســازی ڕۆژئــاوا و واڵتانــی گــەورە بکەوێتــە قەیرانــەوە ئــەوا چارەنــووس و ئاشــتی و داهاتــووی جیهــان تووشــی هەرەشــەی جــددی ئەبــێ بۆیــە بــە کورتــی و بــێ گومــان ،نــەوت بــۆ ئابــووری واڵتانــی پیشەســازی گرنگــی ژیانــی هەیــە ،واتــە بــێ بوونی نــەوت ژیــان بــە هەمــوو الیەنەکانــی ئەوەســتێ وە ئەگــەر ئەمــەش ڕوبــدات ژیــان وئاشــتی جیهــان دوچــاری قەیرانێکــی بــێ وێنــەی مێژوویــی ئەبــێ تــا ئەنــدازەی هەڕەشــە بــۆ بوونــی جەنگــی ناوکــی و بەمــەش ژیــان لەســەر زەوی ئەکەوێتــە هەڕەشــەوە.
ڕەهەندی ئابووری: .1 بــە دڵنیایــی ئەتوانیــن بڵێیــن کــە ئابــوری ئەمــڕۆی جیهــان بــە هەمــوو دوربینیەکانیــەوە لەســەر هەمــوو ئاســتەکاندا لەســەر بناغــەی نەوتــە بــۆ نموونــە : ا .واڵتانــی پیشەســازی و بەرهــەم هێنــەری نەوت بۆ ئابووری واڵتانی پیشەسازی گرنگی پیشەســازی ژیانــی هاوچەرخیــان لەســەر بناغــەی ژیانی هەیە نــەوت وەک تەنهــا ســەرچاوەی وزە دامەزرانــدووە ،بە ملیارەهــا کــەس کەلــە بوارەکانــی پیشەســازی کار ئەکــەن وە بەرهــەم دێنــن لــە ڕۆژئــاوا وە واڵتانــی کاتــێ نــەوت ئەوەنــدە گرنــگ بــێ بــۆ ئابــووری تــری پیشەســازی ،ژیــان و کارو خــۆش گوزەرانــی ڕۆژئــاوا واڵتانــی پیشەســازی ،پێویســتە ئــەم و ژیانــی مه‌ده‌نــی و شارســتانیان بەســترا و بــە پرســیارە بکــرێ چــۆن مامەڵــە لەگــەڵ سیاســەت و نەوتــەوە ئەگــەر تەنهــا ڕۆژێ نــەوت نەبــێ تــەواوی هەتــا خاوەنداریەتــی نــەوت بکــرێ؟ ئــەم پرســیارە ژیانــی هاوچــەرخ و بژێوییــان ئــەم ڕۆژە ئەوەســتێ گرنگــە بــۆ ئــەو واڵتانــەی نــەوت لــە خاکەکەیــان
( no / 3 )- 29 - 2 - 2016
25
26 بوونــی هەیــە وە تەنهــا بــۆ بیرهێنانــەوە لــە ناوچەکانــی خۆمــان ڕوداوەکانــی گۆڕانــکاری ئێــران لە ســەردەمی د.مســەدقەوە تــا ئەگاتــە جەنگەکانــی کەنــداو وە رووداوەکانــی ئێســتای عێــراق و ســوریا نمونــەن.
بەهــۆی فەرهەنگــی کارو سیســته‌می سیاســی دیموکراســی و فەراهــەم کردنــی کەرەســەکانی خۆراکــی و کشــتووکاڵی و دەرمانــی بــە دەســتی خۆیــان لــە ناوخــۆی واڵتانــی خۆیــان ئــەم زیانەیــان پــێ نــاگات وەکــو واڵتانــی نەوتــی کــە ئەبــێ ئــاردو ســەوزە و میــوە و دەرمــان و هەمــوو کەرەســەیەکی پزیشــکی و خۆراکــی لــە دەرەوە هــاوردە بکــەن بــە دۆالری نەوتــی فرۆشــراویان .لەبەرئــەوە ،ئەگــەر نــەوت بــۆ واڵتانــی ڕۆژئــاوا مەکینــەی چەرخانــی ئابــوری و ژیانیــان بــێ بــۆ ئێمــە و واڵتانــی نەوتــی، نــەوت تەنهــا ڕێگەیــە کــە پێــی بژیــن و لــە ژیانــا
کەنــداو عێــراق و ئێــران و باکــوری ئەفریقیــا وەکــو هــەر بەشــێکی تــری جیهانــی ســێ هــەم ،لــە رووی سروشــت ژینگــەی کۆمەاڵیەتــی و ئابوریــان وە لــە رووی پێشــکەوتنی ڕەوتــی مێژووییــەوە لــە چــاو واڵتانــی ڕۆژئــاواوە لــە هەمــوو بوارێکــەوە لــە کات و پێشــکەوتنا بــە جــێ مــاون .زۆربــەی هــەرە زۆری ئەگــەر هەمووشــیان نــا نــەوت تەنهــا کەرەســەو ســەرچاوەیە ئابــووری و ژیانیانــە ،وە ئەگــەر نــەوت نەبــێ بیفرۆشــن ئــەوا هەموویــان بــە عێــراق و کوردستانیشــەوە ژیــاون و حــاڵ و گوزەرانیــان ئەگــەر لــە بەنــگالدش و ســۆماڵ و ئەســیوبیا و واڵتانــی هــەرە هــەژاری تــری ئاســیا و ئەفرقیــا و ئەمریــکای التینــی خــراپ تــر نەبــێ ئــەوا بــە دڵنیاییــەوە باشــتر نابــێ ،نموونــەی گەمــارۆی عێــراق شــاهیدی ئەوەیــە کــە حاڵــی هاواڵتیــان چــۆن بــوو بــە دەســت خاڵــی و هەژاریــەوە ئــەوا لــە کاتێکــدا کــە عێــراق بــۆ ناوخــۆی خــۆی ئەیتوانــی کەڵــک لــە نــەوت وەربگــرێ بــۆ پێویســتی ڕۆژانــەی جــا ئەگــەر ئەمــەش نەبایــە ئــەوا خراپــی خەڵــک دووبەرابــەر ئەبــوو کــە وێناکردنــی ســەخت ئەبــوو.
بمێنــن ،بــەاڵم بــۆ هــەردوو ال واڵتانی خــاوەن نەوت و واڵتانــی بەرهــەم هێنــەری نــەوت ،کەرەســتەی نەوت وئاسایشــی نــەوت گرنتــی ئاشــتی کۆمەاڵیەتیــە بــۆ واڵتانــی بەرهەمهێنــەر و بەکاربــەرو ئاشــتی تــەواوی جیهــان.
ئەوە بۆ ژیانی ئابووری نەوت چەندە گرنگە بۆ واڵتانی بەکاربەر و بەرهەم هێنەری پیشەسازی ڕۆژئاواو ئەوا بۆ واڵتانی بەرهەم هێنەری نەوت دوو بەرامبەر گرنگە ب .واڵتانــی بــە ئیتــاح خــاوەن نــەوت وەکــو واڵتانــی
(ژ10 - )3 .ی ڕه‌شه‌مێ ی ٢٧١٥
لەبەرئــەوە بــۆ ژیانــی ئابــووری نــەوت چەنــدە گرنگە بــۆ واڵتانــی بەکاربــەر و بەرهەم هێنەری پیشەســازی ڕۆژئــاواو ئــەوا بــۆ واڵتانــی بەرهــەم هێنــەری نــەوت دوو بەرامبــەر گرنگــە چونکــە لــە واڵتانــی ڕۆژئــاوا
ڕەهەندی سیاسی: .2 لــە مــاوەی ئــەم 100ســاڵەی ڕابــردوودا ،سیاســەتی ئابــوری وە سیاســەتی ناودەوڵەتــی واڵتانــی ڕۆژئــاوا لــە ژێــر ڕۆشــنایی و بەرژەوەنــدی سیاســەتی نەوتیــان دامــەزراوە ،وە هەتا بەشــی زۆری پەیوەندی نێودەوڵەتــی و دبلۆماســی واڵتانــی نەوتــی و واڵتانــی بەکاربــەری نــەوت لەســەر بنەمــای نــەوت دامــەزراوە لەســەر بنەمــای نــەوت و دامــەزراوە و ڕەنــگ ئەداتــەوە .نــەوت لــە ڕۆژی ئەمڕۆمانــا تەنهــا کەرەســەیەکە کــە جگــە لــە گرنگــی ئابــووری بــۆ جیهــان ڕەهەنــدی سیاســی فراوانــی هەیــە ،وە پێــوەرە بــۆ ســەرکەوتوویی یان شکســتی سیاســی هــەر دەوڵــەت و حکومەتــێ چونکــە بەرنامــەی کاری سیاســی هــەر حکومــەت و واڵتانــی لەســەر بنەمــای سیاســەتی وزە واتــە نــەوت دائەمــەزرێ . ئەمــەش وا ئــەکات کــە بارودۆخــی سیاســی واڵتانــی بەرهــەم هێنــەری نــەوت کاریگــەری هەبــێ لەســەر سیاســەتی واڵتانــی ڕۆژئــاوا وە بەهەمــان جــۆر دۆخــی ئابــوری و سیاســەتی وزەی واڵتانــی
27 ڕۆژئــاوا کاریگــەری هەبــێ لــە ســەر سیاســەت و دۆخــی گشــتی واڵتانــی بەرهــەم هێنــەر بــەاڵم بــە دڵنیایــی لــەم دوو کاریگەریــە ،کاریگــەری واڵتانــی پیشەســازی ڕۆژئــاوا زۆر گەورەتــرە بەهــۆی نفــوزی زۆری سیاســی و ئابــوری و ســەربازی واڵتانــی ڕۆژئــاوا لــە چــاو واڵتانــی بەرهــەم هێنــەر چونکــە واڵتانــی نەوتــی هەموویــان بەهــۆی دواکەوتوویــی سســتمی سیاســی و بەشــدار نەبوونــی خەڵــک لــە داڕشــتنی سیاســەتی نەوتــی و ئابــوری خۆیــان وای کــردووە نەتوانــن ئیــرادەی نیشــتمانیان هەبــێ و لەســەر بنەمــای بەرژەوەنــدی نیشــتمانی مامەڵــە
نەوتــی ،ســامانی نــەوت بــۆ خۆیــان خــاوەن داریەتــی نــەوت ئەکــەن نــەک دەوڵــەت وە داهاتەکــەی ئەنێــرن وە ئەخەوێنــن لــە بانکەکانــی دەرەوەی واڵتانــی خۆیــان کــە لــە ئەنجامــدا نــە خۆیــان نــە واڵتەکانیــان نابنــەوە خاوەنــی ئــەو پــارە .ئەمــەش ئەبێتــە هــۆی ئــەوەی کەلــە واڵتەکانیــان پــارە ئەبــێ بــۆ ئەنجــام دانــی ئــەو پــڕۆژە ئابــوری وکۆمەاڵیەتــی و تەندروســتی و فێرکردنــەی کــە زۆر پێویســتیانە بــۆ نمونــە ئێســتا لــە ســعودیە خەڵکێکــی زۆر لەوپــەڕی هەژاریــدا ئەژیــن وە ئاســتی تەندروســتی و فێرکــردن و خزمەتگــوزاری بــە هیچ جۆرێ لەئاســتی
لەگــەڵ نــەوت بکــەن ،بەڵکــو زۆر بەیــان لەســەر بەرژەوەنــدی گروپێکــی بچووکــی دەســەاڵتدار مامەڵــە لەگــەڵ نــەوت ئەکــەن ،بــۆ نموونــە واڵتانــی کەنــداو. هــەر ئــەم نەبوونــی بەرژەوەنــدی نیشــتمانیەش وای کــردووە کــە بــە هــەزاران ملیــارد داهاتــی نــەوت الی واڵتانــی بەرهــەم هێنــەر نــەی توانیــوە ئــەم واڵتانــە لــە قۆناغــی بەکاربەریــەوە بگوازێتــەوە بــۆ قۆناغــی بەرهــەم هێنــەر لــە هەمــوو بوارەکانــی ئابــوری دا وە هەتــا لــە ڕووی تەکنەلۆجــی و زانســتی و فەرهەنگــی و کۆمەاڵیەتیــەوە نەیــان توانیــەوە ئــەو گۆڕانکاریــە مەزنــە ئەنجــام بــدەن کەئەبــوو گەلێــک ســاڵ بوایــە بکرایــە ،بەهــۆی پــارەی زۆر نەختینــەی نەوتــەوە واتــە واڵتانــی بەرهــەم هێنــەری نــەوت وە دەســەاڵتدارەکانیان فاشــل بــوون لــە بەکارهێنانــی وە ســەرمایە گــوزاری داهاتــی نــەوت لــە بــواری ســتراتیجی ئابــوری و تەکنەلۆجــی و گەشــەی مرۆیــی و فەرهەنگــی و کۆمەاڵیەتــی؟ زۆربــەی هەرە زۆریــان نــەوت تەنهــا وەک کەرەســەیەگ ئەبینــن کــە بیفرۆشــن و بــە پارەکــەی بژیــن و هەنــدێ جــادەو هوتێــل و ســاختمان و شــتی ڕووکەشــی پــێ ئەنجام بــدەن نــەک پــڕۆژەی نیشــتمانی و ســتراتیجی و دروســت کــردن و هــان دانــی کەرتــەکان کەرتەکانی تــری ئابــوری بــۆ قەاڵچۆکردنــی بێــکاری و هــەژاری . لەمــەش خراپتــر زۆربــەی دەســەاڵتدارانی واڵتانــی
پێویســتدا نیــە.
نەوت تەنها وەک کەرەسەیەك ئەبینن کە بیفرۆشن و بە پارەکەی بژین و هەندێ جادەو هوتێل و ساختمان و شتی ڕووکەشی پێ ئەنجام بدەن
دەوڵەتــی خۆشــگوزه‌ران لــە ڕۆژئــاوا توانی پێویســتە ســەرەکیەکانی هاواڵتیــان لە زەمانەتــی کۆمەاڵیەتی و تەندروســتی و خوێنــدن و فێربــوون بۆ هەموو تاکێ فەراهــەم بــکات بــەاڵم لــە واڵتانــی نەوتــی لەگــەڵ
( no / 3 )- 29 - 2 - 2016
ڕەهەنــدی کۆمەاڵیەتــی و فەرهەنگــی: .3 دۆزینــەوە دەرهێنــان وە فرۆشــتن و خســتنەبازاڕی نــەوت وبەکارهێنــان و داهاتەکــەی گوڕێکــی گــەورەی ئابــووری دروســت کــرد لــە جیهانــدا وە بەهــۆی ئــەم گــوڕە گــەورە ئابوریــەوە توانــرا لــە واڵتانــی پیشەســازی پێشــکەوتووی ڕۆژئــاوا بــە شــێوەیەکی گشــتی دەوڵەتــی خۆشــگوزەرانی بێتــە کایــەوە کــە هاواڵتیانیــان بەهرەمەنــد بــن لــە داهاتــوو ســودی ئابــوری واڵتەکەیــان و بەمــەش واتــە لــە ســایەی رفاهــی ئابوریــەوە هاواڵتیانــی ڕۆژئاوایــی بــواری زیاتریــان بــۆ ڕەخســا کــە هــەم زیاتــر خــەرج بکــەن، کاتــێ زیاتریــات هەبــێ بــۆ چاالکــی کۆمەاڵیەتــی و فەرهەنگی و گەشــت و گوزار وە بتوانن ممارەســەی خولیــای ئــارەزوە هونــەری وفەرهەنگیــەکان بکــەن.
28
(ژ10 - )3 .ی ڕه‌شه‌مێ ی ٢٧١٥
داهاتــی نەختــی زۆریــان نەیــان توانیــوە نــە پــڕۆژەی ســتراتیجی گەشــەیان هەبــێ لەســەر ئاســتی واڵت و نەتوانیویانــە کەمتریــن رفــاه بــۆ زەمانەتــی ژیانێکــی شــەرەف مەندانــە بــۆ هاواڵتیــان فەراهــەم بکــەن کــە ئەمــەش بــۆ خــۆی خاڵــی ناکۆکیــە لــە نێــوان بەرپرســیاریەتی ئه‌خالقــی و نیشــتمانی فەرمــان ڕەوایــان و مافــی هاواڵتیــان کــە وەکــو یــەک بەهرەمەنــد لــە داهــات وســامانی سروشــتی واڵتەکەیــان جــا ئەگــەر تاوەکــو ئێســتا فەرمــان ڕەوایــان بــەردەوام بــن لــە قــۆرخ کردنــی ســامانی واڵت بــۆ خۆیــان و گــوێ نــەدان بــە هاواڵتیانیــان
دا ئەبینــرا .لــە ئێســتاو داهاتووشــا ڕەهەندەکانــی بــواری وزەو نــەوت و کاریگەریــان لەســەر هەمــوو کایەکانــی ژیــان بــەردەوام ئەبــێ .چ لەســەر ئاســتی ناوخــۆی واڵتانــی بەرهەمهێنــەر یــان بــەکار تەنهــا شــتێ کــە گرانتــی ئــەوە ئــەکا کــە ڕەهەنــدی دژ بەیــەک و بەرژەوەنــدی دژ بــە یــەک دروســت نەبــێ و ئاشــتی و ئارامــی کۆمەاڵیەتــی و جیهانــی پارێــزراو بــێ دادپــەروەری و روونــی و ئانێافانــە مامەڵــە کردنــە لەگــەڵ ئــەم کەرەســەی ژیــان .و هــەر مامەڵەیەکــی نــا دادپەروەرانــەو نــا ئانێافانــە لەگــەڵ نــەوت چ لەســەر ئاســتی واڵتــان ،ناوچەیــی
بــۆ مافــی بەهرەمەنــد بــوون لــە ســامانی واڵت ئــەوا ئەشــێ ئەزموونــی لیبیــای نەوتــی لــە واڵتــە نەوتیەکانــی تریــش دوبــارە ببێتــەوە ،چونکــە بەهــۆی زۆری ڕێگاکانــی پەیداکردنــی زانیــاری و هۆشــیار بوونــەوەی زیاتــری خەڵــک بــە مافەکانیــان ڕۆژ بــە ڕۆژ شانســی فەرمــان ڕەوایــان کەمتــر ئەبێتــەوە تــا بــەردەوام بــن لــە فەرمانڕەوایــی کــردن بــەم جــۆرەی کــە تــا ئێســتا بۆیــان چۆتــە ســەر .واتــە هەتــا ئەگــەر نــەوت تــا ئێســتا بــۆ بەرژەوەنــدی خەڵــک نەبــوو بــێ بــەاڵم بەهــۆی زۆری داهاتــی نــەوت هــەر چۆنــێ بــێ هەنــدێ دیــاردەی تــازە دروســت بــوون لــە واڵتانــی نەوتــی ،وەکــو کردنــەوەی زانکــۆکان فــراوان بوونــی بــواری میدیایــی وە کــەم یــان زۆر خەڵکێکــی تــا ئەنــدازە بــاش بەهــۆی داهاتــی نــەوت وبازرگانــی نــەوت وە ســەفەرکردنیان بــۆ دەرەوەی واڵتەکانیــان شــارەزاو ئاشــنابوون بــە ژیــان و دنیایەکــی تــر جیاواز لــەو دنیــاو ژیانــە تقلیدیــەی کــە واڵتەکانیــان تیــا ئەژیــن ،ئاگابوونیــان بــە چەمکەکانــی دادپــەروەری، ئــازادی و مــاف و ئەرکەکانــی تــاک ڕۆژ بــە ڕۆژ ئەتوانــێ کۆمــەڵ و فەرهەنــگ و فۆرمــی ژیانیــان بــەرەو گۆڕانــی بــەرێ وە سیســتمی سیاســی و ئابــووری بــە جــۆرێ بگــۆڕن کــە ســازندە بــێ لەگــەڵ بەرژەوەندیــە ئابــووری و ئازادیەکانــی تــاک وە هەروەهــا بەرژەوەنــدی بازنەیەکــی تەســکی دەســەاڵت وەکــو لــە واڵتانــی کەنــداو لیبیــای قزافی
و جیهانــی ئەشــێ روداوی تراژیــدی بەســەرا بــێ.
لە کوردستان بۆ ئەوەی مامەڵەیەکی تەندروستانە لەگەڵ نەوتا بکرێ زۆر پێویستمان بە شورایەکی میللی نەوتی هەیە
لــە کوردســتان بــۆ ئــەوەی مامەڵەیەکــی تەندروســتانە لەگــەڵ نەوتــا بکــرێ زۆر پێویســتمان بــە شــورایەکی میللــی نەوتــی هەیــە بــۆ دیــاری کردنــی سیاســەتی نەوتــی کــوردی بــە هەمــوو ڕەهەندەکانیــەوە وە بەشــداری کردنــی چاالکانــەی خەڵــک لــە دیــاری کردنــی سیاســەتی نــەوت و داهاتــی نــەوت و بەکارهێنانــی وە تــا خەڵــک زیاتــر بەشــدار بــێ لــە مامەڵــە کــردن لەگــەڵ نــەوت و ســامانی واڵت ئــەوا زیاتــر ئاشــتی و خۆشــگوزه‌رانی بــۆ گــەل و واڵت فەراهــەم تــرو مســۆگەر تــر ئەبــێ.
29 گەندەڵی میکرۆبێکە ئەگەر نەیکوژی ،دەتکوژی
ه بــۆ گه‌نده‌ڵــی :هــه‌ر هه‌یــ ڕێکخراوێــک و سیســته‌مێکی ن.جەواد سەعید هه‌ڵنه‌ســتێ ســه‌ربه‌خۆ ه سیســتی به‌ڕاپه‌ڕاندنــی ئه‌رکه‌کانــی یــان بــ ه پێیهه‌ڵســێ ،ئــه‌و ڕێکخــراو ه یــان ئــه‌و سیســته‌م گه‌نده‌ڵــه ،بــاره‌گای گه‌شــه‌کردنی نێوده‌وڵه‌تــی ه ه لــ (که‌نــه‌دا)ش ده‌ڵــی «گه‌نده‌ڵــی جۆرێکــ دزین». ه سیســته‌می سیاســی گه‌نده‌ڵــدا هــه‌ردوو لــ ه شــێوازێکی نــا که‌رتــی تایبــه‌ت و گشــتی بــ ه به‌هائه‌خالقیــه‌کان یاســایی وناشــه‌رعی ودوور لــ ه ده‌بێتــه هــۆی تێیــدا به‌شــدار ده‌بــن ،کــ دابه‌زاندنــی ئابــووری وواڵت ،تێکشــکاندنی دامــه‌زراو ه سیاســیه‌کان ،ســووکردنی نه‌ریتــی ه باربردنــی یاســا. کۆمه‌اڵیه‌تــی و لــ ه وه‌لــێ گه‌نده‌ڵــی شــێوازی جوراوجــۆری هه‌یــ ه دیارترینیــان به‌رتیــل وه‌رگرتــن و خــزم خزمانێیــ ه هــۆی ده‌ســه‌اڵته‌و ه یــان پشــتیوانی کردنــی بــ ه بەســتی ه پــار ه بــۆ مــ که‌ســێک یــا گروپێــک بــ شەخســی. •هۆکارەکانی گەندەڵی (:)Corruption Factors •هۆکاری سیاسی (: )Political Factors ه کاتێــک ه هۆکاره‌کانــی سیاســی ئه‌وه‌یــ یه‌کێــک لــ که‌ســی یه‌که‌مــی ده‌ســه‌اڵت ،خــۆی بــه‌دوور ده‌گــرێ له‌یاســا و ده‌ســه‌اڵتی له‌ســه‌رووی ه ژێــر لێکۆڵینــه‌وه‌ی یاســاوه داده‌نــێ ،خــۆی ناخاتــ ه هه‌ڵبــژاردن یاســا .هیــچ نرخێــک بــۆ ده‌نگــه‌کان لــ دانانــێ ،به‌پــار ه به‌خشــین بردنــه‌وه‌ی خــۆی مســۆگه‌ر ده‌کات ،بــۆ ئــه‌وه‌ی ئــه‌و کاره‌ی بــۆ مه‌یس ـه‌ر بــێ ،ده‌ســته‌ی یاســا دانــان و دادوه‌ره‌کان
که‌ســێک یــان چه‌نــد خێڵێــک هه‌نــگاو ده‌نــێ، به‌مــه‌ش زه‌برێکــی کوشــنده لــه حکومــهت ه مــردن ه لــ ده‌درێ و ته‌مه‌نــی ئــه‌و حکومه‌تــ نز یکد ه‌بیتــه‌و ه. •هۆکاری یاسایی (:)Legal Factors هۆکارێکــی تــری ســه‌ره‌کی ،جــۆری سیســته‌می یاســایه ،به‌تایبه‌تــی بــۆ گرتــن و ســزادانی ه جۆرێــک ئــه‌و گه‌نده‌ڵــکاران ،ده‌ســه‌اڵت بــ ه بتوانــی لــه یه‌کێــک ه داده‌مه‌زرێنــی کــ دادگایــ لــه یاســا و دادگا ته‌داخــول بــکات، لــه درزه‌کانــه‌و ه به‌رپرســه‌کان ،ڕاســته‌وخۆ دادوه‌ره‌کان داده‌نێــن بێئــه‌وه‌ی ڕه‌چــاوی عه‌داله‌تــی ،به‌رپرســیاریه‌تی و ه بێالیه‌نــی دادوه‌ر بکــه‌ن .دوو هــۆکار هــه‌ن ده‌بنــ ه گه‌نده‌ڵــی دادگــه‌ری ،ئه‌وانیــش بریتیــن لــ ده‌ســتتێوه‌ردانی سیاســی و به‌رتیــل. -١دەستتێوه‌ردانی سیاسی ،حیزبی بااڵ. ه ڕێــگای ه نــاو کاروبــاری دادگا ،لــ ده‌ســتده‌خات ه دادوه‌ر هه‌ڕه‌ش ـه‌کردن و تۆقانــدن یــان پــاره‌دان ب ـ ه ئاراســته‌ی بهرژهوهنــدی خــۆی بڕیاره‌کانــی دادگا ب ـ ه ده‌گــۆڕێ ،داواکار گوێــی لێناگیــرێ و مافه‌کانــی ده‌بن قوربانــی ده‌ســه‌اڵتی سیاســی و جێله‌قنه‌بونــی دادوه‌ر. -٢به‌رتیل. ه ه هه‌ڕه‌شــه ده‌بێتــ پــاره وه‌رگرتــن بــه‌زۆر یــان بــ کاری ســه‌ره‌کی دادوه‌ر و فه‌رمانبه‌رانــی دادگا بــۆ ه بــێ ه له‌ســه‌ریان ڕایــی کردنــی کاری خه‌ڵــک ،کــ
( no / 3 )- 29 - 2 - 2016
ســه‌نته‌ره‌كانی هه‌مــوو ئابــوری، گه‌شــه‌کردنی گشــتیان پێناســه‌یه‌کی
ه میدیــای ئــازاد له‌الیــه‌ن خۆیــه‌وه داده‌نــی ،بــوار بــ نــادا و ده‌ســت به‌ســه‌ر ڕێکخــراوه مه‌ده‌نیه‌کانیــش داده‌گــرێ. ه هــه‌ر سیســته‌مو بوونــی گه‌نده‌ڵــی لــ ه الوازی کۆمه‌ڵــگای کۆمه‌ڵگایــه‌ک په‌یوه‌نــدی بــ ه به‌تایبه‌تــی میدیــای ئــازاد، لیبڕالیــه‌و ه هه‌یــ ه میدیــا ســه‌رکووتکرا ،ئیــدی حکومــهت هــه‌ر کــ ه حکومه‌تــی لیبڕالیــه‌و ه بــۆ حکومه‌تــی چه‌نــد لــ
30 پــاره جێبه‌جێــی بکــه‌ن ،پارێــزه‌ره‌کان پــاره‌ی زیــاد وه‌رده‌گــرن بــۆ دواکه‌وتــن یــان زوو ڕاپه‌ڕاندنــی ئیشــی هاوواڵتیــان ،دادوه‌ر پــار ه وه‌رده‌گــرێ بــۆ ڕاگرتــن یــان خێــرا کردنــی که‌یســه‌کان ،قبوڵکــردن یــان قبوڵنه‌کردنــی پێداچونــه‌وه‌ی که‌یســه‌کان. •هۆکاری بیروکراتی (:)Bureaucratic Factors ه دامــوده‌زگاکان و هێنــان و بردنــی زۆری ڕۆتیــن لــ ه ئیشــی زیــاده‌ن ،له‌الیــه‌ک ئیشــی هاوواڵتــی کــ هاوواڵتــی زیــاد و گرانتــر ده‌کات ،له‌الیه‌کیتــر ه حکومـه‌ت بووجـه‌ی حکومـه‌ت به‌فیــڕۆ ده‌دات چونکـ ه فه‌رمانبــه‌ری زێده‌تــر ده‌بــێ بــۆ پێویســتی بــ
:)Consequences ه گه‌نده‌ڵــی میکرۆبیکــی کوشــنده‌یه ئه‌گــه‌ر لــ نــاوی نه‌بــه‌ی له‌نــاوت ده‌بــات .ئارامــی نه‌ته‌وه‌یــی و شــه‌رعیه‌تی پرۆســه‌ی سیاســی له‌بــار ده‌بــا، ،سیســته‌می سیاســی ،ئابــووری وکۆمه‌اڵیه‌تــی لێــک هه‌ڵده‌وه‌شــێنێته‌وه .هه‌ڵبــژاردن هیــچ نرخێکــی نامینــێ ،پــار ه ئاراســته‌ی ده‌نگــه‌کان ده‌گــۆری ،بازاڕێکــی گه‌رمــی کڕینــو فرۆشــتنی ده‌نــگ دروســتده‌بێ .ئه‌نــدام په‌رله‌مــان ،وه‌زیــر ه ئیداریــه‌کان له‌الیــه‌ن به‌رپرســه‌بااڵکانی و پۆســت ه حیزبــه‌و ه داده‌نرێــن ،دڵســۆزی و شــاره‌زایی بــ
ه زیــاده‌کان .فایلــه‌کان به‌ئه‌ندازه‌یــه‌ک ئیشــ ه کاتــی خۆیــدا ئیشــی ه لــ ه ده‌بــن کــ که‌ڵه‌کــ ه ســه‌ر خه‌ڵــک جێبه‌جــێ ناکــرێ ،به‌هــۆی نه‌پەرژانــ ڕۆتینــه‌کان شانســی فه‌رمانبــه‌ر زیاتــر ده‌کات بــۆ ه حاڵه‌تــی زۆری رۆتیــن دز ه کردنــی نــاو فایلـه‌کان .لـ ه ئاســانی ه هه‌ڵکشــان ده‌کا و بــ گه‌نده‌ڵــی ڕوو لــ ســه‌رچاوه‌که‌ی نادۆزرێتــه‌وه‌و ئــه‌و بــۆ ئه‌ویتــر ه شــێوه‌یه‌ک خــۆی ده‌یگێڕتــه‌و ه هه‌ریه‌کــه‌و بــ لێد ه‌دزێتــه‌و ه.
