ﮔﯚﭬﺎرﻜﯽ ﺳﯿﺎﺳﯽ ،ھﺰری ،ﺟﭭﺎﻛﯿﯿ
دۆﺧﯽ ﺋﺎﯚز و ﭘ ﻣﻠﻤﻼﻧﯽ ﺣﺷﺪی ﺷﻋﺒﯿﯽ
ﯾﺎﺳﯿﻦ ﺗﻪھﺎ
٢٤
ﺋﻧﺠﺎﻣﯽ ھﺒﮋاردﻧﻛﺎﻧﯽ ﺗﻮرﻛﯿﺎ، وت ﺑرەو ﺷڕ ﺑﺮدن
ﺳﻪردار ﺳﺘﺎر
٤٨
ﺧﺎوەن ﺋﯿﻤﺘﯿﺎز: ﻣﺤﻤﺪ ﻛﯿﺎﻧﯽ ﻋﺒﺪاﻟﺮﺣﻤﺎن)د.ﻣﺤﻤﺪ ﻛﯿﺎﻧﯽ(
ﺳرﻧﻮوﺳر: ﮔﯚران ﻋﻠﯽ ﺣﺴﻦ )ﮔﯚران ﭘﻨﺠﻮﻨﯽ(
دەﺳﺘی ﻧﻮوﺳران: د.ﺳﺎﻻر ﺑﺎﺳﯿﺮە
ﺳردار ﺳﺘﺎر ﻧﺟﯿﺒ ﻗرەداﺧﯽ
ﺑﯾﺎن ﻋﻟﯽ ﻛﺎﻣران ﮔﻮﭙﯽ
ﻛﻮردۆ ﺷﻮاﻧﯽ
ﻟﻪداﯾﻜﺒﻮوﻧﻜﯽ ﻧﻮێ ﮔﯚﭬﺎری "ﺋﺎزادی ﻛﯚﻣﻪﮕﻪ"
د.ﻣﺤﻤﺪ ﻛﯿﺎﻧﯽ
٣
ڕاوﮋﻛﺎری ﯾﺎﺳﺎﯾﯽ: ﭘﺎرﺰەر ھﯿﻼل ﺋﯿﺒﺮاھﯿﻢ ﻧﺎوﻧﯿﺸﺎن :ﻧﻮﺳﯿﻨﮕی ﺳرەﻛﯽ :ﻛﻮردﺳﺘﺎن. ﺳﻠﻤﺎﻧﯽ .ﮔڕەﻛﯽ ﺋﺎﺷﺘﯽ .ﺑﺎﺧﯽ ﺳﻋﯿﺪ ﺑگ
٤
ﭘﯾﻮەﻧﺪﯾﻛﺎن ﻟڕﮕی ﺳرﻧﻮوﺳرەوە دەﺑﻦ.
ڕﻜﻪوﺗﻨﯽ ھﺰهﺳﯿﺎﺳﯿﻪﻛﺎن و ﺷﻜﺴﭙﮫﻨﺎﻧﯽ ﭘﻪرﻟﻪﻣﺎن
3
له‌دایكبوونێكی نوێ گۆڤاری «ئازادی كۆمه‌ڵگه« لەگــەڵ پێزانینمــان بــەوەی بــازاڕی چاپەمەنــی کوردســتان گۆڤــار و رۆژنامــەی زۆری تێدایــە ،بــە پێویســتمان زانــی گۆڤارێکــی تــر ،بــە تایبەتمەندیێکــی تــر زیــاد بکەیــن .گۆڤــاری ئــازادی کۆمەڵگــە وەک ناوەکەشــی ئامــاژە دەکات ،تایبەتمەنــد دەبــێ بــە بــواری گرنگــی دان بــە چەمکــی ئــازادی و چۆنیەتــی بەدەســتهێنان و پیادەکردنــی لــە کۆمەڵگــەی کوردســتان .لــە کۆمەڵــگای ئــازاددا ،مافــی تاکەکانــە کــە هەڵگــری بیــروڕای تایبەتــی خۆیــان بــن ،مافــی رێکخســتنی ئازادانەیــان هەیــە لــە کۆمەڵــە و کۆمیــون بــە گوێــرەی ویســت و پێویســتیەکانیان و مافــی هەوڵدانیــان هەیــە بــۆ بەدەســتهێنانی ئامانجەکانیــان بــێ ئــەوەی ترســیان هەبێــت لــە لێپێچینــەوە و ڕاوەدونــان و ئازاردانــی دەروونــی و جەســتەیی .لــە کۆمەڵگــەی ئــازاد دا تــاک هەلــی بەدەســتهێنانی خۆشــگوزەرانی زیاتــری بــۆ دەڕەخســی بەهــۆی البردنــی ڕێگــری لــە بەکارهێنانــی تواناکانــی و دەربڕینــی ویســتەکانی و کارکــردن و و بــازاڕی ئــازاد و چۆنیەتــی بەدەســتهێنانی ســامان و رێکخســتنی پەیوەندیەکانــی بــە کۆمەڵــەوە لــە چوارچێویـه‌ک لەگــەڵ خواســتی خەڵکانــی دی ناهەمــوار و دژبەرنەبــێ .بــە دەســتهێنانی ئــەم جــۆرە کۆمەڵگەیــە ،پێویســتی بــە ئاســتێکی هۆشــیاری بــااڵ و ئــاگاداری تاکەکەکانــی کۆمەڵگــە هەیــە بــە مافەکانــی خۆیــان و هاواڵتیانیــان و چۆنیەتــی کارکــردن بــۆ بەدەســتهێنان و پیادەکردنیــان لــە کۆمەڵگ ـه ،بــێ پێشــێلکردنی مافــی تــاک و گروپەکانــی دی .هەروه‌هــا بــە سیســتەمکردنی ڕیکخراوەکانــی کۆمەڵگــە بەجۆرێــک بێــت یاریــدەدەری دەســتەبەرکردنی پێوســتیەکانی مســۆگه‌ر کردنــی مافەکانی ئــازادی بەدەســتهێنانی زانیــاری ،ئاخافتــن و بیــروڕای سیاســی و ئابــوری و دینــی و یەکســانی جێنــدەری و هەلــی یەکســانی کارو پارێــزگاری لــە ژینگەیێکــی تەندورســت...هتد بێــت .ئــەم جــۆرە ئازادیــە دەســتەبەر نابێــت بەبــێ هەبوونــی دیموکراســی و پیادەکردنــی بــە مانــا فراوانەکــەی کــە بێجگــە لــە دیموکراســی نوێنەرایەتــی (Representative ) Democracyپێوســتی بــە دیموکراســی بەشــداری چونکــە (.) Participatory Democracy ئــازادی تــاك تــا بەرفراونیــش بێــت بەبــێ دیموکراســی دەبێتــە هــۆی ئافراندنــی دیموکراســی نائــازاد (Illiberal ) Democracyکــە لــە خۆیــدا جۆرێکــە لــە دکتاتۆریــەت وەک ئــەوەی ئێســتا لــە کوردســتان پیــادە دەکرێــت .تاکەکانــی کۆمەڵگــەی کوردســتان دەبــێ قــاڵ بکرێنــەوە بــەوەی ئــەوان خاوەنــی ئــەم خــاك و واڵتــەن ،مافیــان هەیــە و دەبــێ بەدەســتیان بهێنــن وئــاگادار و رێنمایــی بکرێــن ،بــە گوێــرەی ئەزمونــی گەالنــی جیهــان ،لــە چۆنیەتــی دەســتەبەرکردنی مافەکانیــان .گۆڤــاری ئــازادی کۆمەڵگــە دەرگــەی کــراوە دەبێت بــۆ شــەن و کــەو کردنــی ئــەم بابــەت و بۆچوونانــە .لــە هەلومەرجــی ئێســتا کوردســتانی پارچــە پارچەکــراو ،هــەر پارچەیێکــی کوردســتان تایبەتمەندیێکــی خــۆی وەرگرتــووە، بــەاڵم لــە هه‌مانکاتــدا ،پرســی نەتەوایەتــی کوردســتان و دۆزەکــەی پێکــەوە بەســتنێکی ئۆرگانیکــی هەیــە کــە پێویســتی
بــە مامەلەیێکــی ژیرانــە هەیــە لــە چۆنیەتــی گەاڵڵەکردنــی پــڕۆژەی ناوچەیــی (پــڕۆژەی پارچەکانــی کوردســتان) و نەتەوەیــی سەرتاســەری کوردســتان و پەیوەنــدی پارچەکانــی کوردســتان و هێــزە سیاســیەکانی کاریگەریــان هەیــە لــە کاتێکــی وەك ئێســتای رۆژهەاڵتــی ناوەڕاســت .ئــەم کاتــەی ئێســتا ئاوســە بــە هەلــی دەســتکەوتی لەبــار و مەترســی چەقبەســتن و دۆڕان .بێگومــان له‌كاتێكــی وادا كـ ه كوردســتان ب ـ ه بارێكــی واهه‌ســتیار ده‌ربــاز ده‌بــێ ك ـ ه به‌ش ـه‌ڕی جیهانــی ســێیه‌م به‌نــاو ده‌كرێــت ،گۆڤــاری ئــازادی كۆمه‌ڵگــ ه كــ ه گۆڤارێكــی ســه‌ربه‌خۆی ه و له‌هه‌مــوو الیه‌نێكــه‌و‌ه پشــت به‌خــۆی و نوســه‌ر و رۆژنامه‌نوســه‌كانی ده‌به‌ســتێت ،هه‌مــوو هه‌وڵێكیشــی بــۆ ئه‌وه‌یــ ه كــ ه بــه‌ره‌ی خه‌ڵــك و نه‌ته‌وه‌یــی و ئازادیخــوازان پت ـه‌و بــكات .گۆڤاره‌كه‌مــان ك ـ ه ب ـ ه راپــۆرت و دۆســی ه و لێكۆڵینــه‌وه و به‌دواداچــوون و نووســینه‌كانت ده‌ڕازێتـه‌وه ،له‌سـه‌ر ئـه‌و بنه‌مایــی كـ ه ئـه‌م گۆڤــار‌ه الیه‌نــی هــزری ،سیاســی و جڤاكــی له‌پێشــه ،پرســ ه كه‌لتــوری و رۆشــنبیری ه گشــتیه‌كانیش له‌بیرنــاكات ،له‌ســه‌ر ئــه‌و بنه‌مایه‌یــ ه ده‌ڵێیــن ده‌ركه‌وتنــی گۆڤارێكــی وا كارێكــی هه‌ســتیار و ســتراتیژیه .ســه‌ركه‌وتوبێ راگه‌یاندنــی ئــازاد، ســه‌ركه‌وتوبێ گۆڤــاری ئــازادی كۆمه‌ڵگــه. د.ﻣﺤﻤﺪ ﻛﯿﺎﻧﯽ خاوه‌ن ئیمتییاز ( no / Azmuni )- 30 - 11 - 2015
4
ﺋﺎزادی ﻛﯚﻣﮕ
ڕێكنه‌كه‌وتنی هێزه‌سیاسیه‌كان و شكستپێهێنانی په‌رله‌مان
یه‌كه‌میــن ئه‌زموونــی هه‌لبژاردنــه‌كان به‌شــێوه‌یه‌كی دیموكراســی له‌كوردســتانی عێــراق به‌پێــی یاســای ژمــاره()1ی بــه‌ره‌ی كوردســتانی لــ ه 1992\5\19به‌سه‌رپه‌رشــتی و چاودێــری نوێنه‌رانــی چه‌ندیــن رێكخــراوی بیانــی له‌بــواری مافــی مــرۆڤ و دیموكراســی و ئه‌ندامانــی په‌رله‌مانــی واڵتانــی ئه‌وروپــاو رۆژنامه‌نووســانی بیانــی ئه‌نجامــدرا.
(له په‌رله‌مانی کوردستان که‌س له‌ماڵ نی ه وپشوی هاوینه‌یه) ئه‌گــه‌ر ســه‌رنج و گــوێ لــ ه ڕاگه‌یاندنه‌کانــی هــه‌ردوو حزبــی ده‌ســه‌اڵت بگریــن ده‌بینیــن شــه‌ری سیاســی له‌نێــوان ناوه‌نــدو به‌غــدا گــۆڕاو‌ه بــۆ کێشــم ه کێشــمی س ـه‌ربازی و حاڵه‌تــی ئامــاده باشــی بــۆ پێــك دادان ودروســت کردنــی پشــێوی ئاڵــۆزی ســه‌ربازی و هه‌روه‌هــا به‌یانامه‌کانــی مه‌کتــه‌ب ســه‌رۆکی هه‌رێــم وکۆبونــه‌وه‌ی ســه‌رکرده‌ی حیزبــه‌کان وته‌نانــه‌ت لــ ه کۆبونه‌وه‌کــ ه داوای ژووری عه‌مه‌لیاتیــش کــراو‌ه و دڵــ ه ڕاوکــێ جه‌مــاوه‌رو ئاڵــۆزی ســنوری ســوریا و ئیــراق وهه‌ره‌شــه‌کانی ده‌وڵه‌تــی عوســمانی وس ـه‌فه‌ویه‌کان و مالیکی ـه‌کان که‌چــی ل ـ ه په‌رله‌مانــی کوردســتان ک ـه‌س له‌مــاڵ نی ـه وپشــوی هاوینه‌ی ـه، باش ـه ئه‌گ ـه‌ر کێش ـه‌کان ل ـ ه سیاســیه‌و‌ه گــۆڕاون بــۆ س ـه‌ربازی ئ ـه‌ی حکومه‌ت ـه ش ـه‌راکه‌ته‌که‌ی به‌غــدا بــۆ جێگیــره‌و ئه‌نــدام په‌رله‌مانتــار‌ه کــورده‌کان و جێگــری س ـه‌رۆک وه‌زیرانــی ئیــراق ووه‌زیره‌کورده‌کانــی ه ـه‌ردوو حیزبــی ده‌س ـه‌اڵت چــی ده‌ک ـه‌ن ل ـ ه به‌غــدا.
(په‌رله‌مانی ئه‌مڕۆ له‌نێوان كێشمه‌كێشه‌كانی ده‌سه‌اڵتدارانی هه‌رێمی باشوری كوردستان) له‌ســاڵی 1992هوه تــا ئێســتا ،پێنــج کــه‌س ســه‌رۆکایه‌تی په‌رله‌مانــی کوردســتانیان کــردوه ،دو پارتــی‌و دو یه‌کیتــی‌و گۆڕانێــک.
(ژ .ئەزمونی) ٩ -ی سەرماوەرزی ٢٧١٥
5 جه‌وهه‌ر نامیق پارتی
ساڵی له‌دایكبون1946 : ئاستی خوێندن :كۆلیژی ئابوری زانكۆی موسته‌نسری ه له‌به‌غدا ڕه‌وتــ ی ژیــان :پێشــمه‌رگه‌یه‌ك ی چوســت‌و چاالكــ ی پارتــ ی دیموكراتــ ی كوردســتان بــوهو دوا ی هه‌ره‌ســ ی 1975له‌ناوچــه ی بادینــان به«سـه‌لیم ســۆرانی» به‌ناوبانــگ بــوه ،به‌رپرســی لقـ ی یه‌كــی پارتــی بــوهو ســاڵ ی 1979بــوه به‌ئه‌ندامــی مه‌كته‌بــی سیاســی ،دوای ڕاپه‌ڕینــی به‌هــاری ســاڵی 1991كراوه‌تــه به‌رپرســی ســنوری كه‌ركــوك له‌بــه‌ره‌ی كوردســتانی ،ســاڵی 1992 وه‌كــو یه‌كه‌میــن س ـه‌رۆكی په‌رله‌مانــی كوردســتان هه‌ڵبژێــردراوه ،ســاڵی 2000كراوه‌ت ـه ســكرتێری مه‌كته‌بــی سیاســی پارتــی دیموكراتــی كوردســتان‌و لــه‌دوای 2003شــه‌و‌ه وازی له‌ده‌ســه‌اڵت‌و پۆســت ه حزبییه‌كــه‌ی هێنــاو وه‌ك كه‌ســایه‌تییه‌ك ی سیاســ ی ســه‌ربه‌خۆ كار ی بــۆ ئه‌نجامدانــ ی چاكســاز ی له‌هه‌رێمــ ی كوردســتاندا ده‌كــرد .ئــه‌و ســاڵ ی ،2011له‌ته‌مه‌نــی 65ســاڵیدا له‌واڵتــی ســوید كۆچــی دوایــی كــرد.
( no / Azmuni )- 30 - 11 - 2015
ﺋﺎزادی ﻛﯚﻣﮕ
6
عه‌دنان موفتی یه‌كێتی
ساڵی له‌دایكبون1949 : ئاست ی خوێندن :كۆلیژ ی ئابور ی له‌زانكۆی موسته‌نسریه ره‌وتــ ی ژیــان :له‌ســااڵنی 1974 – 1971لێپرســراوی قوتابیانــی ســه‌ر به‌پارتــی دیموكراتــ ی كوردســتان بــوه له‌زانكــۆی موسته‌نســریه ،ســاڵ ی 1978وه‌ك پێشــمه‌رگ ه له‌ســوریاو‌ه گه‌ڕاوه‌تــه‌و‌ه كوردســتان‌و یه‌كێــك بــوه له‌دامه‌زرێنه‌رانــی حزبــی سۆسیالیســت‌و بــوه به‌ئه‌ندامــی ســه‌ركرداییه‌تی ئــه‌و حیزبــه ،دوا ی راپه‌ڕیــن چوه‌تــ ه نــاو یه‌كێتییــه‌وه‌و له‌ســاڵی 1995بوه‌تــ ه ئه‌ندامــی ســه‌ركردایه‌تی‌و لێپرســراوی مه‌ڵبه‌نــدی ()3ی هه‌ولێــر ،پاشــان بــۆ مــاوه ی ســێ ســاڵ نوێنــه‌ری یه‌كێتــی بــوه له‌قاهیــره ،ســاڵی 1999له‌حكومه‌تــی هه‌رێمــی كوردســتان (ئیــداره‌ی ســلێمانی) پۆســتی وه‌زیــری شــاره‌وانی وه‌رگرتــوه‌و دواتریــش بۆت ـ ه وه‌زیــری دارای ـی‌و پاشــان بۆت ـه جێگــری س ـه‌رۆكی ئه‌نجومه‌نــی وه‌زیرانــی هه‌رێمــی كوردســتان. له‌كۆنگــره‌ی دوه‌مــی یه‌كێتــی به‌ئه‌ندامــی مه‌كته‌بــی سیاســی هه‌ڵبژێــردراوه ،ســاڵی 2005به‌س ـه‌رۆكی په‌رله‌مانــی كوردســتان هه‌ڵبژێــردراوه
(ژ .ئەزمونی) ٩ -ی سەرماوەرزی ٢٧١٥
7 که‌مال كه‌ركوكی پارتی
ساڵی له‌دایكبون1954 : ئاستی خوێندن :به‌هۆ ی كار ی سیاسیه‌و‌ه واز ی له‌خوێندن هێناو‌ه كاتێك كه له‌كۆلیژی پزیشك ی بوه ره‌وتــ ی ژیــان :له‌كۆتایــ ی ده‌یــه ی 1970به‌رپرســ ی لقــ ی دو ی پارتــ ی بــوه ،له‌ســه‌ره‌تا ی ده‌یــه ی 1980دوجــار برینداربــوه‌و به‌مه‌به‌ســتی چاره‌س ـه‌ركردن نێــردراو‌ه بــۆ ئه‌وروپــا ،له‌كۆنگــره ی نــۆ ی پارتــی به‌ئه‌ندام ـی مه‌كته‌ب ـ ی سیاس ـی هه‌ڵبژێــردراوه، دوای راپه‌ڕیــن بــۆ ماوه‌ی ـه‌ك نوێن ـه‌ر ی تایبه‌ت ـ ی بارزان ـ ی بــوه له‌پاری ـس‌و دواتریــش به‌رپرس ـ ی لق ـی حه‌وت ـ ی پارت ـ ی بــوه كــ ه ئه‌مه‌ریــكاو كه‌نــه‌دا ی گرتوه‌تــه‌وه ،له‌كاتــ ی هێرشــ ی ئه‌مه‌ریــكا بــۆ ســه‌ر عێــراق لــه 2003گه‌ڕاوه‌تــه‌و‌ه كوردســتان‌و فه‌رمانده‌یــی هێزێكــی پێشــمه‌رگه ی كــردو‌ه بــۆ چونــ ه نــاو كه‌ركــوك ،ئه‌ندامــی یه‌كه‌میــن ئه‌نجومه‌نــ ی پارێــزگا ی كه‌ركــوك بــوه تــا ســاڵ ی 2005كــ ه بــوه به‌جێگــری ســه‌رۆكی په‌رله‌مانــ ی كوردســتان‌و لــه2009ش پۆســتی ســه‌رۆكایه‌ت ی په‌رله‌مانــ ی پێســپێردراوه.
( no / Azmuni )- 30 - 11 - 2015
ﺋﺎزادی ﻛﯚﻣﮕ
8
ئه‌رسه‌الن بایز یه‌كێتی
ساڵی له‌دایكبون1950 : ئاست ی خوێندن :دكتۆرا له‌ئه‌ده‌ب ی كوردی له‌زانكۆ ی سلێمانی ره‌وتــ ی ژیــان :ســاڵی 1970په‌یوه‌ندیكــردو‌ه به‌كۆمه‌ڵــه‌ی ماركســیی لینینــی كوردســتانه‌وه ،له‌ســاڵی 1975له‌گــه‌ڵ خاڵــ ه شــیهاب‌و چه‌نــد س ـه‌ركرده‌یه‌كی دیك ـه‌ی كۆمه‌ڵ ـ ه له‌الی ـه‌ن رژێمــی به‌عس ـهوه زیندانیكــراوه‌و تــا ســاڵی 1978له‌زینــدان بــوه. ســاڵی 1979پــاش ئازادكردنــی ،ده‌بێــت به‌پێشــمه‌رگ ه تــا كاتــی راپه‌ڕیــن ،ســاڵی 1992یه‌كــه‌م سه‌رنوســه‌ری رۆژنامــه‌ی كوردســتانی نــوێ بــوه ،له‌یه‌كــه‌م كۆنگــره‌ی یه‌كێتــی نیشــتمانیی كوردســتان ســاڵی 1992به‌ئه‌ندامــی ســه‌ركردایه‌تی هه‌ڵبژێــردراوه‌و ســاڵی 1993تــا ســاڵی 1996لێپرســراوی مه‌ڵبه‌نــدی رێكخســتنی هه‌ولێــر بــوه ،پاشــان بــۆ مــاوه‌ی 10 ســاڵ لێپرســراوی مه‌كته‌بــی رێكخســتن بــوه .هـه‌ر له‌ســااڵنی نـه‌وه‌ده‌كان چه‌نــد ســاڵێك وه‌زیــری پـه‌روه‌رد‌ه بــوه ،ســاڵ ی 2012 به‌ســه‌رۆكی په‌رله‌مانــی كوردســتان هه‌ڵبژێــردرا.
(ژ .ئەزمونی) ٩ -ی سەرماوەرزی ٢٧١٥
9
یوسف محه‌مه‌د سادق گۆڕان
ساڵی له‌دایکبون1978 : ئاستی خوێندن :هه‌ڵگر ی بڕوانام هی ماسته‌رو دكتۆرای ه له‌فه‌لسه‌ف ه ی زانست ه سیاسیه‌كان ره‌وتــ ی ژیــان :ســه‌رۆك ی به‌شــ ی زانســت ه رامیارییه‌كانــ ی بــوو‌ه له‌كۆلیــژ ی زانســت ه رامیــار ی و كۆمه‌اڵیه‌تیه‌كانــ ی زانكــۆ ی ســلێمانی لــ ه نێــوان ســااڵن ی .2010-2008 رێكخـه‌ری بزوتنـهوه ی گشــت ی هه‌تاكـه ی بــوه له‌مــاوه ی ســااڵنی 2009- 2007هه‌روه‌هــا به‌شــدار ی له‌پــاش ســاڵ ی 2010 – 2003 چه‌ندیــن چاالكــ ی مه‌ده‌نــی به‌شــداریكردووه ،له‌گــه‌ڵ رێكخــراو‌ه مه‌ده‌نییــ ه ناوخۆیــ ی و ده‌ره‌كییه‌كانــ ی (كــه ی ئــا ی ئــی ،د ی ئێــچ ئــاڕ دی ،ئێــن ئـ ی دی ،یــو ئێــن د ی پـی). به‌شــدار ی س ـه‌ره‌ك ی بــوه له‌ئاماده‌كــردن و داڕشــتن ی پــرۆژه ی ئۆپۆزســیۆن بــۆ هه‌مــوار كردن ـهوه ی پــرۆژه ی ده‌ســتور ی هه‌رێــم و پــرۆژه‌و پاكێجه‌كانـ ی چاكســاز ی كـه له‌الیـه‌ن بزوتنـهوه ی گــۆڕان و ئۆپۆزســینه‌وه له‌چه‌ندیــن ســاڵ ی رابــردودا ئاماده‌كــراون. له‌ســاڵ ی 2010هوه رێكخ ـه‌ری ژور ی توێژین ـهوه ی سیاس ـ ی بزوتن ـهوه ی گــۆڕان بــووه‌و ئه‌ندامــی‌جڤات ـ ی نیشــتیمان ی بزوتن ـهوه ی گــۆڕان بــوه.
( no / Azmuni )- 30 - 11 - 2015
10
ﺋﺎزادی ﻛﯚﻣﮕ
له‌دانیشتنی ده‌سپێكی په‌رله‌مانی كوردستان رۆژی 2014/4/29به‌سه‌رۆكی په‌رله‌مانی كوردستان هه‌لبژێردرا.
«دانیشتنی په‌رله‌مان ی كوردستان ل ه 23ی حوزه‌یراندا كوده‌تا بوو»
دانیشــتنی په‌رله‌مان ـ ی كوردســتان ل ـ ه 23ی حوزه‌یرانــدا كوده‌تــا بــوو ،یــان ڕێگریكــردن ل ـه س ـه‌رۆك ی په‌رله‌مــان‌و ده‌ركردن ـ ی وه‌زیره‌كانـ ی گــۆڕان لـه حكومـه‌ت بـ ه بڕیــاری مه‌ســعود بارزانـی ،كام ڕووداویــان ڕه‌گـه‌زو بنه‌ماكانـ ی كوده‌تایــان تێدایـه. لــ ه فه‌رهه‌نگــی‌سیاســییدا ،كوده‌تــا «كرده‌یه‌كی‌خێــرا‌و له‌نــاكاوه ،له‌الیــه‌ن گروپــێ لــ ه ســه‌ربازان‌و ئه‌فســه‌ران ،یاخــود چه‌نــد كه‌ســانێك ی نــاو ده‌ســه‌اڵته‌و‌ه ده‌كرێــت ،بــ ه پێچه‌وانــه ی یاســا كارپێكراوه‌كانــ ی واڵت ،بــ ه مه‌به‌ســت ی له‌ســه‌ر كارالدانـ ی ده‌سـه‌اڵتداران ،یاخــود ڕوخاندنـ ی حكومـه‌ت‌و ،بـ‌ۆ كۆنترۆڵكردنـ ی ده‌سـه‌اڵت‌و به‌كارهێنانـ ی لـ ه پێنــاو به‌رژه‌وه‌ندیی ه تایبه‌تییه‌كانیانــدا.
«جیاوازی ی نێوان كودهتاو شۆڕش» كوده‌تــا له‌الیــه‌ن گروپێــك یاخــود ده‌ســته‌یه‌ك ی دیاریكــراو ی ده‌ســه‌الته‌و‌ه ده‌كرێــت ،بــه‌الم شــۆڕش ڕابوونێكــ ی -1 جه‌ماوه‌رییــ ه دژ بــ ه سیســتم ی فه‌رمانڕه‌وایــی. ل ـ ه ســاته‌وه‌خت ی كوده‌تــادا زۆرجــار گرنگ ـ ی نادرێــت ب ـ ه پره‌نیســپ ه یاســای ی و مرۆی ـ ی و كۆمه‌الیه‌تیی ـه‌كان ،ته‌نهــا -2 ڕه‌چــاو ی ئامانــج و به‌رژه‌وه‌ندیـ ی ئـه‌و گروپـ ه ده‌كرێــت كـ ه كوده‌تــا ده‌كـه‌ن ،بـه‌الم لـ ه ســاته‌وه‌خت ی شۆڕشــدا زۆرجــار ڕه‌چــاو ی بنه‌مــا مرۆییــه‌كان ده‌كرێــت و به‌رژه‌وه‌ندیــ ی گشــت ی له‌به‌رچــاو ده‌گیــررێ. زۆرجــار لێكه‌وت ـه ی كوده‌تــا به‌رهه‌مهێن ـی حكومه‌تێك ـ ی س ـه‌رباز ی ده‌بێــت ،به‌تایب ـه‌ت ك ـه الیه‌نێــك الیه‌نێك ـ ی تــر -3 لــ ه ده‌ســه‌الت دوور ده‌خاتــه‌وه ،بــه‌الم شــۆڕش زۆرجــار ئامانجــ ی به‌رهه‌مهێنانــ ی حكومه‌تێكــ ی مه‌ده‌نیــ ی ده‌ســتورییه. كوده‌تاچییــان له‌نــاو ده‌ســه‌التدا خــاوه‌ن پێگــه‌ن و پرۆســه‌كه‌یان تاڕاده‌یه‌كــ ی ته‌كنیكــ ی و ڕێكخــراوه ،بــه‌الم -4 شــۆڕش هه‌میشــ ه هاوالتییــان و هاونیشــتیمانیان ی ســته‌ملێكراو و كه‌ســان ی ئاســایین. ئاكامــ ی كوده‌تــا بــه هــه‌ر فۆڕمێــك بێــت ده‌چێتــ ه ده‌ره‌وه‌ی چوارچێــوه ی یاســا شــێوازێك ی نایاســایی ه ئامانــج لێــ ی -5 وه‌رگرتــن و پاوانكردنــ ی ده‌ســه‌الته ،بــه‌الم شــۆڕش بــ ه پێچه‌وانــه‌و‌ه هه‌ڵگــر ی ڕه‌گه‌زێكــ ی ڕه‌وایــ ه بــه‌و پێیــه ی له‌الیــه‌ن گه‌لــه‌وه ده‌كرێــت ،گه‌لیــش ســه‌رچاوه ی شــه‌رعیه‌ته.