چاوێکــی ســووکه‌و ه ته‌مه‌شــا ده‌کــرێ .ده‌رئه‌نجــام خه‌ڵکێکــی نادڵســۆز و بێتوانــا پۆســته‌کان وه‌رده‌گرن. ه کاری ڕۆژانــه‌ی دامــوده‌زگاکان، دزیکــردن ده‌بێتــ ه دزه‌کان ملمالنێــی یه‌کــدی ده‌کــه‌ن ،ئــه‌و که‌ســ ه زۆرتریــن پــاره‌ی دزیــوه. خــۆی به‌بــراوه ده‌زانــێ ک ـ به‌رپرســه‌کان ئالــودەی پاره‌ده‌بــن و وه‌کــوو عاشــقێکی سه‌رشــێتیان لێــدێ بــۆ پــاره ،ئیــدی ه ســه‌نگه‌رێکی قاییمــه‌وه‌و گه‌نده‌ڵــی ده‌چێتــ ه جێــی پێلــه‌ق ناکــرێ. به‌هه‌وه‌نتــ •کاریگه‌ری سیاسی: -١مه‌ترســییه‌کی گــه‌ور ه له‌ســه‌ر ئاســایش و بهرژهوهنــدی نه‌ته‌وه‌یــی دروســتده‌کات. گه‌نده‌ڵــکاران بــه‌رده‌وام بــه‌دوای ســه‌رچاوه‌ی ه له‌نــاوه‌وه‌ی پاره‌په‌یداکردنــی زیاتــر ده‌گه‌ڕێــن ،جگــ وواڵت پــه‌ل بــۆ ده‌ره‌وه‌ی وواڵتیــش ده‌هاوێــژن. له‌و‌کاتـه‌دا ڕێــگا له‌بـه‌رده‌م دوژمنــان ئاســانتر ده‌بــێ بــۆ وه‌رگرتنــی زانیــاری و دروســتکردنی گروپــی ه به‌رامبــه‌ر ســیخوڕی .ده‌ســه‌اڵت ناچارده‌بــی لــ ه نه‌ته‌وه‌ییــه‌کان پــار ه چاره‌ســه‌رکردنی کێشــ وه‌ربگــری. -٢گه‌نده‌ڵــی ،شــه‌رعییه‌تی پڕۆســه‌ی سیاســی له‌بــار ده‌بــاو متمانــه‌ی لــه‌الی خه‌ڵــک نامینــێ، ه هه‌ڵبــژاردن و پڕۆســه‌ی خه‌ڵــک به‌شــداری کارا لــ سیاســیدا نــاکات. -٣ده‌ســه‌اڵت خــۆی به‌پێــی وه‌الئــی شه‌خســی
نه‌خۆشی به هه‌موو جۆره‌کانیه‌و‌ه ڕوو ل ه زیاد بوون ده‌چێ و ڕێژه‌ی مردن به‌رز
(ژ10 - )3 .ی ڕه‌شه‌مێ ی ٢٧١٥
•هۆکاری ئابووری (:)Economic Factors لـه‌و وواڵتانـه‌ی حکومـه‌ت ،ئابــووری کۆنتــرۆڵ ده‌کات، ه ده‌کا .بۆشــایی گــه‌ور ه گه‌نده‌ڵــی ته‌شــه‌ن ه نێــو داموده‌زگاکانــی حکومه‌تــدا، دروســتده‌بێ لــ ه بــااڵکان ده‌ســتده‌گرن ه سیاســیی ئیــدی به‌رپرســ به‌ســه‌ر هه‌مــوو کونــو قوژبنێکــی ســه‌رچاوه‌ی پــاره ،بازرگانــی کردنــی هه‌مــوو کااڵیــه‌ک بــۆ ئــه‌و ه ده‌که‌وێتــه ژێــر ده‌ســتی به‌رپرســه‌کان. وواڵتــ ه شــوێنێکی وەهــا قایــم ده‌کات ه لـ حکوم ـه‌ت بودج ـ ه کوێیــه. مه‌گــه‌ر هــه‌ر بــۆ خــۆی بزانــێ لــ (Corruption گه‌نده‌ڵــی •کاریگهریهکانــی
31
ه ده‌زگا لۆکاڵیه‌کانــی پــه‌روه‌ده‌و ه پــه‌روه‌ده ،لــ ه خوێندنــگاکان بــۆ خوێندنــگاکان و مامۆســتایان ،لــ و مامۆســتایانه‌و ه بــۆ خوێنــدکار که‌مده‌بێتــه‌وه. ه خزمه‌تگوزاریــه‌کان، خوێندنــگا بێبــه‌ش ده‌بــی لــ مووچــه‌ی مامۆســتا که‌مده‌بێتــه‌وه‌و بێبــه‌ش ده‌بــن ه هه‌مــوو ســه‌رچاوه‌کانی زانســتی ،خوێنــدکار لــ بێبــه‌ش ده‌بــی لــه مه‌نهه‌جــی زانســتی .زۆرجــار خوێنــدکاری زیــره‌ک بــۆ کۆلیــژی نه‌شــیاو ده‌نێــردرێ و به‌پێچه‌وانــه‌وه‌ش ئــه‌و خوێنــدکاره‌ی پلــه‌ی نــزم ده‌هێنــێ کۆلیــژی بــه‌رزی ده‌ده‌نــێ. ه زیــاد ه هه‌مــوو جۆره‌کانیــه‌و ه ڕوو لــ نه‌خۆشــی بــ بــوون ده‌چــێ و ڕێــژه‌ی مــردن بــه‌رز ده‌بێتــه‌وه. ه نه‌خۆشــخانه‌کان پیســی و بێســه‌روبه‌ری لــ باڵوده‌بێتــه‌وه ،ده‌رمانــی به‌ســه‌رچو (ئێکســپایه‌ر) ه نابه‌جێــی بــه‌کار ه بــازاڕ و ده‌رمــان بــ دهکهوێتــ ده‌هێنــرێ. •کاریگه‌ری ئابووری: -١گه‌شــه‌ی ئابــووری سســت ده‌کات .نائارامــی ه بــازاڕاو ه و نرخــی پێداویســتیه‌کانی دهکهوێتــ هاواڵتیــان بــه‌رز ده‌بێتــه‌وه. -٢به‌رهه‌مهێنــه‌ر ه بیانیــه‌کان که‌متــر ڕوو لــه و ه گه‌نده‌ڵیــان تێدایــه ،به‌رتیــل وواڵتانــه ده‌کــه‌ن کــ ه قازانجه‌کانیــان که‌مده‌کاتــه‌وه. و ڕۆتیــن لــ -٣یارمه‌تــی و هــاوکاری وواڵتانــی ده‌ره‌وه ده‌بڕدرێــن یــان که‌مده‌بنــه‌وه.
کاره‌کته‌ری تاکی نێو کۆمه‌ڵگا تێکده‌شکێنێ ،وای لێده‌کات، خۆی ب ه بچوک و به‌رامبه‌ره‌که‌ی ب ه گه‌ور‌ه بزانێ •کاریگه‌ری کۆمه‌اڵیه‌تی: -١هه‌مــوو کاریگهریهکانــی سیاســی و ئابــووری، ڕه‌نگدانــه‌وه‌ی نێگه‌تیــف له‌ســه‌ر ڕه‌وشــی کۆمه‌اڵیه‌تــی دروســت ده‌کات ،یاســا و ڕێســای کۆمه‌اڵیه‌تــی لێکهه‌ڵده‌وه‌شــێنێته‌وه ،ته‌وقــی متمانــه‌ی کۆمه‌اڵیه‌تــی تێکده‌شــکێنێ و به‌هــا داده‌ڕزێنــێ، کۆمه‌اڵیه‌تــی ئه‌خالقیه‌کانــی ه زیادبــوون ده‌کات. نائارامــی و توندوتیــژی ڕوو لــ -٢کاره‌کتــه‌ری تاکــی نێــو کۆمه‌ڵــگا تێکده‌شــکێنێ، وای لێــده‌کات ،خــۆی بــه بچــوک و به‌رامبه‌ره‌کــه‌ی ه گ ـه‌ور ه بزانــێ. بـ ه پەراوێــز -٣خه‌ڵکــی شــاره‌زا و هه‌ڵگــری بڕوانامــ دەخرێـت ،ناچــار ده‌کرێــن شــوێنه‌کانیان جێبێلــن و ڕوو ه و تواناکانیان ه ڕێــزی بڕوانامـ ه بکـه‌ن کـ لـه‌و جێگایانـ بگــرن. -٤کــرده‌وه‌ی تیرۆرســتی س ـه‌ر هه‌ڵــده‌دات ،به‌هــۆی ه یه‌کســانی، دابه‌شــنه‌کردنی ســامانی وواڵت بــ خه‌ڵکێکــی زۆر هــه‌ژار و بێدەرامــەت دەبێــت. •چاره‌سه‌ری گه‌نده‌ڵی: چاره‌ســه‌رکردنی گه‌نده‌ڵــی پڕۆســه‌یه‌کی دوورو ه و درێژخایــه‌ن ه پالنــی تۆکمــ درێــژه ،پێویســتی بــ ه ســێ هه‌نــگاوی پڕاکتیکــی ه خــۆی لــ هه‌یــه .کــ ده‌بینێتــه‌وه. -١ئه‌نجامدانــی لێکۆڵینه‌وه‌یه‌کــی تێروته‌ســه‌ل
( no / 3 )- 29 - 2 - 2016
و خزمایه‌تــی هه‌مــوو پۆســته‌کان دابه‌شــده‌کات به‌ســه‌ر هــه‌ردوو که‌رتــی تایبــه‌ت و گشــتی، ه و توانــا قیمه‌تــی نامێنــێ. بڕوانامــ -٤بــواری میدیــای ئــازادو ڕێکخــراوه مه‌ده‌نییــه‌کان ه به‌رته‌ســک ده‌بێتــه‌وه ،ڕه‌خنــه گرتــن ده‌بێتــ کارێکــی نامــۆ بــۆ ده‌ســه‌اڵتی سیاســی ،هــه‌ر ه لــه ده‌ســه‌اڵت بگــرێ ،ڕوبــه‌ڕوی که‌ســێک ڕه‌خنــ ه و ســوکایه‌تیپێکردن و گرتــن ده‌بێتــه‌وه. هه‌ڕه‌شــ -٥سیســته‌می پــه‌روه‌رد ه و ته‌ندروســتی ئیفلیــچ ده‌بێــت ،س ـه‌رچاوه‌کانی زانســت و خزم ـه‌ت گــوزاری ه حکومه‌تــی مه‌رکــه‌زی بــۆ ده‌زگا لۆکاڵیه‌کانــی لــ
-٤بۆشــاییه‌کی گــه‌ور ه دروســتدەبێت له‌نێــوان ده‌وڵه‌مه‌نــد و هــه‌ژار ،خه‌ڵکــی هــه‌ژار بارێکــی زیــاده‌ی ده‌که‌وتــه سه‌رشــان و ده‌ره‌قه‌تــی کڕینــی پێداویســتیه‌کانی ڕۆژانــه‌ی نایــەت. -٥باجێکــی زیــاد ه له‌ســه‌ر کاســبکاران داده‌نــرێ و ه شــوێنێکی ســه‌رمایه‌و تواناکانــی خه‌ڵــک ده‌چێتــ ه فیــڕۆ ده‌ڕوات. نادیــار و بــ
32 ده‌ستنیشــانکردنی له‌ســه‌ر به‌رفــراوان و جــۆری گه‌نده‌ڵییــکان ،هــۆکاری دروســتبونی و کا ر یگه‌ر یه‌کا نــی . -٢ڕیفۆرمــی سیاســی ،یاســایی ،به‌ڕێوه‌بــردن و ئابــووری. -٣پشــتگیری و هاوکاریکردنــی ڕێکخــراو ه مه‌ده‌نییــه‌کان و میدیــا.
هه‌مــوو تاکێکــی نێــو کۆمه‌ڵــگا بۆبه‌شــداریکردن ه پڕۆســه‌یه‌کی هه‌ڵبژاردنــی ئــازاد و شــه‌فافدا، لــ ه هه‌مــوو ده‌ســتتێوه‌ردانێکی سیاســی، دوور لــ لێــره‌و ه هه‌یئه‌تــی یاســادانان ،دادگا و کۆمه‌ڵــگای مه‌ده‌نــی به‌هێزده‌بــێ ،متمانــه‌ی هاواڵتــی بــۆ ده‌ســه‌اڵتی سیاســی ده‌گێڕیتــه‌و ه و گروپــی دژ ه گه‌نده‌ڵــی دروســتده‌بێ. ســیمینار و ڵێکۆڵینــه‌وه ئه‌نجــام بــدرێ -4 له‌ســه‌ر ڕۆڵــی په‌رله‌مــان ،ده‌زگا چاودێرییــه‌کان، کۆمه‌ڵــگای مه‌ده‌نــی و میدیــا ،بــۆ که‌مکردنــه‌وه‌ی گه‌ند ه‌ڵــی .
•ڕیفۆرمی سیاسی: ه بــۆ خواســتی سیاســی ،ســه‌ره‌کیترین کۆڵه‌گه‌یــ چاره‌ســه‌رکردنی گه‌نده‌ڵــی ،خواســتی سیاســی کاریگــه‌ر ده‌بــێ کاتێــک ســه‌رکرد ه بااڵکه‌نــی ه شــێوه‌ی به‌رپرســیاریه‌تی و تیــم ده‌ســه‌اڵت بــ ئیــش بکــه‌ن ،هه‌نگاونــان بــۆ چاره‌ســه‌رکردنی ه ـه‌ر کێش ـه‌یه‌ک بــێ خواســتێکی سیاســی به‌هێــز، هه‌نگاوێکــی نه‌زۆکــه ،ئه‌گــه‌ر بمانــه‌وێ گه‌نده‌ڵــی چاره‌ســه‌ر بکه‌یــن پێویســتمان بــه‌و هه‌نگاوانــه‌ی ه ه لــ خــواره‌و ه هه‌یــه .بــه‌ده‌ر لــه‌و ه خوالنه‌وه‌یــ بازنه‌یه‌کــدا ،گه‌نده‌ڵیــش تــا دێــت قایمتــر و کاریگه‌رتــر ده‌بــێ. ه دابه‌شــکردن و هاوســه‌نگی ده‌ســه‌اڵت لــ -1 نێــوان ده‌زگاکانــی ته‌نفیــزی و ته‌شــریعی قــه‌زادا، ه نابه‌جێیــی مماره‌س ـه‌ی تاوه‌کــو هیــچ ده‌زگای ـه‌ک ب ـ ده‌ســه‌اڵتی خــۆی نــه‌کات .هیــچ کامێکیــان ده‌ســت ه کاروبــاری ئه‌ویتــره‌وه. نه‌خه‌نــ ه کاراکردنــی په‌رله‌مــان ئــه‌وه‌ش بــ -2 دڵســۆزی و بوێــری بڕیاردانــی ئه‌ندامانــی په‌رله‌مــان ه ڕاســته‌وخۆ ده‌بــێ .ئه‌نــدام په‌رله‌مــان پێویســت ه پڕۆســه‌یه‌کی دیموراســی له‌الیــه‌ن خه‌ڵکــه‌و ه لــ هه‌ڵبژێردرێــن نــه‌ک حیــزب دایانمەزرێنێــت، په‌رله‌مــان کۆڵه‌کــه‌ی له‌ســه‌ر پــێ وه‌ســتانی د ه‌وڵه‌تــه. ده‌رگا وااڵ کــردن له‌بــه‌رده‌م حیزبه‌کانیتــرو -3
•ڕیفۆرمی به‌ڕێوه‌بردن: ه ڕوونــی و ڕێــڕه‌وی یاســاو ڕێســاکان لــ -1 به‌ر ێو ه‌بر د نــد ا . نه‌هێشــتنی بڕیــاری مه‌رکــه‌زی ،شــوێن -2 ه کۆمــه‌ڵ و شــه‌فاف. ه بڕیــاری بــ گرتنــه‌وه‌ی بــ ه دانانــی یاســای لێپرســینه‌وه ،ئــه‌و یاســای -3 ده‌ســه‌اڵتی ئــه‌وه‌ی هه‌بــێ ،ئه‌گــه‌ر هــه‌ر که‌ســێک ه هــه‌ر ئاســتێک ،لێپرســینه‌وه‌ی ســه‌رپێچی کــرد لــ له‌گه‌ڵــدا بــکات. دانــان وهاندانــی خه‌ڵکــی شــاره‌زاو به‌توانــا -4 بــۆ پۆســته ئیداریــه‌کان. خ ـه‌اڵت کردنــی ئ ـه‌و که‌ســانه‌ی دڵســۆزن و -5 کاری پڕۆفیشــنال ده‌کــه‌ن. •ڕیفۆرمی سیسته‌می دادگایی و یاسا: دادگا ده‌بــی ســه‌ربه‌خۆبێ و یاســا -1 بــێ به‌رقــه‌رار دادوه‌ر ،ده‌بــێ ده‌ستنیشــانبکرێ به‌پــی -2 دڵســۆزی ،بێالیه‌نــی و شــاره‌زایی ،نــه‌ک به‌پێــی حیزبایه‌تــی. بهرژهوهنــدی دادوه‌رو پۆلیس مووچه‌ی باش وه‌ربگرن -3 ه دادوه‌ر و پۆلیــس ژیانیــان پارێــزراو بــێ لــ -4 الیــه‌ن ئــه‌و که‌ســانه‌و ه کــه ده‌گیرێــن و دادگایــی ده‌کرێــن. ه ســه‌ره‌و ه ئاراســته‌ی هیــچ بڕیاڕێــک لــ -5 نه‌کــرێ. پۆلیــس دادوه‌رو
ده‌رگا وااڵ کردن له‌به‌رده‌م حیزبه‌کانیترو هه‌موو تاکێکی نێو کۆمه‌ڵگا بۆبه‌شداریکردن ل ه پڕۆسه‌یه‌کی هه‌ڵبژاردنی ئازاد و شه‌فافدا
(ژ10 - )3 .ی ڕه‌شه‌مێ ی ٢٧١٥
33
ڕۆتیــن. که‌مکردنــه‌وه‌ی و ئاســایش هاوکاریکردنــی کاســبکارانی ناوخــۆ ،بــه -5 یارمه‌تیدانــی پــار ه (قــه‌رز) و کردنــه‌وه‌ی خوولــی ئیــداری. •ڕێ لێگرتن: دامه‌زراندنــی ده‌ســته‌ی دژ ه گه‌نده‌ڵــی، -1 ئ ـه‌و ده‌ســته‌یه ده‌بــێ ده‌س ـه‌اڵتی ت ـه‌واوی هه‌بــێ بــۆ ئــه‌وه‌ی ڵێکۆڵینــه‌و ه له‌ســه‌ر گه‌نده‌ڵــی بــکات و که‌یســه‌کان ڕه‌وانــه‌ی دادگا بــکات. دانانــی کارمه‌نــد بــۆ به‌دواداچوونــی -2 هاواڵتیــان. ســکااڵکانی یه‌که‌یه‌کــی چاودێــری له‌ســه‌ر هه‌مــوو -3 ده‌زگاکانــی حکومـه‌ت بــۆ ئاشــکرا کردنــی گه‌نده‌ڵی، پاشــان ڕه‌وان ـه‌ی په‌رله‌مــان بکرێــت و باڵوبکرێت ـه‌و ه ه که‌ناڵه‌کانــی ڕاگه‌یانــدن. لــ خه‌اڵتکردنــی ئــه‌و هاواڵتیانــه‌ی گه‌نده‌ڵــی -4 ئاشــکرا ده‌کــه‌ن. •ڕیفۆرمی په‌روه‌رده: ه به‌ســتنی کۆنفراســێکی فــراوان بــ -1 به‌شــداری خه‌ڵکــی پســپۆڕ و ئه‌کادیمــی بــواری ه تێیــدا سیســته‌می پــه‌روه‌رد ه پــه‌روه‌رده ،کــ و پڕۆگرامــی خوێنــدن ســه‌ر له‌نــوێ بگــۆڕدرێ، به‌له‌بــه‌ر چاوگرتنــی به‌رزبوونــه‌وه‌ی ئاســتی زانســتی ،په‌روه‌رده‌یــی و هۆشــیاری نه‌ته‌وه‌یــی هتــد.
دابینکردنــی -2 خو ێند نــگا کا ن زیادکردنــی مووچــه‌ی مامۆســتایان و -3 فه‌رمانبه‌رانــی خوێندنــگاکان و دایه‌نــگاکان. ه واســته‌کاری چــاو ســوورکردنه‌وه‌و واســت -4 بنبڕ بکــر ێ
که‌ناڵه‌کانی ڕاگه‌یاندن سه‌ربه‌ستبن ل ه کارو چاالکییه‌کانیاندا
کــۆرس و خوولــی فێربوونــی په‌روه‌رده‌یــی -5 بکرێتــه‌و ه بــۆ مامۆســتایان. ســه‌رچاوه‌کانی زانســت و ته‌کنه‌لۆژیــا -6 بــه‌ڕووی خوێنکارانــدا بکرێنــه‌وه. •کۆمه‌ڵگای مه‌ده‌نی: ده‌بــێ هاواڵتیــان ڕێگایــان پێبــدرێ بــۆ ئه‌وه‌ی -1 ه چاودێــر به‌ســه‌ر چاالکیه‌کانــی حکومــهت. ببــن بــ پشــتگیری و هاوکاریکردنــی ڕێکخــراو ه -2 مه‌ده‌نییــه‌کان بــۆ به‌دواداچــون و ئاشــکراکردنی گه‌ند ه‌ڵیــه‌کا ن . ه دروســتکردنی پــردی زانیــاری گۆڕین ـه‌و ه ل ـ -3 نێــوان حکومــهت و ڕێکخــراو ه مه‌ده‌نیــه‌کان. •میدیا: پشتگیری ته‌واوی میدیای ئازاد بکرێ. -1 که‌ناڵه‌کانــی ڕاگه‌یانــدن سه‌ربه‌ســتبن -2 ه کارو چاالکییه‌کانیانــدا. لــ ئــازادی ڕاده‌ربڕیــن ،کــه‌س له‌ســه‌ر فیکــری -3 سیاســی جیــاواز ،ســووکایه‌تی پێنه‌کــرێ ،نانــی ه هه‌وه‌ســی شه‌خســی ڕاپێچــی نه‌بــڕدرێ و بــ زینــدان نه‌کــرێ. ه میدیاکانــدا کار ژیانــی ئــه‌و که‌ســانه‌ی لــ -4 ده‌کــه‌ن بپارێــزرێ.
( no / 3 )- 29 - 2 - 2016
ڕیفۆرمی ئابووری: • ه مۆنۆپــۆڵ ده‌ســه‌اڵت دوور بخرێتــه‌و ه لــ -1 کردنــی ئابــووری. ه و چۆنیه‌تــی ئاشــکراکردنی بووجــ -2 ه به‌رده‌مــی دابه‌شــکردنی ،پاشــان بخرێتــ بڕیــاردان. بــۆ په‌رله‌مــان ه ســه‌ر شــه‌رت و مه‌رجــه‌کان هه‌ڵگیرێــن لــ -3 ه که‌رتــی ه پیشه‌ســازیه‌کان بــۆ ئـه‌وه‌ی ببــن بـ کارگـ تایبــه‌ت. بــه‌رده‌م ه لــ خۆشــکردن ڕێــگا -4 ه دابینکردنــی به‌رهه‌مهێنــه‌ر ه بیانیــه‌کان ،بــ
هه‌مــوو
پێداویســتیه‌کانی
34 شۆڕشێکی دیموکراتی تاکە ڕێیە
(ژ10 - )3 .ی ڕه‌شه‌مێ ی ٢٧١٥
ئەمرۆلــە جیهان دا قارەمانێتی یەکینەکانــی پاراســتنی ژن یەپــەژە بۆتــە ســەرچاوەی ئیلهــام بــۆ فەلســەفە و ناســنامەی ژیانێکــی نــوێ، هــەر کــەس پرســیار لەســەر ن.نەجیبە قەرەداغی ڕێبازەکانــی و وردەکاری چۆنێتــی گەیشــتن بــەو ژیانــە و فەلســەفەی پشــت ئــەو تێکۆشــانە دەکات .پرســیاری ئــەوە دەکــەن چیــە ئــەو هێــزەی وای لــەو ژنانــە کــردووە کــە لــە دژی دڕەندەتریــن هێــزی تاریکــی ســەردەم – داعــش بجەنگــن ،ئــەو هێــزەی هەمــوو تاریکیەکانــی پێنــج هــەزار ســاڵەی ســێ کوچکــەی دەســەاڵتدارێتی، دەولــەت و پیاوســاالری لــە خــۆی دا کۆکردۆتــەوە. ئــەو ژنانــە ئێســتا نــەک هــەر پرســیاریان لەســەر دەکــرێ و بــە دوای وەالمەکانــی دا دەگەڕێــن، بەڵکــو بــۆ بونیادنانــی سیســتەمێک لەســەر بنەمــای ئــەو فەلســەفەیە لــە هــەر کاتێــک زیاتــر ڕوو لــە شۆرشــی ڕۆژاڤــای کوردســتانە ،هــەر ئــەم ڕۆژانەش شــایەتحاڵی بــۆ گەورەتریــن شۆرشــی ژن دەکەیــن لەباکــوری کوردســتان ،ژنــان قارەمانانــە بــێ ئــەوەی ســەنگەرەکانی گــەل چــۆڵ بکــەن لــە تەنیشــت کۆمەڵگــە پێشــەنگایەتی ســەرەکی بەرخودانــن لەپێنــاو بونیادنانــی خۆبەرێوەبــەری خۆجێــی و لەســەر بنەمــا و پرەنســیپەکانی دیموکراســی، ژینگەپارێــزی و ئــازادی ژێنــدەری کــە هەمــان فەلســەفەی قارەمانێتــی و شۆرشــی ژنــە لــە نــاو شۆرشــی ڕۆژاڤــای کوردســتان دا. هــەر ئێســتا لــە چەندیــن جێــی دوورەدەســتی ڕۆژهەالتــی ناویــن و کوردســتان ،لــە واڵتانــی ئەمەریــکای التین پــەروەردە لەســەر وردەکاریەکانی ئــەو فەلســەفە ،مۆدێــل و پارادایم»جیهانبینیــە» هەیــە کــە هانــی ئــەو ژنانــەی داوە بێنــە مەیــدان چونکــە فەلســەفەیەکە ســنوری ئەتنیــک ،ئایــن ، ڕەنــگ و جوگرافیاکەمانــی تێپەڕانــدووە .هــەر لــەم کاتــەی ئــەم وتــارە بــاو دەبێتــەوە لــە واڵتــی نیپــاڵ ئامــادەکاری بــۆ کۆنگــرەی جیهانیــی ژنــان هەیــە کــە ســەرەکیترین بابەتــی شۆرشــی دیموکراتــی و
کۆمەاڵیەتــی ژنــی کــوردە .پرســیارە ســەرەکیەکە ئەوەیــە ئەگــەر ئــەم شــۆرش و فەلســەفەیە تەنانــەت بــۆ ئــەو بزوتنەوانــەی ژنــان لــە جیهــان دا کــە ســااڵنێکە لەســەر بنەمــای تیــۆری و ڕێبازەکانــی فێمینیــزم تێکۆشــان بــۆ ژنــان دەکــەن بۆتــە ئیلهــام، ئــەدی چیــە لــە باشــوری کوردســتان ،لــە پارچەیەکــی تەنیشــت ئــەو شۆرشــە دۆخــی ژن لــە ئەوپــەڕی خراپــی دایــە؟. پرســیارێکی لــەوە گرنگتــر کاتــێ ئێمــە بــاس لــە ڕۆژاڤــا و باکــوری کوردســتان دەکەیــن المــان وایــە کــە داخــۆ هەمــوو پرســەکان لــەوێ چارەســەر بــووە؟. بــێ گومــان نەخێــر ،ئــەدی جیاوازیەکــە چیــە؟ .لــە ڕۆژاڤــا و باکــوری کوردســتان ئیــرادەی گۆڕانــکاری، شۆرشــێک لەســەر بنەمــای ئایدۆلۆژیــای ئــازادی ژن و پــڕۆژەی ژیانــی ئــازا ،پــرۆژەی دیموکرتیزەکردنــی پارتــە سیاســیەکان و کۆمەڵگەیەکــی ڕێکخــراو و ژنانێــک هــەن کــە پێشــەنگی ئــەو گۆڕانکاریــەن و ســەرەتا لــە خــودی خۆیانــەوە دەســتیان بــە گۆڕانــکاری کــردووە .کار و تێکۆشــانیان «ئەندازیارێتی کۆمەڵگــە» و ئامــۆژگاری بەخشــینەوە نیــە بەســەر کۆمەڵگــەدا و لەســەرەوە ڕا ســەیری کۆمەڵگــە ناکــەن بەڵکــو لــە نێویانــدان ،باوەڕیــان بــە هێــزی مــرۆڤ بــە تایبەتــی ژن هەیــە و بــێ جیاوازی ئاســتی خوێنــدەواری ،پیشــەیی ،ئەتنیــک و ئایــن ژنانیــان لــە مــاڵ هێنایــە دەرەوە نــەک تەنیــا ئــەوە بەڵکــو وەک تیــری دوو ســەرە پێگــە و عەقلیەتیــان لــە نێــو خێزانیــش دا گــۆڕی و ئێســتا لــە ئاســتی یەکســان دا لــە هەمــوو جێیەکــن .لــە ئەنجومەنەکانــی شــار بگــرە تــا ســوپا ،لــە دەســتەکانی بەرێوبــەری تــا یاســادانان ،لــە پاراســتنەوە بگــرە پــەروەردە لــە ئاکادیمیــاکان دا ،لــە ئابوریــەوە بگــرە تا دیبلۆماســی و ڕاگەیاندنــی ئەلتەرناتیــڤ ،لــە دەزگا تێکەڵــەکان دا نوێنەرایەتــی و پێگــەی یەکســانیان هەیــە .لەئاســتی بەرێوەبــەری دا بــە سیســتەمی هاوســەرۆکایەتی و لــە ئاســتی ڕێژەشــدا نیوەیــان لــە ژنانــن و لــە دەزگا و ڕێکخــراوە خۆســەر و تایبەتیەکانــی ژنانیــش دا لــە بچوکتریــن یەکــەی گونــدو ناوچەکانیــان دا ژنان
35
پرســیارێکی لــەوە گرنگتــر داخــۆ لــە باشــور هیــچ نەکــراوە؟ بــێ گومــان نەخێــر .مەبەســت ســفر کردنــی ڕەنجــی ژنانێــک نیــە کــە باوەڕیــان بــە ژیانێکــی باشــتر بــووە بــۆ ژنــان و کۆمەڵگەکەیــان، ژنانێــک کــە تــا دوێنــێ لــە چیــاکان بەهێنــدەی ئەوەی ڕێیــان پێــدرا لــە لــە بــواری لۆجســتیکی ،هێنــان و بردنــی شــت و مــەک و نامــە لە نێــوان شــار و چیاکان دا و ژمارەیەکیــش لەنێــو ڕیــزی پێشــمەرگایەتی، دواتریــش لــە کایــەی جیــاوازی دوای راپەڕیــن دا خەباتیــان کــرد لــە ڕیــزی پارتــە سیاســیەکان، پەرلەمــان ،ڕێکخراوەکانــی ژنــان ،ڕێکخراوەکانــی مەدەنــی و ڕاگەیانــدن و زانکــۆ و بــازاڕ بــەاڵم ئــەدی بۆچــی بانگەشــەی ژیانێکــی باشــتر و گۆڕانــکاری کۆمەڵگــە ،ئەمــرۆ ئەنجامەکــەی هێنــدە تراژیدیــە؟ و بوونــی ژنــان لــەو پێگــەدا نەبۆتــە هۆکارێــک بــۆ گۆڕانــکاری؟. بــۆ وەاڵمدانــەوەی ئــەم پرســیارە گیــان ئەســتێنە لێکۆڵینــەوە جــدی و وردی دەوێ بــەالم هەمــوو گفتوگــۆ و لێکۆڵینــەوەکان تەنیــا لەســەر ئەنجامەکانــە ،بــە جەســارەت و بوێــری دەســت بــۆ هــۆکارە ســەرەکیەکان نەبــراوە کــە ،زهنیەتــە. زهنیەت»عەقلیــەت» لــە هەمــوو جێیــەک لــە مــاڵ، لــە نێــو پارتــە سیاســیەکان ،پەرلەمــان ،حکومــەت، شــەقام و کۆمەڵگــە ،زانکــۆ ،خوێندنگــە ،مزگــەوت و هەمــوو جێیــەک لــە نێــو قەیرانێکــی جــدی دایــە لــە قەیــران زیاتــر لــە گێــژاودا و ســەری ئــەو ســەری
ئەمرۆ لە باشور ژنان تەنانەت نەک لە نێو خێزان دا لە ماڵ ،بەڵکو لە سەرشەقام و جێی کار دەکوژرێن بەرنامــەی پارتــی سیاســی ،پــەروەردە لــە خوێندنگە « باخچــەی ســاوایان تــا دەگاتــە زانکــۆکان» ،خێــزان، پەرســتگەکان ســەرکەوتوو نەبــون لــە خۆنــوێ کردنــەوە و ئەنجامدانــی گۆڕانــکاری ڕیشــەیی، وردتــر پرۆســەی ڕۆشــنگەری ئەنجــام نــەدرا ،ئــەوەی هەیــە مۆدێلێکــی کۆنــە و لەبەریــەک هەڵدەوەشــێ و لــە ژێــر هێرشــێکی گــەورەی داگیرکاری نوێشــدایە، داگیــرکاری هێــز و هەژەمونــی نێونەتەوەیــی و ناوچەیــی ،لــە داگیرکردنــی خــاک بگــرە ،تــا عەقــل و جەســتە .ئەمــە تەنیــا پەیوەنــدی بــە ژنانــەوە نیــە بەڵکــو بــە هەمــوو کۆمەڵگەوەیــە لــە ژن ،پیــاو و منــداڵ و گەنــج ،بــەاڵم گەورەتریــن کاریگــەری لەســەر ژنــان و گەنجــان هەیــە ،گــەر نــا گەنجانێــک کۆمەڵگەکــەی داگیرکرابــێ چــۆن بــە ســەدان هەزارییــان ملــی کۆچبــەری دەگرنەبــەر و هەڵدێــن. تەنیــا داگیــرکاری خــاک نایەتــە واتــای داگیــرکاری، ئەمــرۆ باشــور تــا بچوکتریــن خانــەی لــە ڕووی مــادی و مەعنەویــەوە داگیرکــراوە ،ئــەوەی دەبــێ قســەی لەســەر بکــرێ چەمکــی داگیرکاریــە و شــیکردنەوەی دۆخــی داگیرکــەر و داگیرکــراوە .ئەمــرۆ باشــور هیــچ شــتێکی لە دەســت خــۆی دا نیە ،لــە پەترۆڵەکەیەوە بگــرە تــا قوتــی ڕۆژانــەی خەڵکەکــەی ،لــە حەزەکانــی بگــرە تــا نەفرەتەکانــی ،لــە کەلتورەکەیــەوە بگــرە تــا بیرکردنــەوەی داگیرکــراوە. پارتــی سیاســی و بزوتنــەوە سیاســیەکان ڕۆڵــی
( no / 3 )- 29 - 2 - 2016
خۆیــان رێکخســتن کــردووە و رێبــازی سەرەکیشــیان بــۆ گەیشــتن بــەو خۆڕێکخســتنە دیالۆگ و دانوســانە لەگــەڵ یــەک بــە یەکــی تاکــەکان ،مــاڵ بــە مــاڵ، گــەڕەک بــە گــەڕەک ،لــە گونــد و ناوچــە و شــارەکان ڕێبــازی پــەروەردە و گەیاندنــی ژنــان بــە ئیــرادەی خۆرێکخســتن و خۆبەرێوەبــەری و بەشــداری ڕاســتەوخۆ لــە سیاســەت و بونیادنــان دا کاری ســەرەکیانە .کەواتــە ئێمــەی ژنــان لــە باشــور لــە کوێــی ئــەم گۆڕانکاریانەدایــن؟ لــەم مۆدێلــەدا کــە وێــرای دەورەدانــی بــە زیــاد لــە دوژمــن و نەیارێــک، وێــرای ســەردەمێکی خوێنــاوی بــەاڵم چەمکــی ئازادی و دیموکراتیزەکــردن و شۆرشــی کۆمەالیەتیــان هەڵنەگــرت بــۆ دواتــر.
تونێلەکــە بــۆ زۆر کــەس ڕوونــاک نیــە .ئــەم زهنیەتــە نــەک تەنیــا لــە ڕووی جەســتەییەوە دەکــوژێ بەڵکــو لــە ڕووی مەعنەویــەوە و کەلتوریشــەوە کۆمەڵگــەی و ژنــی ڕووبــەڕووی قڕکــردن و لەناوچــوون کردۆتــەوە بــەاڵم بــۆ رۆژێکیــش قســە لەســەر ئــەو زهنیەتــە نەکــراوە ،پرۆژەیــەک و فەلســەفەیەک بەنــاوی فەلســەفەی ژیانــی نــوێ و زهنیەتێکــی نوێتــر لــەوەی هەبــووە لــە بەرنامــەی کار و ســتراتیژی پارتــە سیاســیەکان دا نەبــووە کــە تــا ئــەم ســاتەش هەڵســوڕێنەری بەشــێکی زۆری کۆمەڵگــەن.
36 پاڵپشــتی تاوانبــاران کــە هــەر یــەک لەوانــە نزیــک بــە بەرپرســانی حزبیــن و کەیســەکان هەر لە ســەرەتاوە لــە ســەر گوشــاری حزبەکانــی دەســەاڵتدار پەردەپــۆش دەکرێــن .نــە بــە گۆڕینــی یاســاکان کــە لــە مانگــی حوزەیرانــی ٢٠١١دژی بــە تونــد وتیــژی خێزانــی لــە پەرلەمانــە ئیفلیــج کراوەکــەی باشــوردا گەاڵلــە کــرا و ئیشــی پــێ نەکرا ،نــە ڕاپۆرتــی ئاماری بەرێوەبەرایەتیەکانــی تونــد و تیــژی و ،نــە لێــدوان و چاالکــی بــێ کاریگــەری هەنــدێ ڕێکخراوەکانــی ژنــان و کۆمەڵگــەی مەدەنــی نەیانتوانــی ئــەم تونــد و تیژیانــە بوەســتێنێ.
(ژ10 - )3 .ی ڕه‌شه‌مێ ی ٢٧١٥
ســەرەکیان هەیــە لــە ڕێ خۆشــکردن بــۆ ئــەم داگیرکاریــە .ئێمــە ئــەوەی تەنیــا بــە چــاوی خۆمــان دەیبینیــن بــە داگیرکــراو یــان داگیرکــەری دەزانیــن کــە هەمیشــە لــە هێــزی دەرەوەدا دەبینیــن و تەنیــا بــە خاکیــەوە دەبەســتینەوە ،وەلــێ داگیرکاریەکــی تــر هەیــە لــەوە زۆر قوڵتــر ،مەترســیدارتر و بــە ئێشــترە ،ئەویــش داگیرکردنــی ژنــە ،ژن نــەک تەنیــا بــە واتــا بایۆلۆژیەکــەی ،بەڵکــو ئیــرادە ،رۆح و وزەی داگیرکــراوە .ڕۆڵــی لــێ ســەندراوەتەوە و لــە پەراوێــزی پەراوێزدایــە .ناوهێنانــی ژن بــەوەی « نیــوەی کۆمەڵگەیــە و دایکــی نیوەکــەی تــرە» جگــە لــە پێناســەیەکی کالســیک و لــە کارکەوتــوو چ واتایەکــی نەبــووە و نیــە .لــەوە خراپتــر کــە دەلێــن ئەگــەر ژن داگیرنەکرابــێ و وەک موڵــک ســەیری ژنــان « دایکمانــن ،کچمانــن ،خوشــکمانن و هــەر زۆر نەکــرێ ،چــی وا لــە پیاوێــک» بــاوک ،بــرا ،هــەر ئەندامێکــی تــری بنەماڵە» دەکات کە دەســتی بچێتە ژنێــک لــە نێــو خێــزان دا و بیکــۆژێ لــە نمونەکــەی هێنانە مەیدانی ئەم ژنانە زەحمەتترین و تاقەتپڕوکێنترین ســنوردا دیــارە کــە دوای چەندیــن ســاڵ باوکــی خەباتە بۆ ئەوەش زۆرێک لە ژنانی چاالک خۆیان لە ســنور کینــی لــە بەرامبــەر «بەکارهێنانــی مافــی خەباتی رێکخستن کردنی ئەو ژنانە ژیــان و بڕیــاردان» کــە ســادەترین مافــە ،نەڕەوێتــەوە و دوای دەکــەوێ کــە تــا لــە پارکــی دایــک کۆتایــی تراژیدیتــر کــە دەلێــن ژنمانــن» تــەواو ئــەو دۆخــە بــە ژیانــی دینــێ .لەهەمــوو تونــد و تیژیەکانــی موڵکایەتیــە نیشــان دەدات کــە ئەوپــەڕی داگیرکاریە .کــە بەرامبــەر ژن دەکــرێ پەنگخواردنــەوەی ئــەو ئەمــرۆ لــە باشــور ژنــان تەنانــەت نــەک لــە نێــو قەیرانــە گەورانــەی نێــو کۆمەلگــە دەبینــرێ کــە بــێ خێــزان دا لــە مــاڵ ،بەڵکــو لــە سەرشــەقام و جێی کار چارەســەری ماونەتــەوە و کۆمەڵگــەی داڕزانــدووە دەکوژرێــن ،لــەو پەناگەنــاش ناپارێزرێــن کــە چارەکــە و لــە تەقینەوەشــی دا تەنیــا ژن باجەکــەی دەدات. ســەدەیەکە لــە ژێــر ســێبەری حکومڕانییەکــی باشــە پێگــە و هەبوونێــک کــە داگیرکرابــێ و مافــی «فیدراڵی»دایــە .لــە مــاوەی ســاڵێک دا ســەدان زەوتکرابــێ دەبــێ چــی بکــرێ لــە ئاســتی دا و چــی نمونــە هــەن،دوو نمونــەی کوشــتنی ســنور عومــەر کــراوە؟ داخــۆ قەیرانەکــە لــەو ڕوانگەیــەوە پێناســەی لــە پارکــی دایــک لــە ســلێمانی و کوشــتنی نــاز بــۆ کــراوە؟ چیــن ئــەو ڕێ و ڕێبازانــەی گیراونەتــە یەعقوبــی لــە هەولێــر بەســن بــۆ تێگەیشــتن لــەو بــەر؟ بــۆ بــێ کاریگــەرن؟ ئەمانــە هەمــوو پرســیاری دۆخــەی ژنــان تێیــدان .ســنور تەنانــەت ڕێ نــەدرا جدیــن بــۆ ئێمــەی ژنــان و کۆمەڵگــە بــە گشــتی. ڕێکخراوەکانــی ژنــان خاوەنــداری لــە جەســتەکەی بکــەن و بینێــژن .بنەماڵــەی ژنانــی کــوژراو زۆربەیــان ژنــان لــە نێــو چەنــد جــۆری بیرکردنــەوەدان، یــان ســەر بەعەشــیرەتێکن یــان بنەماڵەیەکــی بەشــێک لــە ژنــان ئــەو ژیانــەی تێیــدان وەک نزیــک بــە پارتەکانــی دەســەاڵتن یــان لــەوەی پــێ چارەنــوس « قــەدەر» دەبینــن ،کاتێکیــش زۆریــان دەگوتــرێ «شــەرم و پێشــداوەری کۆمەالیەتــی» بــۆ دێ خۆکوشــتن ســەختترین بڕیــارو کورتریــن چیرۆکێــک بــۆ خۆکوشــتن و کوشــتنەکان دەدۆزنــەوە رێ هەڵدەبژرێــن .ئــەم کوشــتن و خۆکوشــتنانە و پەردەپۆشــی دەکــەن و حەقیقــەت هــەر لــە نیشــانەی یاخیبوونێکــی بــێ دەنگــە و وزەیەکــی جێــی کوشــتنەکەدا ون دەبــێ .لــە لێپێچینــەوەی ناڕێکخــراوە .ئــەم دۆخە»داگیرکــراو» ەی ژن کــە بــەو تاوانبــاران دا نــەک تەنیــا یاســا ســەروەر نیــە بەڵکــو جــۆرە تراژیدیــە دوایــی دێــت گەورەتریــن بانگەوازیە یاســا بەدەســت دەســەاڵتدارانەوە ئامڕازێکــە بــۆ کــە تــا ئێســتا کۆدەکــەی لەباشــور نەکراوەتــەوە کــە
37
هەمیشــە لــەو کۆمەلگایانــەی کــە گۆڕانــکاری زهنــی هەنگاوێکــی نــاوە و دەرگای لەســەر دیموکراســی کردۆتــەوە ،کێشــەکانیان بــە گۆڕینــی یاســا، ســەروەری یاســا یــان بەهێزکردنــی دەســەاڵتی دادوەری چارەســەر دەکــەن ،بــەاڵم ئەزمونــی نیــو ســەدە و لــە گۆڕینــی دەســتوری عێراقــی لــە رژێمــی پادشــاییەوە بــۆ کۆمــاری ئــەم ڕێبــازە لــە عێــراق بــە تایبەتــی و لــە ڕۆژهەالتــی ناویــن دا بــن کەوتــووە ،چونکــە هاندەرێکــی کــە کۆمەڵگــە و هــەر شــت بەرێوەدەبــات ،زهنیەتــە .زهنیــەت گۆڕانــکاری بەســەردا نەیــەت ،هیــچ یاســا و رێســایەک ناتوانــێ کاریگــەری هەبــێ .نەخاســمە لــە باشــوری کوردســتان گۆڕینــی زهنیــەت بــە دەرکردنــی یاســا و هێشــتنەوەی جێبەجــێ کردنــی بــۆ دەســەاڵتێک نابــێ کــە خــۆی هێشــتا بــە دەزگا نەبــووە ،هێشــتا پرۆســەی دەزگابوونــی دیموکراتــی لــە باشــور لــە ژێــر هەڕەشــەی گــەورەی داگیــرکاری دەرەکــی و هێــزی مۆنۆپۆلــکاری ناوخۆییەدایــە. شــتێکی کــە دەکــرێ هەمــوان لەســەری کــۆک بــن خۆرێکخســتن کردنــە و تێکۆشــانە لــە بەرامبــەر ئــەم داگیرکاریــە کــە لــە ســەر کۆمەڵگــە و ژن هەیــە تــا دەســت بــە تێکۆشــانە نەکــرێ هیــچ قەیرانێــک ناکەوێتــە ســەر ڕێــی چارەســەری ،نەخاســمە لــە باشــور کــە چەندیــن کێشــە و قەیرانــی هەمەالیەنــە لەســەریەک کەڵکەبــوون و هەمووشــی ســەرچاوەی خــۆی لــە قەیرانــی زهنیەتــی بااڵدەســتی ،ناوەندێتی و پیاوســاالریەوە دەگــرێ .ئێمە لەبــەردەم قەیرانێکی زهنیەتدایــن لــە باشــوردا کــە ســەرلەبەری پێویســتی بــە خوێندنــەوە و هەڵســەنگاندنی قــۆڵ هەیــە .بــەاڵم دەکــرێ لــە کوێــوە دەســت پێبکــرێ؟ بــێ شــک دەزگاکانــی پــەروەردەی سیســتەم نــەک هــەر کۆیلــە و داگیرکــراو دروســت دەکا بەڵکــو کۆیلــە
( no / 3 )- 29 - 2 - 2016
هــەر هەمــان کــۆدە لــە ڕۆژاڤــا و باکــوری کوردســتان کراوەتــەوە و ئــەو وزەیــە ڕێکخــراوە و کۆمەڵگەیــی بــووە .گــەر تــاک و تــەرا لــە باشــوریش هەبــێ بــەاڵم ڕێکخــراوە و کۆمەڵگەیــی نەبــووە .هێنانــە مەیدانــی ئــەم ژنانــە زەحمەتتریــن و تاقەتپڕوکێنتریــن خەباتــە بــۆ ئــەوەش زۆرێــک لــە ژنانــی چــاالک خۆیــان لــە خەباتــی رێکخســتن کردنــی ئــەو ژنانــە نــادەن و بــە رۆڵــی پێشــەنگایەتی هەڵناســن چونکــە ڕســک و مەترســیەکانی بــۆ ئــەوان گەورەتــرە تــا خــودی دۆزی ئازادیەکــی کۆمەڵگەیــی و هــەرەوەزی ،خــودی ئــازادی لــە الیــەن بەشــێکی کــەم لــە ژنــان لــە چەمکــی ئــازادی «لیبرال»تێپــەڕی نەکــردووە. لــە الیەکــی تــر ژنانێکــی کــە لــە نێــو پارتــە سیاســیەکاندان بــە ڕادەیــەک بەســەر بۆچــون و ئەجێنــدای جیــاوازی پارتــەکان دا دابــەش بــون کــە دیــدی ناسیۆنالیســتی ،ئاینــی و « لیبــرال» هــەن و هیــچ شــتێک نیــە کۆیــان بکاتــەوە جگــە لــە ژمارەیــەک کۆنگــرە و کۆنفرانســی بــێ ئەنجــام نەبــێ ،تەنانــەت کوشــتنی ئــەو ژمــارە زۆرەی ژنانیــش نەیتوانیــوە بــە جــدی لــە چوارچێــوەی پرۆژەیەکــی ســتراتیژی دا کۆیــان بکاتەوە ،ئەوەشــی هەبــووە لــە چوارچێــوەی عەقلیــەت و پــرۆژەی فینانســکراوی حکومــەت نەبــێ شــتیکی تــر نەبــووە، ئــەم بەشــە کەمتریــن گۆڕانــکاری ئەنجامــداوە و بــێ کاریگەرترینــە و زۆر جاریــش بۆتــە پاســاوێک بــۆ بــێ دەنــگ کردنــی ژنــان و ســپی کردنــەوەی ڕووی حکومەتــی هەرێــم و پەردەپــۆش کردنــی جێبەجــێ نەکردنــی بەرپرســیارێتیەکانی لــە ئاســتی ناوخــۆ و دەرەوە .ژنانێکــی کــە لــە نێــو ژمارەیــەک لــە رێکخراوەکانــی ژنــان و بزوتنــەوەکان دان خــاوەن دیــدی ئەلتارناتیــڤ و نوێــن و چ وەک کەســایەتی و رێکخــراوەی مەدەنــی چاالکــن و دونیابینیەکــی نوێیــان بــۆ پرســەکان هەیــە و هاوتەریــب لەگــەڵ شۆرشــی رۆژاڤــا و باکــوردا باوەڕیــان بــە شۆرشــی دیموکراتــی و کۆمەالیەتــی ژن هەیــە بــەاڵم ئــەم بەشــەی ژنــان زیاتریــن گوشــار و ســەختیان ڕووبەڕوو دەبێتــەوە لــە تێکۆشــاندا .وەلــێ لــە تێکۆشــانیان دا و لــە ڕێبــاز و تاکتیکــی خەباتیــان دا لــەڕووی تیــۆری و کردەییــەوە یەکالنەکردۆتــەوە و بانگەشــەکانیان و کاریگەریــان لــە ڕۆژاڤــا وەرنەچەرخاندۆتــە پــرۆژەی گۆڕانــکاری ڕیشــەیی لــە باشــور.بازدان و هەڵپــە و
کاری تاقەتپڕوکێــن واتــای ئــەوە نیــە کــە تێکۆشــان لــە رێیەکــی باشــدایە بەڵکــو ئــەم تێکۆشــانە پێویســتی بــە دەزگابوونــی تیــۆری و پراکتیکــە ،ئــەم بەشــە لــە ژنــان لــە نێــو زەنگینــی کەرەســتە تیــۆری و کردەییەکانــی شۆرشــی ژن دا ،خۆیــان لــە هــەژاری دان و ئــەو هەژاریــەش پەیوەنــدی بــە ڕێبــازی خەبات و تێکۆشــانەوەیە.
38 بــۆ دەســتەالتدارەکان بــۆ نەوەکانــی دواتریــش مســۆگەر دەکات .ئــەم زنجیــرەی کۆیالیەتــی دەبــێ لــە جێیــەک دا بپچڕێنــرێ .ئــەوەش بــە دامەزراندانــی ئاکادیمیــاکان و دەزگاکانــی پــەروەردە ،لــەوەدا هەرگیــز مەبەســت لــە بینــای چەنــد نهۆمــی و دەرگای ئەلەکترۆنــی و کورســی دوا مۆدێــل و تەختــەی ئەلەکترۆنــی و دانانــی کۆمپیوتــەر و دوا تەکنیکــی پێشــکەوتوو نیــە ،ئاریــن میــرکان کــە ســەمبولی قارەمانێتــی کۆبانــێ یــە ،تەنیــا لــە بــن بــەرد و داری چیاکانــی کوردســتان دا پــەروەردەی بینــی بــوو .بــۆ ئــەوەش لــە شــارەکان دا دەکــرێ تەنانــەت ماڵەکانیــش بکەینــە جێــی پــەروەردە بــۆ پێداچونــەوەی کەســایەتی لــە کۆمەڵگــە و بەتایبەتــی ژنــان .ئەمــرۆ هێنــدە دەرفەتــی گــەورە و بــێ ســنور لــە بەردەســتدایە ،ئــەوەی دوێنــێ لــە دەرفەتــی ژێرزەمینــی دا وەک پــەڕەی کتێبــی ئاینــەکان چاومــان لێدەکــرد ئەمــرۆ بــە ئاســانی لەهــەر جێیــەک دەســت دەکــەوێ بــۆ خویندنــەوەی ئــەوەی پێویســتە تەنیــا بڕیــار و پەرۆشــە بــۆ ئــازادی. کارێکی تر کە نەکراوە و دەبێ بکرێ شــکاندنی ئەو هاوســەنگی پەراوێزیەیە کــە هاوســەنگیەکی نادیموکراتیــە لەســەر حســابی سیاســەتی دیموکراتــی و ژن بونیادنــراوە ،چــۆن؟ .پارتــە دەســەالتدارەکان هــەر یەکەیــان بــە دەوری خۆیــان دا خولگەیەکیــان لــە پارتــی سیاســی و رێکخــراوەی کۆمەڵگــەی مەدەنــی دروســت کــردووە کــە لــە ئاســت قەیــران و کێشــەکان دا چ سیاســی بــن یــان کۆمەاڵیەتــی چــاو لــە دەم و هەلوێســتی پارتــە دەســەالتدارەکان دەکــەن و ئەوانیــش چــاو لــە دەمــی هێــزی نێونەتەوەیــی و ناوچەکــە دەکــەن .دەبــێ ئــەم
ئەڵقــەی کۆیالیەتــی و داگیرکاریــەی هاوســەنگیە پەراوێزییــە لــە جێــک دا بشــکێ و ژنــان بــێ جیــاوازی سیاســی و ئایدۆلۆژیــان پێشــەنگی بــۆ قۆناغێکــی نوێــی بەشــداری ژنــان بکــەن ،ڕەنگــی ژنــان بدەنــە هەمــوو دەزگاکانــی هەیــە و هەڵمەتێکــی نوێــی بەشــداری دەســت پــێ بکــەن وەلــێ لەســەر بنەمــای فەلســەفەی ژیانــی ئــازاد و دیموکراتــی .ژنانێکــی کــە چاالکــن دەبــێ کۆتایــی بــە قۆناغــی خۆتەنیــا هێشــتنەوەی بێنــن لــە سیاســەت دا و کۆتایــی بــە الســایی کردنــەوەی پیــاوان بێــن لــە سیاســەت دا کــە لەســەر بنەمــای پۆپیلیــزم و خۆدانەپیــش و بەرژەوەنــدی کەســی و تایبەتــی و دروســت کردنــی پەیوەنــدی هەلپەرســتی و پاوانخوازیــە. ژنــان لــە باشــوری کوردســتان لــە هــەر جێیەکــی تــر جیهــان دەرفەتــی لەباریــان هەیــە بــۆ پێهەڵگرتنێکــی شۆرشــگێرانە بــۆ بەرپــا کردنــی شۆرشــێکی دیموکراتــی و کۆمەاڵیەتــی ،ژنــان پێیــان لەســەر خاکێکــە کــە النکــەی شۆڕشــی یەکەمــی کشــتوکاڵیە ،لێکۆڵینــەوە لــەو ژنــەی لــە ڕاڕەوەکانــی دەســەاڵتداری و نهۆمەکانــی دەوڵــەت پەراوێزکــرا .لــە دایــک بونەوەیەکــی نــوێ بــۆ ژنــی کــورد لــە باشــور پێویســتە ،دەبــێ کۆتایــی بــە چیرۆکەکانــی عەشــقی ســاختە و خۆخەڵەتانــدن بــە دیمەنەکانــی ژیانــی وەهمیانــەی فیلمەکانــی هۆلیــود بــێ .ئــەو ڕاســتیەی کــە هەمــوو جوڵــە ،کــردە ،خــواردن ،خــەو ،حــەز و ئارەزووەکانمــان ئایدۆلۆژیەکــی لــە پشــتە ،کەواتــە ژیانــی ئــازاد بێ فەلســەفە و ئایدلۆژیــا نابــێ.
کاکەیی --یارسان
(ژ10 - )3 .ی ڕه‌شه‌مێ ی ٢٧١٥
ئەگــەر بمانەوێــت بــاس لــە ئاییــن و بــاوەڕی یارســان بکەیــن باســەکەمان ناتــەواو ئەبێــت ئەگــەر نەگەڕێینــەوە بــۆ مێــژوی ئــەم ئایینــەو ئــەو کاریانــەی گــۆڕان ن.سیروان عه‌لی ڕه‌زا كاكه‌یی بەدرێژایــی بەســەریدا هاتــوە ئــەو گــۆڕان کاریانــە چ گــۆڕان کاریەکــی سروشــتی بوبــن ،یــان بەرنامــە بــۆ داڕێــژراو بوبــن لــە الیــەن دژە ئایینەکانــی کــوردەوە بەگشــتی یەکــەم نەتــەوە کــە بــاوەڕی بەیەکتاپەرســتی هەبوبێــت لەمێــژودا نەتــەوەی کــورد بــوە ،بەمــەش ســەرەتا لەئاییــن و بــاوەڕی میتراییــەوە دەســت پــێ ئــەکات کــە پــاش ماوەیــەک زۆر لەواڵتــان باوەڕیــان بــەم ئایینــە هێنــاو ســەران ســەری نەتەوەکانــی
ســەربە مادەکانیانــی گرتــەوە بەڕابەرایەتــی ( میتــرا ) کــە لەشــاری ورمێــی ڕۆژ هەاڵتــی كوردســتان دەســت پــێ کــرد ئــەم ئایینــە بــەردەوام بــو تاهاتنی زەردەشــت ،کــە ئەوێــش هەرلەهەمــان شــاری ورمێ لەگونــدی -ئاردەبێــل هاتەدنیــاوە .زەردەشــتلەتەمەنــی مێــرد منداڵیــەوە دەســتیکرد بەباڵوکردنــەوەی ئایینەکــەی بــەاڵم هــەرزو لەگــەڵ شــوێن کەوتوانــی ئایینــی میتراییــدا ڕوبــەڕو بونەوەو شــەڕ لــە نێوانیانــدا ڕویــدا بــەاڵم هــەرزو گەشــتنە ئــەو ڕاســتیەی کەلــەڕوی ئاییــن و فەلســەفەی ئایینیــەوە هیــچ جیاوازیــەک نیــە لــە نێــوان ئــەم دوو ئایینــەدا .یەکیــان گــرت و بیــری بــاش ،گوفتــاری بــاش، کــرداری بــاش ،بــو بــە ســومبولو فەلســەفەی ئــەم ئایینــە ،ڕۆژ دوای ڕۆژ ئــەم ئاینــە بــەردەوام بــو لەپێشــکەوتن ،تــا بــوو بەئایینــی فەرمــی دەوڵەتــی ئەشــکانی کــە دەوڵەتێکــی کــوردی بــوو ،ئەمــەش
39
پەالمــاری دەوڵەتــی ئەشــکانیان داو تێکیان شــکاندن و پیــرو مامــەو بــاوە و خەڵکــە ئایینیەکــەی شــوێن کەوتــوی ئایینــی زەردەشــت پەرتــەوازە بــون و ڕویــان کــردە ناوچــە شــاخاویەکانی هەورامــان و دەشــتی شــارەزورو لــەوێ بــەردەوام بــوون لــە جــێ بەجــێ کردنــی ئەرکــە ئایینیەکانــی خۆیــان و خەڵکی ناوچەکــەش پشــتگیری تەواویــان لێکــردن ئــەم ئایینــه‌ردەوام بــوو تــا پەالمارەکانــی شــۆڤێنیەتی عــەرەب بــۆ ســەر باشــوری کوردســتان و قەتڵــو عــام کردنــی خەڵکەکەیــی و ســوتاندنی پەرتوکەکانیــان و ئەنفــال کــردن و بــە کەنیــزەک کردنــی کچەکانیــان بەشــێوەیەک لەوناوچــەدا بێجگــە پیــرو پەککەوتــە کەســیتر نەمایەوە گەنجە کــورەکان و خوێندەوارەکان ســەرجەمیان کــوژران ،ئەمــەش بــو بەهــۆی الوازی ئــەم ئایینــەو دابــەش بونیــان .بــۆ پاراســتنی خۆیــان هەســتان بەگۆڕینــی نــاوی ئایینەکانیــان بە یارســانی یــەزدان پەرســتان ســارلی شــەبەک ئەهلــی هەق وە زۆر ناویتــر یه‌کێــک لەوانــە ئاییــن و بــاوەڕی یارســانە کەتــا ئێســتە شــوێنکەوتوی ئــەو ئایینــەن کەبەداخــەوە ئەمیــش بەهــۆی کاریگــەری ئــەو ڕژێمانــەی کەبــن دەســتیان بــون لــە هــەر بەشــێکی کوردســتان بــە نزوێــک نــاو ئەبرێــن بــۆ نمونــە ( لــە کوردســتانی ڕۆژهــەاڵت بەئەهلــی هــەق ،لــە کوردســتانی باکــور بــە گداشــی ،لەکوردســتانی باشور کاکەیی ،لەکوردستانی ڕۆژئاوا دورزی).