«ب ه تێڕوانین ل ه جیاوازییه‌كانی كودهتاو شۆڕش» دانیشــتنه‌كه‌ی 23ی حوزه‌یرانــی په‌رله‌مانــی كوردســتان كوده‌تایــ ه یــان بڕیاره‌كــه‌ی مه‌ســعود به‌رزانــ ی بــۆ ڕێگریكــردن لــ ه سـه‌رۆكی په‌رله‌مــان بــۆ چوونـ ه نــاو شــاری ههولێــرو دوورخســتنه‌وه‌ی بزوتنـه‌وه‌ی گــۆڕان لـه حكومـه‌ت .ڕۆژی 23ی حوزه‌یــران له‌گــه‌ڵ نزیكبوونــه‌وه ی واده ی كۆتایــی هاتنــ ی ویالیه‌تــ ی درێژكــراو‌ه ی ســه‌رۆكی هه‌رێــم ،له‌پێنــاو دروســتنه‌بوون ی بۆشــای ی یاســای ی (گــۆڕان ،یه‌كێتــی ،یه‌كگرتــو‌و ،كۆمــه‌ڵ) چــوار پــرۆژه یاســایان پێشــكه‌ش بــ ه په‌رله‌مانــ ی كوردســتان كــرد،و لــ ه دانیشــتنێكی نائاســایی په‌رله‌مانــدا بــ ه ئاماده‌بوونــی 57په‌رله‌مانتــار خوێندنــه‌وه‌ی دووه‌م بــۆ 4پــرۆژه یاســاكه‌ی ئــه‌و حزبانــ ه كــرا .دوای دانیشــتنه‌كه‌ش فراكســیۆنی پارتــی كــ ه له‌گــه‌ڵ فراســیۆن ی سۆسیالیســت‌و چه‌نــد فراكســیۆنێك ی پێكهاتـه‌كان بایكۆتـ ی دانیشــتنه‌كه ی كردبــوو ڕایگه‌یانــد ،دانیشــتنه‌ك ه نایاســایی بــوه ،مه‌ســعود بارزانیــش لـ ه بـه‌روار ی 9ی ئابــدا ب ـ ه هه‌مــان شــێو‌ه دانیشــتنه‌كه ی 23حوزه‌یران ـ ی ب ـ ه كوده‌تــا دژ ب ـ ه پارت ـ ی ناوبــرد‌و ڕایگه‌یانــد «شــێوازی كوده‌تــا
(ژ .ئەزمونی) ٩ -ی سەرماوەرزی ٢٧١٥
11 هیــچ ئه‌نجامێكــی نابێـت‌و قابیلــی قبوڵیــش نییـه« .بـه‌م جــۆره پارتـ ی بـه فه‌رمـ ی ئـه‌و ڕووداوه ی 23حوزه‌یرانـ ی به‌كوده‌تــا ناودێركــرد ،بــ ه بــێ ئــه‌وه‌ی هیــچ به‌ڵگه‌یه‌كــی یاســایی هه‌بێــت .له‌كاتێكدایــ ه بــه پێــ ی مــاده ی 4ی په‌یــڕه‌و ی ناوخــۆ، ســه‌رۆك ی په‌رله‌مانــ ی كوردســتان هاوتــا ی ســه‌اڵحییاته‌كان ی كــ ه له‌مــاده ی 17بڕگــه ی 9ی په‌یــڕه‌و ی ناوخــۆدا هاتــوه، ی به‌رامبه‌ر پــاش دڵنیابوون ـی ل ـ ه ژمــاره ی یاســای ی دانیشــتنه‌كه ی په‌رله‌مان ـ ی ده‌ســتپێكرد‌و پارتـ ی بــۆ ئـه‌و ڕێكارانـه تو خوێندنـه‌وه ی یه‌كـه‌م بــۆ پــرۆژه یاســاكان كــرا .جگـ ه لـه‌وه‌ش ته‌نهــا خوێندنه‌وه ی ســتافی گــۆڕان لـ ه حكومـه یه‌ك ـه‌م بــۆ چــوار پــرۆژه یاســا كــرا ،ب ـ ه هیــچ پێودانگێــك ناچێت ـه چوارچێــوه ی په‌رله‌مــان گرتویه‌تیه‌بــه‌ر ،تــا پرۆسـ ه ی كوده‌تــاوه ،چونكـه لـ ه بنه‌مــادا كارێكـ ی یاســای ی به‌ڕێوه‌چــوه ،هه‌روه‌هــا ئێســتا هیــچ وه‌اڵمێك ـ ی یاســای ی هیــچ ڕه‌گــه‌زو بنه‌مایه‌كــ ی كوده‌تــای لــه‌و هه‌نــگاوه‌دا ئاماده‌یــ ی نه‌بــوه‌و ئــهوه ی بــۆ ئــه‌م پرســ ه نه‌داوه‌تــه‌وه ڕوویــداو‌ه بــه هیــچ جۆرێــك ناچێتــه چوارچێــوه‌ی پرۆســ ه ی كوده‌تــاوه ،چونكــ ه الیه‌نێــك ب ـ ه ڕه‌زامه‌ندی ـ ی خــۆی‌‌و به‌ب ـ ێ هیــچ فشــارێك ئامــاده نه‌بــو‌ه پــرۆژه ی هه‌بێــت و ئامــاده ی دانیشــتنه‌ك ه بێــت.
«له بازگه‌ی پردێ ڕێگری ل ه سه‌رۆكی په‌رله‌مان‌و ستافه‌كه‌ی ده‌كرێت» ێ ڕێگــری ل ـه س ـه‌رۆك ی ب ـه‌الم‌وه‌ك ئ ـه‌وه‌ی ده‌وترێــت ل ـ ه 12ی ئۆكتۆب ـه‌ر ب ـ ه بڕیــاری مه‌ســعود به‌رزان ـی ل ـ ه بازگ ـه‌ی پــرد دواتــر ســه‌رجه‌م وه‌زیــرو به‌رپرســان ی په‌رله‌مــان‌و ســتافه‌كه ی كــرا ،بگه‌ڕێنــه‌و‌ه بــۆ ههولێــرو، له‌بنه‌مــادا كرده‌یه‌كــ ی نایاســایی‌‌و گــۆڕان لــ ه پۆســته‌كانیان دوورخرانـه‌وه .چونكـ ه هه‌ر وه‌ده‌رنانـی الیه‌نێــك لـه حكومـ هت‌و په‌راوێزخستن‌و نادیموكراتییه. ده‌ســه‌اڵته‌كانیدا به‌ســه‌ر په‌رله‌مــان‌و ده‌ســتگرتن ڕێگــر ی لــ ه ســه‌رۆك ی ده‌چێتــ ه چوارچێــوه ی فۆرمێكــ ی ڕاســته‌وخۆ خــۆ ی ڕه‌زامه‌ندیــ ی به‌بــ ێ ســاموێل هانتگتــۆن بیرمه‌نــد ی پێناسه‌كه ی به‌پێــ ی كوده‌تــاوه. بــه‌و‌ه كوده‌تــا ل ه ئه‌مریكیــش ئــه‌م جــۆره لــ ه ده‌ســه‌اڵت ه بااڵكانــ ی ده‌ناســرێته‌وه ،كــ ه یه‌كێــك به‌ســه‌ر ده‌ســه‌اڵته‌كان ی ده‌وڵــه‌ت ده‌ســت ده‌گرێــت تــر‌و گشــت ده‌ســه‌اڵته‌كان لــ ه دامــه‌زراو‌ه جیاوازه‌كانــ ی حكومرانــ ی لــ ه ده‌ســت یــه‌ك ده‌ســته‌دا كۆده‌كرێنــه‌وه.
ﮔﯚران ﭘﻨﺠﻮﻨﯽ ( no / Azmuni )- 30 - 11 - 2015
12
ﺋﺎزادی ﻛﯚﻣﮕ
پڕۆژەی بە هەرێم (كانتۆن) كردنی پارێزگاكانی هەرێمی (باشوری) كوردستان به‌شی یه‌كه‌م: یاخیبوون كاتێك ڕوودەدات ،كە مرۆڤی یاخی هەست بكات لە شوێنێك بە جۆرێك لە جۆرەكان لەسەر هەقە. ( ئەلبێرت كامۆ ) ناوەڕۆك بە هەرێم (كانتۆن ) كردنی پارێزگاكانی باشوری كوردستان لە ناو یەكێتیەكی نەتەوەیی و نیشتیمانیدا • ئەم پڕۆژەیە بۆچی؟ • سودەكانی ئەم فرە هەرێمیە (كانتۆنیە) فیدرالیە • پارێزگای سلێمانی وەك نمونە • باری ئابوری پارێزگای سلێمانی بۆ بوون بە هەرێم (كانتۆن) • ئەزمونی سویسرا • ڕێگری یاسایی نیە بۆ بە هەرێم بوونی پارێزگاكانی باشوری كوردستان • دەستوری عێراق (ماددەی )119 • فیدرالی بۆ عێراق ،مەركەزیەت بۆ كوردستان • سیستەمە سیاسیە المەركەزیەكان • سەرنج ئــەم پڕۆژەیــەی بەنــدە گوزارشــت نیــە لــە تێڕوانینێكــی حیزبیــی بەڵكــو لــە پێنــاوی بەرژەوەنــدی گشــتی نوســراوە، بــەالم لەوانەشــە لەگــەڵ بۆچونــی حیزبێكــی سیاســی هەرێمــی كوردســتان یەكبگرێتــەوە بێئــەوەی خواســتی نوســەر بێــت ،مۆدێلێكــە بــۆ نەگەڕانــەوە بــۆ بیرۆكــەی دوو ئیدارەییــە حزبیــە تەقلیدیەكــەی ڕابــوردوو لــە هەرێمــی كوردســتان. بــە هەرێــم (كانتــۆن) كردنــی پارێزگاكانــی باشــوری كوردســتان لــە نــاو یەكێتیەكی نەتەوەیی و نیشتیمانیدا ئــەو ڕاســتیەی كــە فكــری مەركەزیــەت ئەقڵــی دەســەالتی سیاســی كوردیشــی تەنیــوە لــە باشــوری كوردســتان و ئــەو ڕاســتیەش هەتــا ئێســتەش هەرێمــی كوردســتان ســەرەڕای بوونی پەڕلەمان و حكومەت بەالم بە كردار دوو ئیدارەیە (ژ .ئەزمونی) ٩ -ی سەرماوەرزی ٢٧١٥
و هەروەهــا پارێــزگای ســلێمانی بــە ڕوونــی پەراوێزخــراوە. لەبــەر ڕۆشــنایی ئــەو ڕاســتیانە بــە پێویســتیەكی سیاســی و كۆمەالیەتــی و ئابــوری و ئیــداری دەبینــم وەك چارەســەرێكی مەنتقــی پارێزگاكانــی هەرێمــی (باشــوری) كوردســتان ببنــە هەرێمــی (كانتۆنــی) فیدرالــی ســەربەخۆ .دەكرێــت پارێــزگای ســلێمانی هەرێمێــك بێــت ،هەولێــر ،هەروەهــا پارێــزگای دهــۆك و هەڵەبجــەش ببنــە هەرێمــی (كانتۆنــی) ســەربەخۆ. هەمــان ئــەم مۆدێلــە بــۆ پارێــزگای كەركوكیــش ئەویــش بــە پێــی واقعــی پارێــزگای كەركــوك خــۆی .بــەالم ئــەم فــرە هەرێمیــە (كانتۆنیــە) لەنــاو جوگرافیــای (فیدراســیۆنێكی) ســەربەخۆی كوردســتان ،تەنانــەت لــە ئاینــدەدا لەنــاو دەوڵەتێكــی كوردیــدا كــە خواســتێكی ڕیالیســتانەی گەلــی كــوردە .مۆدێلێــك بــێ ئــەوەی كاریگەریــی لەســەر
13 یەكێتی و هەستی نەتەوەیی و نیشتیمانی و ئاسایشی كۆمەالیەتی كوردستان دروستبكات.
مۆدێلی بەلجیكا بڕوانــە بەلجیــكا دەوڵەتێكــی فیدرالــی و فرەنەتەوەیــەو لــە دوو فیدراســیۆنی هۆلەنــدی زمــان و فەرەنســی زمــان پێكهاتــوە كــە بریتیــن لــە ناوچــەی فالنــدەرن (هۆڵەنــدی زمــان) و ســنوریان بــە ه‌وڵەنــداوە هەیــە .ناوچــەی ڤالــۆن (فەرەنســی زمــان) ،ســنوریان بــە فەرەنســاوەیە .هــەر فیدراســیۆنێكیش لــەم دووانــە پێنــج پارێــزگای هەیــەو كــراون بــە پێنــج هەرێمــی ســەربەخۆ لــە نــاو فیدراســیۆنە یــەك نەتەوەییەكەدا ،لەنــاو دەولەتێكــی ئیتحــادی بەلجیــكادا. بــەم جــۆرە دەكــرێ باشــوری كوردســتانیش ،النــی كــەم لــەم دۆخــەی ئێســتەدا هەرێمــی كوردســتان بكرێتــە فیدراســیۆنێكی كــوردی و لەنــاو ئــەم فیدراســیۆنەدا پارێزگاكانــی بكرێنــە هەرێم یان كانتۆنی سەربەخۆ .ئەڵمان زمانەكان لە بەلجیكا لــە ناوچەیەكــی ئاوتۆنــۆم ئەژیــن و ســنوریان بــە ئەڵمانیــاوە هەیــە بــەالم وەك هەرێمێكــی تایبــەت دیارینەكــراوەو بــە «كۆمەڵــەی زمــان ئەڵمانــەكان» ناودەبرێــن .ژمارەیان تەنیا 76هــەزار كەســەو لــە ناوچەیەكــی جوگرافــی بچوكــدا دەژیــن لــە ڕوبەرێكــی 854كــم دوجــا .ژمــارەی پەڕلەمانتارەكانــی بریتیــە لــە 25و حكومەتیــش لــە 4وەزیــر پێكهاتــوە .ئــەم ناوچەیــە هەتــا دوای جەنگــی یەكەمــی جیهانــی ســەر بــە بەلجیــكا نەبــوو بەلكــو ســەر بــە ئیمپراتۆریەتــی ئەلمانیــا بــوو .دیــارە فاكتــەری ژمــارەی دانیشــتوان و بچوكــی شــوێنە جوگرافیەكەیــان هۆیەكــە كــە بەناوچــەی چوارەمــی بەلجیــكا ناونەبــراوە .رێــژەی دانیشــتوانی بــە بــەراورد بەدانیشــتوانی ســەرجەم بەلجیــكا %1كەمتــرە بــەالم خاوەنــی پیادەكردنــی مافەكانــی خۆیەتــی .ئەزمونــی ئــەم كەمایەتیــەی بەلجیــكا دەشــێت وەك مۆدێلێــك وەربگیرێــت بــۆ توركومــان و مەســیحی و ئێزیــدی زمانزانەكانــی عێــراق بــە باشــوری كوردستانیشــەوە بــەالم بێگومــان لێــرەدا گرنگــە ژمــارەی ئــەو كەمایەتیانــە لــە ناوچەیەكــی دیاریكــراوی جوگرافیــدا ئــەو مەرجــە بــەدی بهێنێــت .ڕاســتە ،بۆنمونــە مەســیحیەكان ،یــان
توركومانەكانــی كوردســتان پــەرش و بــاون بــەالم ئەگــەر بڕوانینیــە مۆدێلەكــەی سویســرا ئــەوا چارەســەر هەیــە بــۆ پاراســتنی مافــی ئــەو كەمایەتیــە پــەرش و بالوانــەش. كەواتــە لێــرەدا هەمــان مۆدیلــی سویسراشــمان هەیــە. ئەم پڕۆژەیە بۆچی؟ هەرێمــی كوردســتان 24ســاڵە بــە بارودۆخێكــدا گــوزەر دەكات كــە لــە ئایندەیەكــی نزیكــدا هیــوام بــە چارەســەر كردنــی كێشــەكانی نیــە چ لــە زۆنــی زەرد و ســەوزو نیلیــدا بــەم شــێوەیەی ئیســتەی و هەروەهــا مەســەلەی المەركــەزی كــە دانیشــتوانەكەی باجــی گــەورەی هەلــەو ئەقلــی سیاســەكانی ئــەدەن ،هەربۆیــە گەیشــتومەتە ئــەو بــاوەڕەی كــە دروســتبوونی ئیــدارەی (كانتۆنــی) ســەربەخۆی فیدرالــی پارێزگاكانــی باشــوری كوردســتان بۆتــە پێویســتیەكی سیاســی و ئیــداری و ئابــوری و كۆمەالیەتــی. خۆئەگــەر وەك واقیــع بــۆی بڕوانیــن هەرێمــی كوردســتان دوو ئیدارەیــە ،هــەروەك ئــەوەی دوو هەرێمــی جیــاواز بێــت لەیەكتــر هەرچەنــدە بــە نــاوی یــەك پەڕلەمــان و یــەك حكومەتــی هاوبەشــەوە قســەدەكرێ .بادینــان (پارێــزگای دهــۆك) بــە كــردەوە لــە الیــەن پارتیــەوە مامەڵــەی هەرێمێكــی ســەربەخۆی لەگەڵــدا دەكــرێ و هەمــوو شــتێكی لــە ســۆران جودایــە تەنانــەت ئاڵوگــۆڕی نوســین لــە نێــوان دائیرەكانیــداو بەرنامــەی خوێندنــی قوتابخانــە لــە بادینــان بــە زاراوەی بادینیــە ،لێــرەدا خاوەنــی زمانێكــی ســتانداریش نیــن بــۆ تــەواوی هەرێمــی (باشــوری) كوردســتان. سودەكانی ئەم فرە هەرێمیە (كانتۆنیە) فیدرالیە * دەبێتــە هــۆی دابەشــبوونی دەســەالت و ڕێگــر دەبێــت لــە چڕبوونــەوەی دەســەالت و مەركەزیــەت لــە دەســتی الیەنێكــدا. * فیدرالیــەت و فــرە هەرێمیــی وەك خــۆی دەبێتــە بەهێزكردنــی دیموكراســیەت و ســەقامگیریی سیســتەمی سیاســی و كەمكردنــەوەی گەندەڵــی بــەالم دیموكراســیەت و ســەقامگیریی مەرجــی پێشوەختیشــن بــۆ دروســتبوونی سیســتەمێكی فیدرالــی المەركــەزی تەندروســت.
( no / Azmuni )- 30 - 11 - 2015
ﺋﺎزادی ﻛﯚﻣﮕ
14
* ســودێكی تــری ئــەم فرەهەرێمیــە دروســتبونی كێبركێیــە لــە نێــوان هەرێمــەكان (كانتۆنــەكان) و بە ڕوونی دەردەكەوێت كام ال توانیویەتــی بــوارە جیاوازەكانــی ژیــان ببوژێنێتــەوەو ببێتــە مۆدێلێكــی باشــتری حوكمرانــی بــۆ هەرێمەكــەی (كانتۆنەكــەی) خۆی. * دەبێتــە هــۆی ئاســانكردنی بەشــداری سیاســی هاوالتیــان. هەروەهــا بەرێوەبردنــی هەرێمەكــە لەالیــەن خەلكــی ناوچەكــە خۆیــەوە ئەنجــام بــدرێ كــە لــە ڕووی كەلتــوری و كۆمەالیەتــی و سیاســیەوە نزیكــە لێــوەی. * خەلكی ناوچەكە باشــتر ئاشــنان بە كەلتورو سیاســیەكانی ناوچەكــەی خۆیــان وەك لــەوەی كــە ئاشــنا نیــن بۆنمونــە ناوچــەی ســلێمانی و هەلەبجــە بەوانــەی دهــۆك و بادینــان و هەروەهــا بــە پێچەوانەشــەوە .دیاردەیەكــی خــراپ بــەالم لــە ئەنجامــی ئەقڵــی دەســەالتی سیاســی هەرێمــی كوردســتانەوە خوڵقێنــدراوە. * بۆنمونــە پارێــزگای ســلێمانی دەبێتــە هەرێمێكی ســەربەخۆ و دەبێتــە خــاوەن پەڕلەمانێكــی هەلبژێــردراوی خــۆی و حكومەتی هەرێمــی خــۆی بــە وەزارەتــە پێویســتیە هەرێمیەكانیەوە. * لــەم شــێوازی سیســتەمەدا دابینكردنــی المەركــەزی بــۆ شــارۆچكەو ناحیــە و قــەزاكان لەچــوار چێــوەی ئــەو كانتۆنــەدا (هەرێمــەدا) بەپیــی سیســتەمی المەركــەزی فیدرالــی. * هــەر هەرێمــە توانــای بەســەر ئیدارەكــەی خۆیــدا باشــتر دەشــكێت و كاری دانیشــتوان خێراتــر بەڕێوەدەچێــت و كێشــەو پێداویســتیەكان (ئابوری ،كۆمەالیەتی ،ئیداری ،پەروەردە ،ژینگــە )..باشــتر دەبینرێــن. * هاوالتیــان دەتوانــن بەهــۆی كورتــی رێــگاكان لەم سیســتەمی فــرە هەرێمیــە فیدرالیــەی كوردســتان زووتــر پەیوەنــدی بــە سیاســەتمەدار و دامودەزگاكانەوە بكەن و لە پڕۆســەی سیاســی زۆرتــردا بەشــداربن ،هەروەهــا ڕێــگای فشــاری جەماوەرییــش كورتتــر و كاریگەرتــر دەبێــت .دیاردەیــەك دەبێتــە هــۆی چارەســەركردنی زۆرێــك لــە گرفتــەكان. * ئــەو تۆمەتبــار كردنانــەش كــە هــەن لــە نێــوان هەولێــر و ســلێمانیدا زۆر كەمتــر دەبنــەوەو ئــەو كات دەردەكــەوێ حیزبەكانــی نــاو ئــەو هەرێمــە تاچەنــد توانــای دروســتكردنی سیســتەمێكی سیاســی و هەرێمایەتــی و ئیداریــی كارای هەیــە بــۆ چارەســەری كیشــەكانی هاوالتیانــی نــاو هەرێمەكــەی. * لــەم سیســتەمی فرەهەرێمیــە (فــرە كانتۆنیــە) فیدرالیــە
(ژ .ئەزمونی) ٩ -ی سەرماوەرزی ٢٧١٥
المەركەزیــەدا مەترســی الیەنێــك بــۆ ســەر ئــەوەی تــر كەمــە. * لــەم سیســتەمەدا هەمــان ئــەو دەزگایانەیــان هەیــە وەك ئەوانــەی لــە دەوڵەتــی ئیتحــاد هــەن (پەڕلەمــان ،حكومــەت ،دادوەری...تــاد) .هەلبژێــردەر بــە پێــی بڕیــاری پەڕلەمــان هــەر چــوار ســاڵ جارێــك ،لەنــاو ئــەو هەرێمــەی تێیــدا تۆمــار كــراوە پەڕلەمانــی هەرێمەكــەی خــۆی هەڵدەبژێرێــت و هەروەهــا توانــای ســاختەكاری لــە هەڵبژاردنەكانیشــدا (لەوانەیــە) كەمتــر بنــەوەو ئاســانتر چاودێــری دەكرێــن و خوێندنــەوەی باشــتری بــۆ دەكرێــت. *حیزبــە سیاســیەكانی نــاو هەرێمــەكان (كانتۆنــەكان) دەتوانــن چۆنایەتــی ســەركردەبوون لــە هەرێمەكانیانــدا تاقیبكەنــەوەو بــەم هۆیــەوە دەتوانــن مومارەســەی سیاســەت لەســەر ئاســتی «ناوەنــد» بــەرز بكەنــەوە وەك ئــەو پێكهاتــە سیاســیە جیاوازانــەی هەرێمــی كوردســتان ئێســتە لــە بەغــدا پیــادەی دەكــەن .بــۆ كــورد لــە باشــوری كوردســتان پیادەكردنــی فەرمانڕەوایــی سیاســی و مامەڵەكــردن لەگــەڵ سیســتەمی سیاســی لەســەر ئاســتی هەرێــم ئەزمونێكــی گرنگــە بــۆ مامەلەكــردن لەگــەل دەوڵەتــی ئیتحادیــدا ،یــان لــە دواڕۆژدا لەگــەڵ ئەنجومەنــی فیدرالــی عێــراق (ئەنجومەنــی هەرێمــەكان) هەروەهــا ڕۆژگارێــك لــە دەوڵەتێكــی كوردیــدا. * لەوانەیــە زۆرێــك لــە كێشمەكێشــی نــاو ئەنجومەنــی پارێزگاكانیــش بــەم رێگایــەوە كــەم بێتــەوە. * بــە پێــی ئەزمونــی دەوڵەتــە فیدرالیــەكان ،هەرێمــەكان یــان كانتۆنــەكان بۆیــان هەیــە بــە پێــی سروشــت و پێویســتی هەرێمەكەیــان هەندێــك یاســا دەربكــەن گونجــاو لەگــەڵ دانیشــتوانی هەرێمەكــەی خۆیــدا ،بۆنمونــە لەســەر ئاســتی پــەروەردەو خوێندنــی بــاال. * ئــەم مۆدێلــە كێشمەكێشــی بودجــە و نــەوت و وەزارەتــی ســامانە سروشــتیەكان دەكــرێ كەمبكاتــەوەو ســنوردار بــكات ،لــەوەدا بۆنمونــە هەرێمــی تــازە دروســتبووی ســلێمانی بودجــەی خــۆی ڕاســتەوخۆ لــە ڕێــگای بەغــداوە بــۆ دێــت و ڕێگایەكیــش بــۆ ڕزگار
15 بــوون لــەو كێشمەكێشــانەی پارتــی لەگــەڵ بەغــدا دروســتی كــردوون بــە نــاوی حكومەتــی هەرێمــەوە بــە تایبــەت پرســی نــەوت .هەرێمــە (كانتۆنــە) نوێكــە دەتوانێــت مامەلــە لەگــەڵ ســامانە سروشــتیەكانی نــاو هەرێمەكــەی خــۆی بــكات بــە پێــی یاســا فیدرالیەكانــی ناوەنــد .ڕزگار بونێكیــش دەبێــت لــەو تۆمەتانــەی ئێســتە لــە نێــوان هەولێــر و ســلێمانیدا هەیــە بەرامبــەر بــە پەراوێــز خســتنی پارێــزگای ســلێمانی لــە الیــەن ئــەو دەســەالتانەی پارتــی بــەكاری دەهێنێــت. * لێــرەدا دەبێــت ســەرجەم حیزبــە سیاســیەكان توانــای سیاســی و جەماوەریــی خۆیــان لــە نــاو ئــەو هەرێمــەدا تاقــی بكەنــەوە بــە حیزبــە گــەورەو بچوكەكانیشــەوە و لەوانەیــە كۆتایــی هێنانیكیــش بێــت بــە حیزبەكانــی ســێبەر. * هــەر هەرێمــە مامەڵــەی خــۆی لەگــەل ئێتنیــك و كەمایەتیــە كەلتــوری و ئاینیەكانــی نــاو هەرێمەكــەی خــۆی دەكات لــە پێــدان و ڕێكخســتنی مافەكانیــان .ئەگــەر بڕوانینــە پەڕلەمانــی هەرێمــی كوردســتان ئــەو ڕاســتیە دەبینیــن كــە پارتــی 11كورســیەكەی كۆتاكانــی كڕیــوەو هەروەهــا بــە تــەواوی دەســتی گرتــوە بەســەر هــەردوو پارێــزگای دهــۆك و هەولێــرداو حیزبەكانــی تریــش لــە بارودۆخێكــی وادا نیــن بتوانــن یــان بیانــەوێ ئــەو هاوكێشــەیەی ئێســتە لــە پێویســتیەكی نەتەوەییــدا بگــۆڕن. * هەرێمــی (كانتۆنــی) نوێــی ســلێمانی و هەڵەبجــە سیســتەمی ســەرۆكایەتی البەرێــت و دەســەالتەكان بەســەر پەڕلەمــان و حكومــەت و دادوەریــدا دابــەش بــكات. پارێزگای سلێمانی وەك نمونە ســەبارەت بــە هەرێــم (كانتــۆن) بوونــی پارێزگاكانــی هەرێــم پێویســتە پەنــا بــۆ ڕێــكارە مەدەنــی و یاســاییەكان ببرێــت یەكــەم بــە رێــگای ئەویــش وەك هەنــگاوی بــە پێــی یاســا پارێــزگاوە ئەنجومەنــی عێراقــی .ڕێگایــەك نوســراوەكانی دەســتوری (بەواتــا ئــەم مۆدێلــە بێئــەوەی كاریگەریــی بــۆ بــە دەســت هێنانــی نەگەتیــڤ بكاتــە ســەر یەكێتــی نیشــتیمانی و ئارامــی و ئاشــتی و و ئاســایی كردنــەوەی دادپــەروەری كۆمەالیەتــی هەســت و هوشــیاری نەتەوەیــی و پاشــە كشــە تایبــەت پارێــزگای دۆخــی پارێزگاكــە بــە ـەكان). ـ نەتەوەیی ـە ـ ئامانج ـە ـ ل ـە ـ نی لــەم بیرۆكەیــە .بــەم ســلێمانی ســوودمەند دەبێــت ناوخــۆش شــەڕی ڕێگایــەوە دەكــرێ مەترســی ئەگەرێكــی نەخــوازراو دوور بخرێتــەوەو بــۆ هــەر بــۆ ســەری دەكــرێ و هەڕەشــەی الیەنێكــی تــر هەرێمــی ســلێمانی ، پەڕلەمــان و حكومەتــی یــان هەربَمــە نوێــكان بڕیــاری خــۆی بەرامبــەری دەربــكات وەك ئۆرگانێكــی یاســایی و دەســتوریی و شــەرعیەتی یاســایی و جەماوەریــی بــدات بــە خــۆی بــۆ هــەر بەرگریكردنێــك لــە بەرژەوەنــدی هەرێمەكــەی. هــەر پارێزگایــەك دەتوانێــت ببێتــە هەرێمێكــی ســەربەخۆ .ئــەم مافــە لەمــاددەی 115ی دەســتوری عێراقــدا هاتــوەو دەلێــت: «هــەر پارێزگایــەك یــان زیاتــر مافیــان هەیــە هەرێمێــك پێكبێنــن لەســەر داوایــەك كــە ڕاپرســی لەســەر بكرێــت ،بــە یەكێــك لــەم دوو رێگایانــە پێشــكەش دەكرێــت: یەكــەم :داوایــەك لەســێ یەكــی ئەندامانــی هــەر ئەنجومەنێــك لــە ئەنجومەنەكانــی ئــەو پارێزگایانــەی دەیانەوێــت هەرێــم پێــك بهێنــن. دووەم :داوایــەك لــە دەیەكــی ()10/1ی دەنگــدەران لــەو پارێزگایانــەی دەیانــەوێ هەرێــم پێــك بهێنــن .دواتــر لــە ڕاپرســیەكداو
( no / Azmuni )- 30 - 11 - 2015
16
ﺋﺎزادی ﻛﯚﻣﮕ
بەپێــی دەســتور دەكــرێ ئــەم داوایــە ببێتــە واقــع .پارێــزگای ســلێمانی و ...تــاد .دەتوانــن ســوودمەند بــن لــەم یاســا نوســراوەی پەڕلەمانــی ئیتحــاد كــە كــورد خۆشــی دەنگــی پێــداوە. ئــەوە ڕەفتــاری چەوتــی حیزبــە كوردیەكانــە بەرامبــەر بــە كەركــوك بــووە هــۆی دروســتبوونی بیرۆكــەی هەرێمــی ســەربەخۆ الی كەركوكیەكانیش. باری ئابوری پارێزگای سلێمانی بۆ بوون بە هەرێم لــە راپۆرتێكــی تایبەتــی ڕێكخــراوی دۆر ســەبارەت بــە نــەوت و گازی پارێــزگای ســلێمانی كــە لــە مســای 2015بالوكراوەتــەوە ،هاتــوە :پارێــزگای ســلێمانی خاوەنــی %70ی نەوتــی هەرێمــەو %15یەدەگــی نەوتــی عێراقــە ..دوەم پارێــزگای عێراقــە دوای بەســرە لــە ڕووی یەدەگــی نــەوت و گازی سروشــتی و بەشــێكی زۆری ئــەم ڕێژەیــە دەكەوێتــە ناوچــەی گەرمیــان .كەواتــە پارێــزگای ســلێمانی لــە ڕووی ئابوریشــەوە ،نــەوت و بــواری كشــتوكال و پیشەســازی محەلــی و ..تــاد .لــە توانایدایــە كێشــە ئابــوری و داراییەكانــی خــۆی چارەســەر بــكات و دانیشــتوانی هەرێمەكــەی خــۆی خــۆش گــوزەران بــكات ،بــەالم ئەگــەر دادپەروەرانــە مامەڵــەی لەگەڵــدا نەكرێــت و خاوەنــی سیســتەمێكی سیاســی و ئابــوری و كۆمەالیەتــی ئەقالنــی نەبێــت ،ئــەوا بارودۆخــی نــاو ئــەو هەرێمــە (كانتۆنــە) نوێیانــە سیســتەمی سیاســی دیكتاتــۆر و ڕوتێنــەر دەبــن و ،زوو یــان درەنــگ ڕوبــەڕوی كاردانــەوەی تونــدی دانیشــتوان دەبنــەوە. پارێــزگای ســلێمانی پەراوێــز خــراوە هــەروەك پارێزگاكانــی بەســرەو ئەنبــار هەربۆیــە كاردانەوەكانیــش الی ئەمانــە بەهێــزە بــۆ دروســتبوونی هەرێمــی ســەربەخۆ. ئەزمونی سویسرا سویســرا كــە لــە چەندیــن نەتــەوەو ئێتنیــك پێكهاتــوە خاوەنــی 26كانتۆنــە (شەشــیان نیــو كانتۆنــە) .زۆرینــەی دانیشــتوانی سویســرا لــە ناوچــەی زمــان ئەڵمانــەكان دەژی كــە شــارو شــارۆچكەكانی دابەشــكراوە بەســەر 18كانتۆنــدا (هەرێمــدا ،خۆبەرێوەبەریــدا) .وەك ئــەوە وایــە بوتــرێ پارێزگاكانــی باشــوری كوردســتان و شــارۆچكەكانی وەك گەرمیــان (كــەالر و كفــری) ،ڕانیــەو قــەالدزەو كۆیــە ،چەمچەمــاڵ و ســۆران و زاخــۆو ئاكــرێ و شــەنگال...تاد .لەنــاو باشــوری كوردســتانداو لــە چوارچێــوەی دەوڵەتــی عێراقــدا كــە فیدرالیزمــی كردۆتــە دروشــمی خــۆی بەســەر كۆمەلێــك كانتۆنــدا دابــەش بكرێــت و ئیــدارەو خۆبەرێوەبــەری المەركــەزی و بودجــەی خۆیــان هەبێــت بێئــەوەی كاریگەریــی لەســەر هەســت و هوشــیاری نەتەوەیــی و نیشــتیمانی هەبێــت ،باشــترین مۆدێــل بــۆ ئیــدارەو چارەســەری كێشــەكانیان كــە خۆیــان باشــتر لێــی تێدەگــەن و ڕێــگا بیرۆكراتیەكانیــش كــورت دەكاتــەوە.