بــوە کتێبخانــەی گــەورەی تێدابــوە چــەن کەســێک لــەدوای وێرانکردنــی ئــەم شــارە ڕزگاریــان ئەبێــت و ڕوئەکەنــە ئەشــکەوتی (مــەری نەوێ) کەتائێســتاش مــاوەو نزیکــی گونــدی نــەوێ و بەردەبەلــە کــە ئەکەوێتــە ڕۆژهەاڵتــی باکــوری شــارۆچکەی س ـه‌ید ســادقەوە ،لــە کاتــی گەشــتنی ئــەم فەرماندانــە بــۆ ئــەو ئەشــکەوتە بارانێکــی زۆر ئەبارێــت ئەمــەش ئەبێتــە ڕێگــر لەدەرچونــی ئەوفەرماندانــە بۆیــە بــۆ مــاوەی ســێ ڕۆژ لــەوێ ئەمێننــەوە ،ئێــوارەی ڕۆژی ســێهەم پیرەژنیــک بــۆ دەســکەوتنی داری ســوتاندن ڕوئەکاتــە ئەونــاوەو فەرمانــدەکان بانگــی ئەکــەن ئەویــش ئــەوەی ڕویــداوە بۆیــان بــاس ئــەکات کاتــێ ئــەم پیرێژنــە هەســت ئــەکات برســێتی وزەی لــێ بڕیــون پێیــان ئەڵێــت ئــەڕۆم خواردنتــان بــۆ ئەهێنــم ،کــە دێتــەوە کەڵەشــیرێکی کــواڵوو کولێــرەی گەنمیــان بــۆ ئەهێنێــت و پــاش تێــر بونیــان ڕوئەکەنــە ناوچــەی هــاوارو خۆیــان ڕێــک ئەخەنــەوە، تائێســتەش یارســانیەکان بــۆ ئــەم ڕوداوەو یــادی ئەم فەرماندانــە ســێ ڕۆژ ڕۆژو ئەگــرن وەنیــەت هێنانــی ڕۆژوەکەشــیان گوزارشــت لــەو فەرماندانــە ئــەکات کــە بــەم شــێوەیە ( وام بــە ڕۆچە ســێ ڕۆچــەی یاران بــە عەشــقی یارانــی کۆرتــاس)وە هەمــو ماڵێکــی یارســانی لەســێهەم ڕۆژدا کەڵەشــێرو نانــی گەنــم ئەخــۆن بەیــادی ئــەوەی ئــەو فەرماندانــە برســێتیان لەســێهەم ڕۆژدا بــەو خواردنــە کۆتایــی هــات.
( no / 3 )- 29 - 2 - 2016
یەکێــک بــوو لەهەڵــە کوشــندەکانی شــوێن کەوتوانــی ئاینــی زەردەشــتی چونکــە یەکێــک بــەاڵم هــەم لەژێــر جەتــری یارســاندا کۆبونەتــەوە، لەپەیامەکانــی زەردەشــت بــۆ شــوێن کەوتوانــی واتــە دۆســتەکانی نیشــتمان لــەم مــاوەی پێشــودا ئــەوە بــوو کــە بەهیــچ شــێوەیەک ڕێــگا نادرێــت یارســانیەکان ڕێکەوتــی ٢٠١٦/١/٢١هەســتان بەگرتنــی بەتێکەاڵوکردنــی دیــن بەدەوڵــەت چونکــە ئەبێتــە ڕۆژو بەنــاوی ســێ رۆژەی یــاران ،ئــەم ڕۆژوە لەچیەوە هــۆی گەنــدەڵ بونــی ئایینەکــه ،بــەاڵم ڕابەرانــی ســەرچاوەی گرتــوە؟ وەک باســمان کــرد لەکاتــی ئــەم ئایینــە دوای زەردەشــت ئەم هەڵە کوشــندەیان پەالمارەکانی عەرەبە شــۆڤێنیەکان بۆســەر باشــوری کــردو ئەمــەش بوەهــۆی نارەزایــی خەڵکــو شــوێن كوردســتان و وێــران کردنــی شــارەکانیان بەتایبەتــی کەوتوانــی ئایینەکــە ،بۆیــە زور بــە زویــی شــاری شــارەزور کەشــارێکی گــەورەو فــراوان بــوە ساســانیەکان کەوتنــە خۆیــان دوای ســود وەرگرتــن یەکێــک لەگەڕەکەکانــی ئــەو شــارە بەنــاوی گەڕەکی لــەو هــەل و مەرجــەی ئایینەکــەی تــێ کەوتــوەو (کۆرتــاس) مەڵبەنــدی فیکــری و ڕۆشــن بیــری
40 ه ڕه‌نگڕێژ کردنه‌وه‌ی پرۆسه‌ی ڕزگاریی ژناندا ه ل ژنی کورد پشکدار ڕه‌دکردنــه‌وه‌ی بنه‌مــا گلۆباڵیه‌کانــی سیســته‌می ه پیاوســاالری کاپیتاڵیزمــی ده‌وڵــه‌ت نه‌تــه‌وه ،بــ شــکاندن و وه‌النانــی ئــه‌و حــه‌رام و له‌مپه‌رانــه‌ی ه بــه‌رده‌م جه‌نــگاوه‌ر بونــی ژن .له‌کاتێکــدا خراونه‌تــ ه ه کــ ڕوئیایه‌کــی گشــتگیری جیهانــی بــاوه‌ڕی وایــ چــه‌ک هه‌ڵگترنــی ژن مانــای به‌زاندنــی ســنور ه کۆمه‌اڵیه‌تیه‌کانــه .بــه‌اڵم به‌گێڕانــه‌وه‌ی ڕه‌وایه‌تــی ه ه و هێــز لــ خۆپاراســتن .به‌جیاکردنــه‌وه‌ی هه‌یمه‌نــ ده‌وڵــه‌ت ،هه‌روه‌هــا وه‌ســتانه‌و ه و به‌رخودانیــان به‌رامبــه‌ر هێزێکــی دڕنــده‌ی وه‌ک داعــش ،ژنانــی ه کــورد چه‌قبه‌ســتویی ئــه‌م ئایدیــا گلۆبالیــ ئــاوه‌ژوو ده‌که‌نــه‌وه .هه‌ڵبــه‌ت ئــه‌م وه‌ســتانه‌وه‌و به‌رخودانــه‌ش له‌بــری یــان له‌به‌رخاتــری هێــز ه ئیمپریالیســتیه‌کاندا ناکــه‌ن .به‌ڵکــو له‌پێنــاو ه خودیه‌کانــی خولقانــدن و چه‌ســپاندنی مانــا و تێرمـ ئازادیــدا .ئــه‌وان ته‌نیــا له‌به‌رامبــه‌ر هێزێکــی فاشیســتی وه‌ک داعشــدا بــۆ ئــازادی ناجه‌نگــن ه به‌رامبــه‌ر کۆمه‌ڵگاکــه‌ی به‌ڵکــو ته‌نانــه‌ت لــ ه خۆشــیاندا بــۆ به‌ده‌ســت هێنانــی ئــازادی لــ ملمالنێــدان.
(ژ10 - )3 .ی ڕه‌شه‌مێ ی ٢٧١٥
به‌رگــری و خۆڕاگــری کۆبانــی ه ئــه‌و هه‌مــوو جــۆش و کــ خرۆشــه‌ی بــه‌دوای خۆیــدا هێنــاو ئاماده‌بونــی ســێ شــه‌ڕڤانی ئــازادی ن .دالر درک ه ه لــ یه‌پــه‌ژ ه کــ و.له ئینگلیزیه‌وه حه‌یده‌ر غه‌فور کۆبانــی له‌ش ـه‌ڕدان دژی داعــش لێــر ه له‌گــه‌ڵ ئێمــه‌دا به‌شــێکن لــه‌و هۆکارانــه‌ی وایــان کــردو ه خه‌ڵکانێکــی زۆر ه له‌ســه‌ر ه قســ لێــر ه کۆببنــه‌وه .هه‌روه‌هــا ئێمــ بزوتنــه‌وه‌ی ڕزگاری خــوازی کــورد و ده‌ســتکه‌وت و ئایدیــا تازه‌کانــی له‌مــه‌ڕ چۆنیه‌تــی به‌خشــینی ه چه‌مکه‌کانــی ئــازادی و ســه‌ربه‌خۆیی مانــا بــ ده‌که‌یــن .ئێمــه ئه‌مــڕۆ ده‌توانیــن له‌گــه‌ڵ خه‌ڵکێکــی زۆری خــاوه‌ن پێشــینه‌ی هه‌مه‌ڕه‌نــگ ه نیشــانه‌ی گفتوگــۆ بکه‌یــن .هه‌مــوو ئه‌مانــ ه کاریگــه‌ری مه‌زنــی به‌رخودانــی کۆبانیــن کــ ه ســه‌ربازیه‌کانه‌وه‌یه. زۆر له‌ســه‌روی هاوکێشــ ئه‌مســاڵ جه‌ژنــی جیهانیــی ژنــان له‌ســه‌ر ســنوری نێــوان باکــور و ڕۆژئــاوای کوردســتان به‌ڕێــو ه چــوو، لــه‌و شــوێنه‌ی شــاره‌کانی قامیشــلۆ و نوســه‌یبین پێکده‌گــه‌ن ژنــان یه‌کتریــان به‌خێرهێنــا .هه‌روه‌هــا له‌نێــو ئــه‌م هه‌مــوو چوارچێــو ه و باکگراونــده‌دا ه ه ئ ـه‌و ئه‌مــڕۆ بزوتنــه‌و ه فه‌مه‌نیســتیه‌کان ده‌توانــن لــ کۆمیت ـه‌ی یــادی جیهانیــی ژنــان بڕیاریانــدا ک ـ ه خاڵــی ســه‌ره‌تا و ده‌ســتپێکی ئه‌زمونــی ژنــی کــورده‌و ه چــی فێربــن؟ له‌بنه‌ڕه‌تــدا ه بکــه‌ن بــ شــوێن ه ه بکه‌یــن کــ ه ئامــاژ ه بــه‌و ڕاســتی یاده‌کــه .ئــه‌وه‌ش وه‌ک نیشــاندانی ڕێــز و پێزانیــن زۆر پێویســت ه بزوتنــه‌و ه ه کۆبانــی به‌رامبــه‌ر داعــش په‌یوه‌نــدی بزوتنــه‌وه‌ی ژنــی کــورد بــ بــۆ ئــه‌و ژنانــه‌ی لــ ه هه‌میشــ ناوچه‌کــه‌و ه ه لـه‌و نمونانـه‌ی فه‌مه‌نیســتیه‌کانی به‌رخودانیــان کــرد .ئـه‌وه‌ش یه‌کێکـ ه له‌چوارچێــوه‌ی بایه‌خــی بزوتنــه‌و ه جیاوازه‌کانــی فه‌مه‌نیســتی په‌یوه‌ندیه‌کــی ئاڵــۆز بــوه .بۆنمونــ ه بزوتنــه‌وه‌ی فه‌مه‌نیســتی له‌نــاو بزوتنــه‌وه‌ی ژنانــی کــورددا ڕون ده‌کاتــه‌وه .تورکیــادا هه‌میشــ تورکــی خواســتێکی بــۆ په‌راوێــز خســتنی ژنــی کــورد له‌نیهانــی خۆیــدا هه‌ڵگرتــوه .له‌به‌رئــه‌وه‌ی ه فه‌مه‌نیســتیانه‌ی تورکیــادا ژنــی ه گرنگ و هه‌ســتیاره‌دا ژنی کورد پشــکدار ه له‌نێــو ئ ـه‌م بزاوت ـ لـه‌م کاتـ ه ه کــورد بــۆ ئـه‌وه‌ی بتوانێــت پشــکدار بێــت پێویســت لـه ڕه‌نگڕێــژ کردنه‌وه‌ی پرۆسـه‌ی ڕزگاریــی ژناندا .ب
41 ه بزوتنــه‌وه‌ی ه تــورک .چونکــ ســه‌ره‌تا ببێــت بــ ه ه تورکیــا هه‌میشــ فه‌مه‌نیســتی ده‌وڵه‌تــی لــ کۆمه‌کــی بنه‌مــا ناسیونالیســتیه‌کانی ده‌وڵه‌تــی ه به‌پێویســت زانیــوه .ئــه‌و بنه‌مــا چه‌ســپاوه‌ی کــ ه ه هه‌مــوو ژنێــک لــه‌و واڵتــه‌دا تورکــه .بۆیــ پێیوایــ ه ئــاوا هــه‌ل و مــه‌رج و ژینگه‌یه‌کــدا بزوتنــه‌وه‌ی لــ ژنــی کــورد له‌دایــک ده‌بێــت و ســه‌رهه‌ڵده‌دات. ه قســه‌که‌ران ئاماژه‌یــان پێــدا وه‌ک هه‌ندێــک لــ ه ئـه‌و پێوانانـه‌ی دنیــای ڕۆژئــاوا ه ده‌ڕوانینـ ئه‌مــڕۆ کـ به‌رخودانــی ژنــی کوردیــان پێهه‌ڵده‌ســه‌نگێنێت ه کۆبانــی ،ده‌بینیــن بــاس له‌هه‌ندێــک لــ
ه بونــی هه‌ڵبــه‌ت هیــچ فه‌مه‌نیزمێکــی تاقانــ ه ڕشــته‌ی نیــه .له‌بــری ئــه‌و ه چه‌ندیــن هه‌گبــ ه مێــژودا ســه‌ریان هه‌ڵــداو ه فه‌مه‌نســتیی لــ و گه‌لێــک جاریــش زۆر جیاوازیــان هه‌بــوه .بــه‌اڵم ه جه‌وهــه‌ری و تایبه‌تیه‌کانــی ئه‌زمونــی ژنــی خاڵــ کــورد ڕاســته‌وخۆ هه‌ڵگــری ئاگایــی و وشــیاریه‌کی ه جیاوازه‌کانــی چه‌وســانه‌وه. ورد ه به‌رامبــه‌ر فۆرمــ ه تایبه‌تیه‌که‌یانــه‌و ه ئه‌مــه‌ش به‌هــۆی پێگــ وه‌ک ئه‌ندامانــی نه‌ته‌وه‌یه‌کــی بێده‌وڵــه‌ت و هو بــاری که‌نارگیریــی سۆســیۆ-ئابوری ئــه‌م ژنانــ ه کۆمه‌ڵگایه‌کــی فیوداڵیــی هه‌روه‌هــا ژن بونیــان لــ
ه ده‌ســتکه‌وتی زۆر ســاده ده‌کرێــت به‌جۆرێــک کــ ه ئه‌نگێــز ه سیاســی و ئایدۆلۆژیه‌کانــی ئــه‌م ژنانــ نادیــد ه و فه‌رامــۆش ده‌کرێــن .بــه‌اڵم ئه‌گــه‌ر ه هــۆکار باشــتر ڕامێنیــن و هــه‌وڵ بده‌یــن قوڵتــر لــ ه بکۆڵینــه‌وه، و ئه‌نگێزه‌کانــی خه‌باتــی ئــه‌م ژنانــ ه زۆر لــه‌و ه ه هاوکێشــه‌ک بۆمــان ڕون ده‌بێتــه‌و ه کــ ئاڵۆزتــر ه دنیــای ڕۆژئــاوا خوێندنــه‌وه‌ی بۆده‌کــه‌ن. ه له‌حه‌قیقه‌تــدا ئــه‌و ئایدیۆلۆژیایــه‌ی بــو ه بــ ه به‌رامبــه‌ر داعــش هه‌وێنــی به‌رخودانــی ئــه‌م ژنانــ ه واڵتانــی ڕۆژئــاوا له‌لیســتی ئێســتا الی زۆرێــک لــ تیرۆردایــه.
پیاوســاالریدا .بزوتنــه‌وه‌ی ڕزگاریــی ژنانــی کــورد به‌رامب ـه‌ر کۆڵۆنیالیــزم و ده‌وڵ ـه‌ت خاوه‌نــی وشــیاری و دیدێکــی ڕه‌خنه‌گرانه‌یــه .ئــه‌م حه‌قیقه‌تــه‌ش وای کــردو ه ئانارکیســته‌کان ،کۆمه‌نیســته‌کان و بزوتنـه‌و ه ه فه‌مه‌نیســتیه‌کانی پۆســت-کۆڵۆنیالیزم زیاتــر لــ نــاوه‌ڕۆک و ئه‌زمونــی ژنــی کــورده‌و ه نزیــک بــن، یــان النیک ـه‌م تێکه‌ڵــی و لێکچونــی زۆر له‌نێوانیانــدا هه‌بێــت.
ه لێــره‌دا فه‌مه‌نیــزم وه‌ک پێویســتیه‌کی ئێمــ کۆمه‌ڵــگای مێژویــی و میراته‌که‌شــی وه‌ک مه‌رامــی ده‌بینیــن. به‌هــادار پاشــخانێکی ڕاســته‌قینه‌ی قســه‌کردن له‌ســه‌ر بزوتنــه‌وه‌ی ه ســنوری توانــا ه لــ ژنــی کــورد ئه‌مــڕۆ ،بــۆ ئه‌وه‌یــ ه و قه‌بــاره‌ی فه‌مه‌نیــزم بکۆڵێتــه‌و ه و ئــه‌و ســنوران تێپه‌ڕینێــت .ئه‌مــه هه‌رگیــز ئارگومێنتیێکــی ه بــه‌و مانایــه‌ی کالســیکی پۆســت فه‌مه‌نیــزم نیــ فه‌مه‌نیــزم ڕه‌دکات ـه‌و ه و وه‌ک پێویســتیه‌ک نایبینێــت. له‌ڕاســتیدا هه‌ردوالیــان شــیاوی ڕێــز و ستایشــن. تێپه‌راندنــی ســنوره‌کانی فه‌مه‌نیــزم وه‌ک وتمــان مانــای ڕه‌دکردنـه‌وه‌ی نیـه ،به‌ڵکــو مانای به‌سیســته‌م
( no / 3 )- 29 - 2 - 2016
کاتێــک باســی فێمینیــزم و بزوتنـه‌وه‌ی ڕزگاری خــوازی ه ه بڵێــم ئــه‌م دوانــ کــورد ده‌کــه‌م ،مه‌به‌ســتم نیــ دوو شــتی دابــڕاوو جــودان و به‌ره‌نــگاری یه‌کتــر ه ده‌بنــه‌وه .نه‌خێــر ئــه‌وه‌ی مــن ده‌یڵێــم پێویســت ه بــه‌و جــۆر ه لێکنه‌درێتــه‌وه .مــن مه‌به‌ســتم ه ڕێبــاز ه ه و لــ ه په‌یوه‌نــدی نێــوان ئــه‌م دوانــ لــ ه و بنچینه‌ییه‌کــه‌ی بزوتنــه‌وه‌ی ژنانــی ڕاســته‌قین ه پێموای ـه ده‌توانێــت وانه‌ی ـه‌ک کــورد بکۆڵم ـه‌وه .ک ـ ه بــۆ ه و هه‌لێکیش ـ بێــت بــۆ هه‌ندێــک ڕێبــازی دیک ـ ئــه‌وه‌ی هه‌ریــه‌ک لــه‌وی تــره‌و ه فێربــن.
تێپه‌راندنی سنوره‌کانی فه‌مه‌نیزم مانای ڕه‌دکردنه‌وه‌ی نیه
42 ه کردنــی ئه‌لته‌رناتیــڤ یــان چاره‌ســه‌ریه‌ک هه‌ژمونگــه‌رای سیســته‌می له‌به‌رامبــه‌ر هه‌نوکــه‌دا .ئــه‌وه‌ش له‌ڕێــی سیســته‌مێکی ڕه‌خنه‌یــی ڕادیــکاڵ و به‌گشــتی کردنــی خه‌باتــه‌وه. به‌تایبه‌تــی له‌ڕێــی به‌سیاســی کردنــی کۆمه‌ڵــگا و بونیادنانــی هــزری شۆڕشــگێڕانه‌وه .هه‌روه‌هــا گۆڕێنــی زهنــی کۆمه‌ڵــگا و له‌گۆڕنانــی مێنتاڵه‌تــی نێرســاالری و دانانــی نیشــانه‌ی پرســیار له‌ســه‌ر ه گلۆباڵیــه‌ی تێیــدا تونــدو تــه‌واوی ئــه‌و نه‌زمــ تیــژی و چه‌وســانه‌و ه جێده‌گــرێ .لێــره‌دا زۆر به‌رونــی ده‌توانیــن کۆبانــی و به‌رخودانه‌کــه‌ی وه‌ک نمونــه‌ی پیاده‌ســازیه‌کی کرده‌یــی ئــه‌م بــوار ه هه‌ڵســه‌نگێنین .له‌به‌رئــه‌وه‌ی ئــه‌و به‌رخودانــه‌ی ه کۆبانــی نیشــاندرا تێیــدا ژنــان به‌خه‌نــده‌و ه لــ ه به‌رامبــه‌ر فاشــیترین گروپــی ئــه‌م ڕۆژگاره‌ی ئێمــ ه په‌یوه‌ندیه‌کــی قوڵــی ده‌جه‌نگــن .بێگومــان ئه‌مــ ه ه و پێویســت ه ئایدۆلۆژیــای ئــه‌و ژنانــه‌و ه هه‌یــ بــ ه هــۆکاری ه له‌بیرنه‌که‌یــن کــ ه ئــه‌و حه‌قیقه‌تــ ئێمــ ڕاســته‌وخۆی ســه‌رکه‌وتن و به‌رخودانــی کۆبانــی ه تێڕوانیــن و دنیابینــی ئــه‌و ژنانــه‌و ه په‌یوه‌نــدی بــ ه له‌هه‌مبــه‌ر مانــا و ناوه‌رۆکــی ئــازادی. هه‌یــ دنیابینی بزوتنه‌وه‌ی ڕزگاری خوازی کورد له‌هه‌مبه‌ر ئازادی ژنان به‌ڕونی خاوه‌نی سروشتێکی هاوبه‌شیی گشتگیره
ده‌وڵــه‌ت نه‌تــه‌و ه نیشــانه‌یه‌کی هــه‌ر ه ڕونــی ده‌ســتور و دامــو ده‌زگای نێــر ســاالرین .ئه‌گــه‌ر ه بدوێیــن س ـه‌رمایه‌داری زیاتــر بێپ ـه‌رد ه و ڕاشــکاوان و ده‌وڵــه‌ت نه‌تــه‌و ه دوانه‌یه‌کــی پاوانخــوازی و سودپه‌رســتی پیاوانــه‌ن»
دنیابینــی بزوتنــه‌وه‌ی ڕزگاری خــوازی کــورد له‌هه‌مبــه‌ر ئــازادی ژنــان به‌ڕونــی خاوه‌نــی سروشــتێکی هاوبه‌شــیی گشــتگیره .له‌بــری ه تێکــدان و که‌نارخســتنی ڕۆڵــی پیــاوو تایبه‌تمه‌ندیـ جه‌نده‌ریــه‌کان ،زیاتــر کار له‌ســه‌ر ئــه‌و چه‌مــک ه بــاری ه په‌یوه‌ندیــان بــ ه ده‌کات کــ و چوارچێوانــ ه وه‌ک دیارده‌یه‌کــی ســایکۆلۆژی، ژنێتیــه‌و ه هه‌یــ ه کردنـه‌وه‌ی له‌هه‌وڵــی دوبــار ه خویندنـه‌و ه و پێناسـ ه له‌ڕێــی دوبــار ه داڕشــتنه‌وه‌ی ئــه‌و چه‌مکانه‌دایــ ئالێــره‌دا کۆمه‌اڵیه‌تیه‌کانــه‌وه. ه په‌یمانــ ه و گازنــد ه فه‌مه‌نیزمــی ته‌قلیــدی ڕوبــه‌روی ره‌خنــ ه فه‌مه‌نیزمــی ته‌قلیــدی کێشــه‌ی ده‌کاتــه‌و ه کــ ه جه‌نده‌ریه‌کانــدا ه جیاوازیــ سێکســیزم ته‌نیــا لــ ه کــورت ده‌کاتــه‌وه .هه‌روه‌هــا شکســتی هێنــاو ه لــ ه کۆمه‌اڵیه‌تیــه‌کان به‌ده‌ســتهێنانی گۆڕانکاریــ ه قه‌تیســکردن و بچــوک ه ئاســتێکی بااڵتــردا .بــ لــ ه چوارچێــوه‌ی کار و کردنــه‌وه‌ی خه‌باتــی ژنــان لــ ه ته‌قلیدیه‌کانــدا .له‌بــه‌ر ئــه‌وه‌ی یه‌کێــک فه‌رمانــ ه و تراژیدیــا ســه‌ره‌کیه‌کانی فه‌مه‌نیزمــی ه کێشــ لــ ه نێــو ه لــ ته‌قلیــدی ده‌رگیــری و قه‌تیــس بونیانــ ته‌ڵــه‌ی لیبراڵیزمــدا.
(ژ10 - )3 .ی ڕه‌شه‌مێ ی ٢٧١٥
عه‌بــدواڵ ئۆجــاالن به‌ڕونــی ده‌ڵێــت ســه‌رمایه‌داری و پیاوســاالری و ده‌وڵــه‌ت خاوه‌نــی یــه‌ک ڕیشــه‌ی ه و هێــز و ســته‌مکارین .و ه په‌یوه‌نــدی هه‌یمه‌نــ ه بــه‌وردی دیــاری ده‌کات .لێــره‌دا ئه‌مــڕۆ له‌ژێــر دروشــمی ئازادیخوازیــدا به‌رخــۆری نێــوان ئــه‌م ســیان ه و تاکگه‌رایــی په‌ڕگیــر وه‌ک جۆرێــک لــه ده‌ســه‌اڵت وته‌یه‌کــی کورتــی ئۆجــاالن بیــر ده‌خه‌مــه‌و ه کــ ه ده‌کرێــت .سیســته‌م ده‌ڵێــت «ڕه‌گــی هه‌مــوو هێــز و ئایدۆلۆژیایه‌کــی و ئــازادی ره‌هــا پێناســ ه ه بــه‌رده‌م ئــاکاره ده‌ســت ده‌وڵــه‌ت له‌نێــو ئــاکاری ڕه‌گه‌زپه‌رســتیدایه» .کۆمه‌ڵێــک به‌ربه‌ســت لــ به‌بــێ کۆیالیه‌تــی ئافــره‌ت هیــچ جــۆر و فۆرمێکــی جه‌معیه‌کانــدا قــوت ده‌کاتــه‌و ه به‌مه‌به‌ســتی ه ڕاســتینه‌ی کۆمه‌ڵــگا و گۆڕینــی دیکــه‌ی کۆیالیه‌تــی بۆنــی نابێــت .کاپیتاڵیــزم و ده‌ســت گه‌شــتن بـ
43
ه جیاوازه‌کانــی فه‌مه‌نیــزم باســی بێگومــان تێرمــ هه‌مــوو ئــه‌م فۆرمانــه‌ی چه‌وســانه‌و ه ده‌کــه‌ن، ه پێویســتی ده‌بییــن ژنــان ڕوبــه‌روی ئــه‌م و ه بــ فۆرمانــه‌ی چه‌وســانه‌و ه ببنــه‌وه .بــه‌اڵم گه‌لێکجــار ه بزوتنه‌وه‌کانــی فه‌مه‌نیــزم شکســت دێنــن لــ هه‌وڵه‌کانیانــدا بــۆ بینیــن و ده‌ســتکاری کردنــی ه له‌ژێــر ژیانــی ڕاســته‌قینه‌ی ئ ـه‌و ملیۆنــان ژن ـه‌ی ک ـ بــاری چه‌وســانه‌وه‌دا گرفتــارن .ئــه‌م شکســته‌ش بۆشــاییه‌کی دیکــه‌ی گفتوگــۆ له‌ســه‌ر ئــه‌و ه بــۆ به‌شــێکی ه به‌رهــه‌م دێنێــت کــ ڕادیکاڵیزمــ ه شــتێکی مه‌حــاڵ. زۆری خه‌ڵــک بــو ه بــ ه بــون و پێــک گه‌یشــتن ه ڕادیکاڵیــزم یــان ئاوێت ـ ئای ـ ه خه‌بــات، ه به‌شــێک لــ چــۆن ده‌توانــن ببــن بــ ئه‌گــه‌ر توانــای بــاو بونه‌وه‌یــان نه‌بێــت یــان ه ڕوانگــه‌ی ه بــاو بونــه‌وه‌دا؟ لــ شکســت بێنــن لــ بزوتنــه‌وه‌ی ژنانــی کــورده‌و ه ئــه‌م هه‌ڵوێســت و ه زۆرجــار گرێــدراوی زانســتی پۆزه‌تیڤیزمــن و ه ئاکارانـ ه ڕوانگـه‌ی ئـه‌م بزوتنه‌وه‌یـه‌و ه کۆمه‌کــی ده‌کـه‌ن .لـ ه و ده‌ســه‌اڵت ئــه‌و په‌یوه‌نــدی نێــوان مه‌عریفــ ه له‌نێــوان ه به‌رچاوانــه ده‌شــارێته‌و ه کــ یه‌کانگیریــ ه ه جیاوازه‌کانــی هه‌ژمونگه‌راییــدا هه‌یــ فۆرمــ ه ه پێــی وایــ و ئــه‌و بــاوه‌ڕه‌ش کاڵ ده‌کاتــه‌و ه کــ بونیادنانــی دنیایه‌کــی تــر کرده‌یه‌کــی مه‌حاڵــه. ه ئــه‌وه‌ش له‌ڕێــی وێنــا کردنــی فه‌رمــان و نه‌ریتــ گڵۆباڵیه‌کانــه‌و ه وه‌ک فه‌رمــان و نه‌ریتگه‌لــی
ه بارێکــی تایبه‌تــی سیاســی ،ئابــوری ده‌رهــه‌ق بــ ه پێشــتر باســمان کــرد، و کۆمه‌اڵیه‌تــی ئــاوا کــ بزوتنــه‌وه‌ی ژنانــی کــورد توانیــان به‌شــێوه‌یه‌کی ه بزوتنه‌وه‌یه‌کــی جه‌مــاوه‌ری .ئــه‌وه‌ش کارا ببــن بــ نــه‌ک ته‌نیــا له‌ڕێــی مشــتومڕی تیۆریــه‌و ه به‌ڵکــو له‌ڕێــی گــوزه‌ران و ئه‌زمونــی ڕاســته‌قینه‌و ه ئــه‌و ده‌ره‌نجامه‌یــان ده‌ستخســتوه .ئه‌مــه‌ش ه هــۆکاری دروســتکردنی به‌ته‌نیــا نه‌بوه‌تــ وشــیاریه‌کی راســته‌وخۆی سیاســی ،به‌ڵکــو ده‌ســته‌جه‌معیه‌و ه گڕێدانێکــی له‌میانــه‌ی توانیویانــه چاره‌ســه‌ریش بدۆزنــه‌وه .له‌به‌رئــه‌وه‌ی ه ڕاســته‌وخۆ کاریگه‌ریــان ئــه‌م پێشــهات و دۆزانــ ه بۆیــان گرنــگ له‌ســه‌ر ژیانــی خه‌ڵــک هه‌بــو ه بۆیــ بــو ه له‌چوارچێــوه‌ی شــێواز و ڕێبازێکــی گشــتی و ه چاره‌ســه‌ر بکــه‌ن. به‌کۆمه‌ڵــدا ئــه‌و کێشــان
بزووتنه‌وه‌ی ژنانی کورد توانیان به‌شێوه‌یه‌کی کارا ببن به بزوتنه‌وه‌یه‌کی جه‌ماوه‌ری ئــه‌م هه‌نگاوانــه‌ی بزوتنــه‌وه‌ی ژنانــی کــورد ه بــۆ بونیادنانــی هه‌ڵقــواڵوی پێشــنیاری ئۆجاالنــ ه بتوانێــت ڕوبــه‌ڕوی میتۆدێکــی زانســتی کــ تێگه‌یشــتنی هه‌ژمونخوازیــی زانســتگه‌راکان ببێتــه‌وه .به‌تایبه‌تــی زانســتی کۆمه‌ڵناســی ،ئــه‌و ه پۆلێنبه‌نــدی دیــارد ه مرۆییــه‌کان زانســته‌ی کــ ه ژیاریــه‌کان له‌نێــوان نــاکات و بــه‌رده‌وام ڕێوشــوێن
( no / 3 )- 29 - 2 - 2016
ه به‌شــێوه‌یه‌کی نه‌رێنــی .هه‌ڵبــه‌ت ئازادیــ فه‌ردیــه‌کان پێویســتیه‌کی بنه‌ره‌تــی و گرنگــن بــۆ دیموکراتــی ،بــه‌اڵم سیســته‌م له‌هه‌مبــه‌ر ه و ه فه‌ردیانــ به‌گشــتی کردنــی ئــه‌م ئازادیــ کۆمه‌اڵیه‌تیه‌کانــدا ه له‌زه‌مینــ چه‌ســپاندیان ه له‌خۆگرتــن ه کـه ڕه‌خنـ شکســتی هێنــاوه .ئاشــکرای و به‌خۆداچونــه‌وه‌ی فه‌مه‌نیــزم پێویســتیه‌کی ه ه بــۆ ڕێبــاز و ڕێوشــوێن حه‌تمــی و هه‌نوکه‌ییــ گشــتیه‌کان.