ﺳﺎﻻر ﺑﺎﺳﻴﺮه (ژ .ئەزمونی) ٩ -ی سەرماوەرزی ٢٧١٥
دانیشــتوانی هەرێمــی (كانتــۆن)ی Zrichبریتیــە لــە ملیۆن و نیوێــك بــەالم كانتۆنــی Uriدانیشــتوانەكەی بریتیــە لــە 35.000كــەس و هەردوكیشــیان كانتۆنــی ســەربەخۆن و سیســتەمەكەش دەڕوات بــە ڕێــگاوە .ڕێــژەی كەمــە نەتــەوەو ئاینــی ریتۆڕۆمانیــش كــە دەكاتــە % 0,5ی دانیشــتوانی سویســرا بچوكتریــن گروپــی زمانــی سویســریە (وەك توركومــان و مەســیحیەكان لــە عێــراق و لــە كوردســتان) بــەالم خاوەنــی ئاوتۆنۆمــی كەلتوریــی خۆیانــن. پەڕلەمانەكانــی كانتۆنــەكان ژمــارەی ئەندامەكانــی لــە نێــوان 180 -49یــە بــە پێــی ژمــارەی دانیشــتوانی دیــاری دەكرێــت .ئەمانــە ئاســایی لەالیــەن گەلــەوە بــۆ مــاوەی چــوار ســاڵ بــەالم لــە كانتۆنەكانــی Freiburg و Waadtبۆ ماوەی پێنج ساڵ هەڵدەبژێردرێن. لــەم تێڕوانینــەوە دەكــرێ ژمــارەی ئەنــدام پەڕلەمانەكانــی كانتۆنــی (ئیــدارەی) ســلێمانی ،هەولێــر و دهــۆك یــان هەڵەبجــە دیــاری بكرێــت .حكومــەت بەرپرســە لــە جێبەجێكردنــی یاســاكان .ئــەو یاســایانەی كــە پەڕلەمــان و گــەل بریاریــان لەســەرداوە .كۆتــای به‌شــی یه‌كــه‌م
17
)(٢٥ی ﻧﯚﭬﻣﺒر
ڕۆژی ﺑرەﻧﮕﺎر ﺑﻮوﻧوی ﺗﻮﻧﺪوﺗﯿﮋی دژ ﺑ ژﻧﺎن
ئایــا ئــەم رســتەیەی ســەرەوە بــووە بــە هۆكارێــك بــۆ بەرەنــگار بوونــەوەی توندوتیــژی یاخــود تەنهــا ســومبولە ؟ وا ئەمســاڵیش لــە ( )25ی نۆڤەمبــەر نزیــك دەبینــەوە رۆژێــك كــە تەرخــان كــراوە بــۆ بەرەنگاربوونــەوەی تونــدو تیــژی دژ بــە ژنــان لەسەرتاســەری جیهانــدا رۆژێــك كــە بەهەرپێوەرێــك بێــت كەمــە بــۆ هەمــوو ئــەو تونــدو تیژیانــەی لەســەر ژنــان بەڕێوەدەچــن ،خــۆی لــە خۆیــدا ناهاوســەنگیەكی یەكجــار مــەزن بەرچــاو دەكەوێــت كــە كێشــی توندوتیــژی لەســەر ســەنگی الی تەرازوەكــە بــە ( )363هێنــدەی بەرەنگاربوونەوەكــە قورســترە ! لێــرەدا بــا كەمێــك ئــەو تونــدو تیژیانــە بــە بیربهێنینــەوە كــە لــە رۆژی ئەمــڕۆدا وەك كلتورێكــی لێهاتــووەو بــە كلتورێكــی ئاســایی دەبینــرێ نــەك تەنهــا لــە رۆژهەاڵتــی ناوەڕاســت بەڵكــو لــە هەمــوو جیهانــدا توندوتیــژی دژ بــە ژنــان بەردەوامــی هەیــە. توندو تیژی چیە؟ ئــەو دیاردەیەیــە كــە لــە دەرەوەی سروشــتی مرۆڤایەتــی و كۆمەڵــگا پێشــكەوتووە بــەردەوام لــە هەوڵــی ئەوەدایــە راســتیەكان بشــێوێنێت بەتایبــەت لەالیــەن سیســتمە دەســەاڵتدارەكانەوە هەروەهــا وەك بەشــێك لــە ژیــان و پێویســتی مانــەوەی مــرۆڤ ناســینراوە لــە ڕاســتیدا دیاردەیەكــی دەرەوەی سروشــتی مرۆڤــە ،بــەاڵم مشــەخۆری
دەســەاڵتە ،هــەر بۆیــە مێژوونوســان و ئــەو كەســانەی توێژینەوەیــان لــە كۆمەڵناســیدا كــردووە لــە ڕیگــەی شــرۆڤەو لێكۆڵینــەوەی چڕوپــڕەوە ئــەو ڕاســتیەمان بــۆ ئەســەلمێنن كــە تەمەنــی توندوتیــژی لەگــەڵ تەمەنــی كۆیالیەتــی و پیاوســاالریدا هاوتەمەنــن ،واتــە یەكەمیــن كۆمەڵــگا كــە كۆمەڵــگای سروشــتیەو لەســەر دەســتی ژن ئــاوا كــراوە مرۆڤەكان دوور لــە توندوتیــژی و بــە یەكســانی ژیــاون. بوارەكانی توندوتیژی چین ؟ دیــارە لــە كۆمەڵگایــەك بــۆ كۆمەڵگایەكیتــر شــێوازی توندوتیژیــەكان دەگــۆڕی ئەگــەر بــۆ نمونــە بــاس لــە كۆمەڵــگای رۆژهەاڵتــی ناوەڕاســت بكەیــن چەندیــن بــواری توندوتیــژی لــە خۆ دەگرێت ،ئاشــكرایە كە كۆمەڵگا بەگشــتی دەچەوســێنرێتەوە و توندوتیــژی بەرامبــەر دەكرێــت ،بــەاڵم زۆرتریــن ڕێــژەی توندوتیــژی لەســەر ژنــان بەرجەســتە دەكرێــت ،یەكێــك لــەو توندوتیژیانــە توندوتیــژی كۆمەاڵیەتیــە كــە لــە نــاو كۆمــەڵ و خێزنــدا بەڕێوەدەچێــت كــە زۆرتریــن ڕێــژەی توندوتیــژی پێــك دەهێنێــت وەك (كوشــتنی ژن لەژێــر نــاوی نامــوس ،فرەژنــی، ناپاكــی هاوســەری ،تەحــەروش ،فشــاری دەرونــی ،دەســتدرێژی سێكســی ،ناچــار كردنــی ژن بــە خۆكوشــتن .......هتــد). الیەنێكیتــری توندوتیــژی زەوت كردنــی مــاف و ئازادیەكانــی ژنــە لەالیــەن بــاوك و بــرا و هاوســەرەوە بەبیانــوی دابونەریتــی كۆمەاڵیەتــی و جیــاوازی كــردن لــە پلــەو پایەیــدا لەســەر ( no / Azmuni )- 30 - 11 - 2015
18
ﺋﺎزادی ﻛﯚﻣﮕ
بنەمــای جیــاكاری رەگــەزی. یەكێكیتــر لــە توندوتیژیــەكان توندوتیــژی یاســاییە كــە لــە ڕێــگای دانانــی یاســاوە بەڕێــوە دەچێــت كــە یاســا كۆنــەكان بەگشــتی لەســەر بنەمــای جیــاكاری ڕەگــەزی داڕێــژراون و لــە ژێــر عەقڵێتێكــی پیــاو ســاالریدا دانــراون كــە زۆربــەی ئــەو تــا ئێســتاش كاری پــێ یاســانە دژ بــە ژنــن كــە ئەحــوااڵی شەخســی كــە دەكرێــت .بەتایبەت یاســای رێگا بە فرە ژنی دەدات. هەیــە كــە لــە ئێســتا سیاســیش توندوتیــژی توندوتیژیــە زیاتــر لــە زۆر بــاوە ئــەم جــۆرە و لەنــاو دامــودەزگا نــاو پارتــە سیاســیەكان گرتنــدا بڕیــار حكومیــەكان و جێگــەی سیاســەت بوترێــت بەڕێوەدەچێــت ئەتوانــرێ پێــوە دیــارە ،هەندیــك تەنهــا ڕەنگــی پیــاوی ڕازاندنــەوەی پرۆگرامی جــار ژن وەك جەوهــەرو لــە بڕیارگرتــن و پلــەو پارتێــك دادەنرێــت ،بــەاڵم دەكرێــت . پایــەدا دیســان جیــاكاری توندوتیژیەكانی ئەگــەر بێــت و بــاس لــە توندوتیــژی ئــەوا كۆمەڵــگای ڕۆژئــاوا بكەیــن بەجۆرێــك كــە مــرۆڤ ئەبینرێــت خراپتــر پەشــیمان بێــت ئــەو لــە دروســت بوونــی خــۆی شارســتانیەت و نــاوی واڵتانــەی كــە لەژێــر نــاوی لەخۆیــان نــاوە كەچــی پێشــكەوتووی كۆمەڵگایــان هێشــتا لــە مەســەلەی كەمكردنــەوەی توندوتیــژی ســەر ژنــان مایــە پووچــن ،تــا ئیســتاش ژنــان لەنــاو جامخانــەو بازاڕەكانــدا بازرگانیــان پێــوە دەكرێــت ڕوبــەڕووی گێچەڵــی سێكســی دەبنــەوە ،ســااڵنە ژنانــی دووگیــان بــوو بەرێــگای ناشــەرعی لەالیــەن ســەركردەی گرووپــە بازرگانەكانیانــەوە ناچــار دەكریــن منداڵەكانیــان پــێ لەباربــەرن ئەمــەو جگــە لــە ئالــودە بــوون بــە مــادەی هۆشــبەرو نادروســتی خێــزان ....هتــد . كەواتــە ماوەتــەوە بڵێــن توندوتیــژی یەكجــار قۆڵبۆتــەوەو ڕۆچــووە بەنــاو هەرتاكێكــی كۆمەڵــگادا كار گەیشــتۆتە ئــەوەی جێــگای هەناســەدانی ژن بــە ئەســتەم بێــت ،بۆیــە بــە چــاو لێكــردن لــە خەباتــی ئــەم دوایــەی ژنانــی كوبانــێ تەنهــا چارەســەر بــۆ رزگار بــوون لــە جــەورو ســتەمی توندوتیــژی ئاواكردنــی شۆڕشــێكی زهنــی و جەســتەیی یــە بــۆ بەرەنــگار بوونــەوەی توندوتیــژی دژ بــە ژنــان كــە خــودی ژنــان تیایــدا پایەگیــر ببــن وەك چــۆن ژنــان لــە كوبانــێ توانیــان ئــەو پەیامــە هەژێنــەرە بــە گویــی ســەرجەم واڵتــە كاپیتالیزمــەكان و بەگوێــی عەقڵێتــە كۆنەپەرســتەكاندا دا ،هەروەهــاش لــە ئێســتادا پێویســمان بــو شۆرشــێكی زهنــی لــەو جۆرەیــە بــۆ بەرەنــگار بوونــەوەی تونــدو تیــژی.
ﺑﻪﯾﺎن دهرﺑﻪﻧﺪی (ژ .ئەزمونی) ٩ -ی سەرماوەرزی ٢٧١٥
19 نــــووسینـــەوەی مـــــێژووی ئێستــــا!!!... یەكێــك لــەو كێشــانەی كــە لــە داهاتــوودا دووچــاری نووســینەوەی مێــژووی ئــەو قۆناغــەی ئێســتای كــورد دەبێــت ،زۆری ســەرچاوەكان و هــاوكات لــە ئــارا بوونــی هەوڵدانێكــی پڕۆفیشــنەاڵنەو پــان بــۆ داڕێــژراوە ،بــە مەبەســتی بــە الرێبــردن و ســاختەكردنی مێــژوو ،بــە دەیــان و بگــرە بــە ســەدان میدیــای ئاڕاســتەكراو هــەن ،كــە ئەركیــان شــێواندنی راســتییەكانە! ئەمــە وا دەكات لەنێــو ئــەو هەمــوو زانیارییــە هەاڵنــەدا ،زۆر ئاســتەنگ دەبێــت ،مێــژووی ئێســتا بەدروســتی بنووســرێتەوە! بــە بۆچوونــی مــن ،لــە مــاوەی پەنجــا ســاڵی رابــردوودا ،پێنوســراوەتەوە ،لــە سروشــتی خــودی مرۆڤــدا بوونــی نییــە !!! چــۆن دوژمنانــی كــورد هەوڵیانــداوە مێــژووی كــورد بشــێوێنن ،مــرۆڤ تێكەڵەیەكــە لــە چاكــەو خراپــە!!!. ئەوانــەی بەنــاوی كوردایەتیشــەوە كاریــان كــردوە ،بەهەمــان ئەگــەر ئــەو شــێواندن و ســاختەكردنەی مێــژوو بــۆ رۆژگاری شــێوە خیانەتیــان لــە نووســینەوەی مێــژووی میللەتەكەیــان بــەر لەنەوەكانــی ســەدەی رابــردوو جارێــك راســت بێــت، كــردووە ،هەمــوو خیانــەت و ناپاكییەكانیــان شــاردۆتەوە ،ئــەوە بــۆ دوای نــەوەدەكان و هاتنــی شۆِرشــی گەیانــدن بــۆ دۆكیومێنتــەكان شــاردراونەتەوە، یاخــود
دەســكارییان
كــراوە،
ئەوانــەی بەشــداری دروســتكردنی ئــەو قۆناغەیــان كــردووە بــە شــێوەیەكی ســاكارو رووكەشــانە بیرەوەرییەكانــی
خۆیــان
نووســیوەتەوە ،كــە هەمیشــە ئــەوان قارەمــان و پاڵــەوان و دوژمــن ترســنۆك لــەرزۆك ،هەمیشــە دوژمــن زاڵــم و زۆردار و ئــەوان زۆرلێكــراو، هەمیشــە دوژمــن كراوەتــە ئــەو
پێویستە مێژووناسان و رۆشنبیرانی لەو بارەیەوە زۆر هۆشیاربن و بە وردی لە ئەركی ئەو قۆناغەی ئێستایان تێبگەن، پێویستە ئەو راستیەش بڵێین، كە زۆر جاران ئەو ماشێنانەی كە ناڕاستییەكان بەرهەم دەهێنن و وەكو ئامڕازێكی سیاسی بەكاریدەهێنن، هەرهەمان ماشێن ،زۆرجاران خۆیان (خۆیان) بەدرۆ دەخەنەوەوەو مێژوونووسی راستەقینە زۆر ماندوو ناكەن بۆ ئەوەی بگاتە راستییەكان
كوردســتان ،بــە ســەدان جــار راســت و راســتتر دەبێــت ،لەبــەر ئــەوەی توانــاو ئامــڕازی زیاتــر كەوتــە بەردەســتی ئــەو هێزانــە بــۆ ســاختەكردنی مێژوو!!! ماشــێنێكی یەكجــار گــەورەی میدیــای كەوتــە كار بــۆ بەرهەمهێنانــی درۆ، بــۆ شــوێن بزركردنــی راســتییەكان، بۆیــە دەبێــت هــەر لــە ئێســتاوە بیــر ێ لــەوە بكرێتــەوە و خەمــی ئــەوە بخــور كــە چــۆن ئــەو مێــژووە لــە بێژنــگ بدرێــت و راســتییەكان بــۆ نــەوەی
شــەمعەیەو هەڵــەو خیانەتەكانــی خۆیــان پێهەڵواســیوە ،نــوێ روون بكرێتــەوە! كارەســاتێكی گەورەیــە كــە ئەگــەر هەمیشــە دوژمــن وەك تاریكــی تــەواو كامــڵ و خۆشــیان وەك كەســایەتی نــەوەی ئایینــدەی كــورد ،لەســەر بناغەیەكــی رووناكــی تــەواو كامــڵ نیشــان داوە! كــە ئەمــە وایكــردوە مێژوویــی لــەو جــۆرە پــڕ لــە بەهەڵــە دابــردن و ناڕاســتی مێــژووی ئــەو قۆناغــە زیاتــر لــە حەكایــەت و چیرۆكەكانــی و ســاختەكارییە بینــا بكرێــت! كەســایەتیەك لەســەر ئــەو بەرئاگــردان بچێــت ،نــەك رووداوی راســتەقینەی خەباتــی بناغەیــە مەعریفــە مێژووییــە بینــا بكرێــت بــە دڵنیاییــەوە میللەتێــك! چونكــە ئــەو رەش و ســپییەی ئــەو مێــژووەوەی شــتێكی زۆر سەرســوڕهێنەری لێدەردەچێــت!!!. ( no / Azmuni )- 30 - 11 - 2015
20
ﺋﺎزادی ﻛﯚﻣﮕ
بــۆ نمونــ ه لــەو رۆژانــە لــە كاتــی رزگاركردنــی (شــەنگال) بارزانــی رایگەیانــد كــە تەنیــا هێزەكانــی پێشــمەرگە لــەو رزگاركردنــەدا بەشــداربووە! بارزانــی ئەمــە لەبــەر هــەر بیانگەیــەك و هــەر فشــارێكی سیاســیدا گوتبێــت ،پێچەوانــەی ئــەو راســتیانەبوو كــە میدیاكانــی تــری جگــە لــە میدیــای پارتــی دیموكراتــی كوردســتان دەیانگواســتەوەو نیشــانی خەڵكیان دەدا! بەتەنیا میدیاكانی تریش رۆڵی ئاشــكراكردنی ئەو راســتییەیان نەبینــی ،كــە جگــە لــە هێزەكانــی پێشــمەرگە هێزەكانــی پارتــی كرێكارانــی كوردســتان لــە ژێــر نــاوی جیــا جیــاوە بەشــدارییان لــەو رزگاركردنــەدا كــرد ،بەڵكــو خــودی یەكێــك لــەو میدیایانــەی پارتــی كــە پەیامەكــەی بارزانــی باڵوكــردەوە ،لەنــاو شــەنگالدا چاوپێكەوتنیــان لەگــەڵ فەرمانــدەی هێزەكانــی (هەپەگــە) كــرد !!! كــە ئەمــەش واتــای ئەوەبــوو بــە پێچەوانــەی پەیامەكــەی بارزانــی ،پارتــی كرێكارانــی كوردســتانیش رۆڵــی گرنگیــان لــە رزگاركردنــی شــەنگالدا بینیــوە !!!.
ئەگــەر چاودێــری رووداوەكان بكەیــت و ســەرچاوەكەی هــەواڵ و زانیارییــەكان شــرۆڤە بكــەی ،بــە ســەدان نمونــەی لــەو بابەتــەت بەرچــاو دەكەوێــت ،بۆیــە پێویســتە هــەر لــە ئێســتاوە نووســەران و ئەوانــەی بایــەخ بــە مێــژووی كــورد دەدەن، مشــوری ئــەوە بخــۆن كــە ســاختەكارییە پــان بــۆ داڕێژراوەكانــی ئێســتا ،نەكرێــن بــە راســتەقینە مێژووییــەكان و رێــگا نەدرێــت لــە داهاتــوودا ،ئەقــڵ و بیــری تاكــی كــوردی لەســەر بینــا بكرێــت ،چونكــە چــۆن مێژوویەكــی پــڕ لەســاختەكاری زیاتــر لــە پەنجــا ســاڵی رابــردوو ئــەم دۆخــەی ئێســتای بەرهــەم هێنــا ،بەهەمــان شــێوە ســاختەكاری و شــێواندنی راســتییەكانی ئێســتا ،نەوەیەكــی زۆر خــراپ و نابەرپــرس بەرهــەم دەهێنێــت، ێ خوێندنــەوە بــۆ مێــژووی كــورد لــە باشــووری كوردســتان بكرێــت، بۆیــە پێویســتە چــۆن ســەرلەنو بەهەمــان شــێوە رێــگاش نەدرێــت راســتییەكانی ئێســتا بشــێوێنرێت!!!. ﻛﺎﻣﻪران ﻣﻪﻧﺘﻚ (ژ .ئەزمونی) ٩ -ی سەرماوەرزی ٢٧١٥
21
هه‌ڵوه�سته‌یه‌ک هل‌سه‌ر هه‌ڵوێ�سته‌اکین په‌ده‌ک پارتــی دیموکراتــی کوردســتان وه‌کــو پارتێــک ک ـ ه شه‌ســت و نــۆ ســاڵی ته‌مه‌نــی پڕکردۆت ـهوه ،ل ـ ه نیــوه‌ی دووه‌‌مــی س ـه‌ده‌ی ڕابــردووه‌و‌ه هه‌تــا ئه‌مــڕۆ یه‌کێکــ ه لــ ه دیارتریــن پارته‌کانــی کوردســتان و مۆرکــی خــۆی له‌گه‌لێــک ڕوداوی باشــووری کوردســتان و به‌شـه‌کانی تــری کوردســتان داوه .سـه‌ره‌ڕای ئـه‌وه‌ی کـ ه له‌هه‌ندێــک قۆناخــدا ڕووبـه‌ڕووی ڕه‌خنـه‌ی زۆر بۆتـه‌وه‌و به‌شــێکی کۆمه‌ڵــگای باشــووری کوردســتان پێیــان وایــ ه کــ ه په‌ده‌کــ ه خــۆی نه‌یتوانیــو‌ه سیاســه‌تێکی ســه‌رکه‌وتوو په‌یــڕه‌و بــکات ،هــاوکات ڕێگ ـه‌ی ن ـه‌داو‌ه ک ـ ه سیاس ـه‌تی ئه‌ڵته‌رناتیــڤ گه‌ش ـ ه بــکات .ه ـه‌ر ئه‌م ـه‌ش وایکــردوو‌ه ک ـ ه دۆزی کــورد ل ـ ه نــاو بازنه‌یه‌کــدا بخولێتــه‌وه‌و نه‌گاتــ ه ئه‌نجــام .بــه‌اڵم ســه‌رکردایه‌تی پارتــی دیموکــرات پێــی وایــ ه کــه هه‌ڵوێســته‌کانی ئـه‌و بــێ گـه‌ردن و ئـه‌وه‌ی لـ ه باشــووری کوردســتاندا به‌رهـه‌م هاتــوو‌ه ده‌رئه‌نجامــی سیاسـه‌تی ئه‌وانـه .ئـه‌و مێــژووه‌و چه‌نــد هه‌ڵوێســتێکی ئ ـه‌م دوو ســاڵه‌ی ڕابــردووی ئ ـه‌و پارت ـه وایکــرد ب ـ ه پێویســتم زانــی هه‌ڵوه‌ســته‌یه‌ک له‌س ـه‌ر هه‌ڵوێســته‌کانی ئـه‌و پارتـه‌و رۆڵــی لـه‌م قۆناخـه‌دا بکـه‌م. ســاڵی 2011کاتێــک ئاڵــۆزی له‌ســوریا ده‌ســتی پێکــرد ،چاکتــر نیــ ه کــه په‌ده‌کــ ه دان بــ ه هه‌ڵــه‌ی خۆیــدا بنێــت په‌ده‌کــ ه یه‌کســه‌ر الیه‌نــه وابه‌ســته‌کانی خــۆی ئاڕاســت ه و ئه‌نه‌که‌ســ ه و الیه‌نگره‌کانــی ڕابســپێرێت کــ ه بــ ه پێــی کــرد بــ ه بــێ مــه‌رج بچنــ ه نــاو ئۆپۆزســیۆنی ســوریاوه ،یاســاو ڕێســاکانی ڕۆژئــاوا هه‌ڵســوکه‌وت بکــه‌ن و چــی دی که‌چــی ئــه‌و ئۆپۆزســیۆن ه هه‌تــا ئێســتا ئامــاده نه‌بــوو‌ه کێش ـ ه بــۆ خۆبه‌ڕێوه‌ب ـه‌ری رۆژئــاوا دروســت نه‌ک ـه‌ن؟ بێگومــان کــ ه دان بــ ه هه‌بــوون و مافه‌کانــی گه‌لــی کــورددا
به‌ڵــێ .ب ـه‌اڵم ئ ـه‌وه‌ی جێگ ـه‌ی س ـه‌رنج و هه‌ڵوه‌ســته‌ی ه
ه ه ک ئه‌نه‌که‌س بنێــت! له‌به‌رامبــه‌ردا په‌یــه‌ده‌و ته‌ڤــده‌م و ه سیاسه‌ته‌کانی په‌ده‌ک ئه‌نجومه‌نــی گ ـه‌ل و ژماره‌ی ـه‌ک پارتــی تــر له رۆژئاوا په‌یڕه‌و ده‌کات ،نییــ ه ئیــراده‌ی سیاســی خۆبه‌ڕێوه‌بــه‌ری ئــه‌و سیاســه‌ته‌یان به‌ڕاســت نه‌زانــی و ب ســاڵی 2013 ه هه‌موو شێوه‌یه‌ک کار رۆژئــاوا په‌ســند بــکات و بۆ الوازکردن و ناوزڕاندنی کاریــان بــۆ ئـه‌و‌ه کــرد کـ ه ناوماڵــی کــوردی خۆبه‌ڕێوه‌به‌رێتی رۆژئاوا کاتێــک داعــش هێرشــی کــرد‌ه سـه‌ر رۆژئاوای ده‌کات! کوردســتان و به‌شــێک له‌خاکــی ئێراقیشــی رێکبخـه‌ن و بـ ه بــێ مه‌رجیــش به‌شــداری هیــچ
ئه‌وه‌یــ ه کــه هه‌تــا ئێســتا په‌ده‌کــ ه ئامــاده
بــه‌ره‌و هاوپه‌یمانیــه‌ک نه‌کــه‌ن ،مه‌رجه‌کانیشــیان
خســت ه ژێــر ده‌ســتی خۆیــه‌وه ،یه‌په‌گــ ه و یه‌پــه‌ژ‌ه
رێکه‌وتــن بــوو له‌سـه‌ر پێــوه‌ر‌ه دیموکراتیـه‌کان و چه‌ســپاندنی ڕووب ـه‌ڕووی ئ ـه‌و هێزان ـ ه بوون ـهوه .هــاوکات که‌جه‌ک ـ ه داوای مافه‌کانــی گه‌لــی کــوردو گه‌النــی تــری ســوریا بــوو به‌بــێ لــ ه په‌ده‌کــ ه و حکومه‌تــی هه‌رێــم کــرد کــ ه ڕووبــه‌ڕووی جیــاوازی .ئه‌مــه‌ش رۆژئــاوای گه‌یانــد‌ه ئه‌مــڕۆ رۆژئــاوا ئــه‌و هێزانــ ه ببنــه‌وه‌ی ته‌گبیــر وه‌ربگــرن له‌به‌رامبه‌ریــدا. خاوه‌نــی خۆبه‌ڕێوه‌بـه‌ری خــۆی و هێــزی پاراســتنی خۆیه‌تــی .که‌جه‌کــه داوای ئه‌وه‌شــی کــرد کــ ه په‌ده‌کــ ه ڕێگــ ه بــدات بووه‌تـه جێگـه‌ی بــاوه‌ڕی و هیــواش بــۆ گه‌النــی تــری ســوریا .که‌جه‌کــ ه هێــزی گه‌ریــا بنێرێــت بــۆ شــه‌نگال ،که‌رکــوک، باشــ ه ئه‌گــه‌ر ئــه‌م الیه‌نانــه‌ش هاوشــێوه‌ی ئه‌نه‌که‌ســ ه مه‌خمــور و گه‌رمیــان .بــه‌اڵم ســه‌رکردایه‌تی په‌ده‌کــ ه نــه‌ک گوێڕایه‌ڵــی پارتــی بوونایــه‌و به‌شــێوه‌ی ه سیاســه‌تیان هــه‌ر ئــه‌وه‌ی په‌ســند نه‌کــرد کــ ه هێــزی گه‌ریــا بچــن بــۆ بکردایــ ه ئــه‌وا چاره‌نوســی ڕۆژئــاوا چــی ده‌بــوو؟ باشــ ه پاراســتنی ئ ـه‌و ناوچان ـه ،به‌ڵکــو پێــی وابــوو ک ـه یه‌په‌گ ـ ه ( no / Azmuni )- 30 - 11 - 2015
ﺋﺎزادی ﻛﯚﻣﮕ
هه‌ڵــ ه ده‌کات کــ ه شــه‌ڕی داعــش ده‌کات،چونکــ ه ئــه‌وان پێیــان وابــوو کــ ه داعــش نوێنه‌رایه‌تــی خه‌ڵکــی عه‌ربــی ســوون ه ده‌کات و دژی کــورد نیــه ،به‌ڵکــو دژی رژێمــی ئه‌ســه‌د و ده‌ســه‌اڵتی شــیعه‌ی ه له‌ئێراقــدا ،هــه‌ر بۆیــ ه ئــه‌و شــه‌ڕه‌ی یه‌په‌گــ ه ده‌بێتــ ه هــۆی دروســتبوونی شــه‌ڕی کــورد و ع ـه‌ره‌ب .له‌گ ـه‌ڵ ئ ـه‌وه‌دا پێیــان وابــوو ک ـه ئه‌گ ـه‌ر داعــش هێــرش بکات ـه س ـه‌ر شــه‌نگال یــان هــه‌ر ناوچه‌یه‌کــی تــری باشــووری کوردســتان ،ئــه‌وا ئ ـه‌وان ده‌توانــن خۆیــان بپارێــزن و پێویســتیان ب ـه هــاوکاری نــی یــه .به‌تایبــه‌ت باســیان لــه‌و‌ه ده‌کــرد کـ ه ئـه‌وان یــازد‌ه هـه‌زار پێشــمه‌رگه‌یان لــ ه شــه‌نگال هه‌یـه‌و ده‌توانــن ڕووبـه‌ڕووی هـه‌ر هێــرش و ده‌ســتدرێژیه‌ک ببنــه‌وه. به‌تایبــه‌ت باســیان لــه‌و‌ه ده‌کــرد کــ ه ئـه‌وان یــازد‌ه هـه‌زار پێشــمه‌رگه‌یان لـ ه شــه‌نگال هه‌یــه‌و ده‌توانــن ڕووبــه‌ڕووی ه ـه‌ر هێــرش و ده‌ســتدرێژیه‌ک ببن ـهوه. بــه‌اڵم ڕووداوه‌کان پێچه‌وانــه‌ی هه‌ڵوێســته‌کانی په‌ده‌کــه‌ی ســه‌لماند. ئه‌وه‌بــوو شــه‌ڕی یه‌په‌گــه‌و داعــش نه‌بــوو‌ه هــۆی به‌رپابوونــی شــه‌ڕی کــورد و عــه‌ره‌ب ،به‌پێچه‌وانــه‌و‌ه بــوو‌ه هــۆی ئ ـه‌وه‌ی کــورد و به‌رخودانــی کچــان و کوڕانــی کــورد ببێتــه جێگــه‌ی ســه‌رنجی دونیــا ،له‌الیه‌کــی تــرهوه هه‌ڵوێســته‌کانی په‌ده‌کــ ه بوونــ ه هــۆی کاره‌ســاتی شــه‌نگال .باشــه ئه‌گــه‌ر یه‌په‌گــه‌و که‌جه‌کــ ه وه‌کــو په‌ده‌کــ ه هه‌ڵوێســتیان نیشــان بدایــه ،ئــه‌وا
(ژ .ئەزمونی) ٩ -ی سەرماوەرزی ٢٧١٥
22 چــی ڕووی ده‌دا؟ بێگومــان کاره‌ســاتی شــه‌نگال و ئێزیدیــه‌کان زۆر گه‌وره‌تــر ده‌بــوو ،ڕه‌نگــ ه به‌شــی زۆری باشــوور و رۆژئــاوای کوردســتان ڕووبــه‌ڕووی هه‌مــان چاره‌نووســی شــه‌نگال و ئێزیدیــه‌کان ببونایه‌تــه‌وه .ڕه‌نگــ ه ئێســتا هه‌ولێریــش هاوشــێوه‌ی موســڵ له‌ده‌ســتی داعشــدابوایه .باش ـ ه باشــتر ک ه نی ه
په‌ده‌کــه دان بــه‌م ڕاستیه‌شــدا بنێــت بــۆ ئــه‌وه‌ی کــ ه بتوانێــت خــۆی ڕاســت بکاتــه‌و ه. سیاســه‌ته‌کانی په‌ده‌کــ ه له‌به‌رامبــه‌ر حکومه‌تــی ئێراقیشــدا پێگـه‌ی کــوردی به‌بـه‌راورد بـ ه ســااڵنی ســه‌ره‌تای دوای ڕوخاندنــی ڕژێمــی ســه‌دام زۆر الواز کــردووه ،بارودۆخــی ناوخــۆی باشووریشــی گه‌یاندۆت ـ ه ئ ـه‌و ئاســته‌ی ک ـه قه‌یــران له‌س ـه‌ر قه‌یــران که‌ڵه‌کــ ه ده‌بێــت. لــ ه ئێستاشــدا په‌ده‌کــ ه له‌جێگــه‌ی ئــه‌وه‌ی مه‌منوونــی گه‌ریــاو
شـه‌ڕڤانه‌کان بێــت و سوپاســیان بــکات، چونکــ ه بنده‌ســتی شــه‌نگال چه‌نــد‌ه بــۆ هــه‌ر کوردێــک شــه‌رم بــوو ،بــۆ په‌ده‌کــ ه چه‌ندیــن جــار جێــگای شــه‌رم بــوو .هــاوکات ل ـ ه جێگ ـه‌ی ئ ـه‌وه‌ی ک ـ ه هه‌وڵبــدات الیه‌نه‌کانــی تــر بــکات ب ـ ه هاوبــه‌ش و لــه‌و ڕێگه‌یــه‌و‌ه ئاشــتیان بکاتــه‌وه ،که‌چــی ده‌بینیــن نکۆڵــی له‌ڕۆڵــی هــه‌ر کــه‌س و الیه‌نێــک کــرد! بێجگــ ه له‌ڕاگه‌یاندنه‌کانــی خــۆی، ڕێــگای له‌هه‌مــوو ڕاگه‌یاندنــه‌کان گــرت کــ ه ڕووماڵــی ڕزگارکردنــی شــه‌نگال بکــه‌ن .دوای ڕزگار کردنــی ناوه‌نــدی شــاری شــه‌نگالیش ،لــ ه جێگــه‌ی ئــه‌وه‌ی کــ ه داوا الیه‌نه‌کانــی تــر بــکات کــ ه هه‌رچــی زوو‌ه پێکــه‌و‌ه ناوچه‌کانــی باشــووری ش ـه‌نگال ڕزگار بک ـه‌ن ،ل ـه هه‌وڵــی ئه‌وه‌دایــ ه وه‌کــو پێــش کاره‌ســاته‌که‌ی شــه‌نگال جڵــه‌وی ده‌ســه‌اڵتی شــه‌نگال بگرێتــ ه ده‌ســت ،له‌الیه‌کــی تــرهوه له‌هه‌وڵــی ناوزڕاندنــی په‌که‌که‌دایــه‌و ده‌خوازێــت بــ ه‌و شــێوه‌ی ه چاکــه‌ی گه‌ریــاو ش ـه‌ڕڤانانی ئــازادی بدات ـهوه. کاتێکدایــه به‌شــی زۆری ئه‌مــ ه له خه‌ڵکــی ئێزیــدی لــه‌و ناوچانــ ه نیشــته‌جێن و خه‌ڵکــی ئ ـه‌و ناوچه‌ی ـه‌ش لـه خه‌ڵکــی شــاری شـه‌نگال و باکــووری شــه‌نگال زیاتــر زیانمه‌ندبــوون، ئه‌گــه‌ر ئــه‌و ناوچانــ ه ڕزگار نه‌کرێــن ئــه‌وا به‌شــی زۆری خه‌ڵکــی ئێزیــدی ناتوانــن بگه‌ڕێنـه‌و‌ه سـه‌ر مــاڵ و حاڵــی خۆیــان .هه‌روه‌هــا ئ ـه‌و ناوچان ـ ه ڕزگار نه‌کرێــت ئــه‌وا خه‌ڵکــی شــه‌نگالیش
23 هه‌ســت بــ ه ئارامــی ناکــه‌ن و ناگه‌ڕێنــه‌وه ،ئه‌مــه‌ش وا ده‌کات زۆربــه‌ی ئێزیــدی لــ ه په‌نابه‌ریــدا بمێننــه‌وه .ئــه‌و کاتــ ه په‌ده‌کــ ه ده‌بێتــ ه حاکمــی واڵتــی بــێ خه‌ڵــک .ئــه‌وه‌ی جێگــه‌ی ســه‌رنج ه گه‌ریــاو شــه‌ڕڤانانی و یهكینهكانــی به‌رخودانــی » و یهكینهكانــی به‌رخودانــی ژنانــی شــه‌نگال ،به‌بــێ گوێدانــ ه پڕوپاگه‌نده‌کانــی په‌ده‌کــ ه ده‌ســتیان شــه‌نگال «یه‌به‌شــه کــردووه .گومانیــش له‌وه‌دانیــ ه کــ ه هه‌نگاوه‌کــ ه بــ ه هه‌ڵمه‌تــی ڕزگارکردنــی باشــووری شــه‌نگال هه‌وڵــده‌دات خــۆی بکاتــ ه خاوه‌نــی ئــه‌و هه‌ندێکیتــر چــووه پێشـه‌و‌ه ئـه‌وا په‌ده‌کـ ه ئه‌مه ناوچانه‌ش! رمانی ه خ ه ل ه مشتێك ک ـ ه هاوکاتــی هه‌ڵمه‌تــی ڕزگارکردنــی له‌مانــ ه سه‌رنجڕاکێشــتر ئه‌وه‌یــ ه شـه‌نگال ،ئاڵۆزی ل ه نێوان به‌شــێک هه‌ڵوێسته‌کانی په‌ده‌که لـ ه تورکمانـ ه شــیعه‌کان و به‌شــێک لـ ه بــوو ،له‌ئه‌نجامــدا ژماره‌یــه‌ک کورده‌کانــی خورماتــوودا دروســت ڕابردوودا ی ه ساڵ ند ه چ م ه ل په‌ده‌کــ ه لــه جێگــه‌ی ئــه‌وه‌ی کــ ه له‌هــه‌ردووال بوونــ ه قوربانــی. و ه ئ ئایا ڵێت؟ ه د پێ چیمان بکاتـه‌وه ،به‌شــێک لـه به‌رپرســانیان هــه‌وڵ بــدات بارودۆخه‌کــ ه هێــور ناکۆکیه‌کانــدان، ه هه‌ڕه‌مه‌کین قوڵکردنــه‌وه‌ی و ڕاگه‌یاندنه‌کانیــان لــ ه هه‌وڵــی هه‌ڵوێستان نیشــان ده‌ده‌ن ،ئه‌ویــش له‌بــه‌ر ئــه‌وه‌ی له‌الیــه‌ک یه‌نه‌کــ ه وه‌ک به‌رپرســیار بۆ ه نام ر ه ب یان ئــه‌و ناچه‌یــه‌وه ،له‌الیه‌کــی تــرهوه کــه ڕێگــه‌ی داوه حشــدی شــه‌عبی بێنــ ه داڕێژراون؟ ده‌ده‌ن و زمانێــک بــه‌کار دێنــن کــ ه ناکۆکــی ڕووداوه‌کان گه‌وره‌تــر قه‌بــاره‌ی خــۆی نیشــان یه‌کێکـه لـه‌و هۆکارانـه‌ی کـ ه دره‌نــگ بارودۆخه‌کـ ه هێــور مه‌زهه‌بــی و نه‌ته‌وه‌یــی قــوڵ بکات ـهوه .ه ـه‌ر ئه‌م ـه‌ش ببێتــه‌وه. دوا نمونــ ه ئــه‌و هه‌ڵوێســته‌ی ه کــ ه ئه‌نه‌که‌ســ ه نیشــانی داوه‌و بــ ه ئاشــکرا داوا ده‌کات لــ ه حه‌ســه‌که رۆژی هه‌ینــی لــه‌دژی خۆبه‌ڕیوه‌بــه‌ری خۆپیشــاندان بکــه‌ن .ئه‌مــ ه لــ ه کاتێکدایــ ه کــ ه شــه‌ڕڤانان ســه‌رقاڵن بــه ڕزگارکردنــی باشــووری حه‌ســه‌که‌وه .ئه‌مــ ه ئــه‌و کاته‌مــان بیــر دێنێتــه‌و‌ه کـ ه شـه‌ڕڤانان به‌شـه‌ڕی داعشـه‌و‌ه خه‌رکبــوون لـ ه ده‌وروبـه‌ری عامــودێ ،هــه‌ردوو پارتــی په‌ده‌کــه‌و ئــازادی لــ ه عامــودێ دژی یه‌په‌گــ ه خۆپێشــاندانیان کــردو ئاڵــۆزی لێکه‌وتــه‌وه‌و ئه‌وه‌یــان بــۆ ماوه‌یــه‌ک کــرد‌ه داری ده‌ســتیان بــۆ دژایه‌تــی په‌یــه‌ده .لــ ه ئێستاشــدا به‌چــی ئامانجێــک ئــهوه ده‌کــه‌ن، مه‌گــه‌ر هــه‌ر خۆیــان و ســه‌رکردایه‌تی په‌ده‌کــ ه له‌باشــوور بزانــن. مشــتێكه لــ ه خه‌رمانــی هه‌ڵوێســته‌کانی په‌ده‌کــ ه ئه‌مــ ه لــه‌م چه‌نــد ســاڵه‌ی ڕابــردوودا چیمــان پــێ ده‌ڵێــت؟ ئایــا ئ ـه‌و‌هه‌ڵوێســتان ه هه‌ڕه‌مه‌کیــن یــان به‌نام ـ ه بــۆ داڕێــژراون؟ ئه‌گــه‌ر هه‌ڕه‌مه‌کیــن ،ئــه‌و کاتــ ه پێویســت ه ســه‌رکردایه‌تی په‌ده‌ک ـ ه ب ـه پێــی س ـه‌رده‌م خــۆی نــوێ بکات ـهوه .خــۆ ئه‌گ ـه‌ر
به‌رنامــ ه بــۆ داڕێژراویــش بێــت ئــه‌وا په‌ده‌کــ ه ده‌که‌وێتــ ه بـه‌ره‌ی نه‌یارانــی کــورده‌وه ،چونکـ ه ئـه‌و هه‌ڵوێســتان ه هیچــی خزمه‌تــی کــورد و کوردســتان و پێــوه‌ری دیموکراتــی نــاکات. هــه‌ر بۆیــ ه ڕاســتتر وایــ ه کــه په‌ده‌کــه به‌خۆیــدا بچێتــه‌وه. ئه‌گ ـه‌ر په‌ده‌ک ـ ه ب ـه خۆیــدا بچێت ـهوه ئ ـه‌وا بێگومــان گه‌لێــش ڕێــزی لــێ ده‌گرێــت ،خــۆ ئه‌گــه‌ر له‌ســه‌ر هه‌مــان سیاســه‌ت بــڕوات بێگومــان بـ ه ده‌ســتی خــۆی کۆتایــی بـه خــۆی دێنێــت. چونکــه مێــژوو ئــه‌وه‌ی ســه‌لماندوو‌ه کــ ه گــه‌الن ده‌مێننــه‌وه، ده‌ســه‌اڵته‌کان دێــن و ده‌ڕۆن!
دﯾﺎر ﻏﻪرﯾﺐ
( no / Azmuni )- 30 - 11 - 2015
24
ﺋﺎزادی ﻛﯚﻣﮕ
دۆخی ئاڵۆز و پڕ ملمالنێی حەشدی شەعبیی پــاش ئــەوەی لــە 10ی حوزەیرانــی 2014لەشــكری داعــش كۆنترۆڵــی شــارەكانی موســڵ و تكریتیــان كــرد ،كەڵكەڵــەی كشــان بــەرەو بەغدادیــش كەوتــە مێشــكیان؛ ئەگــەر ئــەم خەونەشــیان بــۆ جێبەجــێ بكرابوایــە ،یەكــەم ئەزمونــی حوكمڕانیــی شــیعە لــە عێــراق دەكەوتــە بــەر مەترســیی لەناوچــون ،بــەاڵم ئایەتوڵــا سیســتانی لەڕێــی فەتــوا بەناوبانگەكەیــەوە “الجهــاد الكفائــی“ ،قەرەبــوی بەزیــن و هەڵهاتنــی ســوپای عێراقــی بــە چەكداریــی خۆبەخشــیی شــیعە كــردەوە .سیســتانی مەرامــی داعشــی بــۆ گەیشــتن بــە بەغــداد شكســتپێهێنا .ئــەوەی جێــی تێڕامانــە ،ئێســتا وا دەردەكەوێــت كۆنتڕۆڵــی بەشــێك لــەم هێــزە شــیعییانە لــە دەســتی مەرجەعییەتــی نەجــەف دەرچووبێــت ،جگــە لــە ملمالنێــی ناوخۆیــی ،بەئامانجكردنــی كوردیــش بووبێتــە یەكێــك لــە ئەركــە نوێیەكانیــان. •
چەتری یاسایی و مەزهەبیی میلیشیا شیعییەكان
شــەرعییەتی ئاینــی شــەرعییەتی یاســایی بــەم
هەرچەنــدە فەتواكــەی سیســتانی كــە لــە وتــاری هەینــی هێزانــە بەخشــی .لــە مێــژووی نوێــی شیعەشــدا لــە عێــراق عەتەبــەی حوســێنی كەربــەال و لەڕێــی بریكارەكەیــەوە ئەمــە دووەم جــارە لەپــاش فەتــوای ئایەتوڵــا شــیرازی لــە عەبدولمەهــدی كەربەالیــی راگەیەنــرا ،جەخــت لــەوە « »1920بــۆ بەرەنگاربوونــەوەی ئینگلیــز ،هــەزاران خۆبەخــش دەكاتــەوە كــە خۆبەخشــە شــیعەكان دەبێــت لەڕێــی دامــەزراوە بەفەتــوای مەرجەعییەتــی نەجــەف كــۆ ببنــەوە بــۆ پاراســتن ئەمنییەكانــەوە بچنــە بەرەكانــی جەنگــی دژە داعــش .بــەاڵم و داكۆكــی لــە بەرژەوەندیــی ئــەم تایفەیــە كــە ســەرباری ئــەو میلیشــیا چەكــدارە شــیعانەی كــە ســااڵنێك بــوو نــوری ئــەوەی زۆرینــەی عێــراق پێكدەهێنــن و حوكمڕانــی واڵتــن مالیكــی بــە شــێوازی جۆراوجــۆر كۆمەكــی دەكــردن لەگــەڵ كەچــی هەمیشــە چێــژ لــە كڕوزانــەوە و گریــان و لەخــۆدان و چەكدارەكانــی موقتــەدا ســەدر و عەممــار حەكیــم و كۆمەڵێــك تەمســیلكردنی قوربانــی دەبینــن. میلیشــیای تــری ســەر بــە ئێــران ،داتەپینــی دۆخــی ئەمنییــان ئەركــی پاڵپشــتیی دارایــی حەشــد لــە ئەســتۆی حكومەتــی قۆســتەوە و لــە ســامەڕا و ناوچەكانــی پشــتێنەی دەوروبــەری بەغــدادە كــە تەنهــا لەســاڵی 2015دا زیاتــر لــە 5ملیــارد بەغــداد ســەنگەری خۆیــان لێــدا .بنكــەو بارەگایــان دۆالری بــۆ حەشــدی شــەعبیی تەرخانكــردوە ،بــەاڵم بەشــی دامەزرانــد و خۆیــان كــردە ئەمــری واقیــع .بەمــەش چەندیــن زۆری كاروبــاری مەشــق و راوێــژ و ئاراســتەكردن و كۆمەكــی وردە ســوپای عەقیدەیــی خوێــن گەرمــی شــیعیی لــە تەنیشــت ســەربازیی ئــەم هێــزە بەدانپێدانانــی وەزیــری بەرگریــی و ســوپای داڕمــاو و بەزیــوی عێراقــدا قوتبوونــەوە كــە نــاوی لێدوانــی ســەركردەكانی حەشــد ،دەوڵەتــی ئێرانــە .خاڵــی “حەشــدی شــەعبی”یان لێنــرا .هــەر لــەو ماوەیەشــدا نــوری پەیوەندیــی و كۆكــەرەوەی نێــوان ســەرجەم ئــەم گروپانــەش مالیكــی بــە ســیفەتی ســەرۆك وەزیــران بڕیارێكــی دەركــرد گەنــەڕاڵ قاســم ســلێمانیی فەرمانــدەی فەیلەقــی قودســی بــۆ ئــەوەی دەزگایــەك بەنــاوی “حەشــدی شــەعبی”ی لــە ســوپای پاســدارانە كــە سەرپەرشــتیی تۆڕێــك میلیشــیای حكومەتــی عێراقــدا پێكبهێنرێــت .ئەمــەش جگــە لــە چەكــدار لــە عێــراق و ســوریا دەكات. (ژ .ئەزمونی) ٩ -ی سەرماوەرزی ٢٧١٥
25
ئــەم گرووپانــەش لەئەدەبیاتــی هەنــدێ لــە ســوننەكاندا بــە «ملیشــیات ایــران فــی العــراق والشــام“ماعش” بەناوبانگــن كــە كورتكــراوەی «ملیشــیات ایــران فــی العــراق والشــام» واتــا میلیشــیا ئێرانییەكانــی عێــراق و شــام. ئــەم هێزانــە شــەرعییەت لــە شــەڕكردن لــەدژی داعــش وەردەگــرن ،هەروەهــا دەیانەوێــت نمونەیەكــی شــیعی رێكخراو و بــە دیســپلین پیشــانبدەن وەك جێگــرەوە و ئەلتەرناتیــڤ بــۆ جیهانــی ئیزعــاج و پــڕ لــە تیــرۆر و فــەوزای ســوننە، بــەاڵم زۆرێــك هیــچ جیاوازییــەك نابینــن لەنێــوان ئــەوان و لەنێــوان داعشــدا لــە ئامادەیــی بــۆ خوێــن رشــتن ،راگواســتن، تەكفیركــردن و تااڵنكردنــی خەڵــك، بەتایبــەت پــاش ئــەوەی چەندیــن تــاوان و ســەرپێچیی هاوشــێوەی تاوانەكانــی داعشــیان لەســەر ســاغبویەوە كــە هەندێكیــان ســەربڕینی خەڵكــی بێگوناهــی ناوچــە ســوننە نشــینەكانن. بــەم دواییانــەش ،لەگــەڵ ناڕەزایــی و توڕەیــی بەرپــرس و چاالكــە شــیعەكان لــە لێدوانەكانــی بارزانیــی لــە شــەنگال، واڵتییانی ســڤیل و پێشــمەرگەی كوردیان لــە دوز خورماتــو كــردە ئامانــج ،لــە
كاتێكــدا ئــەم شــارە لەســەر نفــوزی یەكێتیــی نیشــتمانیی كوردســتان حســابە كــە هاوپەیمانــی هێــزە شــیعەكانە. حەشــدی عێراقــی بەپێی ئەو زانیارییانەی باڵوكراونەتەوە ژمــارەی چەكدارانــی حەشــدی شــەعبی دەیــان هــەزار كەســە كــە بەســەر 40 تــا 50گروپــی چەكداریــی جۆراوجــۆردا دابەشــبون ،دەكرێــت ســەرجەمیان لەســێ خانــەی ســەرەكیدا كــۆ بكرێنــەوە: یەكــەم ،ئــەو خۆبەخشــانەی بــەدەم فەتــوای سیســتانییەوە رۆیشــتون بــۆ بەرگریــی و جیهــاد و كۆمەكــی دارایــی لەپــارەی مەرقــەدەكان و مەرجەعییــەت وەردەگــرن ،بەناوبانگترینیــان بریتیــن لــە“ :لــوا‌و علــی االكبــر”“ ،ســرایا العتبە العباســیە”“ ،ســرایا العتبــە العلویــە”، “ســرایا العتبــە الحســینیە». دوەم ،هێــزە شــیعییە عێراقییــە ناســراوەكان كــە هەندێكیــان دۆســتی هــەرە نزیكــی ئێرانــن. ســێیەم ،ئــەو میلیشــیا و گروپــە چەكدارانــەی راســتەوخۆ ســەر بــە ئێرانــن و نوێنەرایەتیــی ئەجێنــدای ئــەم دەوڵەتــە دەكــەن لەعێــراق و ناوچەكــە. ســەرجەم گروپەكانــی حەشــدی
شــەعبی لــە كێبەركێــی خۆســەپاندن و موزایەدەكــردن و مومارەســەكردنی لــە دەســتەاڵتی ســەربازیی دان عێــراق و ناوچــە تێكــەڵ و گەرمەكانــی ســەالحەدین و دیالــە كــە دراوســێی هەرێمــی كوردســتانن .جارجاریش لەســەر دەســتكەوتی دارایــی و نفــوزی سیاســیی و جیاوازیــی مووچــە و پیتــاك دەكەونــە حاڵەتــی ناكۆكــی و كێشمەكێشــی تونــد و پەالمــاری یــەك دەدەن و هەڵدەكوتنــە ســەر بارەگاكانــی یەكتــر .بــە شــێوەیەكی نیمچــە بەردەوامیــش شــەڕی راگەیانــدن و ســارد لەنێوانیانــدا هەیــە و تەنهــا لــە جەنگــی داعشــدا كۆكــن ،ئەگــەر نــا هێــزە سیاســییەكانی دەمڕاســتیان نزیكــەی دوو ســاڵە نەیانتوانیــوە لەســەر ســەرۆكێك بــۆ هاوپەیمانیــی شــیعەكان رێكبكــەون. سەرجەمیشــیان پێكــەوە لەگــەڵ حەیــدەر عەبادیــی ســەرۆك وەزیرانــدا لــە كێشمەكێشــی بچڕینــی بودجــە و كۆمــەك و بودجــە و گرنگیپێدانــی زیاتــری حكومەتــدان و دژی كرانــەوەی زیاتــری عەبادییــن بــە حەشدی ئێرانی هەندێكیتــر لــە میلیشــیا شــیعە چەكــدارەكان راســتەوخۆ فەرمــان لــە ( no / Azmuni )- 30 - 11 - 2015
26
ﺋﺎزادی ﻛﯚﻣﮕ
بەشێوەیەكی گشتیی هێزە سەرەكییە عێراقییەكانی حەشدی شەعبی پێكدێن لە: ـ باڵە سەربازییەكانی ئەنجومەنی بااڵی ئیسالمیی بە سەرۆكایەتی عەمامر حەكیم ”وەك “رسایا الجهاد والبنا‌و” و “رسایا عاشورا‌و” و “رسایا أنصار العقیدە». ـ رێكخراوی بەدری هادی ئەلعامری كە لە « »2012لە عەمامر حەكیم جیابوونەوە بۆ ئەوەی ببنە هاوپەیامنی نزیكی مالیكی ،بەدر چەكی قورس و شارەزایی سەربازیی زۆریان هەیە بەو پێیەی لە هەشتاكانەوە چاالكن. ـ عەسائیبی ئەهلی هەق بە سەرۆكایەتی قەیس خەزعەلی ركابەری سەدر و هاوپەیامنی نوری مالیكی. ـ “رسایا السالم” كە درێژكراوەی “سوپای مەهدی” سەر بە موقتەدا سەدرە ،ئەوان بەوە جیادەكرێنەوە كە زیاتر پشت بە سەدر و پاڵپشتیی بازرگانانی شیعە دەبەسنت ،ناكۆكیی زۆریشیان لەگەڵ عەسائیب هەیە بەو پێیەی لە « »2008لە رەوتی سەدر جیابوونەتەوە. سەرجەم ئەم گروپانەش دۆستایەتییان لەگەڵ ئێران هەیە بەتایبەت رێكخراوی بەدر و عەسائیب كە بەشی زۆری سەركردەكانیان بۆ تەقلیدی مەزهەبی لەجیاتی سیستانیی دەگەڕێنەوە بۆ سەر فەتواكانی ئایەتوڵاڵ خامەنەیی و بڕوایان بە بنەمای “والیە الفقیە” هەیە كە لەنێو پەیڕەوانی شیعەدا سنور ناناسێت و بریتییە لە هێز و توانای ئاینیی رێبەری شۆڕشی ئێران بۆ هەڵسوڕاندن و بڕیاردان لە كاروباری دونیای جەماوەری شیعە وەكو بریكار و جێگری ئیاممی زەمان؛ محەمەدی مەهدی.