ه پێشــتر گوێمــان لــه‌و ئاســایی و سروشــتی .ئێمــ ه بــو ه که‌چــۆن سیســته‌م له‌هه‌وڵــی ئارگونیتانــ ه خه‌یاڵدانــی ه لــ دروســتکردنی وێنه‌یه‌کدایــ ئێم ـه‌دا تــا باوه‌ڕمــان پێبــکات ئ ـه‌م دنیای ـه‌ی ئێســتا ه هه‌یــه .و ه ئــه‌وه‌ی ه کــ تێیــدا ده‌ژیــن هــه‌ر ئه‌وه‌یــ ه ه لــ ه و به‌شــێک ده‌گوزه‌رێــت ئاســایی و سروشــتی سروشــتی راســته‌قینه‌ی مــرۆڤ و بونیادنانــی هیــچ سیســته‌مێکی تــر مومکیــن نیــه.
44 پوچه‌ڵکردنــه‌وه‌ی پیاوســاری و فۆرمه‌کانــی دیکــه‌ی پاوانخــوزی و بنپــێ خســتن و توندوتیــژی ده‌کرێــت. ه به‌بارێکــی تــردا هه‌مــوو ئ ـه‌م گفتوگــۆ و تێڕوانینان ـ هاوشــانن له‌گــه‌ڵ پرۆســه‌ی لێگه‌ڕینێکــی قــوڵ بــۆ بونیادنانــی ئه‌لته‌رناتیڤێــک له‌ســه‌ر بناغــه‌ی به‌هاکانــی ســه‌ربه‌خۆیی و دوزینــه‌وه‌ی ڕێگه‌چاره‌یــه‌ک بــۆ دۆز و کێشــه‌ی ئازادیــه‌کان.
ه ـه‌زاران لــق و به‌شــتی زانســتیدا دابه‌شــده‌کات و لێکیــان جیاده‌کاتــه‌وه .بێگومــان هه‌مومــان گوێمــان ه ڕوبــه‌ڕوی زانســتگه‌رایی ه بــو ه کــ لــه‌و ڕه‌خنانــ بونه‌تــه‌وه .بــه‌اڵم ئــه‌م بزوتنــه‌و ه و میتــۆد ه زانســتیه‌کانی ئۆجــه‌الن به‌شــێوه‌یه‌کی کرده‌یــی ه ســه‌رقاڵی دۆزینــه‌وه‌ی چاره‌ســه‌رین بــۆ کێشــ ه کۆمه‌اڵیه‌تیــه‌کان( .کۆمه‌ڵناســیی ئــازادی) کــ ه چه‌قــی کۆبونــه‌وه‌ی ده‌نــگ و ئه‌زمونــی بــو ه بــ ئه‌وانــه‌ی ســته‌میان لێکــراو ه و چه‌وســێنراونه‌ته‌وه.. له‌نێــو ئــه‌م میتــۆده‌و لــه‌م لێگه‌ڕینــه‌دا بزوتنــه‌وه‌ی له‌ڕاســتیدا بزوتنــه‌وه‌ی ژنــان گه‌لێکجــار تۆمه‌تبــار ه ه به‌شــێوه‌یه‌کی ڕۆمانســیان ه گفتوگــۆ تیۆریه‌کانــدا ،کــراو ه بــه‌وه‌ی گوایــ ه به‌شــدارن ل ـ ژنــان چاالکان ـ هه‌روه‌هــا له‌ئاماده‌کــردن و پێشــنیار کردنــی چه‌مکه‌کانــی ژنۆلۆژیــدا.
بزووتنه‌وه‌ی ژنان گه‌لێکجار تۆمه‌تبار کراوه به‌وه‌ی گوای ه به‌شێوه‌یه‌کی ڕۆمانسیان ه ده‌گه‌ڕێته‌و‌ه بۆ سه‌رده‌می نیۆلیتیک
(ژ10 - )3 .ی ڕه‌شه‌مێ ی ٢٧١٥
ناوه‌ڕۆکــی چه‌مکه‌کانــی ژنۆلــۆژی خــۆی له‌خۆیــدا ه ل ـه‌ڕۆڵ و ئاماده‌گــی تاوتــوێ کــردن و بیرکردنه‌وه‌ی ـ ه ژن له‌نێوجه‌رگــه‌ی ڕوداوو پێشــهاته‌کاندا .بۆنمونــ ه قه‌ندیــل ،یــان له‌نێــو دڵــی ئاماده‌یــی ژن لــ ه ئامــه‌د .ژنۆلــۆژی شۆڕشــی ڕۆژاڤــا ،یاخــود لــ کۆمه‌ڵێــک پرســیاری جه‌وهــه‌ری ده‌وروژێنێــت .وه‌ک چۆنیه‌تــی خوێندنــه‌و ه و نوســینه‌وه‌ی مێــژوی ژن. چۆنیه‌تــی ئاماده‌ســازی تێگه‌یشــتن و مه‌عریفــه، ه ده‌کــرێ له‌پرۆســه‌ی ه چیــن کــ ئــه‌و میتۆدانــ مامه‌ڵه‌یــان حه‌قیقه‌تــا بــه‌دوای لێگه‌ڕیــن ه ه به‌رهه‌مــ له‌ته‌کــدا بکه‌یــن؟ له‌ڕۆژگارێکــدا کــ ه ه مه‌عریفــ زانســتی و مه‌عریفیــه‌کان ئێمه‌یــان لــ ه داماڵیــو ه و کار بــۆ مان ـه‌وه‌و به‌رده‌وامیــی بارودۆخ ـ ه هه‌نوکه‌ییــه‌کان ده‌کــه‌ن .هه‌مــوو ئــه‌م پرســیاران له‌ناوه‌ڕۆکــی چه‌مــک و میتۆده‌کانــی ژنۆلۆژیــه‌و ه ســه‌رهه‌ڵده‌ده‌ن .هه‌روه‌هــا لــه‌م نێوه‌نــده‌دا گفتوگــۆ له‌ســه‌ر چۆنیه‌تــی هه‌ڵوه‌شــانه‌و ه و
ده‌گه‌ڕێتــه‌و ه بــۆ ســه‌رده‌می نیۆلیتیــک .که‌ئه‌مــه‌ش ه خۆیــدا گرفــت ئامێــزه .بـه‌اڵم نه‌خێــر هه‌وڵی خــۆی لـ ه بــۆ پێداچونــه‌و ه و شــرۆڤه‌کردنی ئــه‌م ژنانــ نیۆلیتیــک په‌یوه‌نــدی بــه‌م خاڵــه‌و ه نیــه .له‌ڕاســتیدا له‌بــری دیــاری کردنــی کۆمه‌ڵێــک ڕۆڵــی تــازه‌ی ه ژنۆلــۆژی کۆمه‌اڵیه‌تــی ســنوردار بــۆ بزوتنه‌وه‌کــ له‌ڕێگــه‌ی ڤه‌کۆڵیــن و توێژینــه‌وه‌ی مێــژوو و ه ه پرۆســه‌ی میــژوو نوســینه‌و ه هــه‌وڵ ده‌دات لــ میانــه‌ی یــه‌کااڵ کردنــه‌وه‌ی میتۆلۆژیــاو ئاینه‌کانــه‌و ه ه جیاوازه‌کانــی ڕێکخســتنی هاوبــه‌ش ه فۆرمــ لــ ه ســه‌رده‌می نیۆلیتیکــدا .هه‌روه‌هــا تێبــگات لــ ه په‌یوه‌نــدی نێــوان مانــای به‌رهــه‌م ده‌یه‌وێــت لــ ه کۆمه‌اڵیه‌تیــه‌کان و چۆنیه‌تــی هێنــان و ڕێکخســتن ســه‌رهه‌ڵدان و گه‌شــه‌کردنی کۆمه‌ڵــگای بــاوک ســاالری بکۆڵێتــه‌وه .له‌گــه‌ڵ ده‌رکه‌وتنــی ه کــردن و خاوه‌ندارێتیــدا. سیســته‌می که‌ڵه‌کــ ه دیــاری کــردن له‌هه‌مــان کاتــدا کاری بزوتنه‌وه‌کــ ه تایبه‌تیه‌کانــی و ئــاوه‌ژوو کردنــه‌وه‌ی فۆرمــ چه‌وه‌ســانه‌و ه و تونــدو تیژیــن وه‌ک کێشــه‌کانی ئــازادی ژن و گرفته‌کانــی کۆمه‌ڵــگای بــاوک ه ســاالری .له‌ڕاســتیدا ســه‌رله‌به‌ری بزوتنه‌وه‌کــ ه بــه‌ده‌وری ڕێکخــراوی ســه‌ربه‌خۆی بازنه‌یه‌کــ ه جیاوازه‌کانــه‌وه. گروپــ
45 هه‌مه‌جۆرمــان نمونــه‌ی گه‌لێــک ه ئێمــ ه بــۆ به‌رچــاو رونــی تــا تێبگه‌یــن له‌به‌رده‌ســتدای بزوتنــه‌وه‌ی ژنانــی کــورد چــۆن هــه‌وڵ ده‌ده‌ن به‌شــێوه‌یه‌کی کرده‌یــی له‌نێــو ئــه‌م ئه‌زمونانــه‌دا بژیــن .له‌بــری ئــه‌وه‌ی وه‌ک خه‌یــاڵ یــان پرۆژه‌یــه‌ک لێیگه‌ڕێــن بــۆ دوای شــۆڕش .له‌نێــو بزوتنــه‌وه‌ی ژنانــی کــورددا ئازادیــی ژنــان ته‌نیــا نیـه‌ت و ئامانــج ه نیــه ،به‌ڵکــو ئه‌زمونێکــێ کرده‌یــی و میتۆدێکــ ه په‌یــڕه‌وو به‌کــردار ده‌کرێــت. له‌سـه‌ر ئاســتی ڕۆژانـ ه له‌نێــو ئ ـه‌م بزوتنه‌وه‌ی ـه‌دا ئــازادی ژنــان شــتێک نی ـ له‌ســه‌روه‌ختی دیموکراســیدا به‌ده‌ســت بێــت،
ه بــۆ لیبراڵیــزم بــه‌و ه و په‌نابردنه‌وه‌یــ به‌رهه‌مــ هه‌مــوو الف و گه‌زافــه‌و ه بــه‌ده‌وری فه‌مه‌نیــزم و ه شکســت دیموکراســیدا په‌خشــی ده‌کاتـه‌وه( .ئێمـ ه داعــش دێنیــن له‌ڕێــی ده‌ســته‌به‌ر کردنــی بــ ه ه ڕۆژهه‌اڵتــی ناویــن) ئه‌مــ ئازادیه‌کانــی ژنــه‌و ه لــ ه بــوو که‌مــن بــه‌رده‌وام له‌رۆژاڤــا ئــه‌و دروشــم ه ئــه‌و ه قوڵــ ده‌مبینــی و ده‌مبیســت .ئــه‌م دروشــم ه ئـه‌وان لـه‌و ه تێگه‌شــتون ه نیشــان ده‌دات کـ ڕاســتی ه ســه‌ربازیه‌کانه‌و ه داعــش ته‌نیــا له‌ڕێــی میکانیزمــ ه ســه‌ره‌تا ئــه‌و تێکناشــکێنرێت .به‌ڵکــو پێویســت ه مه‌نتاڵه‌تــی ه لــ ه وێــران بکرێــت کــ زهنیه‌تــ
ه له‌کــرداردا. به‌ڵکــو خــۆی له‌خۆیــدا دیموکراســی ه شۆڕشــێکی دیــار ه ئـه‌م پرۆسـه‌یه‌ش پێویســتی بـ ه له‌زه‌یــن و بیرکردنــه‌وه‌دا .له‌بــه‌ر مه‌عریفــی هه‌یــ ئــه‌وه‌ی سیســته‌می هه‌ژمونگــه‌رای ئه‌مــڕۆ بــه‌ر له‌هه‌رشــتێک له‌زه‌یــن و بیرکردنــه‌وه‌دا خــۆی ده‌ســه‌پێنێت و ڕه‌نــگ ده‌داتــه‌وه.
ه داعشــیانه‌دا خــۆی مــه‌اڵس ده‌دات و ده‌بێتــ زه‌مینه‌یـه‌ک بــۆ به‌رهـه‌م هێنانــی داعــش .له‌ڕاســتیدا ه ته‌نیــا به‌داعشــه‌و ه ئــه‌و زهنیه‌تــه‌ش تایبــه‌ت نیــ ه وه‌ک ڕێکخراوێــک ،به‌ڵکــو به‌داخــه‌و ه به‌شــێک ه بیــر و زهنیه‌تــی خۆمــان و کۆمه‌ڵگاکانمــان. لــ له‌به‌رئــه‌وه‌ی ســته‌می لیبراڵیانــه‌ی ده‌وڵــه‌ت و ه و کوشــتن له‌س ـه‌ر ش ـه‌ره‌ف توندوتیــژی داعشــیان له‌کۆمه‌ڵگاکــه‌ی خۆمانــدا جیاوازیه‌کــی ئه‌وتۆیــان نیــه.
بزووتنه‌وه‌یه‌کی ژنان پیاوێک سه‌رکرد‌ه و ڕابه‌ری بێت؟ یان بۆچی سه‌رکرده‌ی بززوتنه‌وه‌ی ژنانی کورد پیاوه؟ ه و گله‌ییانــه‌ی ڕوبــه‌ڕوی یه‌کێــک لــه‌و ڕه‌خنــ ه بــۆ بزوتنــه‌وه‌ی ژنانــی کــورد ده‌کرێتــه‌و ه ئه‌وه‌یــ ده‌بــێ بزوتنه‌وه‌یه‌کــی ژنــان پیاوێــک ســه‌رکرد ه و ڕابـه‌ری بێــت؟ یــان بۆچــی سـه‌رکرده‌ی بززوتنـه‌وه‌ی ه ه یه‌کێکــ ژنانــی کــورد پیــاوه؟ له‌ڕاســتیدا ئه‌مــ ه ه پێویســت ه نــاڕه‌واو پێشــوه‌ختانه‌ی کــ لــه‌و حوکمــ هه‌ڵوه‌ســته‌یان له‌ســه‌ر بکرێــت .له‌بــری ئــه‌وه‌ی خۆمــان له‌نێــو بابه‌تــی پیاوه‌تــی ئۆجه‌النــدا قه‌تیــس بکه‌یــن ،بــا له‌خۆمــان بپرســین چه‌نــد ه کۆمه‌ڵگایه‌کــی وادا خاوه‌نــی مانــادار ه بــۆ پیاوێــک لـ ئــاوا هه‌ڵوێســتێک بێــت؟ پیاوێــک له‌ڕوانگــه‌و ه تــه‌واوی گۆشــه‌نیگای ئازادیه‌کانــی ژنــه‌و ه بیــر لــ
( no / 3 )- 29 - 2 - 2016
له‌بــری ئــه‌وه‌ی چاوه‌ڕێــی ده‌ســتی ده‌وڵــه‌ت بــن بــۆ چه‌ســپاندنی دادپــه‌روه‌ری و مه‌فه‌کانیــان، ه بزوتنــه‌وه‌ی ژنــان یه‌کــه‌م هه‌نــگاو ده‌رکیــان بــ ه پێویســتی هه‌بونــی سیســته‌مێکی ڕه‌خنــ له‌خۆگرتــن و خــود خوێندنــه‌و ه کــرد .ســه‌ره‌تا ه دیــاری کــردن و ده‌ستنیشــان کردنــی بیریــان لــ ه کــرده‌و ه کێشــه‌کانی نــاو ئــه‌م سیســته‌م ه ئێســتا تێیــدا ده‌ژیــن .پاشــان بره‌ویــان بــه‌و کــ ه چاره‌ســه‌رکردنی گرفته‌کانــی ژن ڕاســتیه‌دا کــ ه ته‌نیــا به‌ســه‌ر خــودی ژنــان خۆیانــه‌وه، بارێــک نیــ ه به‌ســه‌ر شــانی به‌ڵکــو به‌رپرســیاریه‌تیه‌ک ه له‌ڕێــی ه ئێمــ تــه‌واوی کۆمه‌ڵــگاوه .چونکــ ئازادیه‌کانــی ژنــه‌و ه ئه‌خــاق و ئازادیه‌کانــی کۆمه‌ڵگایــه‌ک ده‌پێویــن .ئومێــد و چاوه‌ڕوانــی هــه‌ر گۆڕانێکــی مانــاداری کۆمه‌اڵیه‌تــی له‌ڕێــی ئــه‌و ه کلتــوری ه بــره‌و و به‌رده‌وامــی ب ـ میکانیزمان ـه‌و ه ک ـ القه‌کــردن و هه‌تــک ده‌ده‌ن به‌تایبه‌تــی ده‌وڵــه‌ت، ه بنه‌ڕه‌تــه‌دا ئومێــد و چاوه‌ڕوانیه‌کــی بــێ لــ
46 سیســته‌م بکات ـه‌و ه ب ـه ده‌وڵ ـه‌ت و س ـه‌رمایه‌داری و ه هه‌ڵوێســته‌کانی ئــه‌م پیاوساالرییشــه‌وه؟ ڕ ه نگــ ه بــۆ ه ئێم ـ ه رادیکاڵیــزم ک ـ پیــاو ه ئ ـه‌و جۆره‌بێــت ل ـ چاره‌ســه‌ر کردنــی کێشــه‌کانمان پێویســتمانن. ه هه‌مــوو ئه‌وانــه‌ی گومــان یــان پرســیاریان هه‌یــ ه بزوتنــه‌وه‌ی ژنانــی کــورد به‌ڕاســتی لــه‌وه‌ی ئایــ ه ســه‌ردانی ڕۆژاڤــا فه‌مه‌نیســتن یــان نــا ،پێویســت بکــه‌ن و ببینــن لــه‌وێ چــی ده‌گوزه‌رێــت .ئێســتا ه کۆمه‌اڵیه‌تیه‌کانــی ه ئه‌کادیمیــای زانســت لــ قامیشــلو ژنێکــی ته‌مــه‌ن حه‌فتاســاڵ وانــه‌ی ه چیــرۆک و ســه‌ربورده‌ی گــه‌الن ده‌ڵێتــه‌وه .ئه‌مــ ه بــۆ ڕوبــه‌ڕو بونــه‌وه‌ی به‌ڕونــی هه‌وڵێکــ زانســتی پۆزه‌تیفیــزم .ئــه‌و ژنانــه‌ی کــه ده‌رفــه‌ت و توانــای نوســین و خوێندنه‌وه‌یــان نه‌بــو ه ئێســتا ه نێــو کایــه‌ی به‌شــێوه‌یه‌کی کارا به‌شــدارن لــ ه ئابــوری و پرۆگرامــی تیڤیه‌کانــدا ،ئـه‌وان شۆڕشـه‌ک به‌ڕێوه‌ده‌بــه‌ن و هــه‌ر به‌وشــێوه‌یه‌ش شکســت ه ئامــاژ ه بــه‌و ه داعــش دێنــن .لێــره‌دا زۆر گرنگــ بــ ه خــودی شۆڕشــه‌که میراتێکــی ه بده‌یــن کــ خاڵــ به‌هــاداری فه‌لســه‌فه‌کانی ئۆجهــاالن و خه‌بــات و ه ٤٠-٣٠ســاڵی ڕابــردودا. به‌رگــری ژنانــی کــورد ه لــ
(ژ10 - )3 .ی ڕه‌شه‌مێ ی ٢٧١٥
ه ئیلهــام و هاندرێــک بــۆ ژنانــی کۆبانــی بــون بــ ه هه‌مــوو دنیــا ،له‌بــه‌ر ئــه‌وه‌ی ئــه‌وان خۆســه‌ران لــه‌ڕوی کۆمه‌اڵیه‌تــی و ســه‌ربازی و کلتوریــه‌و ه ه خۆیــان ڕێکخســتوه .لــه‌م چوارچێوه‌یــه‌دا پێویســت له‌خۆمــان بپرســین کام جــۆری فه‌مه‌نیــزم له‌الیــه‌ن ه ه پێــدراو ه و کام جۆریش ل سیســته‌مه‌و ه ئــازاد و ڕێگ فه‌مه‌نیــزم قبــوڵ نــاکات و لێــی نابورێــت؟ لـه‌ڕۆژگاری ه ئێمــه‌دا جۆرێــک لــه فه‌مه‌نیزمــی ئیمپریالــی هه‌یــ به‌بیانــوی پاراســتنی ژنــه‌و ه ڕه‌وایه‌تــی ده‌دات به‌جه‌نگه‌کانــی ڕۆژهه‌اڵتــی ناویــن .له‌الیه‌کــی ه لــه‌ڕوی هێــز و ه کــ تــره‌و ه ژنگه‌لێکمــان هه‌یــ ده‌ســه‌اڵته‌و ه بــااڵ ده‌کــه‌ن و به‌شــێوه‌یه‌کی ه ئومێدیــان به‌هه‌مــوو دنیــا به‌خشــیوه، ڕادیکااڵنــ
ه له‌نێــو ه له‌کاتێکــدا ئایدۆلۆژیــای ئــه‌م ژنانــ ئه‌مــ لیســتی ڕێکخــراوه تیرۆریســتیه‌کاندایه! لێــره‌دا ه له‌خۆمــان بپرســین چــی پــاڵ بـه‌م ژنانـه‌و ه پێویســت ه بــۆ و ه له‌پێنــاوی چیــدا ده‌نێــت بجه‌نگــن؟ ئـه‌م ژنانـ ه تێگه‌شــتنماندا ه لــ ه ئێمــ ده‌جه‌نگــن؟ پێویســیت ه ڕون و ڕاســتگۆ و کــراو ه بیــن .به‌کورتــی ئ ـه‌م ژنان ـ
ته‌نیــا له‌پینــاوی پاراســتنی ماڵه‌کانــی خۆیانــدا شــه‌ڕ ناکــه‌ن. ه پیاوگه‌لێــک له‌به‌ره‌یه‌کــدا ده‌بینیــن به‌نــاوی ئێمــ ده‌وڵه‌تــی ئیســامیه‌و ه به‌ئاشــکرا له‌ڕۆژهه‌اڵتــی ناویــن ژنــان القــه ده‌کــه‌ن و ده‌یانکــه‌ن به‌کۆیلــه، له‌به‌ره‌یه‌کــی تــردا ژنگه‌لێــک هــه‌ن به‌خه‌نــده‌و ه به‌رگــری له‌به‌هاکانــی خۆیــان ده‌کــه‌ن .ئه‌گه‌رچــی ه لــه فیلمێکــی ســینه‌مایی و ئــه‌م دیمه‌نــ ه ئێســتا له‌مێژوویــه‌ک ده‌چێــت که‌ڕابــردوه‌و ئێمــ ه ژیانــی ده‌یخوێنینــه‌وه ،بــه‌اڵم له‌ڕاســتیدا ئه‌مــ ه ئــه‌و ڕاســته‌قینه‌ی ئــه‌م ڕۆژگاره‌ی ئێمه‌یــه .ئه‌مــ ه تێیــدا ده‌ژیــن .له‌بنه‌ڕه‌تــدا ه هه‌نوکــ جیهانه‌یــ ه ڕوداوێکــی ڕێکـه‌وت شـه‌ڕی نێــوان ئـه‌م دوو به‌ره‌یـ هو نیــه ،به‌ڵکــو ئــه‌م شــه‌ڕ ه شــه‌ڕێکی ئایدۆلۆژیــ ســیمای ڕاســته‌قینه‌ی سیســته‌ممان بــۆ ئاشــکرا
47 ه هه‌مومــان ئــازادی هه‌مومــان ده‌جه‌نگــن .ئێمــ له‌گــه‌ڵ خه‌بــات و به‌رخودانــی ئه‌وانــدا دوبــار ه ه ه لێــره‌و ه پێمخۆشــ له‌دایــک بوینــه‌وه .هه‌ربۆیــ ه بنێــرم و سوپاســی ئێــوه‌ش درود بــۆ ئــه‌و ژنانــ بکــه‌م بــۆ ئاماده‌بونتــان.
ه ده‌کات و پــه‌رده‌ی لــه‌ڕوو هه‌ڵده‌ماڵێــت .هه‌ربۆیــ ه ه ســه‌رب ه خۆشــحاڵ ده‌زانــم کــ مــن زۆر خــۆم بــ ه خۆداپۆشــین نه‌وه‌یه‌کــم چیتــر پێویســتی بــ ه بــۆ پاراســتنی خــۆی .نه‌وه‌یــه‌ک چاوه‌ڕێــی نیــ هیــچ مه‌رجێــک نــاکات بــۆ داواکردنــی مافه‌کانــی، بــۆ داواکردنــی ســه‌ربه‌خۆیی و ئازادیه‌کانــی. ه بڕیــاری داو ه چاوه‌ڕێــی ده‌ســتی نه‌وه‌یــه‌ک کــ ه ه الیــه‌ن دالر درک پێشــکه‌ش کــرا لــ ه لــ ه خــۆی بیــکات .بابه‌ته‌کــ کــه‌س نه‌بێــت و ئــه‌وه‌ی پێویســت کۆنفرانســی دووه‌مــی تێزه‌کانــی ئه‌لته‌رناتیــڤ ه رۆژانــی ٥-٣ ه زانکــۆی هامبورگــی ئه‌لمانیــا لــ ه و لــ ه هیــچ ئه‌فســان له‌کۆتاییــدا مــن ناتوانــم بیــر لــ ئایــن و چیرۆکێــک بکه‌م ـه‌و ه به‌هێزتــر و مانادارتربێــت نیســانی ٢٠١٥ ه له‌کۆبانــی بــۆ ه چیرۆکــی ئــه‌و ژنانــه‌ی هه‌نوکــ لــ
ه زانکــۆی کامبرجی ه لـ دالر درک خوێنــدکاری دکتۆرایـ
كۆمەڵگای تەقلیدی ،سیستەمی خێڵ و خێزان ،و پێویستی بوون بە شۆڕشێكی نوێ هەرێمی كوردستان بە نمونە ناوەڕۆك
• • • • • • • • • • • • •
خەسڵەتی كۆمەڵگاو ده‌سه‌اڵتی تەقلیدی كۆمەڵگای دواكەوتو دیكتاتۆر بەرهەم دێنێت كاریگەریی كەلتوری سیاسی لەسەر حیزب و سیستەمی سیاسی شێوازی ده‌سه‌اڵتە سیاسیەكەی هەرێمی كوردستان ده‌سه‌اڵت خواستی لە بوونی پلورالیزمی سیاسی نیە سیستەمی خێڵ و خێزان سیستەمە ده‌وڵه‌تیەكە كرمێ دەكات دەرئەنجامی ئەم شێوە ده‌سه‌اڵتە «هەرچەندە نوسراوە ،به‌اڵم من پێتان ده‌ڵێم».. ده‌سه‌اڵت لەالیەن گەلەوە ئەدرێ حیزب ئۆرگانێكی گرنگە بۆ بەمۆدێرن كردن یان پاش خستنی سیستەمی سیاسی ئەم ده‌سه‌اڵتە توانای ڕیفۆرم كردنی نیە كە ناعەدالەتی دەبێتە یاسا ،یاخیبوون و شۆڕش دەبێتە ئەرك بیرۆكەی شۆڕش و ڕاپەرینێكی جەماوەریی ڕێكخراو لە هەرێمی كوردستان
( no / 3 )- 29 - 2 - 2016
ن .د .ساالر باسیرە
48 خەسڵەتی كۆمه‌ڵگه‌و ده‌سه‌اڵتی تەقلیدی • خەســڵەتی كۆمه‌ڵگــه‌ی تەقلیــدی (كۆمه‌ڵگــه‌ی عەشــیرەت و خێــل و بنەماڵــە) ،كۆمه‌ڵگـه‌ی كۆنەپارێز، كــە كۆمه‌ڵگــه‌ی كشــتوكاڵی و دەرەبەگیــش دەگرێتــەوە ،كوردســتانیش ســەرەڕای هەندێــك گۆڕانــكاری كۆمه‌اڵیه‌تــی بــه‌اڵم بێبــەش نیــە لــەم پێناســەیە.