ئێــران وەردەگــرن و نوێنەرایەتیــی ئەجێنــدای ئــەم دەوڵەتــە دەكــەن لــە عێــراق .دیارترینیــان بریتییــە لــە كەتائیبــی ئیمــام عەلــی .ئــەم گروپــە لــەدوای « 10ی حوزەیرانــی »2014بەشــێوەیەكی خێــرا و دراماتیكــی وەكــو باڵــی ســەربازیی “بزووتنــەوەی عێراقــی ئیســامیی” بــە توانایەكــی زۆرەوە هەڵتۆقیــوە ،شــوێنی ســەرەكیی چاالكــی ئــەم گرووپــە ئامرلــی و دوز و دیالەیــە، هەندێــك لەســەركردەكانی بەشــانازییەوە گرتــەی ڤیدیۆیــی خۆیــان باڵوكردۆتــوە لــە كاتــی ســەربڕین و ئەنجڕئەنجڕكردنــی جەســتەی گیراوەكانیــان و ســوتاندنیان بەزیندویــی ،بەتایبــەت ئەبــو عزرائیــل كــە پێــی دەوترێــت رامبــۆی شــیعەكان. بــەدوای ئەمیشــدا كەتائیبــی حیزبوڵــا دێــت كــە لەژێــر فەرمانــی ئەبــو جەعفــەری موهەندیســی گــەورە فەرمانــدەی هێزەكانــی حەشــدی شــەعبیی دان كــە ســودی لــە ئەزمونــی كاری ســااڵنی هەشــتاكانی لەنــاو حیزبــی دەعــوە و حیزبوڵــای لوبنانییــدا وەرگرتــوە .پــاش ئــەوەی كەتائیبــی حیزبوڵــا « »40كەســیان لــە میانــەی بەرگریــی لــە رژێمــی ئەســەددا لــێ كــوژرا لەســوریا ( ،)2013گەڕانــەوە بــۆ جەنگــی داعــش و بەرگریــی لــە شــیعەی عێــراق .جیاوازیــی ئەوانیــش لــە كەتائیبــی ئیمــام عەلــی، ئەوەیــە كەمتــر بــە الی كاری حزبیــی و سیاســییدا دەڕۆن و زیاتــر لــەكاری ســەربازییدا قــاڵ دەبنــەوە و چاالكییەكانیــان بەزمانــی فارســییش بــاو دەكەنــەوە. جگــە لــەم دوو هێــزە ســەرەكییەش چەندیــن گرووپــی تــری ئێرانــی لــە چەشــنی “ســرایا الخراســانی” و ســرایا النجب ـا‌و” هــەن كــە لــە هەمــوو گرووپەكانــی تــری حەشــد زیاتــر پــڕ چەكــن و لــە ســوریاوە گەڕاونەتــەوە بــۆ عێــراق .ئــەم گرووپــە داردەســتانەی ئێــران كــە راســتەوخۆ فەرمــان لــە ســوپای پاســداران وەردەگــرن ئامانجێكــی دوور مەودایــان لــە جەنگــی داعــش هەیــە ،بــە بەڵگــەی ئــەوەی جارجــار هەڕەشــە و بەیاننامــە دژی هەنگاوەكانــی عەرەبســتانی ســعودیە باڵودەكەنــەوە و قســە لــە كێشــە ئیقلیمییــەكان دەكــەن .ئەمانــە بەشــێكن لــە ئامرازەكانــی هێــزی ئێــران لــە ناوچەكــەدا و هــەر ئەركێكیــان لەالیەنــی وەلــی فەقیهــەوە پێبســپێردرێت ،ئــەوە جێبەجێیدەكــەن .ئەوانــە خۆیــان خزاندۆتــە نــاو فەتــوای جیهــادی سیســتانیی و كەڵــك لــە بێدەنگیــی ئەمەریــكا بەرانبەریــان وەردەگــرن .ناو-بە-ناویــش دەبنــە ئامــرازی گوشــار لەســەر حەیــدەر عەبــادی > كــە زۆرجــار لــە ناوەنــدی شــیعییدا بــە الواز بەرانبــەر ئەجێنــدای ئەمریكــی و پەلكێشــانی كــورد نازكێشــانی هێــزە ســوننەكانی بەشــدار لــە پڕۆســەی سیاســیی وێنەدەكرێــت. ﻳﺎﺳﻴﻦ ﺗﻪھﺎ (ژ .ئەزمونی) ٩ -ی سەرماوەرزی ٢٧١٥
27
میت لە هەناوی حەشدی شەعبیدا
واڵتانــی داگیركــەری كوردســتان بەهەمــوو شــێوازێ لــە هەوڵــی زیــان گەیاندنــن بــە گەلــی كــورد ودەســكەوتەكانی ،بــۆ ئــەوەش دەس بــۆ هــەر كارێكــی نامرۆڤانــە دەبــەن لــە پێنــاوی بەئەنجــام گەیاندنــی پیالنەكانیــادا ،بێگومــان پێــش لەشــكرو پیالنداڕێــژەری داگیركــەران و دوژمنانــی كــورد لــە ناوچەكــەو لــە ڕۆژهەاڵتــی ناوینــدا ڕژێمــی توركیایــە ،ئــەو بابەتــەش شــاراوە نیــەو ڕووداوەكان و بەڵگــەو دیكۆمێنتــی ئاشــكرا ئــەو ڕاســتیە ڕونتردەكەنــەوە ،لــە دوای ڕاپەڕینــی گەلــی باشــوری كوردســتان و وەدەرنانــی دامــودەزگا ســەركوتكەرەكانی ڕژێمــی بەعســی لــە ناوچــوو ،ئیــدی دەرگا وااڵبــوو بــۆ دەیــان دەزگای ســیخوڕی و دژە كــورد و پیالنگێــڕ ،لــە پێنــاو بەئەنجــام گەیاندنــی نەخشــەو پیالنەكانیــان خۆیان خزانــدە نــاو چەندیــن حیــزب و ڕێكخــراو
ودەزگای بەنــاو خێرخــوازی ،دواتریــش لــە ئــەوە بــووە كــوردی وابەســتە بــە خۆیــان ڕێــی كۆمپانیــاكان و كردنــەوەی قوتابخانــە زیــاد بكــەن و زیاتریــش هەوڵــی بــە و كۆلیــژو زانكــۆ و دەیــان ڕێگــەی تــر توركمانكردنــی كوردیــان داوە بــە گەشــەیان بــە كارەكانیانــدا ،بێگومــان ئامانجــی ئــەوەی ژمــارەی توركمانــەكان لــەو بــوارەدا توركیــا پشــكی هــەرە زۆری زیــاد بكــەن ،هــاوكات نانــەوەی ئــاژاوەو بەركەوتــووە ،لــە ڕێگــەی ژمارەیــەك دووبەرەكــی لــە نێــوان الیەنــە سیاســیە دەزگای ســیخوڕی كاری خــۆی كــردووە و كوردیــەكان لەالیــەك و كــوردو پێكهاتە بــە شــێوەیەكی بەربــاو ســیخوڕەكانی لــە نەتەوەیــی و ئەتنیكــی و ئاینــی و كوردســتاندا باڵوكردووەتــەوە ،ئــەوەی لــە ئاینزایەكان لەالیەكی تر ،وەك نمونە دەزگاكانــی ڕاگەیاندنــەوە ئامــاژەی پێكراوە رووداوەكەی ســلێمانی لە دوای پرۆســەی لــە هەرێمــ ی كوردســتان چەندیــن تیمــ ی بەنــاو ئــازادی ئێــراق بەڵگەیەكــی جیــاواز كار ی ســیخوڕ ی بــۆ توركیــا دەكــەن ئاشــكرای دەســتێوەردانەكانی ئەو دەزگا كــە پێكهاتــون لــە :میــت ،واتــە دەزگا ی ئیســتخباراتیانەبوو ،لــە ســاڵ ی 2004 ئیســتیخبارات ی توركـ ی ،MITئــۆزە ڵ تیــم هێزێكـ ی فرەڕەگــەز هەڵیانكوتایە ســەر (واتــە تیمـ ی تایبــەت ،)Ozel tiژیتــەم یەكێــك لــە بــارەگا توركمانییــەكان (ئیســتیخبارات ی عەســكەری ی ،)jit temلــە شــاری ســلێمانی ،پێنــج كەســیان ئۆیــاك (ئەمانــە دەزگا ی هــاوكاری و دەســتگیركردو تورەكەیان كردەسەریان، پشــتگیری ی ســوپایە ،)Oyakمانگــ ی كــە بــە وتــە ی الیەنــە بەرپرســەكان ســوور ی توركــی ،ئــەو دەزگایانــە كاریــان ئەفســەر ی پلەبــەرز ی دەزگای
( no / Azmuni )- 30 - 11 - 2015
28
ﺋﺎزادی ﻛﯚﻣﮕ
ئیســتیخبارات ی تورك ـ ی بــوون ،هەڵبەتــە لــە نوســێنێكی بــەم ڕەنگــەدا ناكرێــت ئامــاژە بــە ســەرجەم كارە قێزەوەنەكانــی توركیــا بكەیــن ،بــەاڵم وەك دەڵێــن مشــتێ نمونــەی خەروارێكــە ،ئاشــكرا لــە ئێســتادا دەســتی توركیــا لــە باشــوری كوردســتاندا زۆر درێژتــر بــووە و لــە ئاســتێكی بــااڵی سیاســی ئابــوری ســەربازی پێگــەی خــۆی پتەوكــردووە ،دەمــەوێ لــەم كورتــە باســەوە بچمــە ســەر ئــەو مــژارەی ئێســتا رۆژەڤــەو دەرگایەكــی تــری پیالنگێڕیــە بــەڕووی پیالنگێڕانــدا كروەتــەوە ،بــەاڵم لــە ژێــر ماسك و دەمامكێكی جیاوازتردا، بــۆ كــورد ســاز دەكرێــت ،ئــەو شــەڕو ،خەریكــە بەرەیەكــی تــری شــەڕ لە خورماتو خورماتــو ڕوودەدات پیالنێكــی زۆر دووبەركــی و ناكۆكیــە نەتەوەیەیــی لــە بــۆ نائارامــی ناوچەكــەو ترســناكە و هەوڵێكــی دوژمنكارانەیــە دەڤەرەكــە ،هەرچەندە ئەوەی بەگژیەكــدا كردنــی پێكهاتەكانــی ڕشــتن و ناســەقامگیری و بــووە بــە هــۆكاری شــەڕو خوێــن حەشــدی میلشــیاكانی تێكدانــی ئاشــتی كۆمەاڵیەتــی، بــە ئێرانــن ،بــەاڵم ئــەوەی شــەعبی شــیعە مەزهەبــی ســەر ئەوەیــە كــە ئاژاوەگێڕەكانی جێگــەی هەڵوەســتە لەســەركردنە توركمانەكانــن ،ئەوانەی لە نــاو ئــەو گروپــە هەمەچەشــنە كــراون موچــەو پێویســتیە ســەرناوی حەشــدی شــەعبی پڕچــەك ئێراقــەوە بــۆ دابینكــراوە گوایــە لۆجیســتیەكانیان لەالیــەن حكومەتــی ئامانجــی ئــەوان بــە تەنهــا شــەڕی داعــش دەكــەن ،لــە ڕاســتیدا شــەڕی مەزهەبگەرایــی ئامادەكــراون ، تیرۆریســتانی داعــش نیــە ،بەڵكــو زیاتــر بــۆ شــەعبی پێكهاتــون لــە چەنــد گروپێــك بــە ئــەو چەكدارانــەی شــیعە كــە ناســراون بــە حەشــدی ناوەكانــی (ســرایا ئەلخراســانی ،ســرایا ئەلســام ،كتائــب حــزب اللــە ،كتائــب ئیمــام عەلــی ،عصائیــب ئەهــل ئەلحــەق) هەروەهــا هێزەكانــی بــەدر وەك هێزێكــی بەرچــاو لــە نــاو حەشــدی شــەعبیدا خۆیــان ڕێكخســتووە ،ماوەیەكــە ئــەو گروپانــە بــە بیانــوی شــەڕی تیــرۆر هاتونەتــە قــەزای خورماتــوو ،بەشــێكیان لــە دەوروبــەری و بەشــێكی تریــان لــە نــاو شــارۆچكەكە جێگیركــراون ،دیــارە ئــەو گــرووپ و هێزانــە هەمیشــە مایــەی ســەر ئێشــە بوونــە بــۆ خەڵكــی دەڤەرەكــەو بــۆ هێزەكانــی پێشــمەرگەی كوردســتان ،بــەاڵم ماوەیەكــە زۆر بەچڕوپــڕی دەســتیان داوەتــە ئاژاوەگێــڕی و گرتــن و كوشــتنی خەڵكــی خورماتــو ،ئــەوەی ئاشــكرایە تەقەكــەرەكان لــە گەڕەكــە توركمــان نشــینەكانەوە تەقــە لــە كــورد دەكــەن و پێشــمەرگە و ئاســایش و پیــاوی ئاینــی و گەنــج و مناڵــی كــورد شــەهید دەكــەن ،هەمــو الیــەك ئــەو ڕاســتیە بــاش دەزانیــن ئــەو ناوچەیــە بــە كەركــوك و شــوێنەكانی دەوروبەریــەوە لەســەر یەكیتــی نیشــتمانی كوردســتان هەژمــار دەكرێــت لــە بــەر ئــەوەی زۆرتریــن نفــوزی ئــەو حیزبــەی تێدایــە ،هــاوكات یەكێتــی بەدۆســتی ئێــران ناودەبردرێــت ،ئــەوەش ڕوونــە كــە حەشــدی شــەعبی هاوشــێوەی ســوپای پاســدارانی ئێرانــە و ئێــران هــەر چۆنێــك بخوازێــت دەتوانێــت بــەو شــێوەیە بەكاریــان بێنێــت ،كەواتــا بــۆ دەبێــت دۆســتەكانی ئێــران بچــن بــە گــژ یەكتــردا لــە ناوچەیەكــدا كێشــەو نائارامــی دروســت بكــەن كــە چەتەكانــی داعــش زۆر لێــوەی نزیكــن و هەمووكاتــێ جێگــەی مەترســین؟ بڕواناكــەم كــەس تاوانــە خوێناویەكــەی كەركوكــی بیرچووبێتــەوە ،ئــەو كاتــەی لــە ( )2008/7/28دەیــان هــەزار كــەس لــە شــاری كەركــوك خۆپیشــاندانێكی هێمنانەیــان دەســت پێكــرد بــۆ ناڕەزایــی دەربڕیــن بەرامبــەر بــە تێپەڕاندنــی پــرۆژە یاســای هەڵبژاردنــی پارێــزگاكان و بەتایبەتــی مــادەی ( )24كــە تایبــەت بــوو بەشــاری كەركــوك ،ژنێكــی خۆكــوژ لەنێــو ئاپــۆرەی خۆپیشــاندەراندا خــۆی تەقانــدەوە و دوای ئــەوەش چەندیــن كــەس تەقەیــان لــە
لە كاتێكــدا گەلــی كــوردو هێزی پێشــمەرگەی كوردستان و گەریــا و شــەرڤانەكانی بەشــەكانی تری كوردســتان ســەرقاڵی پاراســتنی خاك و گەلی خۆیانن لە هەمبەر دڕندەكانــی داعــش
(ژ .ئەزمونی) ٩ -ی سەرماوەرزی ٢٧١٥
29 خۆپیشــاندەران كــرد و لــە ئەنجامــدا دەیــان قوربانــی لــە شــەهید و برینــداری لێكەوتــەوە كــە هەموویــان كــورد بــوون .دیــارە ئــەوە بــە ئاشــكرا لــە بــارەگای توركمانەكانــەوە تەقەدەكــرا و دواتریــش زانــرا بــە فەرمانــی كــێ كــراوە ،ئــەو كەســەی فەرمانــی تەقەكردنەكــەی دابــوو ئەفســەرێكی توركمــان و كــە دواتــر دەربازكــراو گەێنداریــە توركیــا ،هیــچ گومانێــك لــەوەدا نەبــوو كــە ئەوكــردەوە تیرۆریســتی و ئاژاوەگێڕیــە بــە پیالنێكــی قێزەوەنــی میتــی توركیــا ئەنجــام درابــوو ،لــە ئێســتادا گەلــی كــورد لــە ڕۆژئــاوای كوردســتان ســات لــە دوای ســات ســەركەوتنی مەزنتــر بەدەســت دێنێــت ،لــە باكــوری كوردســتان بەرخۆدانــی گــەل لــە لوتكەدایــە ولــە هەڵبژاردنــی حەوتــی حوزیــران و لــە دوای كودەتاكــەی یەكــی یانــزەی ئەكەپەشــەوە گــەل هەرجــارەو لــە شــارو شــارۆچكەیەك خۆبەڕێوەبــەری ڕادەگەیەنێــت ،تاوانــكاری و دڕندایەتــی ئەكەپــەو بەرخــۆدان و تێكۆشــانی گەلــی كــورد لــە جزیــرە و فارقیــن لەبەرچاوانــە ،لــە باشــوری كوردســتانیش ســەڕای هەمــوو قەیرانــە یاســایی و سیاســی و داریــەكان ،بــەاڵم لــە بەرامبــەر تیــرۆر ســەركەوتوبووە ،هەمــوو ئەوانــەش مایــەی نیگەرانــی و توڕەیــی و هەڵچوونــی ســەرانی ئەكەپەو شــۆڤینیەكانی تــورك بــوون ،بۆیــە لــە ئێســتادا لــە هــەر ســێ بەشــەكەی كوردســتان لــە ڕێگــەی ســیخوڕو نۆكــەرو بەكرێگیراوەكانیانــەوە كــورد دەدەن ،ئایــا حەشــدی شــەعبی ســیخوڕی هەوڵــی لەبەیــن بردنــی دەســكەوتەكانی گەلــی و ئاسایش ركی ه ئ توركمانــەكان و هەنــدێ كــوردی هەڵپەرســت توركیــای تێدایــە بێگومــان ژمارەیەكــی زۆر لــە كان ه ندیدار ه یو ه پ پێمــان دەڵێــت گومــان نامێنێــت لــەوەی دەزگا لــەو ڕێكخــراوەدا چەكیــان هەڵگرتــووە ،ئــەوەش نیا ه ت ئــەو رێكخراوەشــەوە ،لــەم چەنــد ڕۆژەدا ســیخوڕیەكانی تــورك خۆیــان خزاندۆتــە نــاو قامگیركردنی ه س باســكردم كــە هیــچ گومانێكــی نەهێشــتەوە بــۆ پێشــمەرگەیەك لــە كەركــوك بابەتێكــی بــۆ یه ه ك ه بارودۆخ شــەعبیەوە پیالنــە گاڵوەكانــی خــۆی جێبەجــێ ئــەوەی بڵیــم میتــی تــورك لــە هەنــاوی حەشــدی دەكات ،ئــەو پێشــمەرگەیە كــە خــۆی لــە بەرەكانــی شــەڕدایە باســی ئــەوەی كــرد كــە لــە كاتــی شــەڕەكانی چەنــد مانگــی لەمەوبــەری دەڤــەری كەركــوك كەســێكیان لــە گــەڵ بــووە گوایــە پێشــمەرگەیە ،بــەاڵم كەســێكی بــێ مــۆراڵ و ترســنۆك بــوو، ئەوكەســە لــە كاتــی شــەڕەكاندا هەمیشــە هەوڵــی ئــەدا تــرس و دڵەڕاوكــێ لەنــاو پێشــمەرگەكاندا باڵوبكاتــەوە ،دواجــار هەڵهــات و وازی لــە پێشــمەرگایەتی هێنــا ،بــەاڵم لــە ئێســتادا لەنــاو حەشــدی شــەعبی پلــەی پێــدراوە و چــەك و پاســەوان و ئوتومبێلــی بــۆ دابینكــراوە ،ئــەوەی جێگــەی ســەرنج و تێڕامانــە و پێویســتە هەڵوەســتەی لەســەربكرێت ئەوەیــە كــە ئــەو كەســە دوای ئــەوەی چووەتــە نــاو میلیشــاكانی حەشــدی شــەعبیەوە ناردویانــە بــۆ توركیــا و ســێ مانــگ لــەو واڵتــە مەشــقی پێكــراوە !! جێگــەی پرســیارە لــە كاتێكــدا شــەنگالی شــەهیدكراو لــە دەســتی چەتەكانــی داعــش ئــازاد دەكرێــت ،هــاوكات ئــاژاوەو ئالۆزیەكانــی خورماتــو زیاتــر چڕدەكرێتــەوە و كوشــتن و مــاڵ ســوتاندن و ڕفاندنــی هاواڵتیــان و تەقەكــردن لــە بــارەگای الیەنــە كوردیــەكان بەئاشــكرا لەالیــەن توركمانەكانــەوە دەس پێــدەكات ،بەڕاســتی ئەركــی ســەرەكی كــورد و حكومەتــی ئێــراق لــە ئێســتادا ئەوەیــە هەوڵــی كونترۆڵكردنــی دۆخەكــە بــدەن و ڕێگــە بگــرن لــەو دەســتە ئاژاوەگێــڕەی بەئاشــكرا لــە هەوڵــی تێكدانــی نێــوان پێكهاتەكاندایــە ،ئەركــی الیەنــی ئاسایشــی و پەیوەندیــدار بــە ســەقامگیری بارودۆخەكــەش ئەوەیــە ئــەو دەســتە ژەهراویانــە ببــڕن كــە هەمیشــە لــە هەوڵــی زیــان گەیاندنــن بــە گەلــی كــورد و دەســكەوتەكانی و كار بــۆ داگیركــەران دەكــەن ،ئــەوكارەش هەوڵێكــی زۆرجــدی دەوێــت و نێــت پاكــی و هەســتی پێكەوەژیــان و مرۆڤدۆســتی گەرەكــە ،چونكــە هەتــا ژیــان بــەردەوام بێــت ئاژاوەگێــڕی و دەســتی ناپــاكان كۆتایــی نایــەت.