كۆمەڵگایە وەك پێكهاتەیەكی دواكەوتوو بریتیە لە كردەوە تەقلیدیە كۆمەاڵیەتیەكان
(ژ10 - )3 .ی ڕه‌شه‌مێ ی ٢٧١٥
ئــەم جــۆرە كۆمه‌ڵگه‌یــە وەك پێكهاتەیەكــی دواكەوتــوو بریتیــە لــە كــردەوە تەقلیدیــە كۆمه‌اڵیه‌تیــەكان .ئــەو كردەوانــەی كــە لەســەر بنەمــای ئه‌قــڵ و مەنتــق دانەمــەزراوە ،به‌ڵكــو لەســەر بنەمــای ئــەو كردەوانــەی كــە ســەردەمانێك كاری پێكــراوەو جێگیربــوەو بــە میــرات ماوەتــەوە وەك شــتێكی تەقلیــدی .یەكێــك لــە خه‌ســڵه‌تەكانی كۆمه‌ڵگــه‌ی تەقلیــدی بریتیــە لــە پێكهاتەیەكــی داخــراوی كۆمه‌اڵیه‌تــی كــە بەزەحمــەت خــۆی دەداتــە دەســت گۆڕانــكاری .جگــە لــەوە زۆربــەی ئەندامانــی ئــەم كۆمه‌ڵگه‌یانــە ســەربەخۆییان نیــەو بەســتراونەتەوە بــە نەریتــی گشــتی كۆمه‌ڵگه‌كــە. ه بەســەر بوارەكانــی لێــرەدا هوشــیاریی ئاینــی زاڵ ـ ژیانــی كۆمه‌ڵگه‌كــە .ده‌ســه‌اڵتی سیاســیش خه‌ســڵه‌تێكی حوكمــی فەردیــە تێیــدا .ئــەم جــۆرە كۆمه‌ڵگه‌یــە هــەروەك ئامــاژەم پێــدا بەپێــی سروشــتی خــۆی ،خــۆی كەمتــر دەداتــە دەســت بــە مۆدێــرن كــردن .زیاتــر لــە شــوێنی خــۆی دەچەقــێ و گۆڕانیشــی كاتــی درێــژی دەوێ كــە ئەمیــش بەنــدە بــە كۆمه‌ڵێــك فاكتــەرەوە .لــەم سیســتەمە تەقلیدیــەدا ،بــە ده‌ســه‌اڵتە سیاســیەكەیەوە ئابــوری خزمایەتــی و بارودۆخــی پابەندبــوون و پەیوەنــدی كەســیی دروســت دەبێــت و ڕۆل دەبینێــت .بــەم شــێوەیە گەشــەكردنی ئابــوری گێــڕ
دەبێــت ،تەنانــەت كاپیتالیزمــی مۆدێــرن لــەم شــێوە ده‌س ـه‌اڵت و سیســتەمەدا ناتوانێــت گەشــە بــكات. بــە پێچەوانــەی ده‌سـه‌اڵتی یاســایی كــە كارمەنــدان بــە پیشــە كارەكانیــان دەبــەن بەرێــگاوە ،لــەوەی ده‌ســه‌اڵتی تەقلیدیــدا دارودەســتە (دەســت و پێوەنــد) بــەم ئەركــە هەڵدەســتن .بــەم پێیــە دەبێــت بەڕێوەبەرایەتــی تەقلیــدی بــەم شــێوە تەقلیدیــە بەڕێــوە بچێــت گەرنــا ده‌ســه‌اڵتی ده‌ســه‌اڵتدارە تەقلیدیەكــە دەكەوێتــە بــەر مەترســی .هەربۆیــەش لێــرەدا یاســا تەقلیدیــەكان حوكــم دەكــەن. لــەم جــۆرە كۆمه‌ڵگه‌یانــەدا هوشــیاری كۆمــه‌ڵ وەك پێویســت لــە ئــارادا نیــەو ده‌سـه‌اڵتدار ســوود لــەم دیاردەیــە وەردەگــرێ و دەشــیەوێ كــەش و هــەوا كۆمه‌اڵیه‌تیــە دواكەوتوەكــە هــەر بــەم شــێوە كۆنــە دواكەوتــوە بمێنێتــەوە لــە شــێوەی داب و نەریتــە تەقلیدیــەكان .هەمــوو پێشــكەوتن و هوشــیاریەكی كۆمه‌اڵیه‌تــی دەبێتــە الوازكــردن و گۆڕینــی ئــەو بارودۆخــە دواكەوتــوەو نەریتــە تەقلیدیــەی كــە دواتر دەبێتــە ڕێگــر لەبــەردەم ده‌ســه‌اڵتی ده‌ســه‌اڵتدار و سیســتەمە سیاســیە تەقلیدیەكــەدا .هەربۆیــە بەگشــت شــێوەیەك ئــەم جــۆرە ده‌ســه‌اڵتە هەوڵــی لەناوچوونــی پێشــكەوتن ئــەدات و دەیــەوێ ه كۆنەكــە كۆمه‌ڵگه‌یەكــی داخــراو بێــت و كۆمه‌ڵگــ بەهــۆی ناهوشــیاری كۆمه‌ڵــەوە بــۆی بچێتــە ســەرو ده‌ســه‌اڵتدار جێــگای یاســاش بگرێتــەوەو دەیــەوێ لــەم زیاتــر ،لــە ســەرۆكێكی كاریزمــای نەگەتیــف زیاتــر ،كۆمــەڵ هیچــی تــر نەبینێــت و بــەم شــێوەیە بێبەشــی دەكات لــە دونیــای پێشــكەوتن و كرانــەوە. كاریزمــا بــەو واتایــەی كــە گروپێــك بڕوایــان وایــە كەســێك هەیــە كــە خاوەنــی چەنــد خه‌ســڵه‌تێكی نائاســایی و لەڕادەبــەدەر و ڕزگاریــی كۆمه‌ڵگه‌یــە. كاریزمــا نەگەتیفــەكان بــۆ لەدەســت نەدانــی كاریزما دروســتكراوەكەی دەبێــت كاری پالەوانانــە نیشــان بــدەن ،بۆنمونــە بارزانــی بــاس لــە دروســتبوونی ده‌وڵه‌تــی كــوردی دەكات و بیكاتــە دەســتكەوتێكی
49 كۆمه‌ڵگه‌ی دواكەوتو دیكتاتۆر بەرهەم دێنێت • لــەو كۆمه‌ڵگه‌یاژنــەی كــە هوشــیاری سیاســی و كۆمه‌اڵیه‌تــی هاواڵتیــان كــزو الوازەو هەروەهــا ڕەوشــی ئابــوری و كۆمه‌اڵیه‌تــی تیایانــدا الوازە، ئــەوا سیســتەمی سیاســی پەیڕەوكــراو لــە واڵتــدا سیســتەمێك دەبێــت كــە لەســەر زەبروزەنــگ و خۆســەپاندن و دیكتاتۆریــەت بونیــاد دەنرێــت. لێــرەدا پێشــێلكردنی مافــی تاكەكانــی كۆمــه‌ڵ و سەربەســتیەكانیان و بوارنــەدان بە گروپی سیاســی و كۆمه‌اڵیه‌تــی ســەربەخۆی جۆراوجــۆر لــە ده‌وڵه‌تــدا دیاردەیەكــی ئاســایی دەبێــت .واتــا لــە ده‌وڵه‌تــدا سیســتەمی دیكتاتــۆری پەیــڕەو دەكرێــت ،جــا ئــەو سیســتەمە دیكتاتۆریــە سیســتەمی دیكتاتــۆری تاكــە كەســی بێــت ،یــان خێــزان و خێــل و گــرووپ بێــت ...بــه‌اڵم پەیڕەوكردنــی هــەر شــێوەیەك لــە سیســتەمی ده‌سـه‌اڵت لــە واڵتــدا شــتێك نیــە هەتــا ســەر بــەزۆر بســەپێندرێ ،هەتــا ســەر بڕبــكات و نەگــۆڕ نەبێــت.
ئەم دەسەاڵتدارە كۆنە پارێزە تەقلیدیانە هەرگیز ئامادە نین دەستبەرداری دەسەاڵت بن
ئــەم ده‌ســه‌اڵتی خێــڵ و خێــزان و پێكهاتــە عەشــایەریە تەقلیدیــە ئەوەنــدەی پەیوەنــدی خوێــن و داب و نەریتــە كۆنەكــە بــە یەكتریانــەوە دەبەســتێتەوە ئەوەنــدە هەســتی نەتەوەیــی تێیاندا نیــە یــان زۆر كــزو الوازە .ئەگــەر ببنــە ده‌وڵه‌تیــش، ئــەوا ده‌وڵه‌تێكــی ســوڵتانیی و فاشــیل دەبێــت و لــە خزمەتــی تاقمێكــی بچووكــدا دەبێــت ،وەك ئــەوەی هەروەهــا سیســتەمی سیاســی ده‌وڵه‌تێــك كۆپــی خێزانــی ال ســعود لــە ســعودیە... ناكرێــت بــۆ ده‌وڵــه‌ت و كۆمه‌ڵگه‌یەكــی تــر، كاریگەریی كەلتوری سیاسی لەسەر حیزب و سیستەمی به‌ڵكــو سیســتەمی پەیڕەوكــڕاو لــە واڵتــدا دەبێــت • سیاسی نزیــك بێــت لــە داب و نەریــت و كەلتــور و بــاری كۆمه‌اڵیه‌تــی و ڕادەی هوشــیاری خەلكــی ئــەو واڵت یەكێــك لــە گرفتەكانــی سیاســەت و كۆمـه‌ڵ بریتیــە و ده‌وڵه‌تــە .بــه‌اڵم ئەگــەر ده‌ســه‌اڵتە ،سیســتەمە لــە دواكەوتویــی كەلتــوری سیاســی بــۆ بەهــا سیاســیە پەیڕەوكراوەكــە له‌گـه‌ڵ بــاری ســایكۆلۆجی دیموكراتیــەكان .تەنانــەت لــە هەمــوو ناوچەكانــی و فكریــی و كۆمه‌اڵیه‌تــی و كەلتــوری و داخوازیــی ڕۆژهەالتــی ناوەڕاســتدا دیموكراســیەت تەنیــا چیــن و توێژەكانــی خەلكــی واڵتــدا گونجــاو نەبــوو ڕوكــەش بــووە .ئــەم ده‌ســه‌اڵتدارە كۆنــە پارێــزە بــۆ نــان و ئازادیــش وە نادادپــەروەر بــوو ،ئــەوا تەقلیدیانــە هەرگیــز ئامــادە نیــن دەســتبەرداری ئــەو سیســتەمە سیاســیە ئەگــەر بــۆ ماوەیەكــی ده‌ســه‌اڵت بــن .لەبــەر ڕۆشــنایی دواكەوتویــی زەمەنییــش پەیــڕەو بكرێــت بــه‌اڵم وەكــو ئەنجــام كۆمــەڵ بەگشــتی و كەلتــورە سیاســیەكە هەربۆیــە هــەر هــەرەس دێنێــت و ئامانجــی رێكخســتنی ئۆپۆزیســیۆنەكان الی خۆشــمان وەك پێویســت ده‌وڵــه‌ت ناپێكــێ كــە لــە ڕاســتیدا پێویســتە بــۆ ئۆپۆزیســیۆنێكی هاوچــەرخ نیــن و هەمــوو بــە خــۆش گوزەرانــی و ســەقامگیركردنی ڕەوشــی ده‌سه‌اڵتیشــەوە بەرهەمــی واقعــی كۆمه‌ڵگه‌كــەی
( no / 3 )- 29 - 2 - 2016
پاڵه‌وانانــە بۆخــۆی.
سیاســی و كۆمه‌اڵیه‌تــی و ئابــوری هاتبێتــە كایــەوە، وەك ئــەوەی هەنووكــە لــە هەرێمــی كوردســتان بــەدی دەكرێــت .كۆمه‌ڵگــه‌و ده‌ســه‌اڵتی تەقلیــدی و كالســیك هــەر هێشــتا بەربالوتریــن شــێوەكانی كۆمه‌ڵگــه‌و ده‌ســه‌اڵت و سیســتەمە سیاســیەكانە چونكــە ده‌س ـه‌اڵتی ده‌وڵه‌تــی یاســایی و ئه‌قاڵنــی و ســێكوالر لــە گەشــە مێژوییەكەیــدا درەنــگ هاتۆتە دروســتبوون.
50 خۆیانــن ،هەربۆیــە پەڕینــەوە بــۆ كۆمه‌ڵگه‌یەكــی مۆدێرنتــر شــتێكی هــەروا ئاســان نیەو پڕۆســەیەكی ئالــۆزو درێژخایەنــە ،بــه‌اڵم هیــچ كۆمه‌ڵگــه‌و سیســتەمێكیش نەگــۆڕ نیــە. •
شێوازی ده‌سه‌اڵتە سیاسیەكەی هەرێمی كوردستان
ئــەم شــێوازی ده‌ســه‌اڵتە سیاســیەی هەرێمــی كوردســتان كــە خاوەنــی ئیــدارەو دەزگای ســەربازی (میلیشــیا) و دارایــی و هه‌واڵگریــی و ئامــرازی فەرمانڕەوایــی خۆیەتــی و لەژێــر ده‌ســه‌اڵتی تــاك و خێزاندایــە ،پیــادەی بــە مەركەزیــەت كردنــی ده‌ســه‌اڵت دەكات ،مەركەزیەتیــش له‌گــه‌ڵ دیموكراســیەتدا یەكناگرێتــەوە .هیــچ كام لەوانــە شــەرعیەتی ده‌ســه‌اڵتیان لــە دیموكراســیەتەوە وەرنەگرتــوە .هەڵبژاردنیــش تەنیــا یەكێكــە لــە پرەنســیپەكانی دیموكراســی بــه‌اڵم ئــەوەش لــە هەرێمــی كوردســتاندا بــەردەوام بــە پڕۆســەی ســاختەكاریدا ڕۆیشــتوە.
سیاسەتێك كە نیشانەی سروشتی سیستەمێكی تەقلیدیەو سروشتی دەسەاڵتەكەش دیكتاتۆریەتە
(ژ10 - )3 .ی ڕه‌شه‌مێ ی ٢٧١٥
ئــەم جیهــازی ده‌سـه‌اڵتە بــە شــێوەیەكی ســەرەكی لــە كەســانی پابەنــدو دارودەســتە بــە وەالو وەفــا بــۆ ســەرۆك دروســتبووە .بایــەخ بــە دروســتكردنی كاریزمــا ئەدرێــت كــە بریتیــە لــە ســەرۆكی خێــزان و بنەماڵــە خــۆی .سیاســەتێك كــە نیشــانەی سروشــتی سیســتەمێكی تەقلیدیــەو سروشــتی ده‌ســه‌اڵتەكەش دیكتاتۆریەتــە .دادوەری و مافــە سیاســیەكانی تــر لەالیــەن ده‌ســه‌اڵتدارەوە وەك شــتێكی ،مه‌ڵكێكــی شەخســی مامەلــەی له‌گه‌ڵــدا دەكــرێ و توانــای بەســەر ئامرازەكانــی ده‌س ـه‌اڵتدا هەیــە هــەروەك بەســەر شــمەكێكی خۆیــدا هەبێــت. بــەم شــێوەیە دەكــرێ بكــڕدرێ و موزایــەدەی پێــوە
بكــرێ ،لــە وەرەســەدا بــەش بكــرێ (خێزانــی بارزانی و تاڵه‌بانــی نمونەیەكــی بەرچــاوی باســەكەیە). ه لــەم بارودۆخــەدا ئیــرادەی سیاســی لــە كۆمه‌ڵگــ ســەندراوەتەوەو دوور خراوەتــەوە لــە هوشــیاری سیاســیش .گــەل بــێ مافــە و وەك خزمەتــكار، وەك ئۆبجەكتــی ڕوتاندنــەوە ســەیر دەكــرێ نــەك وەك هاواڵتــی لــە ڕوانگــەی كۆمه‌ڵگــه‌ی مەدەنیــەوە .لێــرەدا كەســایەتی تاكەكانــی كۆم ـه‌ڵ تێكدەشــكێندرێت .جوداكردنــەوە لــە نێــوان شــتە شەخســیەكان و گشــتیەكاندا نیــە .ســەرجەم پەیوەندیەكانــی ده‌ســه‌اڵت پەیوەنــدی كەســییە نــەك موئەسەســاتی .جوداكردنــەوەی دەزگاكان النــی كــەم بــە ڕوكــەش ددان پێــدا نــراوە ،هەربۆیــە دەكــرێ لــە ڕای گشــتیدا ئامــاژەی پێبــدرێ ،بـه‌اڵم لــە پراكتیكــدا بوارە شەخســیەكان و گشــتیەكان لەیەكتر جــودا ناكرێنــەوە .داگیركردنــی مه‌ڵكــی گشــتی و بــە هەدەردانــی ســامانی نەتــەوە بــە شــێوازی جۆراوجۆر و بــە ڕێــگای ده‌سـه‌اڵتداری كەســەوە ڕەفتــاری پێــوە دەكــرێ هــەروەك ئــەم واڵتــە هەمیشــە موڵكــی ه (خێزانــەكان ،بنه‌ماڵــه‌كان ،بچــووك خێــزان و بنه‌ماڵــ و گــەورەكان) بوبێــت .بارودۆخێــك خولقێنــدراوە كــە تەنیــا بــە رێــگای حیــزب و وەالو وەفــا بــۆ ســەرۆك دەگەیــت بــە بەرژەوەندیەكانــی خــۆت .دیاردەیــەك دەبێتــە هــۆی ســەقەت كردنــی كۆمه‌ڵگـه .حیزبیــش لێــرەدا حیزبــی قائیــدە ،حیــزب لێــرەدا بۆتــە ئامانــج نــەك ئامــراز .ئــەم سیســتەمە سیاســیە كۆنەپارێــز و خێــل و خێــزان و بنەماڵەییانــە لــە هاوكێشــەی كۆتایــدا بەهــۆی بلــۆك كردنــی خۆیــەوە رێگریــش دەبێــت لــە گەشــەكردن بــە ئاڕاســتەی هەرێمێكــی، ده‌وڵــه‌ت و كۆمه‌ڵگه‌یەكــی مۆدێــرن .پشــت بەدارودەســتەكانی ،بــە ئیــدارە بیرۆكراســیەكانی ســەر بــە كەســی ده‌س ـه‌اڵت و بــە هێــزی چەكــدار و ئاســایش و میلیشــیا و پــارەی ناشــەرعی و دەزگا هه‌واڵگریەكانــی دەبەســتێت ،ب ـه‌اڵم گــەل بــۆ ئــەم ده‌ســه‌اڵتە تەنیــا ئامــراز و ئۆبجەكتــە ،بــێ مــاف كــراوەو كەچــی ده‌ســه‌اڵت دەشــیەوێ جەمــاوەر
51
ده‌سه‌اڵت خواستی لە بوونی پلورالیزمی سیاسی نیە • ده‌ســه‌اڵت لــە هەرێمــی كوردســتان خواســتی لــە بوونــی پلورالیزمــی سیاســی نیــە ،به‌ڵكــو لــە پەڕلەمانێكــی ڕوكەشــی بــێ ئۆپۆزیســیۆن هەیــە، یــان ئۆپۆزیســیۆنێكی بێكاریگــەر .حیزبــی زۆری دەســتكردووی ســێبەر ،هەندێكی تری بەشدارپێكراو لــە ده‌ســه‌اڵتدا بــه‌اڵم بێكاریگــەر« ،ڕۆشــنبیر و ئەكادیمــی» كــڕدراو ،میدیــای زۆری ســێبەر... ،تــاد. هیچــی گوزارشــت لــە كۆمه‌ڵگه‌یەكــی سیاســی پلورالیســتی (فرەیــی سیاســی) نــاكات .هەرەمــی ده‌ســه‌اڵت بێبوونــی داروســتەو كاسەلێســەكانی بــە تەنهــا ئــەو هەمــوو گەندەلیانــەی پێناكرێــت، هەربۆیــە دارودەســتەكانیش لەســەر ئاســتە جیــاوازەكان بــە هەمــان شــێوەی ده‌سـه‌اڵتەكە خــۆی بەرپــرس و تاوانبــارن لــەو بارودۆخــە خراپــە .هەمــوو ئــەم باســە ئامــاژە پێكــراوە گوزارشــت لــە واقعــی ئەمــڕۆی هەرێمــی كوردســتان دەكات .ئاســایی دەبێــت گــەل ســەرچاوەی ڕەوایەتــی سیاســی بێــت. گــەل خزمەتــی حكومــەت نــاكات ،به‌ڵكــو حكومــەت خزمەتــی گــەل دەكات .حكومــەت تەنهــا ئــەو ده‌ســه‌اڵتەی هەیــە كــە گــەل پێــی بەخشــیوە. سیستەمی خێڵ و خێزان سیستەمە دەوڵەتیەكە كرمێ دەكات • لێــرەدا ،لــەم شــێوە ده‌سـه‌اڵتە تەقلیدیانــەدا ،ئــەوە بــۆ هەرێمــی كوردستانیشــە ،دوو سیســتەم هەیــە، (سیســتەمی بنه‌ماڵــه‌و خێــل و خیــزان ،هەروەهــا سیســتەمە دەوڵەتیەكــە) ،بــه‌اڵم ده‌ســه‌اڵتدارە تەقلیدیــە ئۆتۆكراســیەكەو دەزگا بیرۆكراســیەكانی لــە ڕاســتیدا لــە تەنیشــت یەكتــرەوە نیــن ،به‌ڵكــو ده‌سـه‌اڵتە تەقلیدیــە خێــل و خێــزان و بنه‌ماڵه‌ییەكــە خــۆی خزاندۆتــە نــاو سیســتەمە شــەرعیەكەو فۆرمی
«سیستەمە»ی ئێستەی هەرێمی كوردستان بە تەواوی حیزبەكانی ناو دەسەاڵت و هاوشێوەكانی لە دەرەوەی دەسەاڵتیش توانای گواستنەوەی ئەم قۆناغەی نیە بــه‌اڵم سروشــتی ئــەم «سیســتەمە»ی ئێســتەی هەرێمــی كوردســتان بــە تــەواوی حیزبەكانــی نــاو ده‌ســه‌اڵت و هاوشــێوەكانی لــە دەرەوەی ده‌ســه‌اڵتیش توانــای گواســتنەوەی ئــەم قۆناغــەی نیــە .هەربۆیــە ئــەم ڕژێمــە و هاوشــێوەكانی دەبێــت جۆرێكــی تــر شــەرعیەت بــدەن بەخۆیــان و تــەواو لێرەدایــە یەكێــك لــە گرفتــە ســەرەكیەكانی .ب ـه‌اڵم ئــەم سیســتەمی ده‌ســه‌اڵتە ســەقامگیریەكەی بەتەنیــا لــە پیادەكردنــی هێــز ،لــە میكانیزمــی كۆنتــرۆل و چاودێــری و تۆقانــدن و كڕینــی ئــەم و ئــەو ســەرچاوە ناگرێــت به‌ڵكــو پەنــا بــۆ میتــۆدی تــری جۆراوجــۆر دەبــات .پێكهاتــە بیرۆكراســیەكان مۆنۆپۆلــی ســەرجەم پەیوەندیەكانــی نێــوان ئەلیتــەی سیاســی و كۆمــەڵ دەكــەن. دەرئەنجامی ئەم شێوە ده‌سه‌اڵتە • شــارەزایانی زانســتی سیاســی دەگەینــە ئــەو ڕاســتیەی كــە دەرئەنجامــی ئــەم شــێوە ده‌سـه‌اڵتە لــە كۆتایــدا دەبێتــە هــۆی وێرانكردنــی پێكهاتەكــەی خــۆی كــە كار بــۆ چڕكردنــەوەی ده‌ســه‌اڵت لــە دەســتی تاقمێكــی بچوكــدا دەكات كــە لــە هەولــی ئەوەشــدایە رێگربێــت لــە دروســتبوونی
( no / 3 )- 29 - 2 - 2016
دەنگــی پێبــدات و بــە نــاوی گەلیشــەوە بــدوێ. لێــرەدا جگــە لــە خوێندنەوەمــان بــۆ ده‌ســه‌اڵتی سیاســی و حیزبــی سیاســی و ...پێویســتە لــە ڕووی كۆمه‌ڵناســی سیاسیشــەوە لــە پێكهاتــەو بــارودۆخ و دیاردەكانــی نــاو كۆمه‌ڵگــه‌ش بكۆلینــەوە.
دەگۆڕێــت و بێكاریگەریــی دەكات .بارودۆخــی ()3 ده‌سـه‌اڵتەكە ( پەرلەمــان و حكومــەت و دادوەریــی) و تــەواوی دامودەزگاكانــی واڵت لــە هەرێمــی كوردســتان به‌ڵگــه‌ی ئــەم بۆچوونەیــە .لــە ڕووی زانســتی سیاســیەوە ئــەم شــێوە سیســتەمە وەك بەشــێكی دیــاری ئەوانــەی تــری واڵتانــی «جیهانــی ســێ» لــە ڕاســتیدا (لــە هەندێكیانــدا) بریتیــە لــە گرێدانێكــی تەقلیــدی و ئەلەمەنتــی مۆدێــرن. هەربۆیــە بــۆ پڕۆســەی بەمۆدێــرن كــردن ئــەوە دەركەوتەیەكــی قۆناغــی گواســتنەوەیە (االنتقالیــە)،
52 رێكخــراوی ســەربەخۆی سیاســی و كۆمه‌اڵیه‌تــی و ئۆپۆزیســیۆنی ڕاســتەقینە .كار بــۆ كۆنتــڕۆل كردنــی ســەرجەم بزوتنــەوەو چاالكیــە كۆمه‌اڵیه‌تــی و مەدەنیــەكان دەكات و بــەردەوام میتــۆد و ســتراتیجی نــوێ گەشــە پێئــەدات بــۆ بەرتەســك كردنــەوەو ژێردەســت كردنــی داواكاریــە سیاســی و كۆمه‌اڵیه‌تیــەكان و درۆ كردنیــش دەبێتــە بەشــێك لــە ســتراتیجی ده‌سـه‌اڵت .جگە لــەوە ده‌سـه‌اڵتەكە لەالیــەن ئەلیتەیەكــی سیاســی و بیرۆكراتــی ســەر بــە ده‌ســه‌اڵت دەورە دراوە .هەرچەنــدە مەبدەئیــەن بەنــاوی ســەرجەم موئەسەســاتەكانی
بەتەنیــا لەالیــەن ســەرۆكەوە هەڵدەبژێردرێــن. هەروەهــا ســەرجەم نمونــە تەقلیدیــەكان لــە ڕاســتیدا بــەو شــێوەیە چــارە دەكرێــن كــە دەڵێــت: «هەرچەنــدە نوســراوە ،بــه‌اڵم مــن پێتــان دەڵێــم.»... ســەرۆكی ئــەم ده‌ســه‌اڵتە تەقلیدیــە خێــڵ و خێزانــە كار بــۆ دروســتكردنی كاریزمــا دەكات ب ـه‌اڵم ئــەم شــێوازی كاریزمایــە ڕەوتێكــی نائه‌قاڵنیــەو كاریزمایەكــی نەگەتیفــە ،كــە دەیــەوێ بەرگــی حیــزب و ئایدیۆلۆژیــاش بكرێتــە بــەری ئــەم و كۆمــەڵ تەنیــا ئــەم ببینێــت و دەیــەوێ تــەواوی ده‌سـه‌اڵتەكان لــە دەســتی خۆیــدا كۆبێتــەوە .لەنــاو
واڵتــەوە دەدوێ بــه‌اڵم لــە ڕاســتیدا تەنیــا لــە هەوڵــی ئەوەدایــە ده‌ســه‌اڵت و كاریگەریــی خــۆی گــەورەو ســەالمەت بــكات ئیتــر بەهــەر میتۆدێكــی ناشــەرعیش بێــت .بــه‌اڵم هەمــوو ده‌ســه‌اڵتێكی دیكتاتــۆر ئەگــەر بیــەوێ ده‌سـه‌اڵتەكەی ســەالمەت بێــت ئــەوا هەمیشــە پێویســتی بــە پشــتگیری و ڕەزامەنــدی بەشــێكی كۆمه‌ڵگه‌كــەی هەیــە.
دەزگا ده‌وڵه‌تیەكــەدا ده‌ســه‌اڵت لــە شەخســی ســەركردە سیاســەكەدا چردەبێتــەوە .لێــرەدا كاریزمــای پۆزەتیڤیــش هەیــە لــە مێــژودا وەك گانــدی و ئێرنســت ماندێــا ،كەواتــە ئــەم كەســە دەكرێــت چاكەخــواز بێــت ،یــان وێرانكــەر بێــت. هــەر فەرمانێــك لەالیــەن ئــەو ســەرۆكەوە دەربچــێ بــە یاســایەك دادەنــێ و دەبێــت كۆم ـه‌ڵ جێبەجێــی بــكات و لــەو فەرمــان و یاســایانە النــەدەن .خاڵــی جەوهەریــی لــەم بەرپرســیارێتیە ئەوەیــە كــە هــەر بەرپرســێك نــەك هــەر لەالیــەن ســەرۆكەوە دەستنیشــان دەكــرێ بەڵكــو ئەوەنــدەش لــە پۆســتەكەیدا بێــت دەبێــت لــە بەرگــی ســەرۆكدا ڕۆل و كاریگەریــی و چاالكــی ببینێــت .هەمــوو ئەمانــە النــی كــەم لــە هــەردوو خێزانــی بارزانــی و تاڵه‌بانــی ه بچوكــە دەسترۆیشتوەكانیشــدا و كــەس و بنه‌ماڵ ـ لــە هەرێمــی كوردســتان بە ڕوونــی بــەدی دەكرێت. ده‌سه‌اڵت لەالیەن گەلەوە ئەدرێ •
سەرۆكی ئەم دەسەاڵتە تەقلیدیە خێڵ و خێزانە كار بۆ دروستكردنی كاریزما دەكات بەاڵم ئەم شێوازی كاریزمایە ڕەوتێكی نائەقاڵنیە
(ژ10 - )3 .ی ڕه‌شه‌مێ ی ٢٧١٥
لــە ژێــرەوە شــەڕی كێبڕكێــی ئەلیتــەكان هەیــە كــە تەنانــەت لەالیــەن ده‌ســه‌اڵت خۆیــەوە دروســت دەكــرێ و جێگۆڕكــێ بــە پۆستەكانیشــەوە دەكات لە ترســی تەكەتــواڵت دروســتكردن و ســوود وەرگرتــن لــەم میتــۆدە بــۆ ئــەوەی خزمەتــی ســەقامگیری سیســتەم و ده‌ســه‌اڵتەكەی پــێ بــكات .كار بــۆ لەیەكتــر ترازانــدن و دابــەش كردنــی ئۆپۆزیســیۆن (نەیارەكانــی) دەكات .بــەم میتــۆدە ده‌سـه‌اڵتدار كار بــۆ ســەقامگیر كردنــی ده‌ســه‌اڵتەكەی دەكات و تەنانــەت ڕۆلــی حەكەمــی سیاســیش دەبینێــت. «هەرچەنــدە نوســراوە ،بــه‌اڵم مــن پێتــان • د ه‌ڵێــم » . . بەرێوەبەرانــی ئیــداری لــەم شــێوە ده‌ســه‌اڵتەدا
لــە كۆمه‌ڵگـه‌ی مەدەنی و دیموكراســیدا ده‌سـه‌اڵت لەالیــەن گەلــەوە ئــەدرێ ،بــەو دەنگانــەی گــەل ئەیــدات بــە حیــزب و نوێنەرەكانــی لــە پەرلەمــان، دواتــر بــۆ پێكهێنانــی حكومــەت ،ئــەو حیزبانــەش كــە ناگەنــە ده‌ســه‌اڵت دەبنــە ئۆپۆزیســیۆن و نوێنەرایەتــی بەشــەكەی تــری جەمــاوەر دەكــەن، بەواتــا جەماوەرەكــەی خۆیــان ئیتــر لــە نــاو پەرلەماندا
53 بێــت یــان لــە دەرەوەی بێــت .بەواتا گەل ســەرچاوەی تیاچوون دەڕوات و متمانەو باوەڕی كۆمه‌اڵنی خەڵك ده‌ســه‌اڵتە .كــەس لەســەرو یاســاوە نیــەو هەمــوو لەدەست دەدات .هەموو بارودۆخێكی نوێ پێویستی تاكێكیــش دەبێــت دەســتی بــگات بــە ده‌ســه‌اڵت. ده‌ســه‌اڵتدارانی حكومــەت بەیاســا ســزا ئەدرێــن بە مۆدێرن كردن بریتیە لە گواستنەوەی كۆمەڵگا لە و حكومــەت خۆیشــی دەكەوێتــە ژێــر ده‌ســه‌اڵتی قۆناغی تەقلیدیەوە بۆ قۆناغێكی مۆدێرن یاســاوەو ده‌ســه‌اڵتەكان بەپێــی یاســاو دەســتور بە پێناسەی نوێ هەیە .حیزب هێزێكی بەتوانایەو دەستنیشــان و ســنوردار دەكــرێ و دەبێــت یاســای دەكرێ ڕۆلی گرنگ ببینێت لە پڕۆسەی بە مۆدێرن ئەحزابیــش هەبێــت .هەربۆیــە یاســاو پڕۆســەكانی كردندا .بە مۆدێرن كردن پێویستی بە هوشیاری دارشــتنی یاســا دەبێــت ڕوون بــن و كاریشــی كۆمه‌اڵیه‌تی هەیە كە یارمەتی كۆمه‌ڵ ئەدات بۆ پــێ بكرێــت .گــەل ئاســایی دەبێــت ســەرچاوەی ڕەوایەتــی سیاســی بێــت .گــەل خزمەتــی حكومــەت بەدەستهێنانی ئامانجەكانی بەمۆدێرن كردن .هەر
حیزب ئۆرگانێكی گرنگە بۆ بەمۆدێرن كردن یان پاش • خستنی سیستەمی سیاسی حیزب ئۆرگانێكی گرنگە بۆ بەمۆدێرن كردن یان پاش خستنی سیستەمی سیاسی. لەبەر ئەوەی سیستەمی سیاسی تاڕادەیەك بریتیە لە سیستەمی كۆمه‌اڵیه‌تی هەربۆیە هەر جۆرە ناسەركەوتنێك لە سیستەمی سیاسیدا دەبێتە هۆی دواكەوتنی سیستەمی كۆمه‌اڵیه‌تیش (لە هەرێمی كوردستان نە شتێك هەیە ناوی سیستەمی كۆمه‌اڵیه‌تی بێت وە نە سیستەمێكی سیاسی تەندروستیش بوونی هەیە) .پێش بە مۆدێرن كردنی سیستەمی سیاسی پێویستە حیزب بە مۆدێرن بكرێت ،هەربۆیە لەم بوارەدا گرنگی بە ڕۆلی حیزب و رێكخراوی سیاسی پێویستە ،بەتایبەت گرنگیدان بە ئایدیۆلۆژیای حیزب. ئەگەر حیزب وەك پێویست گۆڕانكاری لە فكر و بەرنامەكانیدا ئەنجام نەدات و لەگەڵ گۆڕانكاریە سیاسی و ئابوری و ڕۆشنبیری و كۆمەاڵیەتیەكاندا نەگونجێت و ڕێفۆرم لە خۆیدا نەكات ،ئەوا ئەو حیزبە سیاسیە له‌گه‌ڵ زەمەندا دەپوكێتەوەو له‌گه‌ڵ گەشەكردنی مێژوودا الواز دەبێت و بگرە بەرەو
•
ئەم ده‌سه‌اڵتە توانای رێفۆرم كردنی نیە
بــە پێــی ئەزمونــە سیاســی و مێژوییــەكان، سروشــتی ئــەم جــۆرە ده‌ســه‌اڵت و سیســتەمە سیاســیە تەقلیدیــە توانــای ڕیفــۆرم كردنــی ڕاســتەقینەی نیــە چونكــە خــۆی لەســەر تــەواوی گەندەڵیــی دروســتبووە .هیــچ رێفۆرمێكــی سیاســی و ئابــوری و كۆمه‌اڵیه‌تــی ڕاســتەقینە چــاوەڕوان ناكرێــت لێــی چونكــە سروشــتی سیســتەمەكە ســیمای رێفــۆرم كردنــی پێــوە نیەو هــەر ریفۆرمێكی ڕاســتەقینەی تەندروســت دەبێتــە هــۆی لەنــاو
( no / 3 )- 29 - 2 - 2016
نــاكات ،بەڵكــو حكومــەت خزمەتــی گــەل دەكات. حكومــەت تەنهــا ئــەو ده‌سـه‌اڵتەی هەیــە كــە گــەل پێــی بەخشــیوە بۆنمونــە لــە رێــگای هەڵبژاردنــەوە.