ﻛﻮردۆ ﺷﻮاﻧﯽ ( no / Azmuni )- 30 - 11 - 2015
30
ﺋﺎزادی ﻛﯚﻣﮕ
خۆپەرستی سیاسی و گوتاری پەرتکردن ناڕەزایەتی جەماوەرییەکانی کردە ملمالنێی حزبی پێشەکی بــە پێــی هەمــوو پێــوەر و هێمــای روداوە گەرمەکانــی نێــو جومگــە ســەرەکییەکانی باشــووری کوردســتان ،واقیعــی سیاســی دواکەوتوانــە لەنێــو پاشــاگەردانییەکی گــەورەدا گــوزەر دەکا ،خەباتــی پتــر لــە ٧٠ســاڵەی سیاســی و ٢٥ســاڵەی دەســەاڵتی خۆماڵــی گەواهــی ئــەو قســانەمانن و کێشــەکە لەوەدایــە دەســەاڵت و ئٶپۆزســیون ،بە شــێوەیەکی رێژەیــی گوزارشــت لەخواســتەکانی خەڵــک نەکراوەتــەوە و ئــەو بەڵێنانــەی کــە بــە جەماوەریــان دابــوو نەیــان توانییوە تیادا ســەرکەوتوو بــن ،ئەوانــەی کــە داخــوازی گۆڕانــکاری و ریفۆرمێشــن لــەو نێوەنــدەدا کار دەکــەن لــە ئاســتی قۆناخەکــەدا نییــن و یاخــۆد نیەتــی ئــەو پرۆســەیان نییــە ،ئــەو وزە مــت بــووە پەنگخــواردوەی نێــو هەنــاوی کۆمەڵگــەی کوردســتانی کــە هەســت بــە نــادادوەری و نایەکســانی و فــەوزای سیاســی و ســوکایەتی بــە بەهــاو عورفــی سیاســی و گەندەڵــی تــا ســەر ئێســقانی دەســەاڵت و دۆڕانی ئۆپۆزســیون لــە بەرامبــەر دەســەاڵت دەکات ،وزە کەڵەکــە بــووە شــەڕانییە توندڕەوانــی نێو حزبەکان خۆی بەسەر عورف و ستاندەری سیاســی ســەپاندوە ،وێنایــەک لەســەر سیاســەت دروســت دەکات ،کــە ئامــرازی ســوککردن و ســوکایەتی بــە سیاســەتە و مژارەکــە لەوەدایــە پانتایــی ئــەو تێڕوانینــە لەگــەڵ رۆژگاردا بەرفــراوان دەبێــت و بــە تایبــەت ئــەو نەوەیــەی دوای راپەڕیــن پێگەیشــتووە ،لەوەتــەی چــاوی کردۆتــەوە هــەر لەبــەردەم بەردەشــی (ژ .ئەزمونی) ٩ -ی سەرماوەرزی ٢٧١٥
ملمالنێــی دووزلپارتــی و تێکشــکاندن و ســوک ســەیرکردنی کەســایەتی و فیکــر و داخوازییەکانیــدا خــۆی بینیوەتــەوە و خۆپەرســتی سیاســی و تاکــڕەوی و توندوتیــژی لەالیــەن دەســەاڵت قوڵتــر دەبێتــەوە . خۆپەرستی وەک ناوەڕۆک خۆپەرســتی خەســەڵەتێکە لەمرۆڤــدا بوونــی هەیــە ،زانســتی ســایکۆلۆژی و فەلســەفە وکۆمەاڵیەتــی را و شــرۆڤەی خۆیانــی جــودا لەســەر هەیــە ،لەئینگلیزیــدا بــە Egoismکــە لەالتینیەکــەی Egoوەرگیــراوە و بــە مانــای (خود)هاتــووە ، لەقاموســی «المعانــی « عارەبیــدا بــە» ااڵنانیــە» ئــاوا پێناســەی دەکات »،خۆشەویســتییەکی بــێ تــام بــۆ خــۆد ،بــێ ئــەوەی حســابێک بــۆ ئەوانــەی دەرەوەی خــۆی دابنــێ و بهێلێتــەوە ، سەرســوڕمانێکی یەکجــار بەخــۆی هەیــە و هەرچــی لــەدەرەوەی خــۆی بێــت بــە ئەندێشــەی دادەنــێ» ،لــە ویکیپیدیــاوە خودپەرســتی پێناســەکەی وا هاتــووە « ئــەو کەســەی کــە هەســتێکی یەکجــار بــەرزی بەخــۆی هەیــە لەخــۆ هەڵکێشــان و هەڵــدان و خــۆی دەکاتــە ســەنتەری جیهانبینــی هەمــوو کەســێک ،بــێ ئــەوەی گرنگــی بــە دەرەوەی بیرکردنــەوەی خــۆی بــدات». گــەورە فەیلەســوفانی کۆنــی یونانــی( ســوقرات و ئەفالتۆن و ئەرســتۆ) گرنگی زۆریــان بــە خۆپەرســتی داوە و لەســەری وەســتاون بــە تایبەتــی لە «خۆپەرســتی عەقالنیــەت»دا ،کــە تیــادا بەرژەوەنــدی خــودی تــاک لەســەروی
هەمــوو ئیعتیبارێکــی دیکــەدا دادەنێــن ، هەروەهــا چەندیــن جــۆری خۆپەرســتی دیکــە هەیــە وەک خۆپەرســتی نەفســی ، ئەخالقــی ،نائەخالقــی ،لێپرســراوەتی ،الرشــد ،......،ئــەوەی ئێمــە گرنگــی پــێ دەدەیــن لەالیەنــی ســایکۆلۆژی و کۆمەاڵیەتییــە کــە لەنــاو هەڵبــژاردە سیاســەتوانەکان هەڵدەکــەوێ و رەنگدانــەوەی نەرێنــی بەســەر تــەواوی کۆمەڵگــەدا دەبێــت ،بەتایبــەت کاتــێ وەک ناســانیل هــاورون بــە جۆرێــک « بــە نەخۆشــیەکی خــودی هەژمــاردووە « ،کاتــێ ئــەو نەخۆشــیە رایەڵــەی فــراوان دەبــێ و رەهەنــدی کۆمەاڵیەتــی و سیاســی بەخۆییــەوە دەگرێــت. گرنگــە لێــرەدا هەڵوەســتەو جودایــی لەنێــوان خۆپەرســتی و نەرجســیەت بکەیــن ،خۆپەرســتی هەندێــک جــار الیەنــی ئیجابــی هەیــە ،بــەاڵم نەرجســیەت تێکچونێکــی دۆخــی کەســاتییە کــە لوتبــەرزی را لەخۆبــوون و گەورەیــی بــێ تــام لــە خــۆی دەبینــێ و هــەوڵ دەدات بەرژەوەنــدی تایبــەت بــە خــۆی بپارێــزی لەســەر حســابی خەڵکــی دیکــەدا . فەیلەســوفێکی هۆڵەنــدی بــاروخ ســبینوزای ســەدەی حەڤــدەم دەڵــێ « ئــەوەی جولــە بــە ئینســان دەکات یاســای ئارەزووەکانــە ،کەبــە نایابــی مــرۆڤ دەکاتــە خۆپەرســت». لەبەرامبــەر «خۆپەرســتی «« ،مــرۆڤ دۆســتی» هیومانەتــی هەیــە کــە تیــادا ئینســان بەرژەوەنــدی خــۆی و زۆرینــە دەپارێــزێ و ئاشــتی و یەکســانی و دادوەری و خێــر و بێــری بــۆ مرۆڤایەتــی
31 خوازیــارە کــە لــە ئینگلــزی بــە هیومانتی ولــە عارەبەکیەیــدا بە»االنســانوین» نێــو زەد دەکــرێ و ئیســتا لــە ســایەی سیســتەمی ســەرمایەداریدا ئــەو خەســەڵەتەی مــرۆڤ لەزیادبوندایــە لەالیــەک لەکەلوپەلــی چــاک و بــەردەوام پێشــکەوتوو لــەالی دووەم ملمالنێــی مــرۆڤ لەگــەڵ ئــەدوات کــە لەزۆریــان شــوێنپێی ئینســانی لــەق کــردوە و ئینســان بۆتــە کۆیلــەی ئــەو کەرەســتانە . خۆپەرســتی رێژەییــە و ناکــرێ بــە رەهایــی رەتــی بکەینــەوە ،لەبــەر ئــەوەی زۆرجــار پاڵنــەری بەهرەمەنــدی و ئەکتیــڤ بوونــی مرۆڤــی لــێ دەکەویتــەوە ،تــا ئــەو کاتــەش رەوایــی هەیــە کــە ســنووری مافــی خەڵکــی دیکــە نەبەزێنــێ ،کەچــی خۆپەرســتی سیاســی نــەک هــەر ســنوور دەبەزێنــێ ،بەڵکــووو کۆمەڵگە تووشــی کارەسات و مەرگەسات دەکا ،وەک شــەڕەکانی ناوخۆیــی و ملمالنــێ نێــوان حزبــە سیاســییەکانی باشــووری کوردســتاندا ،و کــە کۆمەڵگــە وچارەنووســی دەســکەوتەکانی خســتۆتە بــەر مەترســی جــدی. خۆپەرســتی سیاســی تاکــڕەوی لــێ دەکەوێتــەوە خۆپەرســتی سیاســی دیاردەیەکــە لــەزۆر شــوێن و کاتــدا لێــرە و لــەوێ لــە دونیــا ســەرهەڵدەدا. لــە باشــووری کوردســتاندا ئەگــەر بەشــێوەیەکی رێژەیــش بێــت لــە نێــوان حزبەکانــدا بەروونــی خۆپەرســتی دەبینــرێ و هەســت پێدەکــرێ و دەرئەنجــام و دەرهاوێشــتەکانی بەســەر خەڵکــدا خــورد دەکرێتــەوە، دیاردەیەکــی نێگەتیڤانەیــە ،ئــەو
کەســە کــە زۆربەیــان کەســی یەکەمــی ئــەو حزبانەیــە و تــا مــردن هــەر لــەو پۆســتەکان خــۆی دەهێڵێتــەوە و بــۆ دوای خۆشــیان وەک کەلتــووری پاشــایەتی بــە میــرات بــۆ کــوڕ بەجــێ دەهێڵــێ، کۆمەڵێــک خەســڵەتی نێگەتیڤانــەی هەیــە لەوانــە ،زۆر خــۆی خۆشــدەوێ و متمانــەی بەکــەس نییــە و پەنــا بــۆ بەدگومانــی و تیــۆڕی پێالنگێــڕی دەبــا و کاری هاوبــەش و هــاوکاری و رای بەرامبــەر و رەخنــە و رای گشــتی و بــە هەمــوو شــێواز و کارێکــی ناعەقالنــی و نــا بابەتیانــە بەڕیوەدەبــات بــۆ پاراســتنی بەرژەوەندییەکانــی خــۆی و هیــچ یاســایاک و بەهــاو دابونەریتێــک نامێنــێ رەچــاوی بــکات ،متمانــەی بــە نزیکتریــن کەســی خــۆی نــاکا و ناســنامە و شــوناس و ســەروەری واڵت ،الی خۆپەرســت مانــای نامێنــێ و بــەردەوام لــە هەوڵدایــە «دەســەاڵت بکاتــە هێز و هێزیــش بکاتــە توندوتیــژی شــەڕ» و لە ملمالنێــی سیاســی و شــەڕی راگەیانــدا، پەنــا بــۆ هەمــوو جــۆرە ســوکایەتی و تێکشــکاندن و تانــە لێدانێــک دەبــات، دیالــۆگ و دانوســتان ناهێڵــێ و موحرەمــات لەالیــدا نامێنــێ و هەیبــەت بــۆ سیاســەت و دامــودەزگا سیاســییەکان ودەســتوور و یاســا و عورفێــک ناهێڵــێ و لــەو کاتانــەدا دەرفــەت دەدات بــۆ کەســانی تونــدڕەوی شــەڕانگێزی نێــو خۆیــی و دەوروبەریــدا ،خۆپەرســتی لــە بنەڕەتــدا خۆخــۆری و هێمــای الوازیــی و بــێ ئیرادەییــە و لــە کاتــی تەنگانــەدا، ئــەو کەســەیە یەکجــار ترســنۆک و دوو دڵ دەبێــت لــە بڕیــاردان و تەنانــەت ناتوانــێ بەرگــری لــە خۆشــی بــکات. هــۆکاری ســەرهەڵدانی خۆپەرســتی
بەڕێوەبردنــی سیاســی ،هۆکاری دیکــەش هــەن کــە پتــر خــۆی لەتوانایــی و پەیوەندییــە بەهێزەکانــی ئــەو کەســە دەبینێتــەوە. سیاســی ســەرهەڵدان و خۆســەپاندنی خۆپەرســتی سیاســی لەالیــەک زەمینــەی خــۆی گەرەکــەو لــەالی دیکــە هــۆکاری خــۆی هەیــە ،نیشــانەی پارتــی پێشــڕەو خــۆ بە شۆڕشــگێڕترین کــەس و رەســەنترین کــەس پاشــخانیەتی ،دوکەوتنــی گەشــەکردنی کۆمەڵگــە و کەلتــووری فیودالیســتی کــە بەهــا و دابونەریتەکانــی زەمینەســازی و رێخۆشــکەرن بــۆ ئــەو دیــاردە ناپەســەندە لــەرووی سیاســییەوە ،لــەالی دیکــە کەڵچــەری سیاســی هۆکارێکــی دیکــە دەبێــت بــۆ خۆســەپاندنی ئــەو خۆپەرســتییە ســیاییە ،لەالیــەک دەســت نەگرتــن بــە ســتاندەر و عــورف و بنەمــا بنەڕەتییەکانــی بەڕێوەبردنــی سیاســی، هــۆکاری دیکــەش هــەن کــە پتــر خــۆی لەتوانایــی و پەیوەندییــە بەهێزەکانــی ئــەو کەســە دەبینێتــەوە. هەرچەنــدە هــۆکاری ســایکۆلۆژی لەهەمبــەر الیەنــی ژینگــەی ئابــووری و کۆمەاڵیەتــی شــتێکی ئەوتــۆ نییــە، لەگــەڵ ئــەوەش خۆپەرســتی پەیوەنــدی بــە هاوکێشــەی ســایکۆلۆژی ناخــی موســتەبید هەیــە ،کەســانێک لەناخــدا تووشــی شکســت و داروخانــی نەفســی ببــێ و بــۆ ئــەوەی ناخــی خــۆی راســتکاتەوە، داکۆکــی لەکۆمەڵگــە و دابونەریتــی کالســیکی (پارێزگارێکی پاشــڤەڕۆ) دەکا، وەک ت .ئارتــودوی ئەمریکــی و نورمــان
( no / Azmuni )- 30 - 11 - 2015
ﺋﺎزادی ﻛﯚﻣﮕ
32
ئەرنولــد و ئەدلــەر و فرۆیــد و ، .....شــرۆڤەی لەســەر دەکــەن و بــە یەکــەوەی دەبەســتنەوە ،ئەدلــەر لــەوەش پتــر دەڵــێ پەیوەنــدی بــە بــااڵش هەیــە « قەیســەر و ناپلیــۆن و هیتلــرو فرانکــۆ بــااڵ بــەرز نەبــوون « ،ئەوانــە رقیــان لــە ئــازادی رادەربڕیــن و رەخنــە و رەتکردنــەوەی راو بۆچوونــی دژ بەخــۆی، بۆیــە ئــەو حاڵەتــە نەفســیە و عوقدەیــە ،پاڵیــان پێــوە دەنــێ کــە شــەڕانگێز و توندوتیــژی بــن و وەحشــیگەرانە بــەکار بهێنــێ بــۆ ئــەوەی ئــەو گــڕی ئەوعوقدەیــە لەناخی خــۆی دامرکێنتەوە و تفاعــل لەگــەڵ کۆمەڵگــە بکەنــەوە!! ،هــەر بۆیــە ئــەو حزبانــەی پشــت بــە هێــز دەبەســتن! ،پێکهاتــەی زۆربەیــان لەکەســان و خەڵکــی الواز و نەفســیەت روخــاوەوە پێکدێــت !. لەالیەنــی بایۆلۆژیــدا زانســت دەڵــێ «ئــەوەی لەمێشــکی ئینســان ئەو مەســەلەیە دەستنیشــان دەکات و پێی هەڵدەســتێت کاکلەی مێشــکە «لــوزە «نــەک توێکلەکــەی کــە الیەنــی راســتی مێشــک دەگرێتەوە». لەباشــووری کوردســتاندا ،لــە رووی پەرەســەندنی ئابــووری و کۆمەاڵیەتــی و رۆشــنگەریدا ،هێشــتا دابونەریتــی فیودالیســتی و خێڵەکیــەت بــاوە و چاوتێبڕیــن و هاوســۆزی بــۆ کەســێک لــە بــری ســەرۆک خێــڵ و شــوێن کەســێكی بتریارکــی بــۆ خێــل بوونــی هەیــە و رێگــری لــێ ناکرێــت و زەمینــەی بــێ دەنگــی و ملکەچــی و بــە پیرۆزکردنــی کەســێک وەک ســێبورییەک لــە شــوێن ســەرۆکی خێڵــدا ،لــە مــاوەی پتــر لــە ٧٠ســاڵەی خەباتی سیاســی و چەکــداری لــە باشــووری کوردســتاندا ،لەالیەکــی دیکــەدا ،خەبــات لــە دژی داگیرکــەری عێراقــی لەمــاوەی نزیکــە ســەدەیەکدا ،هەنــدێ کاریزمایــی و قارەمانــی و لەخۆبردویــی و توانایــی و لێهاتویــی هەندێــک کــەس دەرفەتــی خوڵقانــد بــۆ ئــەوەی شــوێنی ســەرکردە و ســەرۆک ببینــێ کــە لــەرووی ئەدائــی ئیــداری سیاســییدا ئــەو توانایــە و خەســەڵەتەکانی ســەرکردایەتی تێــدا نەبــووە ،بۆیــە لەکاتــی تەنگانــەدا لــە ئــەو پــەڕی بــێ توانایــی و پەشــۆکاویدا دەبێنرێــن کــە لــە کەســانی ئاســایی و دوور لەسیاســەت دەوەشــێتەوە ،لــەالی پەیڕەونەکردنــی عــورف و بنەمــا بنەڕەتییەکانــی دیکــە ســتاندەری سیاســی لەباشــووری کوردســتان و کەڵچــەری حــزب ســاالری و هەڵنەســەنگاندنی رێــڕەوی دەیــان ســاڵەی هــەوراوز و نشــێوەکانی خەبــات و هــەر دیــزە بەدرخۆنەکردنــی شکســت و مەیــدان چۆڵکردنــی خەبــات لەکاتــی پێویســتدا ،زەمینــە بــۆ خۆپەرســتی سیاســی خــۆش دەکات بــۆ کۆنترۆڵکــردن و
(ژ .ئەزمونی) ٩ -ی سەرماوەرزی ٢٧١٥
خۆســەپاندن لــە گۆڕەپانەکــە ،بــە تایبەتــی کــە کەســە خۆپەرســتەکە ،کاریزمایــی و مێژووەکــی خەباتــی هەبــێ و توانــای دیماگۆژیــەت و پراگماتیکــی بەهێــزی لــە ئەدائــی سیاســیدا پــێ بکرێــت ،بــەم شــێوەیە دەرگــە بــۆ تاکــڕەوی و خۆســەپاندن لــە گٶڕەپانــی سیاســیدا دروســت دەبــێ و ئــەوەی بــاج و هــۆکاری رەوشــەکە دەدات هــەر خەڵکەکــە خۆیەتــی . خۆپەرستی و کاری هاوبەش مرۆڤ تەنیا لە خەســەڵەتەکان و پێگەی جوگرافی و رەنگ و رەچەڵــەک و ئاینــدا جــودا نییــە ،بەڵکــو لــە داخــوازی و ئاواتەکانیشــی جودایــە ،ئەمــەش ئــەوە ناگەیەنــێ کــە لــە پێداویســتی بــۆ یــەک و دوو و کاری هاوبــەش ،ئیشــیان بــە یەکترنەبێــت ،لــەالی دیکــە مــەرج نییــە مــرۆڤ بــۆ ئــەو مەبەســتە تەنیــا خــۆی بتوانــێ پشــت بەخــۆی ببەســتێ و هەرچــی بیــەوێ و بتوانــێ بــۆ خــۆی دابینــی بــکات ،بۆیــە مســۆگەر پێویســتی بــە ئالیــکاری مرۆڤەکانــی دیکــە هەیــە بــۆ بەرژەوەنــدی گشــتی و بەڕێوەبردنــی ژیانــی ئاســایی ئــەو تاکــە ،لەبەرامبــەر ئەمــەدا ،هەندێــک یاخــۆد گروپێک هەن شــێتی خۆیانن لە خۆشەویســتی و خۆپرســتن ،ئەمانە لەگەڵ ئەوانــەی مرۆڤایەتــی رێچکــەی ژیانیانــە دەمارگرژییــەک بــۆ خــود نییــە ،لــە ملمالنێــدان ،ئەوانــەی کــە رایــان وایــە کــە خوێنیــان پیــرۆزی ئاینــی تیایــە و بۆیــان هەیــە هەرچــی بکــەن بــە حەاڵڵــی دابنێــن ،کۆمەڵگــە لــە پێنــاوەدا تووشــی کارەســات و مەرگەســات بکەنــەوە ،بەردەوامیــش ئــەو جــۆرە مرۆڤانــە رقیــان لــە هەمــوو شــتە کــە گوزارشــت لــە بەرژەوەنــدی خۆیــان نەکاتــەوە و هــەر دەســکەوتێکی دیکــە بــۆ خەڵکــی دیکــە بــە زیانــی خــۆی و لەســەر حســابی خــۆی دەزانــێ و هــەر زیانێکێــش لــە هــەر کەســیک بکــەوێ بــە قازانجــی خــۆی دادەنــێ ،بۆیــە روحــی هــاوکاری و هەریــکاری بــۆ کاری هاوبــەش نابــێ و وەک رێــوی تەنیــا ئەوەنــدە ئــەو روحیەتــە نیشــان دەدات تــا نێچیرەکــەی دەســت دەکەوێــت، زۆر لەســەرکردایەتی باشــووری کوردســتان ،لــەو مەســەلەیە تاســەر ئێســقان خەتمــی ئــەو خۆپەرســتییە بووینــە ،تەنیــا لــە گۆشــەنیگەی بەرژەوەندییەکانــی خۆییــەوە ســەیری ئیــدارەی سیاســی و دۆزی کوردســتان دەکات ،بۆیــە کۆدەنگــی و کاری هاوبــەش لــەو پێنــاوەدا بــە ئەفســانە دەزانــێ و ئــەو روحیەتــەی تیــا نەدەبینــرێ و نــە لــە داهاتوشــدا تیــادا بەرجەســتە دەبــێ.
33 حزبساالری یان پەێگەیاندنی سیاسی یەکــێ لــەو نەهامەتــی و ماڵوێرانیانــەی روبــەڕووی کۆمەڵگــەی باشــووری کوردســتان بۆتــەوە ،حزبســاالری و قوڵکردنــەوەی گیانــی حزبایەتییــە کــە رایەڵــەی شــۆڕبۆتەوە خــوارەوە بــۆ نێــو هەنــاوی کۆمەڵگــە و لەهەمــوو جومگــە ســەرەکییەکانی ژیانــی ئاســایی مرۆڤــی کوردســتانیدا رووبــەڕووی دەبێتــەوە ،لــە ڕێگــەی بزوانــدن و وروژاندنــی هەســت و ســۆزی بــۆ دواڕۆژ و کوردایەتیــدا وەک کۆیلــەی لێدەکــرێ و وا ســیخناخی مێشــکی کــراوە کــە ئــەوەی لــەدەرەوەی ئــەو رێبــازە یاخــۆد ئــەو رێچکەیــەدا بــڕوا و مابێتــەوە بەدژایەتــی و ناحــەزی هەمــوو کوردســتان بزانــێ و دابنــێ ،ئــەم ســیخناخیکردنە کوێــری دەکا و رووناکــی لــەدەرەوەی بیــری خــۆی نابینــێ و خۆپەرســتی لــە خۆشەویســتی بــۆ ئەوانــەی وەک خــۆی بیرناکەنــەوە لەکۆمەڵگــەدا بێبەشــیان دەکات و گۆشــەگیریان دەکات ،لەکاتێکــدا ئــەوەی هەڵگــری پەیامــی رزگارکــەری
پەیامەکــەی بێــت و دوارۆژ بــۆ دۆزەکــەی بخــوازێ دەبــێ لەچوارچێــوەی بەرژەوەنــدی تــەواوی رێبــاز و ئایدیایــەکان کاربــکات و یەکیــان بخــا و بــە کۆدەنگــی و هاوبەشــی بــەرەو ئــازادی بچــن ،ئــەوەش لەرۆشــنبیری و پێگەیاندنــی سیاســی دەســت دەکــەوێ ،نــەک پارتــی و گروپگەرایــی کــە عەقلــی سیاســی لــە باشــووری کوردســتان پێــی گیــرۆدە بــووە ،ناتوانــێ دەســتی لــێ هەڵگــرێ لــە کاتێکــدا ئــەو جــۆرە بیرکردنەوانانــە لــە بەرژەوەنــدی خۆشــیدا نابینــرێ ،کــە زۆرجــار بــە نــاوی «ئەخالقیەتــی لێپرســراوەتی» ئــەو دەرفەتــە دەقۆزێتــەوە و بــەکاری دەهێنــێ بــۆ مــەرام و خواســتەکانی خــۆی و خــۆی لەســەرووی دام و دەزگا و یاســا و دەســتوور دادەنێ ،کارەســات لێــرەدا دەســت پــێ دەکات. رەمزی سیاسی بۆ سەرمایەی ئابووری
ئەگــەر گــەورە فەیلەســوفەکانی گریــک ،ئیــدارە و سیاســەت بــە ئەخــاق و رۆشــنبیری ببەســتەنەوە و میکافیلــی لــە فــرت و فێــل و خەپانــدن و ئامانــج شــێوازەکان پــووچ دەکاتــەوە ،داهێنــا ،ئــەوا زۆرێــک لەســەرکردایەتی سیاســی باشــووری کوردســتان ،رەمــز و ســەرمایەی سیاســی بەکاردەهێنــن بــۆ ســەرمایەی ئابــووری و سیاســەت و پێگــەی لێپرســراوەتی تەوزیــف دەکــەن بــۆ کۆکردنــەوەی ســەرمایە ودارایــی و وای لێهاتــووە لەکۆمەڵگــەی کوردســتانی ئــەو تێڕوانیینــە بــرەوی پــێ بــدرێ و شــرۆڤە بــۆ سیاســەت لــەو روانگەیــە بــۆ بکــرێ کــە سیاســەت وەســیلەیە بــۆ ئابوورییــە نــەک پرۆسێســێکە بــۆ بەرژەوەنــدی گشــتی ،کەســی یەکەمــی کایــەی سیاســی و ئیــدارەی باشــووری کوردســتان ،دەخــوازێ وەک بــت و کایــەی بــە پیــرۆز ســەیری بکــرێ ،نــەک خــاوەن متمانــە و پێگــەی جەمــاوەری ،بــۆی ببێتــە ســەرمایەکی کۆمەاڵیەتــی و» رەمــز» بــۆ کۆمەڵگــە دروســت بــکات ,بــەاڵم بــە پێجەوانــەی ئــەوەوە ،رەمــزی سیاســی پێگــەی تەوزیــف دەکات بــۆ ســەرمایەی ئابــووری بــەم شــێوەیە متمانــە و ســەرمایەی کۆمەاڵیەتــی لەدەســت دەداو بۆشــای نێــوان ئــەو رەمــزە و کۆمەاڵنــی خەڵــك پەرەپێــدەدا ،بــەم شــێوەیە بــەردەوام ســەرمایەی کۆمەاڵیەتــی و مێــژووی خەبــات لەدەســت دەداو ناتوانــێ بینــای داهاتــووی خــۆی لەســەر بــکات ،ناتوانــێ گــرۆ لەســەر ئــەو ســەرمایە کۆمەاڵتییــە بــکاو رایەڵــەی خــۆی بــە خوێنــی نــوێ فــراوان بــکات ،ئەزموونــی شــای ئێــران و ســەرکردە عارەبەکانــی وەک قەزافــی و موبــارەک و بــن عەلــی ،کــە لــەو گۆشــەوە ســەیری دنیادیتــەی سیاســەتیان کــردو بــە پێچەوانــەی ئەوانــە ،گانــدی و گیڤــارەو ماندێــا و ئــۆج ئــاالن لەدیــدی رەمــزی کۆمەاڵیەتــی سیاســی بــۆ داهاتــوو ســەیری سیاســەتیان کــردو نموونــەی یەکــەم لــە کاتــی تەنگانــە و لێقەومــان وەک ســەدام خۆیــان لــە کونــە جــورج دەریانهێنــاو ســەری خۆشــیان لەســەردانا و نمونــەی دووەمیــش بەزینــدووی نــەک الی گەلەکــەی خۆیــان بەڵکــوو وەک رەمزێــک بــۆ تــەواوی دونیــا دەمێننــەوە. پێویســتە هەڵبــژاردەی سیاســی لــە باشــووری کوردســتان بیــر لــە ســەرمایەی کۆمەاڵیەتــی وەک رەمزێــک بکەنــەوە و پــارەو ســامان و پێگــەی ئابــووری بــۆ کــەس تاســەر نامێنێتــە و عەقــل جوالنــدن لەبــری ئــارەزووە خودییــەکان جواڵندنــی نــاڕەوا ،زێــدە پێویســتە لــەو ســاتەوەختانەدا. رێگە چارەی فریادڕەس بۆ داهاتوو خۆپەرســتی سیاســی دیاردەیەکــە و لــە نێــو هەڵبــژاردەی سیاســی لــە باشــووری کوردســتان بوونــی هەیــە بــە فراوانــی و کارەســات و مەرگەســاتی گــەورەی لێکەوتۆتــەوە و پێشــهاتی روداوەکان ئەوەمــان پــێ دەڵــێ کــە دەرئەنجــام و دەرهاوێشــتەی ئــەو خۆپەرســتییە
( no / Azmuni )- 30 - 11 - 2015
ﺋﺎزادی ﻛﯚﻣﮕ
سیاســییە لەکارەســاتێکی گەورەترمــان نزیــک دەکاتــەوە کــە رەنگــە دەســکەوتە مێژوییــە نەتەوەییەکانمــان لەهەڕەشــەی لەناوچــوون نزیــک بکاتــەوە و بــرەو هەڵدێــر و زەنــدۆرە شــەقار شــەقار گــەورە بــکات. کۆمەڵگــەی باشــووری کوردســتان کۆمەڵگەیەکــی زینــدوەو دۆگمایــی بەســتەڵەک نییــە و دینامیکیەتــی جوڵەکردنــی تێدایــە و ئــەوەی بەردەســتی گرتــووە بــۆ جــواڵن و بڕیــاری کۆتایــی بەســەر ئــەو هەڵبــژاردە سیاســییە خــۆ ســەپێنەرە بەتایبــەت لــەالی نــەوەی دوای راپەڕیــن ،ئەولەویتــی دیکــەی لەپێشــە ،لەتوانــاو وزە کۆکردنــەوە بــۆ داهاتــووی دۆزەکــە و بەرژەوەنــدی بــااڵی نیشــتمانی و گشــتی خەڵــک ،ئەوەنــدە هەســت بــە نایەکســانی و نــادادوەری و گەندەڵییــەکان دەکات تــا ســەر ئێســقان و دەزانــێ ریفــۆرم و گۆڕانــکاری کــە لێــرە و لــەوێ بانگەشــەی بــۆ دەکرێــت روکەشــییە و لــە ئەســلی مەســەلەکان ناگــۆڕێ ،ئەوەتــا ئــەو ئاراســتەی کــە داوای گۆڕانــکاری دەکــردو دەیخواســت ریفــۆرم لــەو نێوەنــدەدا ئەنجــام بــدات ،ئــەوە بــە فیکەیــەک هاتــە نــاو دەســەاڵتی گەنــدەڵ و دروشــمەکانی مایەپــوچ دەرچــوون و سیاســەتەکانی لــە جغــزی پۆپۆلیســتانە ســوڕی خــواردەو و خۆشــی تووشــی دۆڕانکــردو متمانــەی جەماوەریشــی پــێ لــەق بــوو ،بــەاڵم هاوکێشــە نێوخۆییەکانــی کوردســتان و هەرێمــی بگــرە نێودەوڵەتــی، گۆڕانــکاری بــە پەلــەی تیــادا رویــدا و ئەگــەر قســە و کردار بۆ دۆزی کوردســتان بەجــدی و دڵســۆزی و بــە گوتارێکــی سیاســی کۆدەنگــی و فــرە رەنگــی و گشــتگرەوەی کۆمەڵگــە بێتــە مەیدان، دەرفەتێکــی زێڕینــی بــۆ هەڵکەوتــووە بــۆ ئــەوەی ســنوورێک بــۆ هەڵبــژاردە خۆپەرســتە بــێ بەهرەمەنــدە کاوڵکارییــە بەســەر کوردســتان دابنــێ و فریــادرەس بدۆزێتــەوەو ئەوەنــدە ئــەو بڕیــار و ســەرهەڵدانە گرنــگ و هەســتیارە وەک بروســک وایــە ئەگــەر لــە کاتــی خــۆی ئەنجــام نــەدرا ئــەوا کــە ناڕەزایەتــی وەک دەنگ و هەڵویست پەیدا بوو ئەوا نیشانەی دواکەوتنی ئــەو ئاراســتەیە لــە ئەدائــی لێپرســراوەتی خــۆی لەبەرامبــەر مێــژوودا و مێــژوو دووبارەکردنــەوەی «شکســت و هەڵســانەوە و شکســت» ،بۆیــە گووتەکــەی لینێــن راســتە کــە دەڵــێ « ئــەوڕۆ زووە و ســبەی درەنگــە «. گوتاری کۆدەنگی و پەرتەوازەیی سیاسی مــرۆڤ بونەوەرێکــی سیاســییە و سیاســەتیش لــە مرۆڤــەوە بــۆ مرۆڤــە لــە پێنــاو رێکخســتنی ژیانــی تێکەاڵوەیــی
(ژ .ئەزمونی) ٩ -ی سەرماوەرزی ٢٧١٥
34 کۆمەاڵتییەکەیەتــی ،بــەو زمانــەی کەدەتوانــی گوزارشــت لەبیروبــاوەڕ و فکــری پێشــنیارکراو و هەڵوێســت ســەبارەت بــە کێشــە سیاســییەکان بــۆ فۆڕمــی دەســەاڵت دەربــڕێ ،پــێ دەگوتــرێ گوتــاری سیاســی ،یانــی گوتــاری سیاســی دەقــی نێــردراو «نــص « بــۆ نێردراو»مرســل الیــە» و لەالیــەن نێردەر»مرســل « هەیــە بــە ســیاقێکی دیــاری کــراو ،ئەمانــە پێکهاتــەی گوتــارن و کۆمەڵێــک هــۆکاری دەرەکــی کاریگــەری لەســەریانە ،ئایدیولۆژیــا، هۆشــیاری کۆمەڵگــە و روناکبیــری و دابونەریــت و ئاییــن و....... هتــد ،بــۆ ئــەوەی گۆڕانــکاری و روناکبیــری ئەنجــام بــدات ،گوتــار زمانــی گۆڕینــەوەی پەیــام و دیالۆگــە لەگــەڵ یەکتــر ،بۆیــە گوتــاری سیاســی توخمــی ئیقنــاع و لەپێنــاو راکێشــان بــە الی خــۆی تێدایــە و یەکــێ لەئامانجەکانیەتــی ،شــرۆڤەکردنی واقیــع لەپێنــاو جوانکردنــی دەســەاڵت یاخــود رەخنەگرتــن لەدەســەاڵت و سیســتەمی سیاســییە ،پێشکەشــکردنی ئەلتەرناتیڤــی تــازە بــۆ ئــازادی و یەکســانی و دادوەری و دیموکراســیەتی تیــادا بەرجەســتە بکــرێ ،وردی لەدەربڕیــن و روونــی لەگوزارشــت و بــۆ ئــەوەی واقیعیــەت و بابەتیانــەی پــێ بدرێــت ،دەبــێ یەکانگیــری پتــەوی تیــادا بــەدی بکرێــت و ئــاو بخواتــەوە لــەو ئایدیۆلۆژیــەی کەهەڵگریەتــی ،بــۆ ئــەوەی «کاریگــەری بکاتــە ســەر» المرســل الیــە « بیوروژێنــی بــە جۆرێکــی لێپرســراوانە و ئەخــاق ئامێــز لەخــۆ گرتــوو» ،بــە ئینگلیزییەکــەی بــە Discourse کــە لەالتینەکــەی Discoursesهاتــووە و لەناوەڕۆکــدا دیالــۆگ دەگەیەنــێ ،زانــاکان پێناســەی جودایــان لەســەری هەیــە، ئەوەتــا بنفســت دەڵــێ» ئــەو پەیامەیــە کــە قســەکەر کاریگــەری دەکاتــە ســەر گوێگر»-یاخــۆد میشــێل فۆکۆیامــا دەڵــێ « دەق و قســەن کــە کۆمەڵێــک وشــەن دادەڕێــژرێ لەســەر سیســتەمێک بــە لۆژیکــی بونیــات دەکــرێ «یاخــۆد زانــاو فەیلەســوفی فەرەنســی ئولیفــی روبــول دەڵــێ « کۆمەڵێــک دەســتەواژەی بەیەکگونجــاوە بــۆ مەبەســتی کاریگەرکــردن لەســەر گوێگــر» .گوتــاری سیاســی کوردســتانی ،شــکاندن و ســوکایەتی بەیەکتــر و توخمەکانــی دەمارگــرژی و لەخۆبایــی و خۆپەرســتنی سیاســی ،تژییــە ،لــەرووی زانســتی سیاســییەوە ســادەیی و ســاکاری تیــادا دەبینرێــت و وەک لەپێناســە جــۆراو جۆرەکانــدا دیــارە و دەبــێ حەکیمانــە و لەخۆبردوانــە بێــت لەپێنــاو وروژاندنــی بەرامبــەر. پێناسەی چەمکی سیاسەت سیاســەت لەمرۆڤــەوە بــۆ مرۆڤــە و وەک ئەفالتــۆن دەڵــێ «مــرۆڤ بونەوەرێکــی کۆمەاڵیەتــی ئاقلــە» و ناتوانــێ وەک تــاک بەتەنیــا
35 بــژی بەڵکــوو پێویســتی بــە کۆگەلــی هەیــە ،پێناســەی جــودای هەیــە و لەســەر یــەک پێناســە کــۆک نەبــوون و هــەر یەکــە بــە پێــی جیهانبینــی تایبــەت بەخــۆی کــە خواســتێتی پێناســە دەکات ،بــەاڵم تەواویــان لەســەر ئــەوە کۆکــن کــە» ئــەو پرۆسێســەیە بــۆ هێنانــە کایــەی بڕیــاری دابەشــکردنەوەی بەهــا مــاددی و مەعنەوییــە جــوداکان ،بــۆ بەرژەوەنــدی گشــتی کۆمەڵگــە» یاخــود پراکتیزەکردنــی کۆمەاڵتییــە بــۆ دەســەاڵت نــەک هــەر بــە تەنیــا دەوڵــەت یانــی ســەپاندنی بەرژەوەنــدی تاکێــک دوورە لــە ناوەڕۆکــی مانــای سیاســەت ،شــیوعییەکان بــەوە لێکدەدەنــەوە کــە « توانــای چینێکــی کۆمەڵگەیــە بــۆ بەدیهێنانــی بەرژەوەنــدی چیناتییەکــەی « ،زانســتی کۆمەاڵیەتــی بــە جواڵندنــی مــرۆڤ بــۆ مرۆڤــی لێکدەداتــەوە. کوردستان لەباشوور ئابــووری و دانیشــتوان و خــاک لــە بریتیــن کۆڵەگــەکان کــە تێکەڵــی خواســتی سیاسەت تــاک کــراوە و و ســەرکردەی سیاســی و هێــزی پیشەســازی و ســەربازی ،بــە بۆتــە پاراســتنی و کەســێک یاخــود یەکــەوە هێــزی کۆمەڵگــە پەیــدا دەکــەن ,بــەاڵم ئــەوەی ئەوانــە بنەماڵەیــەک گروپێــک ،کــە هەڵدەســوڕێنی دەســەاڵتی سیاســییە و ئــەو دەســەاڵتە خــۆ دەســت بــۆ هەمــوو شــێوازێک دەبــاو دەخزێنتــە نێــو هەمــوو چااڵکییەکانــی دیکــە ،و چەنــدە ئــەو « مەبەســت و شــێواز بــێ مانــا خااڵنــە هەبوونــی ئیجابیانــە بــوون ئــەوا بەشــداری ئــەو خاڵــە دەهێڵێتــەوە « بــێ ئــەوەی توخمــی ئیجیابیانــە دەبــێ لەکایــەی دەوڵەتــدا، کۆگەلــی و ملمالنێــی بــەکار دەهێنێــت تیــا بێــت ،هێــز »crickدەڵــێ، وەک کریــک» لەکاتێکــدا سیاســەت دیالۆگێکــی ئاقلمەندانییــە و ئــەو پەڕەکــەی شــەڕێکی ســاردە بــۆ دابینکردنــی بەرژەوەندییــە گشــتییەکان، یاســاکانی دیوەخــان و خێلەکیــەت بااڵدەســتی بەســەر ناوەڕۆکــی سیاســەت خــۆی ســەپاندوەو وای لێهاتــووە سیاســەت و حــزب و خێــڵ و بەرژەوەنــدی بنەماڵــە ،هاوێرکردنــی کارێکــی ئەســتەمە و سیاســەتی دەرەکــی و لــە ســایەی نیمچــە دەوڵەتــی ســەربەخۆدا، تەنیــا لەخۆگونجانــدن لەگــەڵ ئەجنــدای دەرەکــی بــە جۆرێکــی بــێ بەرنامەیــی دادەڕێــژن و وای لێهاتــووە بتەکانــی رۆژئــاوا لەالیــەن مرۆڤــی کوردســتانی دەپەرســترێ بــێ ئــەوەی بەخۆیــان بزانــن!؟ ،دروســتکردنی فەزایەکــی لــەو جــۆرە و ئینســانیگەلێکی بــێ ئیــرادەو بــێ بــڕوا بەخــۆی بــە توانــا خۆڕســکی خــۆی بۆتــە بەدیهــی و پێچەوانــە کارکــردن و هەوڵــی خۆڕاتەکانــدن بــە تونــدڕەوی لێکدەدرێتــەوە ،وەک لەســەرەوش بــاس کــرا سیاســەت بۆتە وەســیلەی پەیداکردنی ســەرمایەو دارایی نەک بەرژەوەندی گشــتی کۆمەڵگــە و لەگــەڵ کشــانەوەی کۆدەنگــی و ملمالنێیــەکان بــرەوی پــێ دەدرێ و بــەرەو بەرجەســتەکردنی هێــز و توندوتیــژی وخۆســەپاندن کردنــەوەی یەکتــر دەچــێ ،لەکاتێکــدا دونیــای ئــەوڕۆ رەنگڕێــژی بــە فــرە بۆچــوون و رێزگرتن لــەرای بەرامبەرە. گرنگی بواری سیاسەت ژیانــی گشــتی هــەر کۆمەڵگەیــەک پشــت دەبەســتێ بــە ســێ بــواری ســەرەکی «سیاســەت و ئابــووری و کۆمەاڵیەتــی» ئەگــەر بــواری ســەربازی لــە سیاســەت جــودا بکەینــەوە ئــەوا دەبێتــە چــوار بــواری ســەرەکی تێکهەڵکێشــی کارلێکــەر لەگــەڵ یەکــدا ،ئیدارەکردنــی کۆمەڵگــە لەدێرزەمانــەوە الیەنــی ســەرەکی
و گرنگــی هــەر کۆمەڵگەیــەک بــووە بــۆ دەستنیشــانکردنی هێــزی ئــەو کۆمەڵگەیــە ،ئەفالتــۆن کردویەتیــە کۆڵەگــەی ســەرەکی کۆمەڵگــە کــە بــە بابــەت و ئامانــج بەســتەوەو میکافیلــی بــە بابەتــەت و تەکنیکــی بەســتەوە ،کــە کۆڵەگــەکان بریتیــن لــە خــاک و دانیشــتوان و ئابــووری و ســەرکردەی سیاســی و هێــزی پیشەســازی و ســەربازی ،بــە یەکــەوە هێــزی کۆمەڵگــە پەیــدا دەکــەن ,بــەاڵم ئــەوەی ئەوانــە هەڵدەســوڕێنی دەســەاڵتی سیاســییە و ئــەو دەســەاڵتە خــۆ دەخزێنتــە نێــو هەمــوو چااڵکییەکانــی دیکــە ،و چەنــدە ئــەو خااڵنــە هەبوونــی ئیجابیانــە بــوون ئــەوا بەشــداری ئــەو خاڵــە ئیجیابیانــە دەبــێ لەکایــەی دەوڵەتــدا ،هەنــدێ جــار پــان و بەرینی(ئیــران) و خــاک ژمــارەی دانیشــتوان (چیــن) ،ســامانە سروشــتییەکان وەک نــەوت و توانــای ســەربازی (ئەمریــکا) و پیشەســازی (ئەوروپــا) و توانــای ســەرکردایەتی سیاســی (ئیســرائیل)، هیــچ چاالکییەکــی مــرۆی نییــە نەکەوێتــە ژێــر کاریگــەری سیاســەت ،دەســەاڵتی سیاســی دەرفــەت دەداتــە بوارەکانــی دیکە لەچوارچێــوەی یاســا بەڕیــووە بچێــت بەژێــر رمــی سیاســەتدا رەت ببێــت ،دەســەاڵتی سیاســی تاکــە بــوارە لەنــاو کۆمەڵگــە ( no / Azmuni )- 30 - 11 - 2015
ﺋﺎزادی ﻛﯚﻣﮕ
36
کــە رەوایــی هەیــە هێــز بەکاربهێنــێ بــۆ ئاشــتی و ئۆقرەیــی کۆمەڵگــە ،ئاشــتی و شــەڕ و ئــازادی و داخــراوی دەســەاڵتی سیاســی دەستنیشــانی دەکات. پێناسەی پارتی سیاسی پارتــی سیاســی یەکــێ لەدیــاردە دیارەکانــی ژیانــی سیاســییە بــە تایبەتــی لەکۆمەڵگــەی دیموکراتیــدا ،رەنگــە کارێکــی هێنــدە ئاســان نەبــێ بــۆ ئــەوەی پێناســەیەکی پوخــت بدەیــن لەســەر چەمکــی پارتــی سیاســی ،بەهــۆی راوبۆچوونــی جــودا و پاشــخانی ئایدیۆلــۆژی بــۆ نوســەر و تۆێــژەر ،بــەاڵم لەگــەڵ ئەوەشــدا دەتوانییــن لــە پێناســەیەک نزیــک بینــەوە کــە بــە شــێوەیەک لەشــێوەکان لەســەری هــاوڕان ،مارکســییەکان وای بــۆ دەچــن کــە « گوزارشــتێکی سیاســییە بــۆ چینێکــی دیاریکــراو «، ماکــس فیبــر دەڵــێ « ئینتیمایەکــی ئازادانــەی پەیوەندییەکــی کۆمەاڵتییــە بــۆ ئامانجێکــی دیاریکــراو و گەیشــتن بــە دەســەاڵتێکی تــەواو یاخــود جوزئــی» ،شــلزنجر « دیاردەیەکــە و ئامانجــی ســەرەکی گەیشــتنە بــە دەســەاڵت» جیمــس کولمــان « ئامانجــێ ســەرەکی شــراوە و دیــاری گەیشــتنە بەدەســەاڵت و جــۆرج برودیــو « کۆمەڵێــک خەڵکــن بــە بیروڕایەکــی سیاســی وەک یــەک بــۆ گەیانــدن و باڵوکردنــەوەی بیروبــاوەڕە و گەیشــتن بەدەســەاڵت و پراکتیزەکردنــی ئــەو بیروباوڕانــە لەچوارچێــوەی ئــەو پێگــە سیاســیەدا» ،ســایتی کۆلیــژی یاســایی زانکــۆی بابــل دەڵــێ» کۆمەڵێــک خەڵكــن یــەک دونیادیــدە و ئایدیۆلۆژیەتیــی هاوبەشــیان هەیــە لەنــاو چوارچێوەیەکــی سیاســی دیاریکــراودا و هــەوڵ دەدەن رای گشــتی تەعبیئــە بکــەن بــۆ بەرژەوەنــدی خۆیــان لــە پێنــاو گەیشــتن بــە دەســەاڵت « ،ویکیپیدیــا دەڵــێ « رێكخراوێکــی سیاســییە ئامانجــی گەیشــتن بــە دەســەاڵت و پراکتیزەکردنــی ئــەو دەوڵەتــە بەپێــی بەرنامــەی پارتەکــەی لەبــواری سیاســی و ئابــووری و کۆمەاڵیەتــی» ،لەکــۆی ئەوانــەدا وامــان بــۆ شــرۆڤە دەکا کــە پارتــی سیاســی بریتیــە لەکۆمەڵێــک خەڵــک لەنــاو چوارچێوەیەکــی سیاســی کۆدەبنــەوە لەســەر بنەمــای جیهانبینیەکــی هاوبــەش بــۆ ئــەوەی بتوانــن کاریگەریــان هەبێــت لەســەر دەســەاڵت و ئــەو بیروبــاوەڕە بکەنــە پراکتیــزە لەنێویانــدا ،بۆیــە دوای ئــەوەی خەڵــک ئایدیۆڵۆژیایــەک هەڵدەبژێــرێ ،هەوڵــدەدا پاڵپشــتی جەماوەری بۆخــۆی پەیــدا بــکاو پــێ بگاتــە دەســەاڵت « ،پــارت ئامانــج نییــە بەڵکــوو وەســیلەیە بــۆ گەیشــتن بــەو ئامانجــە و بەشــێکە لــە کایــەی سیاســی هەمــوو کایــەی سیاســیەکە نییــەو موریــس
(ژ .ئەزمونی) ٩ -ی سەرماوەرزی ٢٧١٥
دوڤرجیــە دەڵــێ « ئــەو پێناســەی کــە ئێمــە بــۆ پارتــی سیاســی دەیکەیــن مێژووەکــەی بــۆ ســەدە و نیوێــک دەگەڕێتــەوە()١٨٥٠ لــە ئەمریــکا و لــە دوای یەکەمیــن شــەڕی گــەورەی دونیــا پەڕیــەوە بــۆ رۆژهەاڵتــی ناوەڕاســت . پارتی سیاسی لە نێوان ئامراز و ئامانجی سیاسی پارتی سیاســی ،ئامانجی ســەرەکی گرتنی دەســەاڵتەو ئامانجی ئامانجەکانیــش ئەوەیــە کــە پراکتیــزەی بیروباوەڕەکانیەتــی لەنێــو کۆمەڵگــەدا و جێبەجێکردنــی داخوازییەکانیەتــی، باڵوکردنــەوەی بیروبــاوەڕی بــە ئازادانــە ،چاودێرکردنــی حکومــەت و دەســەاڵت بەگشــتی ،بەتایبەتــی کــە پارتەکــە لــەدەرەوەی دەســەاڵتە و وەک ئۆپۆزســیون کار دەکات ،بــەم وەزیفەیــەدا هەڵدەســتێ ،بۆیــە کایــەی سیاســی ئامــرازە بــۆ بەجێگەیاندنــی پەیــام و ئایدیولۆژیاکــەی ،دەکــرێ پوختــی بکەیــەوە ئەرکــی ســەرەکی پارتــی سیاســی بریتیــە لــە ئەکتیڤکردنــی ژیانــی سیاســی لــە واڵت و بەشــداری ســەرەکی لە دروســتکردنی رای گشــتی و ســەرکەوتن لە هەڵبژاردنەکان و پەروەردەکردنی کادیر و ئەندامەکانی وەک ســەرکردەی سیاســی و دابینکردنــی ئۆقــرەی سیاســی و بەشــداری لەچارەســەری مژارەکانــی هاواڵتیــان بــە جۆرێکــی دادوەرانــە و بەیەکــەوە گەیاندنــی دامودەزگاکانــی دەوڵــەت ،یانــی پارتــی سیاســی دەبێتــە ناوبژیوانێکــی میانڕەوانــە لەنێــوان دەســەاڵت و گــەل، نێــوان چیــن و توێژەکانــی کۆمەڵگــە. گوتاری یەگرتوو نەک پەرتەوازیکردن گوتــاری سیاســی لەباشــووری کوردســتانی نەیتوانیــوە وەک پێویســت بــە ئامانجــی خــۆی هەڵبســتێ کــە دەبــێ گوتــاری سیاســی ئەنجامــی بــدا ،لــە بــری ئــەوەی گوتــاری سیاســی ببێتــە چارەســەری کێشــەکانی نێــو کۆمەڵگــەو دامودەزگاکانــی فەرمــی ،لــە بــڕی یەکخســتنەوە و کۆدەنگــی لــە نێــوان پارتــە سیاســییەکان بێتــە دی ،ئــەوا حزبســاالری و پاوانخــوازی و خۆســەپاندن بــرەوی پــێ دەدرێــت و لــە روداوەکانــی ئــەم دوایانــەدا ناڕەزایــی جەمــاوەری لەپێنــاو قوتــی خــۆی (مووچــە) و کارەبــاو نــادادوەری و نایەکســانی و گەندەڵــی لەهەمــوو بــوارەکان ،ئــەوا ئــەو ناڕەزاییانــە بــە شــێوەیەکی مەدنیانــە پــەرە پــێ بــدرێ و پانتایــی لــەرووی جوگرافــی و جەمــاوەری بەرفــروان بکــرێ ،ئــەوا وەک کاردانەوەیــەک بــووە ،ناکۆکــی نێــوان « ٤بــە »١حــزب و دوایــی لەگەرمــەی روداوەکان بــووە، «١بــە »١کــە نەدەبــوو بــەو ئاراســتەیە بکــرێ ،ئەم ئاراســتەیە
37 نــە بەقازانجــی دەســەاڵتەو نــە ئۆپۆزســیون و نــە جەمــاوەر کــە داخوازییەکانــی کرایــە ملمالنێــی حزبایەتــی ،ئەوەتــا گــۆڕان بــۆ مەبەســتێک هاتــە نێــو دەســەاڵت و پارتیــش بــۆ ئــەوەی شــوێن پێــی یەکێتــی الواز بــکا لــە ســلێمانی و لەرێگــەی گــٶڕان و بــۆ بەرژەوەنــدی حزبایەتــی خــۆی ,بــەاڵم لەدرێــژەی جواڵنــەوەی روداوەکان ،ئــەوەی لــێ کەوتــەوە ،کــە پارتــی و گــۆڕان کــە هەریەکــە بــۆ مەبەســتێک بەشــداریان لەکابینــەی هەشــت کــرد ،کەچــی ئێســتا پارتــی کەوتۆتــە بەرەییــەک تــەواوی ناڕەزاییــەکان ئاراســتەی ئــەو دەکــرێ و الیەنەکانــی دیکــەی حکومەتــی هەرێــم خۆیــان لــێ دەرخســتوە و گــٶڕان بۆتــە تەوەربەنــدی ناڕەزاتییــەکان و پارتــی ئــەو شــەرەفەی پــێ داوەو کــە لــە ناوەڕۆکــد وا نەبــوو ،گۆڕانیــش وەک پارتــی و یەکێتــی و کۆمــەڵ و یەکگرتــوو بەشــداری ســەرەکی نێــو کابینەکەیــە و ئۆپۆرتنیســتەکانی نێــو پارتــی بەنزیــن بــە ئاگرەکــەدا دادەکــەن و بەداخــەوە ســەرکردایەتی پارتیــش گوێیــان لــێ دەگــرن و ئەوانــەی راســتییەکان بــە پارتــی دەڵێــن ،پارتــی وەک ناحــەز ســەیریان دەکا!! ،مەســعود بارزانــی وەک ســەرۆکی هەرێــم دوای ئــەوەی مــاوەی یاســاییەکەی تــەواو بــوو ،لەبــری ئــەوەی خــۆی بکاتــە مەرجەعــی هەرێمــی کوردســتان ،ئــەوا دەرفەتــی دا بــەو توندڕەوانــەی نێــو پارتــی ،دەرفەتەکانــی بــۆ ئــەو مەرجەعیەتــە لەدەســت داو و ئەســتمە جارێکــی دیکــە ئــەو هەلــەی جارانــی بــە کۆدەنگــی بــۆ برەخســێتەوە !!؟ ،باشــە ئــەوا « »٢٥ســاڵە گوتــاری سیاســی باشــووری کوردســتان کۆمەڵگــە لــەت و پــەت و تووشــی ئەنگێــزە دەکا ،ئەوەتــا هەدەپــە لــە زەروفێکــی دژوارتــر لەباشــووری کوردســتان کاری سیاســی دەکا ،کەچــی توانــی کێرڤــی ســەرکەوتنەکانی بەســەربخا کــە بــە گوتارێکــی تایبــەت بــە کۆمەڵگــەی باکــوور بــە کۆدەنگــی کاری کــرد ،کەچــی لەباشــووری کوردســتان ئــەو بەهرەمەنــدە شۆڕشــگێڕیەی یــەک هەڵوێســتی و کۆدەنگــی کــە «راپەڕینــی »١٩٩١بــە پراکتیکــی ئەنجامــی دا، ئــەوا دوای ئــەوەی شــەڕێکی نێوخۆیــی چەنــد ســاڵەیان ئەنجــام دا و کوردســتانیان ئــاور تێبــەردا و شــوێنەوارەکەی تــا ئیســتا هــەر مــاوە و ئێســتا کەســی یەکەمــی بەرلەمــان رێگــەی پــێ نــادرێ بێتــەوە شــوێنی کاری ســەرەکی خــۆی و وەزیرەکانــی گــۆڕان لەپۆســتەکانی خۆیــان دوورخراونــەوە و شوێنیشــیان پڕکرایــەوە، درێــژەدان بــەو خۆســەپاندنی پارتــی لــە نێــو دامــودەزگاکان و نەخوێندنــەوەی ســایکۆلۆژیەتی پارتــی لەالیــەن ســەرکردایەتی گــۆڕان کــە بــە پەلــە دەخــوازن کــش لــە مەلیــک بکــەن بــە یــەک هەڵگرتــە گەمەکــە ببەنــەوە و هەڵویســت وەرنەگرتنــی حزبەکانــی دیکــەی نێــو چــوار حزبەکــە و وەخــت کوشــتن و چاوەڕوانیکردنــی دەســتی پارتــی ،رەوشــەکەی نــەک چارەســەری ســەرۆکی هەرێــم بەڵکــوو پەرلەمــان و ئەنجومەنــی وەزیرانیشــی لــەو کێشــانە گالنــد و بــەرەو دوو ئیدارەیــی و لێکدابــڕان دەبــەن!!؟ لــە کاتێکــدا کوردســتانیان لەچاوەڕێــی ئــەوەدا بــوون بــە رەهەنــدی نەتەوەیــی و کۆدەنگــی و فرەڕەنگــی بــۆ دەســکەوتی گەورەتــر هەڵبکشــێن، درێــژەدان بــەو گوتــارە ،لەدەســتدانی بــوارە ئەلماســییەکانە بــۆ دۆزی کوردســتان و شکســتێکی نوێیــە تۆمــار دەکــرێ!!؟. سەرچاوەکان -١ویکیبیدیا ،الموسوعە الحرە /انانیە ،حزب السیاسی -٢قاموس المعانی العربیە -٣نبیــل عوبیــد /فلســفە مبســگە :ااڵنانیــە ااڵخالقیــە www.