بەم شێوازە ڕێگا بۆ هاوواڵتیان خۆش دەكرێت لەزۆر الوە چاودێری ژیان بكەن لە بواری كۆمه‌اڵیه‌تی، سیاسی ،ئابوری و كەسایەتی...تاد .بە مۆدێرن ه لە قۆناغی كردن بریتیە لە گواستنەوەی كۆمه‌ڵگ تەقلیدیەوە بۆ قۆناغێكی مۆدێرن وەك ئەوەی لە ئەوروپای سەدەی حەڤدەهەم و هەژدەهەم ڕوویدا لە بوارەكانی ئابوری و كۆمه‌اڵیه‌تی و سیاسی و فكری كە تەنیا لەژێر كاریگەرێتی سێكۆالریزم ه پێویستی (عەلمانیەت) گەشە دەكات و كۆمه‌ڵگ بە سەربەخۆیی خۆی هەیە .مەبەست لە كۆمەڵگای هاوچەرخی دیموكراتیە و پڕەنسیپی تاكگەرایی (ئیندیڤیدوالیزم) تێیدا پارێزراو بێت وەك یەكێك لە پرەنسیپەكانی كۆمه‌ڵگه‌ی مەدەنی.
54 بردنــی خــودی ده‌ســه‌اڵتەكە خــۆی .داوای رێفــۆرم (چاكســازی) كــردن بۆنمونــە لــە یەكێتــی و پارتــی و الیەنــە ئیســامیەكان و هاوشــێوەكانیان هیچیتــر نیــە جگــە لــە خەونێكــی بەتــاڵ نەبێــت .ئــەوە هــەر گەندەڵیــە ،وەك یەكێــك لــە فاكتــەرە ســەرەكیەكان لــە هاوكێشــەی كۆتایــدا ســەری سیســتەمەكە خــۆی دەخــوات. كە ناعەدالەتی دەبێتە یاسا ،یاخیبوون و شۆڕش دەبێتە • ئەرك شۆڕشــی زۆرێــك لــە گــەالن دژ بــە ده‌ســه‌اڵت و سیســتەمە سیاســیە زۆردارو ڕوتێنــەرەكان نمونــەی بەرچاون لە مێژوودا .هەندێك لەو شۆڕشــە سیاســی ه دواكەوتــوو، و كۆمه‌اڵیه‌تیانــە لەنــاو كۆمه‌ڵگــ یــان نیمچــە دواكەوتوەكانیــش بــە ســەركەوتویی ئەنجامــدراوون چونكــە خاوەنــی نوخبــەی ڕۆشــنبیرو ســەركردەی شۆڕشــگێڕ و سیاســی لێهاتوو بوون كە توانیویانــە ســەركردایەتی گەلە ســتەملێكراوەكانیان بكــەن و بــەرەو ســەركەوتنیان بــەرن ،بۆنمونــە شۆڕشــەكانی كوبــا و نیكاراگوا ،ڕۆژئاوای كوردســتان و هەمــان شــتیش بــۆ باكــوری كوردســتان چــاوەڕوان كــراوە ،هەرچەنــدە ئــەو واڵتانــەش خــاوەن واڵت و كۆمه‌ڵگــه‌ی تەقلیدیــن ،ئیتــر كەمتــر یــان زۆرتــر. مێــژووی سیاســی و شۆڕشــەكانی جیهــان دەبێــت جێــگای بایــەخ و لێكۆلینــەوە بێــت.
مێژووی سیاسی و شۆڕشەكانی جیهان دەبێت جێگای بایەخ و لێكۆڵینەوە بێت
(ژ10 - )3 .ی ڕه‌شه‌مێ ی ٢٧١٥
نیكاراگــوا واڵتێكــی كشــتوكالیەو خــاوەن كۆمه‌ڵگه‌یەكــی تەقلیدیــە .بنه‌ماڵــه‌ی ســۆمۆزا دەســتی گرتبــوو بەســەر ســەروەت و ســامانی واڵتــداو گەلەكەیشــی دوچــاری چەوســاندنەوەو ڕوتاندنــەوە كردبــوو .بارودۆخەكــە وەرچەرخانێكــی گرنگــی بــە خۆیــەوە بینــی و شۆڕشــی
ساندینیســتی لێكەوتــەوە .شۆڕشــەكە خوێنــاوی بــوو بــه‌اڵم ســەركەوتو بــوو هەرچەنــدە ویالیەتــە یەكگرتوەكانــی ئەمریــكا تا دوا هەناســە پشــتگیریی بنەماڵــەو ڕژێمــی ڕوتێنــەری ســۆمۆزای كــرد .یەكێــك لــە كارە گرنگەكانــی دوای شۆڕشــی ساندینیســتی بریتــی بــوو لــە رێفۆرمــی كشــتوكاڵی و الواز كردنی هێــزی دەرەبــەگ و بایەخــدان بــە بەرهەمــی خۆماڵــی و هەروەهــا كەمكردنــەوەی نەخوێنــدەواری لــە شــارو الدێكانــدا چونكــە نەخوێنــدەواری دەردێكــی كوژەری كۆمەڵگایــە. تەنیــا رێگایــەك بــۆ ڕزگار بــوون لــەم جۆرە ده‌سـه‌اڵت و سیســتەمە ســەركوتكەر و ڕوتێنــەر و خێڵ و خێزانە تەقلیدیــە كۆنەپارێزانــە بریتیــە لــە شۆڕشــێكی سیاســی و كۆمه‌اڵیه‌تــی و دیموكراتــی و عەلمانــی. هەرێمــی (باشــوری) كوردســتانیش بــەدەر نیــە لــەم بۆچونــەو پێویســتی بــە شۆڕشــێكی لــەم جۆرەیــە. شۆڕشــێك گونجــاو له‌گــه‌ڵ واقعــی كۆمه‌اڵیه‌تــی و كەلتــوری و ســایكۆلۆژی .ئــەوە كارێكــی ئاســان نیــە بــۆ كۆمه‌ڵگه‌یەكــی ســەقەت كــراو بـه‌اڵم مەحالیــش نیــە ســەرەڕای دەورەدانیشــمان بــە دوژمنــی ئیقلیمــی كــە دەكــرێ وەك گەمەكەرێكــی ئیقلیمــی بێنــە نــاو هاوكێشــەكەوە .كەرەســتەكان بــۆ شــۆڕش و ڕاپەرینێكــی نــوێ لــە هەرێمــی كوردســتان لــە بــارن و هیــچ سیســتەم و ده‌ســه‌اڵتێكیش نەگــۆڕ نیــە بــەوەی هەرێمــی كوردستانیشــەوە. شــۆڕش بــە واتــا گشــتیەكەی بــۆ خەڵكیــی واڵت بریتیــە لــە نــان و ئــازادی ،مووچــە و خزمەتگــوزاری، قوتابخانــەو خەســتەخانەو بیمــەی بێــكاری و تەندروســتی ،ئــاو و كارەبا...تــاد .هەرچەنــدە ئەمانــەش بەشــێكی گرنگــن لــە شۆڕشــی گــەالن بــۆ مافەكانیــان ،بــه‌اڵم بــە تێگەیشــتنی زانســتی سیاســی شــۆڕش لێــرەدا بــە واتــای گۆڕینــی ئــەو سیســتەمە یــان بارودۆخــە سیاســی و ئابــوری و كۆمه‌اڵیه‌تیــە كۆنــە دێــت بــە سیســتەمێكی
55
شۆڕش دەبێت بریتی بێت لە وەرچەرخانێكی بنەڕەتیی كۆمەاڵیەتی و سیاسی لێــرەدا شــۆڕش دەبێــت بریتــی بێــت لــە وەرچەرخانێكــی بنەڕەتیــی كۆمه‌اڵیه‌تــی و سیاســی ،ب ـه‌اڵم مــەرج نیــە شــۆڕش هەمیشــە بــە ڕێــگای توندوتیژیــەوە ئەنجــام بدرێــت ،بـه‌اڵم زۆرجــار باردۆخەكــە بڕیــار لەســەر ئــەو ئاڕاســتەیە ئــەدات. شــۆڕش یــان لە الیــەن ئەلیتــە (نوخبــە) و كۆمه‌ڵێكی رێكخــراوەوە ئەنجــام دەدرێــت كــە پشــتگیریی بەشــێكی بەرفراوانــی گەلــی هەیــە یــان هــەر لــە ســەرەتاوە خــۆی بزوتنەوەیەكــی جەماوەرییــە .ئــەوە بــە شــۆڕش ناوزەنــد ناكرێــت ئەگــەر كۆمه‌ڵێــك بــێ بوونــی بنچینەیەكــی جەماوەریــی یــان تەنیــا بەشــێكی زۆر كەمــی گەلــی لەگەڵــدا بێــت و بــە رێــگای كودەتــاوە بگاتــە ده‌ســه‌اڵت.
ئەلبێــرت كامــۆ لــە كتێبــی مرۆڤــی یاخیدا دەنوســێت «یاخیبــوون كاتێــك ڕوو دەدات ،كــە مرۆڤــی یاخــی هەســت بــكات لــە شــوێنێك ،بــە جۆرێــك لــە جــۆرەكان لەســەر هەقــە ...و ئــەو كاتــەش ناعەدالەتــی دەبێتــە یاســا ،یاخیبــوون دەبێتــە ئــەرك... ئــەو كۆیلەیــەی كــە بــە درێژایــی هەمــوو ژیانــی فەرمانــی جێبەجــێ كــردووە كتوپــڕ كــە فەرمانــی تــازەی پــێ ئــەدرێ بریــار دەدات جێبەجێــی نــەكات. یاخیبــوون بــە گژداچوونــەوەی پووچــی ژیــان و نائومیــدی و ناعەدالەتیــە .ئــەو چەنــدە بــاوەڕی بــە ئــازادی خــۆی هەیــە ،ئەوەنــدەش بــاوەڕی بــە ئــازادی ئەوانــی دیكــە هەیــە .كەواتــە یاخیبــوون لــە پێنــاو پێشــێلكردنی ئــازادی هیــچ كەســێكی دیكــەدا نیــە به‌ڵكــو هەولێكــە بــۆ فراوانكردنــی ڕوبەرەكانــی هەندێكجــار هــاوكاری و پێكــەوە كاركردنــی گــروپ و ئــازادی و شــكاندنی ســنورەكانی كۆیلەكــردن و لــە چیــن و توێــژە جیــاوازە كۆمه‌اڵیه‌تیــەكان كــە دافــع و قالبدانــی ئه‌قڵــی مــرۆڤ .كوێرانــە هیــچ ڕەتناكاتــەوە ،ئایدیۆلۆژیــای جیاوازیــان هەیــە بـه‌اڵم لــە بارودۆخەكە به‌ڵكــو ڕەتكردنــەوەی هــەر شــتێك یان هەمــوو نەخێر ناڕازیــن ،بــۆ هــەرەس پێهێنانــی پێكهاتــە كۆنەكــە بۆ
( no / 3 )- 29 - 2 - 2016
تــری نــوێ لەســەر بنەمــای كۆمه‌ڵگــه‌ی مەدەنــی، یەكســانی و دادپەروەریــی كۆمه‌اڵیه‌تــی و ئابــوری و ئازادیــە سیاســی و كۆمه‌اڵیه‌تیــەكان بونیــات نرابێــت و هەروەهــا ســەقامگیری و كەســایەتی و ه دابیــن بــكات. كەرامــەت بــۆ تاكەكانــی كۆمه‌ڵگــ هــەر شــۆڕش و ڕاپەرینێكــی جەماوەریــی ئــەم بنەماو داواكاریانــەی نەكــردە ئامانجــی خــۆی ئــەوا نەكرێــت ه ئاسایشــی دەوێــت ،مــرۆڤ باشــترە .تــاك و كۆمه‌ڵگـ نــان و ئــازادی و دادپــەروەری دەوێــت ،یەكێكیــان بــێ ئەویتــر نابێــت .ئــەو الیەنــەی (ئیتــر هــەر ناوێكــی لــێ بنــرێ) بتوانێــت ئــەو پێویســتیانە دابیــن بــكات بــۆ كۆمه‌ڵگه‌كــەی ،ئــەوا سیســتەمێكی دادپــەروەر و تەندروســتە كــە لەســەر بنەمــای فەلســەفی و زانســتی و ئه‌قــڵ و مەنتــق بونیــاد نــراوە. هیــچ مرۆڤێــك ،ئیتــر ســەر بــە هــەر چیــن و توێژێكــی كۆمه‌اڵیه‌تــی بێــت هەتــا ســەر ،كــۆت و زنجیــری كۆیالیەتــی و چەوســاندنەوە قبــوڵ نــاكات ،زوو یــان درەنــگ لــە دژی ڕادەپەڕێــت .ئەوە یاســای سروشــتە.
گوتنێــك لــە هوشــیاریەوە ســەرچاوە دەگرێــت .تــاك بــە هوشــیاریەوە هــەردوو وشــەی (نەخێــر و بەلــێ) بــەكار دەهێنێــت نــەك موریــد ئاســا تەنهــا ســەری بەڵــێ ڕاوەشــێنێت». مــرۆڤ كــە لەســەر حیســابی خــۆی برســی كــراو ئــازادی لــێ زەوتكــرا ئــەوا دوو بــژاردەی بــۆ دەمێنێتــەوە :ئەگــەر ڕابەرایەتیەكــی شۆڕشــگێری هەبێــت ئــەوا دەبێتــە شۆڕشــگێر ،یــان ئەوەیــە دەبێتــە كۆیلــە .لــە مێــژووی مرۆڤایەتیــدا ملیۆنــان مــرۆڤ دراوە بــە كوشــت لــە پێنــاوی چاوچنۆكــی و ڕوتاندنــەوەو داگیركردنــدا ،بــه‌اڵم بــە ملیۆنــان مرۆڤیــش گیانــی خۆیــان بەختكــردوە لــە پێنــاوی نــان و ئــازادی و خــاك و كەرامەتــدا.
56 زەمەنێكــی وەختیــی یەكدەگــرن چونكــە بەرژەوەندی هاوبــەش كۆیــان دەكاتــەوە ،بۆنمونــە نەبوونــی مووچــەو خزمەتگــوزاری ســەرجەم چیــن و توێژەكانــی كۆمه‌ڵگــه‌ی گرتۆتــەوە لــە هەرێمــی كوردســتان. ژنانــی دەولەمەنــد و هەژاریــش چەندیــن خاڵــی هاوبــەش پێكیانــەوە دەبەســتێت لــە خەباتیانــدا بــۆ چەندیــن لــە مافــە هاوبەشــەكانیان .هەربۆیــە بــە تەنیــا یــەك گــروپ ،یــان توێژێكــی كۆمه‌اڵیه‌تــی یەكالیەنــە ناتوانێــت شۆڕشــێكی سەرانســەریی بهێنێتــە كایــەوە ،بــە تایبــەت لــە بارودۆخێكــی وەك ئــەوەی كوردســتان بــەاڵم دواتــر دەكــرێ ملمالنێــكان بــە شــێوازی تــری جیــاواز یەكالبنــەوە.
هێزو الیەنەكانی دژ بە شۆڕش و ڕاپەرینی جەماوەریی خاوەن رێكخستنەو دیسپلین و هێزی هەیە
شــۆڕش دەبێــت پشــت بــە هێــزی گــەل ببەســتێت. بــە تایبــەت بەوانــەی كــە پێشــەنگی شۆڕشــن و لــە پێشــەوەی گــەل زۆرترینــن .درز بخــەرە نێــوان هێزەكانــی دژ ،بــە تایبــەت ئەوانــەی لــە نــاو هێزەكانــی دوژمنــدا ،هــی ده‌ســه‌اڵتدا دوو دڵییــان هەیــە بەرامبــەر كارەكەیــان و بێهێــزن. ڕوو ئــەدات كــە شۆڕشــی گەالنێــك ســەركەوتوو بــووە بــه‌اڵم دواتــر نوخبــەو ســەركردەكانی بوونەتــە گەنــدەل و گەلەكــەی خۆیــان ڕوتاندۆتــەوەو جیاوازییــان نەبــووە له‌گــه‌ڵ دوژمنــە ڕوخاوەكەیانــدا. هەندێــك جاریــش شــۆڕش و ڕاپەرینێــك بەالرێــدا دەبرێــت وەك ئــەوەی لــە ئێرانــی ســەردەمی شــا ڕوویــدا .یەكێتــی و پارتــی وتیــان «شــۆڕش» دەكەیــن دژ بــە رژێمــی بەعــس ،كەچــی ئێســتە شــۆڕش مندالەكانــی خــۆی دەخــوات. لــەم هەلومەرجــەی ئەمڕۆشــدا پێدەچێــت پڕۆســەی گۆڕینــی سیاســی بــە شۆڕشــی ناوخــۆ ،كودەتــای ســەربازیی ،یــان بەكارهێنانــی ڕوخســارەكانی تــری زەبروزەنــگ بــۆ بــەزۆر دەســت لــە ده‌ســه‌اڵت پێهەڵگرتــن بێــت .هەندێك جاریش بەدەســتێوەردانی دەرەكــی .بــه‌اڵم كودەتــا لەهــەر بەرگێكــدا بێــت بریتــی نیــە لــە شــۆڕش.
(ژ10 - )3 .ی ڕه‌شه‌مێ ی ٢٧١٥
هێــزو الیەنەكانــی دژ بــە شــۆڕش و ڕاپەرینــی جەماوەریــی خــاوەن رێكخســتنەو دیســپلین و هێــزی هەیــە ،هەربۆیــە ئەگــەر شۆڕشــگێڕان بــە هەمــان هێــزو دیســپلین و ئیــرادەوە ڕوبــەڕووی نەیارەكانــی نەبێتــەوە ئــەوا ڕوبــەڕووی لێــدان و دارمــان دەبێتەوە. ئــەو كاتــەی مــرۆڤ ڕێــگای شــۆڕش و ڕاپەڕیــن دەگرێتــە بــەر بەواتــا بە بریارێكــی پۆالینــەوە دەبێت بیرۆكەی شۆڕش و ڕاپەرینێكی جەماوەریی ڕێكخراو لە ڕێــگای هێــرش كــردن بگرێتــە بــەر .بەرگــری كــردن • هەرێمی كوردستان بــێ هێــرش كــردن كوشــتنی هەمــوو ڕاپەرینێكــە بــە هــی چەكداریشــەوە ،ئەگــەر ناچــاری بەرگــری كردنیــش كرایــت ئــەوا ســەنگەر لێبــدەو جەنگــی توڕەیــی خەڵكیــی هەرێمــی كوردســتان لــەو شــەقامی له‌گــه‌ڵ بكــە بــۆ ئــەوەی مەعنەویاتــی ده‌س ـه‌اڵتە سیاســیە گەیشــتۆتە لوتكــەو متمانــەی جەمــاوەر نەڕوخێــت .ڕوبــەرووی دژەكــەت بــەرەوە ،بــەو ده‌ســه‌اڵتە نەمــاوەو ئامــادەی كاردانەوەشــە، ئەوەنــدەی هێزەكانــی پــەرش و بــاوەو متمانــەی بـه‌اڵم پێویســتی بــە هێزێكــە رێنیشــاندەری بێــت و خەڵكیــی كــەم بۆتــەوە پێــی و ڕۆژانــە ڕوبــەڕووی جێــگای متمانــەی بێــت و لــە نیــوە رێــگادا بــە تەنیــا شــتی نوێــی بكــەرەوە ئەگــەر ســەركەوتنەكانیش جێــی نەهێلێــت ،بەالرێــدا نەبرێــت و موزایــەدە بــە كــەم بــن ..دوژمنەكــەت ناچــاری كشــانەوە بكــە ،خەباتەكەیــەوە نــەكات ،هەربۆیــە گــەل ئامــادە نیــە پێــش ئــەوەی هێزەكانــی خــۆی لــە دژت رێكبخاتــەوە بــۆ هەمــوو كــەس و حیزبێــك بێتــە ســەر شــەقام .. ژمارەیەكــی بەرچــاو لــە رێكخراوەكانــی كۆمه‌ڵگــه‌ی و ئازایەتــی بنوێنــە.
57
مەترســی ئــەوەم الهەیــە لــە ئەنجامــی ئــەو توڕەییــەی جەمــاوەر بەرامبــەر پێشــیلكردنی مافەكانــی لــە الیــەن ئــەو ده‌سـه‌اڵتەوە ،ڕاپەرینێكی جەماوەریــی عەفــەوی بــێ ســەر و ســەركردە ڕووبــدات و دواتــر دامركێتــەوەو كــورت خایــەن بێــت.. هیــچ بــە دوریشــی نازانــم ڕەفتــاری ده‌ســه‌اڵت ده‌ســه‌اڵت كــە بــووە هــۆكاری ســەقەت كردنــی بگاتــە ڕادەی ئــەوەی ڕۆژگارێــك پێویســت بــوون بــە گــۆڕان خــۆی ،یــان ئەوەیــە مالئاوایــی لــە سیاســەت خەباتــی ژێرزەمینــی و شۆڕشــی چەكدارییــش بكات ،بــكات و بڕۆنــەوە مالــەوە ،هەلوێســتی حیزبــی هەرچەنــدە مــن بێســنوور دژی هەمــوو خوێــن ڕشــتن گۆڕانمــان لــە 17ی شــوبات بینــی .چیتــر خەلكیــی و توندوتیژیەكــم .بەڵــێ مێــژوو دەكــرێ خــۆی دوبــارە خــۆی ســەرقال نــەكات بــە كۆبوونــەوە بێكۆتایــی و بكاتــەوە .ئــەو مرۆڤــەی بــڕوای وابێــت سروشــتی بێســودەكانی نێــوان حیزبــەكان كــە تەنیــا لــە خەمــی خۆیانــدان و كاتــی خــۆی بــۆ بیرۆكــەی بــە نرختــر بــۆ ئــەو ده‌ســه‌اڵتە، ئاینــدەو چارەنوســی خــۆی تەرخــان بــكات. ده‌سـه‌اڵتی خێــڵ و خێــزان و سیســتەم و ده‌سـه‌اڵتی تەقلیدیــی هــی چاكســازی و دەستاودەســت لــە كۆتایــدا دەنوســم :ئەمڕۆكــە لــە ســەر گــۆی كردنــی ده‌ســه‌اڵت و خۆگۆڕیــن و گوێگرتــن بێــت زەوی هیــچ سیســتەمێكی سیاســی نیــە بێگــەرد و لــە داواكاریەكانــی گــەل و پەیڕەویــی پرەنســیپە خەیالــی بێــت وەك ئــەوەی لــە ڕووی تیۆریــەوە بــاس
( no / 3 )- 29 - 2 - 2016
مەدەنــی و گروپەكانــی فشــار هــەن كــە رێكخــراوی ســێبەر نیــن و خــاوەن هەلوێســتی تەندروســتن، خاوەنــی كەســانی ڕۆشــنبیر و ئەكادیمیســت، نوســەر ،ڕۆژنامەنــوس و مامۆســتایان و كەســایەتی بــە هەلوێســت و ئازایــن ،خاوەنــی چەندیــن رێكخراوی گەنجــان و ژنــان و خوێندكارانــی ڕەخنەگــری ده‌ســه‌اڵتین ،لەوانەیــە ژمارەیەكــی هێشــتا كــەم لــە حیزبــی سیاســی ڕەســەنی بچوكــی دەرەوەی ده‌سـه‌اڵت مابێــت و هــەر الیەنێــك لەوانــە ،كــەم یــان زۆر خاوەنــی جەماوەرێكــی خۆیەتــی ،ئەگــەر هەمــوو ئەمانــە بە ڕاكیشــانە نــاوی كاســبكاران و فەرمانبەران بتوانــن بــە ڕۆح و هەلوێســتێكی شۆڕشــگێڕانەوە لەســەر (بەرنامەیەكــی هاوبــەش) بــۆ ئــەم قۆناغــە رێــك بكــەوون و لــە ژێــر چەترێكــدا كۆبنــەوەو ببنــە مەرجەعێــك ،بــۆ ســەركردایەتی كردنــی ڕاپەڕیــن و بزوتنەوەیەكــی جەماوەریــی رێكخــراو بــە پــان و بەرنامــەوە ئــەوا دەكرێــت راپەرینێكــی جماوەریــی تۆكمــەی لــێ بكەێتــەوە.
دیموكراتیــەكان و رێفــۆرم كــردن بــكات ،ئــەوا لــە بازنەیەكــی داخراوی بــۆش و خەیاالویــدا دەخولێتەوە. بۆچوونــی مــن لەســەر ســەركردایەتی حیزبــە ئیســامیەكان ئاشــكرایەو بــۆ حیزبــی گۆڕانیــش تەنیــا دوو ئەلتەرنەتیــڤ هەیــە یــان ئەوەیــە ئەگــەر بــە ڕاســتی مەبەســتیەتی بیگۆرێــت ئــەوا دەبێــت واز لــەم سیاســەتەی هەتــا ئێســتەی پیــادەی كــردوە بهێنیــت و رێــگای خەباتێكــی شۆڕشــگێرانەی ڕاســتەقینە بگرێتــە بــەر و ئــەو جەماوەرەشــی ماویەتــی لــە دەســتی نــەدات و نەگەرێتــەوە نــاو
58 دەكرێــت ،هەربۆیــە مــن بــۆ ئــەم قۆناغــە مێژوییــەی ئەمــڕۆ واقیعبینانــە ڕەزامەنــدم لــە هەرێمێكــی (باشــوری) كوردســتاندا ،لــە عێراقێكــدا بژیــم لــە %25گەندەڵــی تێــدا بێــت وەك لــە %90بێــت چونكــە
ڕەهــاو حەقیقەتــی ڕەهــا نییــە بەڵكــو هەمــوو شــتەكان لەســەر ڕیتمێكــی ڕێژەیــی دەڕۆن.
كاریگه‌رییه‌كانی داگیركاری توركیا به‌سه‌ر دۆخی باشووری كوردستان لــه کۆنفرانســی (كاریگه‌رییه‌كانــی داگیــركاری توركیــا له‌ســه‌ر دۆخــی باشــووری كوردســتان) کــه لــه شــاری ســلێمانی ســازکرا ،هه‌ژموونــی سیاســی و دیبلۆماســی ،ئابــووری و دارایــی ،كولتــووری و ه په‌روه‌رده‌یــی و راگه‌یاندنــی و هه‌روه‌هــا هه‌ژموونــی ســه‌ربازی و ئیســتخباراتی ده‌وڵه‌تــی تورکیــا كــ چه‌ندیــن زانیــاری ورد و تایب ـه‌ت خراوه‌ت ـه‌ڕوو المــان باشــبوو ڕاپۆرتــی كۆتــای كۆنفرانس ـه‌كه بــه دووب ـه‌ش باڵوبكه‌ینــه‌وه. ده‌قی ڕاپۆرته‌كه به‌شی یه‌كه‌م ده‌ستپیك:
(ژ10 - )3 .ی ڕه‌شه‌مێ ی ٢٧١٥
ه خۆرهه‌اڵتــی ناویــن له‌بـه‌رده‌م ئاڵوگــۆڕ و وه‌رچه‌رخانــی مـه‌زن دایـه ،له‌شكركێشــی ه دۆخــی ئه‌مــڕۆدا كـ لـ ئه‌مجــاره‌ی ســوپای توركیــا بــۆ باشــووری كوردســتان زه‌نگێكــی مه‌ترســیدار ه بــۆ زیاتــر ئاڵۆزكردنــی دۆخــی ه له‌گــه‌ڵ په‌ره‌ســه‌ندنی ه له‌بنچینــه‌دا پرۆســه‌یه‌كی داگیركارییــه و هاوكاتــ ناوچه‌كــه .ئــه‌م له‌شكركێشــی ه به‌مه‌به‌ســتی مه‌ترســیداری هه‌ژموونــی ئابــووری و شــااڵوی كولتــووری و قۆرخــكاری سیاســی توركیــا ك ـ تــه‌واو داگیركردنــی باشــوور به‌ڕێــوه ده‌چێــت .ئــه‌م داگیركارییــه‌‌ی باشــوور له‌چوارچێــوه‌ی پیالنێكــی ســتراتیژی دوورمــه‌ودادا به‌ڕێــوه ده‌چێــت و له‌ســه‌ر چــوار ســتوندی ســه‌ره‌كی (هه‌ژموونــی سیاســی ه له‌شكركێشــی ئه‌مجــاره‌ی ســوپای و ئابــووری و كولتــووری و ســه‌ربازی) به‌رده‌وامــی پێده‌درێــت .بۆیــ ه داگیركارییه‌كانــی رابردوویه‌تــی .ئــه‌وه‌ی به‌ڕێــو ه رژێمــی توركیــا هــه‌م درێژه‌پێــده‌ر و تــه‌واوكاری هه‌وڵــ ده‌چێــت هــه‌ر ته‌نیــا داگیركارییه‌كــی ســه‌ربازی كالســیكی نییــه ،به‌ڵكــو پرۆســه‌یه‌كی تااڵنبردنــی ســه‌رجه‌م ســه‌رچاوه‌كانی وزه‌ی خاكــی باشــووره ،ســڕینه‌وه‌ی ناســنامه‌ی كولتــووری گه‌له‌كه‌مانــه ،بــێ ه سیاســییه‌كانی ه و ملمالنێیــ ه هاوكێشــ ه و به‌كارتكردنــی باشــوور ه لــ ئیــراد ه هێشــتنه‌وه‌ی سیاســییان ه بــۆ خســتنه‌ڕووی پیالنــی ســتراتیژی داگیــركاری ه و جیهانــدا .ئـه‌م ســازدانی كۆنفرانســه هه‌وڵێكـ ناوچه‌كـ توركیــا له‌ســه‌ر باشــووری كوردســتان.
59
ه هه‌مــوو كوردســتان .مامه‌ڵــه‌ی ئازادیخوازه‌كــه‌ی لــ ه یــه‌ك لــه‌دوا یه‌كه‌كانــی توركیــا، حكومه‌تــ به‌تایبه‌تــی حكومه‌تــی ئاكه‌پــه ،له‌مــاوه‌ی ئــه‌و بیســت و پێنــج ســاڵه‌ی حوكمڕانــی هه‌رێمــی كوردســتان له‌ســه‌ر بنه‌مــای بانگه‌شــه‌ی میســاقی ه له‌خاكــی میللــی (ویالیه‌تــی موســڵ به‌شــێك توركیــا) به‌ڕێــو ه چــووه .ته‌نانــه‌ت جموجۆڵه‌كانــی ه باشــووری كوردســتان سه‌ربه‌ســتتر توركیــا لــ ه توركیــا و باكــووری بــووه ،به‌بــه‌راورد بــه‌وه‌ی لــ ه ته‌ڤگــه‌ری ئــازادی و ه دژ بــ كوردســتاندا كــ گه‌لــی كوردســتان كردوویه‌تــی .لێــره‌و ه ده‌كــرێ ه هه‌ندێــك داتــا و ه كورتــی و ب ـه پشتبه‌ســتن ب ـ بـ لێكۆڵین ـه‌وه‌و ه س ـه‌باره‌ت ب ـه‌و ســتراتیژ ه داگیــركاری ه باشــووری كوردســتاندا و تااڵنكارییــه‌ی توركیــا لــ ه چه‌نــد خاڵێكــدا بیخه‌ینــه‌ڕوو: لــ یه‌كه‌م /هه‌ژموونی سیاسی و دیبلۆماسی: له‌میان ـه‌ی پیالنــی سیاســی و دیبلۆماســی خۆی ـه‌و ه توركیــا كاری له‌س ـه‌ر شــكاندنی ئیــراده‌ی سیاســی و به‌خــۆو ه وابهســتهكردنی هێــز ه سیاســییه‌كان كــردووه .ل ـه‌م پێناوه‌شــدا له‌رێــگای نان ـه‌وه‌ی ئــاژاو ه و شــه‌ڕی ناوخــۆ و وابهســتهكردنی ســه‌رانی هێــزه‌كان تــا ئاســتی به‌‌ســیخوڕیكردنیان رۆیشــتووه. ه فشــارهێنان ،هه‌ڵڕشــتنی لــه‌م ڕووه‌و ه بــ ئیمكانیاتێكــی زۆری مــاددی و پشــتیوانیكردنی ه ل ـه ملمالنێیه‌كانــی هه‌رێمــدا هه‌ندێــك ل ـه‌و هێزان ـ
ســه‌ده‌ی رابــردووه‌و ه تــا ئێســتا به‌هه‌مــوو شــێوه‌یه‌ك له‌هه‌وڵــی ئــه‌و ه دابــوو ه كێشــه‌ی ه ئێــراق چاره‌ســه‌ر نه‌بێــت .به‌تایبه‌تــی كــورد لــ له‌كاتــی دانوســتانه‌كان له‌گــه‌ڵ حكومه‌ته‌كانــی ه ئێراقــدا فشــاری زۆری هێنــاو ه ئــه‌و دانوســتانان ســه‌رنه‌گرن و بــه‌رده‌وام هۆكارێكــی دروســتكردنی گــرژی و ئاڵــۆزی نێــوان كــورد و ده‌وڵه‌تــی ئێــراق ه بــووه .بــۆ نموونــه؛ رۆڵێكــی سـه‌ره‌كی هه‌بــوو ه لـ دروســتكردنی كۆســپ له‌بــه‌رده‌م جێبه‌جێكردنــی ه ه كه‌ركــوك و ناوچــ مــادده‌ی 140ســه‌باره‌ت بــ كوردســتانییه‌كانی دیكــه .هه‌روه‌هــا بــه‌رده‌وام له‌هه‌وڵــی تێكدانــی به‌یه‌كه‌وه‌ژیانــی گه‌النــی ئێــراق بــووه ،به‌تایبه‌تــی كــورد و توركمــان. و هاوپه‌یمانێتــی له‌میانــه‌ی هه‌روه‌هــا رێككه‌وتنه‌كانــی له‌گــه‌ڵ رژێمه‌كانــی دیكــه‌ی س ـه‌ر كوردســتان ب ـه‌رده‌وام باشــووری كوردســتانی ه بزووتنــه‌وه‌ی ه ناوه‌نــدی زه‌بروه‌شــاندن لــ كردۆتــ ه ســازدانی كۆنگــره‌ی ئــازادی و رێگه‌نــه‌دان بــ نه‌ته‌وه‌یــی .له‌الیه‌كــی دیكــه‌و ه ئیســتغاللی فــر ه ئه‌تنیكــی و كولتــووری باشــووری كوردســتانی كــردووه .له‌مــڕووه‌و ه هه‌بوونــی پێكهاتــه‌ی ه كارتێــك بــۆ ه باشــووری كردۆتــ توركمانــی لــ ه میللییگه‌راییه‌كان ه سـه‌ر هێــز ه كوردییـ فشارخســتن و له‌رێگــه‌ی دروســتكرنی بــه‌ره‌ی توركمانــی
( no / 3 )- 29 - 2 - 2016
فاكته‌ر و ره‌هه‌نده‌كانی داگیركاری توركیا: ه ئه‌و ســتراتیژ ه ـته ئـه‌و ه بخه‌ینه‌ڕوو ك لێــره‌و ه پێویسـ ه ســه‌ره‌تای ســااڵنی نه‌وه‌ده‌كانــی ســه‌ده‌ی لــ بیســته‌مه‌وه ،له‌گــه‌ڵ ده‌ســتپێكردنی حوكمڕانــی هه‌رێمــی كوردســتاندا ،باشــووری كوردســتانی خســتۆته نێــو ســنووری ئامانجــه ســتراتیژه‌كانی ه رۆژی ئه‌مــڕۆدا باشــووری خۆیــه‌وه .ته‌نانــه‌ت لــ ه هه‌رێمێكــی ســتراتیژی بــۆ كوردســتان بۆتــ هه‌ژموونــی ئابــووری و سیاســی و كولتــووری و ســه‌ربازی توركیــا و ناوه‌ندێكــی ســه‌ره‌كی بــۆ ه ســه‌ر گه‌لــی كوردســتان و ته‌ڤگــه‌ر ه هێرشــبردن
ه سیاســه‌تی توركیــا توانــی شــوێنپێی خــۆی لــ باشــووردا بكاتــه‌وه .به‌تایبه‌تــی له‌هه‌وڵدانــی بــۆ ه نێــوان نانــه‌وه‌ی پشــێوی و شــه‌ڕ و پێكــدادان لــ ه سیاســییه‌كانی باشــوور و ته‌ڤگــه‌ری الیه‌نــ ه ئــاراو ه و له‌مه‌شــدا تــا ئاســتێكی په‌كه‌كــه بێنێتــ به‌رچــاو ســه‌ركه‌وتووه .ده‌كــرێ رۆڵــی توركیــا ه رێككه‌وتنه‌كانــی ئه‌نقــه‌ره ،دیبلــن ،واشــنتۆن لــ و چه‌ندیــن رێككه‌وتنــی نهێنیتــر بااڵده‌ســتی ه توركیــا ببینرێــت و ئیــدی به‌ڕوونــی ده‌بینرێــت كــ ئاراســته‌ی شــه‌مه‌نده‌فه‌ر‌ی سیاســی باشــوور بــه ده‌ســت توركیایــه .ده‌وڵه‌تــی توركیــا له‌مــاوه‌ی
60 هه‌وڵــی خۆس ـه‌پاندنی سیاســیانه‌ی داوه .هه‌روه‌هــا ه موســڵ و له‌رێــگای كردنــه‌وه‌ی كونســڵخانه لــ هه‌ولێــر و ســلێمانی ده‌رفه‌تــی ده‌ســتێوه‌ردان و خۆســه‌پاندن و ئاراســته‌كردنی رووداوه‌كان ه ســتراتیژییه‌كانی زیاتــر به‌گوێــره‌ی به‌رژه‌وه‌ندییــ بــۆ ره‌خســاوه .پێویســت ده‌كات ئـه‌وه‌ش بخه‌ینـه‌ڕوو ه داگیركردنــی ه توركیــا رۆڵێكــی ســه‌ره‌كی لــ كــ موســڵ و شــه‌نگال له‌الیــه‌ن داعشــه‌و ه بینیــوه. ه ه له‌هه‌مــوو رووێكــه‌و ه رۆڵێكــی زۆری لــ چونكــ دروســتكردن و به‌هێزكردنــی داعشــدا هه‌بــووه. ه له‌كاتێكــدا توركیــا له‌الیــه‌ن ده‌ســه‌اڵتی ئه‌مــ
ه یــان زیانبه‌خــش له‌قه‌ڵــه‌م ده‌درێــن ،باشــوور بكاتــ ه بازاڕێكــی بــێ سانســۆر و بــێ ركابـه‌ر .ته‌نانـه‌ت لـ ی باشــووردا به‌ته‌نیــا به‌گوێــره‌ی لێدوانــی راوێــژكار ی ی حكومه‌تــ ی بازرگانــی و پیشه‌ســاز وه‌زاره‌تــ ه ی كوردســتان بــۆ كاروبــاری په‌یوه‌ندییــ هه‌رێمــ ئابوورییــه‌كان :له‌كــۆی ( )1800كۆمپانیــای بیانیــد‌ا ه ه ســااڵن ( )1400كۆمپانیــای توركــی هه‌یــه ،كــ ی توركیــا له‌گــه‌ڵ ی ســه‌رمایه ی ئاڵوگــۆڕ قه‌بــاره ی كوردســتان به‌بــڕی ( )12ملیــار دۆالر هه‌رێمــ ه 2015دا بگاتـه ()٢٥ ه 2013دا وا بڕیــار بــوو ه لـ بــوو ه لـ ی ی شــمه‌ك ملیــاردۆالر .هه‌روه‌هــا زیاتــر لــه ( )%50
ه دۆســتێكی ســتراتیژی هه‌رێــم كوردییــه‌و ه بــ ده‌بینــرا و توركیــاش وه‌هــا خــۆی نیشــان ده‌دا ،كه‌چــی ه له‌كاتــی داگیركردنــی موســڵ و شــه‌نگال و ناوچــ كوردســتانییه‌كانی دیكــه و ئه‌گــه‌ری داگیركردنــی ه داهــش نه‌كــرد. هه‌ولێـر‌دا هیــچ جموجۆڵێكــی دژ بـ واتــا توركیــا وه‌ك ده‌وڵ ـه‌ت و حكوم ـه‌ت تــا ئێســتاش دۆســتێكی وه‌همــی و دووژمنێكــی ســتراتیژییه. مســۆگه‌ر گه‌لــی توركیــا گه‌لێكــی دۆســت و ه ه و هاوچاره‌نووســین لــ هاوســێی گه‌له‌كه‌مانــ خۆرهه‌اڵتــی ناوینــدا.
ی ی توركییــه )%50( ، هــاورد ه بــۆ باشــوور شــمه‌ك ی ه لــه‌ده‌ره‌وه ســه‌رجه‌م كۆمپانیــا توركییــه‌كان كــ ی كوردســتانن. ی خۆیــان كار بكــه‌ن له‌هه‌رێمــ واڵتــ ه ئاڵوگــۆڕی ه لــ به‌مــه‌ش توركیــا له‌ســاڵی ٢٠١٣جگــ بازرگانــی وزه ،توانیویه‌تــی بــڕی 5%ی بودجــه‌ی گشــتی خــۆی له‌هه‌رێمــی كوردســتاندا دابیــن ه تاراده‌یه‌كــی زۆر ئابــووری توركیــا و بــكات ،كــ له‌نــاو توركیاشــدا ئابــووری حزبــی ده‌ســه‌اڵتداری بوژاندۆتــه‌وه .له‌بــواری بازرگانــی وزه‌و ه ســه‌رۆكی ه حكومه‌تــی هه‌رێــم تــا راده‌یه‌كــی زۆر ناشــه‌فاف و زانیارییه‌كــی زۆر كــه‌م له‌باره‌یــه‌و ه ده‌زانرێــت. ی ی توركیــا له‌هه‌رێمــ هــاوكات كونســوڵخانه ی بــۆ بازرگانــی ی تایبه‌تــ كوردســتانیش به‌شــێك ه ه ئه‌مــه ده‌رخــه‌ری ئــه‌و راســتیه‌ی كردۆتــه‌وه ،كــ هو ه بازرگانــی توركیــا له‌گ ـه‌ڵ چه‌نــد ه ســتراتیژیی كـ ه بهرژهوهنــدی ئابــووری توركیــا به‌ڕێــو ه چه‌نــد ه بــ ده‌چێــت.
(ژ10 - )3 .ی ڕه‌شه‌مێ ی ٢٧١٥
دووه‌م /هه‌ژموونی ئابووری و دارایی: وه توركیــا له‌ڕێگــه‌ی بازرگانــی و وه‌به‌رهێنانــه توانیویه‌تــی داگیركارییه‌كــی ئابــووری و دارایــی ه باشــووری كوردســتان و فــراوان پێشــبخات لــ ه ه تـه‌واوی ئێراقــدا ببێتـ له‌رێگـه‌ی باشووریشـه‌و ه لـ خــاوه‌ن هێــزی یه‌كه‌مــی بازرگانــی و وه‌به‌رهێنــان، ه رێــگای پیشه‌ســازی و گه‌شــتوگوزار توركیــا لــ و گه‌شــتی ئاســمانی و بیناســازی و راگه‌یانــدن و خــۆراك و جلوبــه‌رگ و پێداویســتیه‌كانی مــاڵ و ده‌رمــان و كه‌ره‌ســته‌ی كشــتوكاڵی و زۆر بــواری تــره‌و ه توركیــا ســه‌رمایه‌گوزاری ده‌كات له‌هه‌رێــم، ســه‌رباری ســێكته‌ری نــه‌وت و غــاز .هه‌روه‌هــا بــۆ ه زۆربه‌یــان ســاخكردنه‌وه‌ی كااڵكانــی خــۆی ،كــ ه كااڵی بێكه‌ڵك له‌كوالێتــی كۆنترۆڵـه‌و ه ده‌رناچــن و بـ
ماڵپــەڕی لێکۆڵیــن ئــۆرگ ڕاپۆرتێکــی باڵوکردۆتــەوە و تێیــدا نووســیویەتی :لــەم دواییــەدا پەرلەمانتــاری ئاکەپــە بورهــان قایەتــورک لــە نێــوان ئیســتەنبوڵ و وان و هەولێــر لەنــاو کارێکــی چڕوپــڕ دایــە و بەبیانــووی بازرگانییــەوە پــارەی ڕەش کــە لــە بازرگانــی نێــوان ئــەوان و داعشــدا بەدەســتیان دەکەوێــت بــۆ ئاکاپــەی ســپی دەکاتــەوە ،بەگوێــرەی
61 ڕاپۆرتەکــە لــە باشــووری کوردســتان لــە ١٣مۆڵــی بازرگانیــدا چەندیــن ســیخوڕی میتــی تــورک لەژێــر ه بەفەرمــی کار بــۆ نــاوی کارمەنــده‌و ه لــەو مۆاڵنــ دەوڵەتــی تــورک دەکــەن. ه ه كــ ه و مه‌ترســیدار ئه‌وه‌یــ خاڵێكــی دیكــ له‌رێــگای هاوپه‌یمانێتــی له‌گــه‌ڵ هه‌ندێــك حزبــی ده‌ســه‌اڵتداردا ده‌ســتی به‌ســه‌ر ســه‌رچاوه‌كانی وزه‌دا گرتــووه .به‌تایبه‌تــی نــه‌وت و غــاز .له‌بــاره‌ی بازرگانــی وزه‌وه حزبــی ده‌ســه‌اڵت به‌نــاوی ه 2013و ه رێككه‌وتنێكــی حكومه‌تــی هه‌رێمــه‌و ه لــ ێ په‌نجــا ســاڵی له‌گــه‌ڵ توركیــا كــردوو ه به‌بــ ی ئاشــكرابكرێت .بێگومــان ی ناوه‌ڕۆكه‌كــه ئــه‌وه ی ی ســه‌دان ملیــۆن به‌رمیــل نه‌وتــ هه‌نارده‌كردنــ ی كوردســتانه‌و ه بــۆ ق و هه‌رێمــ ه ئێــرا خــاو لــ ی ئه‌وروپــا ،توركیــا توركیــا و له‌وێشــه‌و ه بــۆ بــازاڕ ه زۆرێكــی داهاته‌كانــی ده‌ســتی گه‌یشــتووه‌ت ژێــرزه‌وی واڵته‌‌كه‌مــان .ئــه‌وه‌ی توركیــا و ه باشــووری كوردســتان به‌ڕێــوه‌ی كۆمپانیاكانــی لــ ده‌بــه‌ن تااڵنــی ئابــووری و داراییــه .هێزه‌كانــی ه لۆژیكــی «بزنــس ده‌ســه‌اڵتی هه‌رێــم بــ ه له‌سیاســه‌ت گرنگتــره« سیاسه‌تیشــیان خســتۆت ه بانگه‌شــه‌ی ه ته‌له‌فیزیۆنیانــ ه ئه‌مــه‌ش مه‌ترســیدارترین ته‌نانــه‌ت ئــه‌و كه‌ناڵــ خزمــه‌ت بزنســه‌وه ،كــ ه توركیــا ده‌وڵــه‌ت بــۆ كــورد ه ئــه‌و ه ده‌كــه‌ن كــ ه سیاســه‌ت ده‌كه‌وێتــ جــۆری سیاســه‌ته .چونكــ ه كاری دروســت ده‌كات!! و پشــتیوانی لێــده‌كات و ده‌خــوازن ده‌ســتی بزنســكاران و بزنســیش ده‌بێتــ سیاســه‌تمه‌دار و ده‌ســه‌اڵتداران .ده‌كــرێ بڵێیــن ئـه‌و ســتراتیژ ه به‌رفراوانـه‌ی توركیــا لـه‌ڕووی ئابووری ره‌گــی گه‌نده‌ڵییه‌كانــی هه‌رێــم له‌مــه‌و ه دێــت كاتێــك بزنــس و سیا‌س ـه‌ت و ده‌س ـه‌اڵت و كارگێــڕی هــه‌ر هه‌مــووی تێكه‌هه‌ڵكێــش كــراون و به‌ده‌ســت ه و حزبێكه‌وه‌یــه. چه‌نــد كــه‌س و بنه‌ماڵــ سێیه‌م /هه‌ژموونی كولتووری و په‌روه‌رده‌یی و راگه‌یاندنی: توركیــا له‌ڕێگــه‌ی هه‌ژموونــی كولتــووری و هه‌وڵــی راگه‌یاندنییــه‌و ه و په‌روه‌رده‌یــی شــێواندن و ســڕینه‌وه‌ی كولتــووری كــوردی و زاڵكردنــی كولتــووری خــۆی ده‌دات .ئه‌مــه‌ش بۆخــۆی به‌رده‌وامیــدان بــه ژینۆســادی ســپی و
و سیاســی و كولتــووری و ســه‌ربازی له‌ســه‌ر باشــوور به‌ڕێــوه‌ی ده‌بــات بــۆ خزمه‌تــی كــورد ه و ه هیــچ مه‌ترســیه‌كی نییــه وانیشــانی ده‌دات كــ و باشــوور به‌بــێ توركیــا ناتوانێــت بژیــت و بــۆڕی ه و ژیانــی كــورد له‌رێگــه‌ی توركیاوه‌یــه!!. هه‌ناســ ه ه كاتێكــدا ئــه‌و ســووده‌ی توركیــا بــ ه لــ ئه‌مــ ه باشــوور ده‌وڵـه‌ت و حكومـه‌ت و كۆمپانیاكانییـه‌و ه لـ ه بــۆ به‌ده‌ســتی ده‌هێنێــت زۆر ســتراتیژی و ژیانییــ ئـه‌و ،نـه‌ك بــۆ هه‌رێــم.ئه‌وه‌تــا وەزیــری وزەی توركیــا رایدەگەیەنێــت؛ پەیوەنــدی توركیــا و هەرێــم بــۆ ســەربەخۆیی كوردســتان نییە ،بەڵكــو دەبێت هەرێم
( no / 3 )- 29 - 2 - 2016
ئه‌نفالــی چاندییــه .له‌مــڕووه‌و ه بــه ده‌یــان كه‌نــاڵ ه ه هه‌ندێكیــان ســه‌ر به‌حزبــ و ده‌زگای هونــه‌ری ،كــ ده‌ســه‌اڵتداره‌كان و ئیسالمییه‌كانیشــن ،خه‌ریكــی ه هونــه‌ر و كولتــووری توركــی و ئــه‌و ره‌واجدانــن بــ زنجیــر ه ته‌له‌فیزیۆنــی و درامایانــه‌ی په‌خشــی ه مرۆڤــی دواكه‌وتــوو ده‌كــه‌ن ،گه‌لــی كــورد بــ ه و قاتیــل و ته‌ڤگــه‌ر ه ئازادیخوازه‌كه‌یشــی بــ تیرۆریســت و شــه‌ڕانگێز له‌قه‌ڵــه‌م ده‌دات. ئه‌مــه‌ش له‌رێگــه‌ی دۆبالژكــردن و نمایشــكردنی ه ئامــرازی ئــه‌و زنجیــر ه ته‌له‌فیزیۆنیانــه‌و ه ده‌بنــ ه به‌ڕێوه‌چوونــی شــااڵوی كولتــووری دژ بــ ه ه نــه‌ك هــه‌ر لــ كولتــووری كۆمه‌ڵــگای خۆیــان .ئه‌مــ رووی كولتــووری و هونه‌رییــه‌وه ،به‌ڵكــو لــه‌ڕووی ه رۆژنامه‌وانیشــه‌و ه كار له‌ســه‌ر هه‌واڵــی چه‌واشــ ه ه هه‌میشــ و شــرۆڤه‌ی سیاســی ئه‌وتــۆ كــ وانیشــان ده‌ده‌ن ك ـه ده‌وڵ ـه‌ت و حكومه‌تــی توركیــا هو ه هه‌رێــم ده‌كات و دوژمنــی كــورد نییـ خزمـه‌ت بـ ه و ئ ـه‌و ه كوردانــی پارێزوانــی هه‌رێمــی كوردســتان ه و بزووتنه‌وه‌كانیانــن نه‌یــارن و به‌شــه‌كانی دیكــ خوازیــاری چاره‌ســه‌ری نیــن.
62
(ژ10 - )3 .ی ڕه‌شه‌مێ ی ٢٧١٥
بەشــێك بێــت لــە ئێــراق و دەشــڵێت« :پەیوەنــدی ئێمــە و هەرێــم پەیوەنــدی غــاز و نەوتــە» .توركیــا لــه‌م بیســت و پێنــج ســاڵه‌دا خــۆی له‌هه‌وڵــی ه خــۆی ه بــ دروســتكردنی راگه‌یاندنــی وابه‌ســت بــوو ه و له‌مــڕووه‌وه ئه‌نجامــی به‌ده‌ســتهێناوه. بــۆ نموونــه؛ به‌گوێــره‌ی دانپێدانانه‌كانــی (جــه‌م ئه‌رســه‌ڤه‌ر) گــه‌ور ه ئه‌فســه‌ری دامه‌زرێنــه‌ری ه دامه‌زراندنــی ده‌زگای (ژیتــه‌م) خــۆی رۆڵــی لــ چه‌ندیــن كه‌ناڵــی راگه‌یاندنــی چه‌نــد حزبێكــی ه توانســت و ه باشــووردا هه‌بــوو ه و بــ كــوردی لــ ه ئیعترافــی خــۆی بــۆ ئیمكاناتــی مــاددی توركیــا و بـ
ه که‌رکوکیــش خوێندنگه‌یــه‌ک و ناوه‌ندێکــی لــ ه دهۆكیــش چه‌نــد زمانه‌وانــی هــه‌ن) لــ ه ئاســتی جیــاواز كردۆتــه‌وه. خوێندنگه‌یه‌كــی لــ مندااڵنــی کــورد لــه‌م خوێندنگه‌یانــه‌دا فێــری ه ه نه‌ژادپه‌رســتییه‌کانی تــورک ده‌کرێــن ،بــ مارشــ ه توركیــا و نــاوی ئۆڵۆمپیاتــی تورکییــه‌وه ده‌بردرێنــ ئاهه‌نگــی تورکییــان بــۆ ســاز ده‌کرێــت و هۆنــراو ه و گۆرانــی تورکــی و مارشــی نه‌ژادپه‌رســتییان پــێ ه چوارچێــوه‌ی ه لــ ده‌گووترێتــه‌وه .ئــه‌و خوێندنگه‌یانــ زانیارییه‌کانــی ()MITدا زیره‌کتریــن مندااڵنــی کــورد ه وه بــ ه ده‌مامکــی پــه‌روه‌رده کۆده‌که‌نــه‌و ه و بــ
ه و بێكاریگه‌ركردنــی میدیاكانــی دژایه‌تــی په‌كه‌كــ ه دامه‌زرانــدووه. ه په‌كه‌كــ ســه‌ر بــ له‌مــڕووه‌و ه مه‌ترســیدار هــه‌ر ه خاڵــی ده‌ســتبردنییه‌تی بــۆ بــواری په‌روه‌رده‌یــی و فێركــردن .ده‌وڵه‌تــی توركیــا ،له‌رێگــه‌ی چه‌نــد گــروپ و جه‌ماعه‌تێكــه‌و ه تۆڕێكــی به‌رفراوانــی ه و زانكــۆ و ده‌زگای چــاپ و په‌خــش ه خوێندنگــ لــ و كه‌ناڵــی راگه‌یاندنــی له‌هه‌مــوو شــاره‌كانی كوردســتان كردۆتــه‌و ه و هه‌وڵــده‌دات به‌گوێــره‌ی ه ســتراتیژییه‌كانی خــۆی هــه‌ر لــه ئێســتاو ه ئامانجــ منــدااڵن و گه‌نجــی كــورد پــه‌روه‌رد ه بــكات ه به‌خــۆ و و بــۆ داهاتــوو توێژێكــی وابه‌ســت په‌روه‌رده‌كــراوی خــۆی پێبگه‌یه‌نێــت و له‌ڕێــی ئــه‌و توێــژه‌و ه له‌داهاتووشــدا جلــه‌وی سیاســه‌ت و ه ژێــر ركێفــی ئابــووری و كارگێــڕی و ده‌سـه‌اڵت بخاتـ خۆیــه‌وه. هه‌روه‌هــا ئ ـه‌وه‌ی تائێســتا زانــراو ه توركیــا له‌ســاڵی ه ه و زانكۆیــان كردۆتــه‌وه .لــ 1994و ه 14خوێندنگــ هه‌ولێــر ش ـه‌ش خوێندنگ ـه( :رێکخــراوی پ ـه‌روه‌رده‌ی فه‌زالـه‌ت ـ ناوه‌نــدی زمانــی رووناکــی ـ خوێندنگـه‌ی رووناکــی ســه‌ره‌تایی ـ کۆلێــژی نولوفــه‌ری کچــان ـ کۆلێــژی رووناکــی کــوڕان ـ زانکــۆی رووناکــی کوڕان). ه (کۆلێــژی ســلێمانی ه ســلێمانی ســێ خوێندنگ ـ لـ کچــان ـ کۆلیــژی ســه‌اڵحه‌دینی ئه‌یوبــی کــوڕان ـ ناوه‌نــدی زمانزانــی ســه‌اڵحه‌دینی ئه‌یوبــی)
ه هێــزی تــورک ده‌کرێــن ،بــه‌م رێبــاز ه کــوردان لــ ه مێشــک و ئه‌قڵیــان ده‌کــه‌ن ،ئــه‌م منــداڵ و گه‌نجــ ه ه وه‌ک کــه‌وی راوچــی لــ ه تورککراوانــ کــورد ه بــ بنه‌بڕکردنــی کلتــووری کــورد به‌کاریــان دێنــن ،بــۆ ئــه‌م مه‌به‌ســته‌ش به‌تایبه‌تــی زیاتــر قورســایی ه ســه‌ر مندااڵنــی نیشــتمانپه‌روه‌ران و ده‌خرێتــ سیاســه‌تمه‌داران .له‌الیه‌كــی دیكــه‌و ه چه‌ندیــن ی راگه‌یاندنــی و چــاپ و ده‌زگای لێكۆلینـه‌وه‌ی كه‌ناڵـ ســتراتیژی و ئایینــی و وه‌ك :رادیــۆی دیجلـه ،ڕادیــۆی ده‌وران ،ده‌زگای چــاپ و په‌خشــی كانــی عیرفــان، ه له‌گــه‌ڵ ده‌زگایه‌كــی ڕێــكالم و ڕاگه‌یاندنــی دیكــ ه بــۆ ڕێــكالم و پێگه‌یاندنــی به‌نــاوی بێســت فیوچــ كادیــر بــۆ ئاماده‌كردنیــان بــۆ كردنــه‌وه‌ی ئــه‌و ه ته‌له‌فزیۆنیــه‌ی پیالنیــان دانــاو ه بیكه‌نــه‌وه. كه‌ناڵــ به‌گشــتی ئــه‌و رێگایانــه‌ی توركیــا له‌میانــه‌ی ه داموده‌زگاكانــی خــۆی و ئــه‌و داموده‌زگایانــه‌ی لــ ه پێكهێنانــی باشــووره‌و ه هــاوكاری و پشــتیوانی لــ ســتراتیژی توركیــا ده‌كــه‌ن ئامانجــی بنچینه‌ییــان ســڕینه‌وه‌ی كولتــوور و شــێواندنی كه‌ســێتی مرۆڤــی كــورد و له‌خۆنامۆكردنــی كۆمه‌ڵــگای ه توانســتێكی مــاددی كورده‌واریی ـه .بــۆ ئه‌م ـه‌ش ب ـ گــه‌ور ه و له‌چوارچێــوه‌ی پیــان و به‌رنامه‌یه‌كــی چڕوپــڕ و فــراوان به‌ڕێــوه ده‌چێــت و هـه‌ر له‌ئێســتاو ه ه مه‌ترســیداره‌كان پێكھێنانــی ئــه‌و كاریگه‌رییــ ه روونــی دیــاره.................... ســتراتیژ ه بــ