alankabout.com -٤فــاروق رەفیــق /بــت ســازی و بــت شــکێن /رۆژنامــەی هاواڵتــی ژمــارە ١٥٢-١٥١ -٥رێبــوار ســیوەلی /سیاســەت لــە قەیرانــدا – چاپــی یەکــەم کوردســتان ٢٠١٣خۆپەرســتی سیاســی الپەرە ٤٢-٣٢ -٦د.محمــد الچــو /بیــن ااڵنانیــە واإلنســانیە /مختــارات مــن فلســفە اإلنســانیین /٢٠١١ /مۆسســە فلســفە اإلنســانیین سویســرا الشــبکە العربیــە لاڵبحــاپ والنشــر /ترجمــە رشــا جمــال/ بیروت ٢٠١٢نســتا ص ٤٧_٤٤ســتیڤن دی7 _٨مبــادی‌و علــم السیاســە ( مدخــل ....موجــز لدراســە العلــوم السیاســیە) کلیــە القانــون جامعــە بغــداد ص ٧-٢ -٩موریــس دوڤرجیــە /مدخــل الــی علــم السیاســە /د .ســامی الدروبــی ،د جمــال ااڵتاســی /دمشــق ( التحلیــل النفســی والسیاســە ص٤٧_٤٠ _١٠هبــە عبــد المعــز احمــد /تحلیــل الخــگاب /مرکــز النــور ٢٠٠٩ /٣ /٣ /
ﻛــﺎوه ﻧﺎدر ( no / Azmuni )- 30 - 11 - 2015
38
ﺋﺎزادی ﻛﯚﻣﮕ
قەتیس بوون لە نێوان دەوڵەت و ئازادی دا
ﻗﺴ و ﺷﯿﻜﺮدﻧوەی دۆﺧﯽ ﺑﺎﺷﻮری ﻛﻮرﺳﺘﺎن ﻛ ﺑﺷﻜ ﻟ ﺟﻮﮔﺮاﻓﯿﺎی ﻛﻮردﺳﺘﺎﻧﯽ ﮔورە ﻛ ﻟ ﺳﻨﻮری ﻋﺮاق داﯾ و ﺋﺴﺘﺎ ﻟ ﭼﻮارﭼﻮەی ﺧﯚﺑرﻮەﺑرﯾﻛﯽ ﻓﯿﺪڕاﻟﯽ داﯾ
ناكــرێ جیــا لــە ڕۆژهەالتــی ناویــن بكــرێ .بــۆ هەڵســەنگاندنی باشــور ناچاریــن بــە چەنــد دەســتەواژەیەك پێناســەیەك بــۆ سیســتەمەكەی و مێژووەكــەی بكەیــن كــە كۆنترینــە و ئامــاژەی بــە كاریگــەری لەســەر ئێســتا بكەیــن. عێــراق بــە پێــی زانیــاری و پێــدراوە مێژووییــەكان بــە واتــای عــرق ،ڕیشــە یــان ڕەچەڵــەك دێــت كــە خــۆی لــە خــۆی دا ئــەو پەیڤــە واتــادارە بــۆ شــیكردنەوەی باســەكە .عێــراق منداڵدانــی یەكــەم دەوڵــەت -شــار و دواتریــش دەوڵەتــە لــە مێــژووی مرۆڤایەتــی دا ،جێــی یەكەمیــن كەڵەكەبوونــی بەرهــەم یــان بــە واتایەكــی تــر بڵێیــن ســەرمایەیە ،چونكــە هەڵەیەكــی مێژووییــە گــەر سیســتەمی ســەرمایەداری تەنیــا ببەســتینەوە بــە « »٤٠٠ســاڵی ڕابــردووەوە یــان تەنیــا لــە ســەدەی « »٢٠دا قەتیســی بكەیــن. ڕیشــەی دەوڵــەت كــە تەمەنەكــەی بــۆ « »٥هــەزار دەگەڕێتــەوە ناوەندەكــەی عێــراق یــان میزۆپۆتامیــای خــواروو بــووە .بــەاڵم ئــەو سیســتەمە بەدرێژایــی مێــژوو و تــا ئێسســتاش لــە جیهــان دا بــە لــە ناوبردنــی كۆمەڵگــە و جیاوازیەكانــی درێــژەی بــە هەبوونــی خــۆی دا .لــە هەمــوو جیهــان ،لەســەر كاریگەریەكانــی دەوڵــەت لەســەر كۆمەڵگــە گفتوگــۆی چــڕ و پــڕ هەیــە ،بــەاڵم كەمتریــن ڕەخنــە و گفتوگــۆ لەســەر ڕیشــەی مێژوویــی عێــراق لــە ناوخــۆی ئــەو واڵتــە و باشــوری كوردســتان دەكــرێ ،ئــەو هەڵــە مێژووییــە بــۆ سیســتەمی ئێســتای باشــوری كوردســتانیش لــە ڕووی كردەییــەوە زۆر كێشــە ئامێــزە .بۆچــی ؟ ڕۆژهەاڵتــی ناویــن وەك ناوەنــدی قەیــران و ئالۆزیەكانــی جیهــان دەناســرێ و هەرێمێكــی پــڕ لــە وزەی ســەرزەوی و بــن زەویــە، دانیشــتوانە گەنجەكــەی لــە زۆرینــەی دانیشــتوانی عێــراق پێــك دێنــێ و زۆرینەیــان دانیشــتوانەكەی تەمەنــی ناوینــن ،لــەو ڕووەوە واڵتێكــی دەوڵەمەنــدە .ئێســتا باشــوری كوردســتان و عێــراق لــە ژێــر خراپتریــن كاریگــەری پــرۆژەی رۆژهەاڵتــی ناویــن مــەزن یــان نــوێ یــان هــەر ناوێكــی تــری كــە لێــی دەنــرێ كــە لــە دەرەوە ڕا دیزایــن دەكــرێ و كەمتــر دینامیزمــی ناخۆیــی بــە بنەمــا دەكــرێ. بــە بونیادنانــی دەوڵــەت -نەتــەوە لــە ڕۆژهەاڵتــی ناویــن بەتایبەتــی لــە ســەروبەندی بااڵدەســتی بەریتانیــا لــە عێــراق ،تــا ســاڵی « »١٩٣٢بەریتانیــا بــە پێــی بەرژوەندیەكانــی خــۆی شــێوەی بــە دەوڵەتــە دا ،ئــەو بااڵدەســتیە تەنیــا لــە دوای ئــەو مێــژووە بــە شــێوەیەكی ڕووكەشــانە وەالوەنــرا ،لــە ســەدەی « »٢١دا بــە دابەشــكردنی كوردســتان دوای پەیماننامــەی ســایكس بیكــۆ دۆخــی سیاســی ،ئابــوری ،مۆدێلــی بەڕێوەبــردن و تەنانــەت كۆمەاڵیەتیــش بەپێــی ئــەو رێكەوتنامەیــە شــێوەی پــێ درا و بــۆ گەالنــی رۆژهەاڵتــی ناویــن بــە گشــتی بــۆ عێــراق دۆخێكــی ســەخت و دژواری لەگــەڵ خــۆی دا هێنــا بــە تایبەتــی كاریگــەری ڕاســتەخۆی لــە باشــوری كوردســتان كــرد. عێراق دوای هەڵوەشانەوەی ڕژێمی پاشایەتی ساڵی « »١٩٥٨بە دواوە دان بە بوونی گەلی كورد دا نرا لە دەستوردا،
(ژ .ئەزمونی) ٩ -ی سەرماوەرزی ٢٧١٥
39 بــەاڵم لــە ڕووی بەشــداری سیاســی و ئیــدارەی قەبــوڵ نەكــرا و دیســان مامەڵــە بــە چەمــك و سیســتەمی ناوەندێتــی دەوڵــەت نەتــەوەی عەرەبــی ســونی كــرا و كــورد وەك هاوبەشــێكنەبینــرا و بــە دەر لــە عەرەبــی ســونی پێكهاتەكانــی تــر پەراوێزكــران و تەنانــەت هەوڵــی پاكتاوكردنیــان درا. كاتــێ سیســتەمی ســەرمایەی جیهانــی ســەدام حســێنی وەك تەگەرەیــەك بینــی لــە بــەردەم نوێبونــەوە و فراوانبــوون خــۆی دا و پێویســتی لەســەرلەنوێ داڕشــتنەوەی بەرژوەندیەكانی لە رۆژهەاڵتــی ناویــن و بــە تایبەتــی لــە گۆڕانــكاری هەلومەرجــی جیهــان و هەڵوەشــانەوەی یەكێتــی ســۆڤیەت و هەڵپــەی یــەك جەمســەر بوونــی سیســتەمی ســەرمایە ،بەئۆپەراســیۆن و دەســتوەردانێكی ســەربازی دەســتەاڵتداری پارتــی بەعــس كــە تاكــە مۆدێلــی پارتــی سیاســیە ،لەســەر كار البــرا و ڕژێمــی ســەدام حســێن وەك ســەمبولی دەوڵەتــی عێــراق ڕوخێنــرا. لەڕاســتی دا دەكــرێ بڵێیــن عێراقــی بەعــس واتــە ســەرەتای كۆتایــی دەوڵــەت -نەتــەوەی مۆدێرنییتــەی ســەرماداری بــوو، بــەاڵم لــە ڕووخــان واوەتــر گۆڕانــكاری نەكــرا .دەســەاڵت لــە عێــراق دا دەســتی گــۆڕی لــە عەرەبــی ســونیەوە بــۆ عەرەبــی شــیعە و لــە ژێــر كاریگــەری رژێمــی شــیعەگەرایی ئێــران دا لــە عێــراق دا بااڵدەســتی خــۆی راگەیانــد. بــەاڵم لــە باشــوری كوردســتان دۆخەكــە چــۆن بــووە لــە مــاوەی ئــەو « »٢٤ســاڵەی ڕابــردوودا و چ ئەنجامێــك ئــەو هەلومەرجــە نوێیــە هاتــە ئــاراوە؟ دەكــرێ بــە چەنــد ئاماژەیــەك دۆخــی باشــوری كورســتان پێناســە بكەیــن .لــە دوای ســاڵی « »١٩٩١باشــور لــە الیــەن دوو پارتــی سیاســی ( پارتــی دیموكراتــی كوردســتان و یەكێتــی نیشــتمانی كوردســتان ) بەڕێوەبــرا ،بــەاڵم لــە چەمكــی بەڕێوەبــەری ئــەو دوو پارتــەدا ،مۆدێلــی ناوەندگەرایــی دەوڵــەت -نەتەوەیــی عێــراق و پارتــی بەعســی تێنەپەڕانــد ،هەوڵــی یەكڕەنــگ كردنــی كۆمەڵگەیــان دا و كەلتــور و فرەڕەنگــی كۆمەڵگەیــان تــا ئاســتی بــێ ئیــرادە كــردن الواز كــرد و كاریگەریــان لەســەر ژیانــی رۆژانــەی خەڵــك كــرد. لــە باشــور ســێ كێشــەی ســەرەكی هەیــە و ئــەو ســێ كێشــەیە كاریگــەری لەســەر تــەواوی بوارەكانــی ژیانــی كۆمەڵگــەی باشــوری كوردســتان كــردووە. یەكــەم :نەبوونــی دامــەزراوەی دیموكراتیانــەی حكومڕانــی لــە ســەر بنەمــا و چەمكــی هاواڵتێتــی .ئــەو دۆخــە كاریگــەری
لەســەر زیــاد بوونــی ناشــەفافیەت و نــا عەداڵەتــی كــردووە .وەك دەزانــرێ عێــراق لــە ڕێــزی پێشــەوەی واڵتانی گەنــدەڵ دایــە لــە جیهــان دا بەپێــی رێكخــراوی شــەفافیەتی نێودەوڵەتــی ئــەو دۆخــە باشــوری كوردستانیشــی گرتۆتــەوە. چونكــە سیســتەمێكە لەســەر بنەمــای مۆنۆپۆلــی ئابــوری لــە الیــەن ئــەو پارتانــەوە و بــۆ كۆمەڵگــەش لەســەر بنەمــای بەرخۆریــە نــەك بەرهەمهێنــان .پەیوەنــدی كۆمەڵگــە لەگەڵ دەســەاڵت لەســەر بنەمای فەرمانبەریتیە و بەســتنەوەیە بە مووچــە .خۆبــە خــۆ لــەم مــاوەی دواییــەداش دا ئــەوەش نیــە. لــە قۆناغــی رابــردووش و لەســەردەمی رژێمــی بەعــس بــە بڕیارێكــی ســەدام حســێن هەمــوو كرێكارانیــش ســتاتۆی فەرمانبەریان پێدرا .گوندەكان تێكدران كە سەرچاوەیەكی گرنگــی بەرهەمێنــان بــوو ،ســەدان هــەزار كــەس كــوژران، لــە ژێــر نــاوی شــااڵوی « ئەنفــال كــە ســورەتێكی قورئــان «ە و ســەدام حســێن كەڵكــی لــێ وەرگــرت بــۆ پاكتــاو كردنــی گەلــی كــورد و هەروەهــا چەندیــن دەڤــەری وەك هەڵەبجــە كیمیابــاران كــران ،بــەاڵم كێشــە ســەرەكیەكە ئەوەیــە كــە دوای ئــەو هەمــوو كۆمەڵكوژیانــە دەســەاڵتدارانی كــورد لــە باشــور مۆدێلێكــی نوێــی حكومڕانــی و مۆدێلێكــی نوێــی پارتــی سیاســیان پێشــكەش بــە كۆمەڵگــە نەكــرد .هیــچ پــان و پرۆژەیەكیــان بــۆ دامەزراوەیــی كــردن و بونیادنانــی دیموكراتیانــە نەبــوو و تــا ئێســتاش نیــە .نەیانتوانــی لــە دەرەوەی چەمــك و دەرهاویشــتەكانی دەوڵــەت -نەتــەوە بیــر بكەنــەوە. ئــەو دۆخەكــە كاریگــەری ڕاســتەخۆی لەســەر ژنــان كــرد و هەنــدێ ئامــاری تونــد و تیــژی ســەر ژنــان كــە تۆمــار كــراوە ترســناكە ،ئەوەشــی تۆمــار نەكــراوە لــەوە ترســناكترە. بەپێــی ئامــارە تۆماركراوەكانــی دەزگاكانــی مەدەنــی و راگەیاندنــی « نیمچــە ســەربەخۆ» ویژدانهەژێنــە النــی كــەم لــە ســالێكدا « »٣٧٠ژن كــوژراوە ،ئــەوەش دەكاتــە زیاتــر لــە ژنێــك لــە ڕۆژێــك دا كــە كوژراوە یــان ناچاركراوە خــۆی بكــوژێ ،تــا ئێســتا لــە باشــوری كوردســتان مەیدانێكــی ئــازاد بــۆ خۆدەربڕینــی ژنــان نیــە نــە لــە سیاســەت ،نــە لــە ئابــوری مەبەســت ئابــوری خۆســەر و نــە لــە بوارەكانــی تــر دا .زۆر ڕێكخــراوەی ژنــان هــەن ،بــەاڵم كاریگەریەكــی ئەوتۆیــان لــە بنەمــا و پێــوەرە كۆنەكانــی كۆمەڵگــە نەكــردووە كــە لەســەر بنەمــای خوێــن و
( no / Azmuni )- 30 - 11 - 2015
ﺋﺎزادی ﻛﯚﻣﮕ
40
موڵكــداری و زهنیەتــی ناوەندێتــی ،ســەروەری پیــاوە .ژن بــە شــێوەیەك بونیــان هەســت پــێ ناكــرێ كــە دەســەاڵت و كۆمەڵگــە پیاوانــە ،ئەمــە ڕەنگدانــەوەی لــە ژیانــی رۆژانــە و دەربڕیــن دا بــە ئاســانی دەبینــرێ. لــە حاڵەتــی تونــد و تیــژی ســەر ژنــان و قوربانــی كردنــی ژن دا بــۆ جارێــك ژنانــی رێكخــراوەكان ئــەو ڕچەشــكێنیەیان نەكــرد كــە تابۆتــی ژنێــك لــەو ژنانــەی دەكوژرێــن بخەنــە ســەر شــانیان و خاوەندارێتــی لــێ بكــەن لــە كاتێكــدا و لــە زۆربــەی حاڵەتیشــدا مۆركــی شــەرەف لــەو جــۆرە كوشــتن و خۆكوشــتنانە دەدرێ ،ئــەوەش دەبێتــە مایــەی ســڵكردنەوە لــە الیــەن ژنــان خۆشــیانەوە .ئــەو هەواڵنــەی كــە هەیــە لــە لەیــەن ژنــان و رێكخراوەكانیــان الواز ،بــێ رێكخســتنە و لــە دەســتەبژێرێكی ژنــان دا ســنوردارە و دووری كۆمەلگــەن و كار بــۆ ژنــان لــە تێكۆشــان زیاتــر وەك پیشــە و فەرمانبەریــە. دۆخــی ژنــان لــە كۆمەلگــەی باشــور دا تــا قۆناغــی «»٢٠٠٣ زادەی مۆدێلــی كۆمەڵگەیەكــی عەشــیرەتی و بنەماڵەیــی ببوبــێ لــە دوای ســاڵی « »٢٠٠٣ەوە بــە بەســترانەوەی باشــوری كوردســتان و عێراقــەوە بــە ســەرمایەی جیهانــی ،سیســتەمی ســەرمایە تەنیــا كااڵكانــی نەهێنــا بەڵكــو لەگــەڵ خــۆی
كولتورێكــی هێنــا كــە باركــرا لــەو نۆڕمــە كۆنــەی كــە هەبــووە ،ژن لــە نێــو دوو كەلتــوری خۆجێــی كــە نەگــۆڕاوە و تەگەرەیەكــی زۆر بــۆ هاتنــە مەیدانەكانــی ژیــان هەیــە، كەلتــوری دەرەكــی لــە ژێــر نــاوی جیهانیبــوون دا هێنایــە كوردســتانەوە ،بەریەكەوتنێكــی هێنــا ئــارا كــە دەیــان جــار دۆخــی ژنــی خراپتــر كــردووە. ئــەو كۆمەڵگەیــەی كــە لــە داهاتەكانــی پتــڕۆڵ « ســااڵنە بــە ملیــاران دۆالر مەزەنــدە دەكــری « و خــۆی بــێ بەشــە، بــەاڵم بــۆ توێژێــك مۆدێلێكــی ژیانــی بەســەردا دەســەپێنری كــە لــە ڕووكــەش دا لەســەر بنەمــای بــازاڕی ئــازاد و چەمكــی نیۆلیبرالیزمــە ،بــەاڵم ئــەم نۆڕمانــە لەســەر ژیانــی ڕۆژانــەی كۆمەڵگەیــەك بــار دەكــرێ كــە هێشــتا پەیوەندیــە خوێنیــەكان و چەمكــی مۆڵكایەتــی بڕیــاردەرن .لــەم كاتــەی ئێمــە قســە دەكەیــن چەندیــن مانگــە ســادەترین مافــی فەرمانبــەرەكان كــە موچەیەكــی مانگانــەی ڕەنجیانــە ،بەاڵم لــەوەش بــێ بــەش كــراون ،ســادەترین مافــی وەك كارەبــا، ئــاوی پاكــی خواردنــەوە ،ڕێگاوبانــی بــاش ،تەندروســتی و پەروەردەیەكــی هاوچــەرخ و دیموكراتیانــە نیــە. كێشــەیەكی دووەمیــن لەگــەڵ حكومەتــی عێراقــە .ســەرنج
بــدەن كــە پارتــە سیاســیەكانی كــورد ،نوســەران ،ئاكادیمیســیانان و رۆژنامــەوان و هتــد ،ڕەخنــەی تونــد لــە حكومەتــی عێــراق دەگــرن و بــە گوتارێكــی ناسیۆنالیســتیانەی وشــك بەرەنــگاری سیاســەتی هــەردوو پێكهاتــەی ســونی و شــیعی عێــراق دەبنــەوە ،بــەاڵم هەمــان ئــەو كــەس و الیەنانــە خۆشــیان جیهانبینیەكــی نــوێ و مۆدێلێكــی نوێــی حوكمڕانیــان پەیــڕەو نەكــرد، ئــەو مۆدێلــە كاریگــەری ڕاســتەوخۆی لەســەر بــواری بەرگــری و خۆپاراســتنیش كــرد. داعــش لــە ماوەیەكــی كــورت دا موســڵی داگیــر كــرد لەبەرئــەوەی كــە ســوپای عێــراق ســوپایەكی نیشــتمانی نیــە و لــە ژێــر كاریگــەری هەژەمونــی ئایدۆلــۆژی دایــە ،ئــەوەش ئامــاژە بــوو بــۆ هەڵوەشــانەوەی یەكجــاری عێراقــی كــۆن لەگــەڵ ئــەوەی كــە هێشــتاش زۆر شــتی تاریــك و نــاڕوون لــە داگیركردنــی موســڵ دا ،داگیركردنــی ئــەو شــارەش كاریگــەری لــە جێــی تــری عێــراق كــرد و ورەی بەداعــش دا ،بــە تایبەتــی هێرشــی ســەر شــەنگال و داگیركردنــی .شــەنگال خــۆ بــە خــۆ برینێكــە بــۆ ئێمــەی كــورد كــە ناچاریــن ڕەخنەگرانــە لەخــۆ مامەڵــە لەگــەڵ ئــەو برینــە بكەیــن ،بۆچــی ؟ كــوردەكان یــەك دەســت و یــەك بۆچــوون نیــن بەڵكــو چەنــد بۆچــوون هەیــە لــە مەســەلە گرنــگ و ســتراتیژیەكان ،بــەاڵم ئــەو بۆچوونانــە لــە نێــو دوو دونیــا بینــی دا دابەش بــوون بەشــێكیان ئــەو دونیابینیــە كــە لــە ڕووی ئیــداری ،سیاســی ،كۆمەاڵیەتــی و ئابــوری و زۆر بــواری دیكــەوە ،بەتایبەتــی خۆپاراســتن لــە پەنجــەرەی دەوڵــەت و دەســەاڵتەوە لــە مەســەلەكان دەڕوانــێ و ئــەوەی دیكــە لــە دیدێكــی نادەوڵەتیــەوە لــە پرســەكان دەڕوانــێ كــە ئــەوەی دووەم الوازە و ناڕێكخــراو بــوو. لــە مەســەلەی داگیركردنــی شــەنگال لــە الیــەن داعــش و ئێزدیــەكان دا زۆر بــە زەقــی ئــەوە دوو دیــدە جیــاوازە بینــرا .هــەم ئێزیدیــەكان لــەوێ نەپارێــزران و هــەم ڕێ نــەدرا كــە یەكینەكانــی پاراســتنی خۆیــان دامەزرێنــن .لەشــەنگالیش بەهــۆی بەجهێشــتنی هێــزی چەكــداری ســەر بــە پارتــی دیموكراتــی كوردســتان/عێراق و لــە بــەر نەبوونــی ســوپایەكی نەتەوەیــی و یەكگرتــووی كــورد ،شــەنگال بــۆ داعــش بــە جێهێڵــدرا .شــەنگال و ژمارەیەكــی زۆر لــە ئێزدیــەكان كەوتنــە دەســت داعــش.
(ژ .ئەزمونی) ٩ -ی سەرماوەرزی ٢٧١٥
41 بەپێــی ئامــاری نافەرمــی زیاتــر لــە « »٣٧٠٠لــە ژنــان و مندااڵنــی ئێزیــدی كەوتنــە دەســتی چەتەكانــی داعــش و لــە بازاڕەكانــی رەقــە و موســڵ دەفرۆشــرێن. ئــەوەی مــن تــا ئێســتا باســم كــرد دەرئەنجــام و جیهانبینــی توێــژی دەســەاڵتداری و ئــەو بەشــەیە كــە دەیانــەوێ كۆمەڵگــە بــە دیــد و ڕوانگــەی دەســەاڵتدارێتی و ناوەندێتیــەوە بەڕێوەبــەرن و ئەوانــە ناتوانــن لــە دەرەوەی چەمكــی دەوڵــەت بیــر لــە ڕێــگا چارەیەكــی تــر بكەنــەوە نــەك ئــەوەی كــە خۆیــان پــان و ســتراتیژیان بــۆ دەوڵەتســازی هەبــێ ،بەڵكــو وەك گوتارێكــی لــەرزۆك بــەكاری دێنــن و لــە فەلەكــی دەوڵەتانــی تــری هەرێمــی دا هەڵســوكەوت دەكــەن كــە دەكەوێتــە پۆلینــی كێشــەی ســێیەمن و ســەرەكی باشــوری كوردســتان.
دا ،لــە ســەرەتا « »٢٠١٥ەوە ژنــان لــە هەمــوو ســااڵنی تــر جیاوازتــر هاتنــە مەیــدان و داواكانیــان خســتە ڕوو، بــەاڵم هێشــتاش ئەلبەتــە بــە پێــی پێویســت نیــە و لــە چوارچێوەیەكــی ڕادیــكال دا نیــە .وەك تیــۆری هەیــە ،بــەاڵم لــە ڕووی پراكتیكــەوە الوازیەكــی گــەورە هەیــە .ئــەو دیــدە پێــی وایــە كــە لــە جێــی چاوەڕوانــی كــردن لە دەســەاڵتداران دەبــێ ڕاســتەخۆ كۆمەڵگــە خــۆی رێكخســتن بــكات .ئێســتا بزووتنــەوە ،تەڤگــەری نوێــی سیاســی ،گەنجــان ،ژنــان هەیــە ،ئەمانــە جیــان لــەو دیــدەی كــە بەشــێك ئیســامین یــان خۆیــان بــە ســیكوالر دەزانــن ،ئامانــە پێیــان وایــە كــە كاتــێ بچنــە ســەر كورســی دەســەاڵت دەتوانــن گۆڕانــكاری لــە سیســتەم دا بكــەن .لــە مــاوەی ئــەم چەنــد ســاڵەی
ئــەو دیــد و جیهانبینیــە سیســتەمی كاپیتالیــزم وەك سیســەتمێكی نمونەیــی و كۆمەڵگــەش وا تێدەگەیەنــن كــە ئەمــە باشــترین چارەســەریە ،بــەاڵم دەبینــرێ كــە ئێســتا ئــەم دیــدە خــۆی لەخــۆی دا گەورەتریــن قەیرانــی بــۆ كۆمەڵگــە دروســت كــردووە .بــەاڵم داخــۆ باشــوری كوردســتان هــەر ئەوەیــە ؟ نــا بــێ گومــان .بەڵكــو لــە نێــو كۆمەڵگــەدا لێگەڕینێــك هەیــە بــۆ ئــازادی ،لێگەڕینێــك هەیــە هــەم لــە چوارچێــوەی میدیــای ئەلتەرناتیــڤ ،هــەم لــە بەشــێك لــە ڕێكخراوەكانــی ژنــان
دواییــەدا ئــەو رێبــازە تاقــی كرایــەوە ،بــەاڵم دەبینــرێ كــە شــتێك لــە پرســەكە نەگــۆڕاوە و چارەســەریش بــۆ پرســەكان نەبینرایــەوە ئــەوەش ســەلمێنەرە كــە لــە دەســەاڵتەوە گۆڕانــكاری ناكــرێ ،بەڵكــو گۆڕانــكاری لــە رێكخراوبوونــی كۆمەڵگــەوە دەبــێ .ئــەم دونیابینیــە ئێســتا رۆژ بــە رۆژ لــە گەشەســەندن دایــە و دەیانــەوێ ئــەو دیــدە بــاوەی هەیــە بشــكێنن و تێیپەڕینــن. لــە نێــو ژنانیــش دا دوو بۆچوونــی جیــاواز لــە ســەر
( no / Azmuni )- 30 - 11 - 2015
42
ﺋﺎزادی ﻛﯚﻣﮕ
چارەســەری پرســەكانی ژنــان هەیــە :بەشــێك لــە ژنــان پێیــان وایــە كــە بەگۆڕانــكاری لــە یاســاكان دا دەكــرێ گۆڕانــكاری لــە كۆمەڵگــەدا بكــرێ .لــە ســاڵی « »٢٠١١دا یاســایەك دەركــرا بــۆ رێگرتــن لــە تونــد و تیــژی ســەر ژنــان ،بــەاڵم هێشــتاش كار بــەو یاســایە ناكــرێ .هێشــتا بــە هەنــدێ مەرجــی ســنوردار كــە كاریگەریەكــی ئەوتــۆی نــەی ،پیــاوان دەتونــن لەگــەل چــوار ژن زەواج بكــەن .پیاوێكــی بــە هــۆی ئــەو مەرجانــەی دانــراون نەتوانــێ ئــەوە لــە دەرەوەی ســنوری هەرێمــی كوردســتان ئــەو كارە دەكات. بۆچونێكــی تریــش هەیــە لــە نێــو ژنــان دا ،هــەم وەك كەســایەتی و ،هــەم رێكخــراوەكان پێیــان وایــە كــە « ڕاســتە یاســا گرنگــە بــەاڵم هــەم جێبەجــێ كــردن ،هــەم گۆڕانــكاری زهنیــەت لــە نێــو كۆمەڵگــە بەڕیــێ رێكخســتن كــردن گرنگــە .ڕێبــازی خۆرێكخســتن كردنــی كۆمەڵگــە لــە ژێــر بــۆ ژوور كــە لــە دیــد و جیهانبینــی بەڕێــز ئۆجــاالن دا تیۆریــزە كــراوە .خــۆ ڕێكخســتن كــردن لــە چوارچێــوەی ئەنجومــەن ،كۆمیــن ،كۆمیتــەی خۆســەر كــە خۆیــان هــەم كاروبارەكانــی خۆیــان بەرێوەبــەرن ،پــەروەردە تەنیــا لــە شــارەكان بەڵكــو بەتایبەتــی لــە دەرەوەی و زۆر بــواری دیكــە پشــت بــە خۆیــان ببەســتن .نــە بچەســپێ. شــارەكان و لــە گونــدەكان ئــەو مۆدێلــە دەكــرێ ڕاستیەك لــە ڕووی مێژووییــەوە پێكهاتــەی ئــەو هەیــە كــە لــە ناوچەیــە بەشــێوەیەكە كــە پــرۆژە و پالنــی ســەدەی دەرەوە ڕا ناتوانــێ جێكەوتــە ببــێ و دەرەوە ڕەت دەكاتــەوە و هیــچ مۆدێلێــك لــە مێــژووی ناتوانــێ پرســەكان چارەســەر بــكات ،مەگــەر رابــردوو رۆژهەاڵتــی ناویــن ،بــە دینامیزمــی ناوخۆیــی خــۆی بكــرێ عێـراق و كوردســتانیش بینـرا كێشەكانی چارەسەر بكرێ. بــە نمونەیــەك دەمــەوێ چەمكــی نێرســاالری كــە ئــەو ناوچەیــەی ئێمــە لــە باشــوری كوردســتان ڕوون بكەمــەوە. بەپێــی بۆچوونــی كالســیكی كۆمەڵگــەی ئێمــە وەك گۆڕســتانی پــان و ئــەو پیاوانــەی كــە خــاوەن بۆچونــی محافــەزەكار و كالســیكیان هەیــە ژن وەك پــرۆژەی دەرەكــی موڵــك و نامــوس دەبینــن و هەمیشــە خۆیــان بینــرا تەنانــەت ئــەو چەمكــەش لــە شــەنگال كاری پارێــزەری ئــەو «نامــوس»ە دەبینــن ،بــەاڵم كــرد .بــەاڵم ســەرنج بــدە هــەر دوای داگیركردنــی نەكــرد ،چەكیــان فــرێ دا و پشــتیان لــە گەلەكــەی خۆیــان شــەنگال ،كاتــێ گەنجانــی كــورد لــە كــوڕان و كچــان هــەر لــە چوارچێــوەی ئــەو جیهانبینیــەی دووەم كــە ئێمــە باســمان كــرد هــەر دەركەوتنیــان لــە كەركــوك ،شــەنگال و جەلــوال لــە ســەنگەرەكان دا لەگــەڵ پێشــمەرگە و پێكــەوە شــەڕی داعــش دۆخێكــی مۆڕالــی نوێــی هێنایــە ئــاراوە ،لــەو هەرێمانــە كــە لــە دۆخێكــی كۆمەاڵیەتــی محافەزەكاردایــە ،بــەاڵم كاتــێ پیــاوەكان ژنانــی گەریــا دەبینــن لــە ســەنگەرەكان دا شــەڕی داعــش دەكــەن ئــەوەی پێــی دەڵێــن غــروری پیاوێتــی « كــە هەمیشــە خــۆی وەك هێــز دەبێنــێ « دەكەوێتــە خــۆ و دەبێتــە نمونــەی بەرگــری .ئێســتا ئــەو غــرورە كاریگــەری لــە دۆخــی كۆمەاڵیەتــی كــرد و النــی كــەم كۆمەڵــی پرســیاری لــە نێــو كۆمەڵگــە دروســتكردووە .ئێمــەی كــورد بەهــۆی فرەڕەنگــی ئاینــی ،زمــان و كەلتــوری، ناســنامەی سیاســیمان لــە یــەك جیــا بیــن ،بــەاڵم ئــەوە یەكێتــی ئێمەیــە كــە دەتوانــێ گۆڕانــكاری ریشــەیی دروســت بــكات بــە تایبەتــی بــە شــیكردنەوەی ڕاســت بــۆ سیســتەمی ســەرمایە و دەوڵــەت و تیپەڕاندنــی ئــەو مۆدێلــە دەبــێ بــە دوای چارەســەری دا بگەڕێیــن و بــاوەڕ بــە هێــز و وزەی خۆیــی كۆمەڵگەكــە بكەیــن بــۆ گۆڕانــكاری و ،لــە پێــش هەمووانیشــەوە باوەڕمــان بــە هێــزی ژن هەبــێ كــە گەورەتریــن هێــزی كۆمەڵگەبوونــە.
ﻧﻪﺟﯿﺒﻪ ﻗﻪرهداﺧﯽ (ژ .ئەزمونی) ٩ -ی سەرماوەرزی ٢٧١٥
43 ﭘـــــﺮﺳــــﯽ ﻧـــــــــــوت
ﻟ ﺑﺎﺷﻮری ﻛﻮردﺳﺘﺎن و دەرﺋﻧﺠﺎﻣﻛﺎﻧﯽ
نــەوت لــە باشــوری كوردســتان وەك ســامانێكی سروشــتی خەڵكــی مامەڵــەی لەگــەڵ نەكــراوە ،بەڵكــو هەمیشــە بــە خانەوادەیــی كــراوە ،زۆرجــار خەڵكــی لێرەولــەوێ نــەوت بــە نەفــرەت لــە جیاتــی نیعمــەت وێنــای دەكــەن. پارتــی دیموكراتــی كوردســتان ،دواتریــش یەكێتــی نیشــتمانی كوردســتان لــە ســاڵی ٢٠٠٦ەوە كۆمپانیاكانــی گــەڕان بــەدوای نەوتیــان هێناوەتــە كوردســتان بــۆ گــەڕان و پشــكنینی نــەوت و دواتــر دەركردنــی و ئینجــا هەناردەكردنــی بــە قاچــاخ. ئــەم نەوتــەی كــە دەرهاتــووە و هەنــاردە كــراوە ،نەبۆتــە هــۆی گۆڕانكارییەكــی جــددی لــە ژیانــی تاكــەكان ،بۆیــە هەمیشــە بــە نەفــرەت نــاوی دەبردرێــت. سیســتەمی بەڕێوەبــردن و موڵكایەتــی ئــەم مەلەفــە ،هەمــان سیســتەمی بنەماڵەیــی شێخنشــینەكانی كەنــداوە ،كــە بلۆكەكانــی كێڵگــە نەوتییــەكان بەســەر كەســەكانی بنەماڵــە دابەشــكراون. دەســەاڵتداران ،بەتایبەتــی پارتــی ،ئــەم مەلەفــەی بەتــەواوی بۆخــۆی قۆرخكــردووە ،هەنــدێ دەســەاڵتداری نــاو خــودی یەكێتیــش ،بــە شــێوەیەك لــە شــێوەكان رازیكــراون. ئــەم مەلەفــە شــەفاف نییــە ،نازانرێــت ،چەنــد بەرمیــل نــەوت دەردەكرێــت و چەندیــش رەوانــە دەكریــت ،داهاتەكــەی لــە كوێیــە. چەند گرێبەست كراون؟.. • بــە گوێــرەی هەنــدێ زانیــاری كــە جێــگای متمانــە نییــە »٥٧« ،گرێبەســت كــراوە ،لەگــەڵ كۆمپانیاكانــی دەرهێنانــی نــەوت، لــە بەرامبــەردا ،بەدەیــان ملیــار دۆالر وەك شــیرینی گرێبەســتەكان وەرگیــراوە ،كــە بەشــێكی هــەرە زۆری ئــەو داهاتــە دیارنییــە ،چەندجــار گووتــەی ناكــۆك لــە نێــوان بەرپرســەكانی پارتــی ســەبارەت بــە چەنــد و چــۆن خەرجكردنــی ئــەو داهاتــە كــراوە. چۆنیەتی گرێبەستكردنەكان : • گرێبەســتەكان لــە نێــوان كۆمپانیــاكان و ئــەو چەنــد كەســەی كــە دەســەاڵتیان لەالیــەن پارتییــەوە پێــدراوە واژۆ دەكرێــت، ئــەوەی وردەكاری تێدابێــت كــە ببێتــە هــۆی گەیشــتن بــە چەنــد وە چۆنیەتــی دەرهێنــان و داهاتەكــە. ئــەو كۆمپانیانــەش كــە واژۆی گرێبەســتیان لەگەڵــدا دەكرێــت ،وەك شــەریكە بــەش لەگەڵیانــدا دەكرێــت ،كــە لەوێــدا گەندەڵــی و بەهــەدەردان دەســت پێــدەكات ،بــە پێچەوانــەی عێــراق كــە گرێبەســتەكان ،گرێبەســتی خەدەمێــن ،بــۆ هــەر بەرمیلێــك بەشــێكی زۆركــەم بــۆ كۆمپانیاكــە تەرخاندەكرێــت بەرامبــەر ئــەو خزمەتــەی لەگــەڕان و دەرهێنــان و چاككردنــەوە پێشكێشــی دەكات. چەند بەرمیل نەوت ئێستا لە هەرێمی كوردستان دەردەهێنرێت؟ • هیــچ زانیارییەكــی راســت و دروســت لەبەردەســتدا نییــە ،كــە چەنــد بەرمیــل نــەوت دەردەهێنرێــت ،هەرجــارێ ژمارەیــەك رادەگێنرێــت دەكرێــت ،لــە كاتێكــدا لــە ناوەنــددا ،حكومەتــی فیــدڕاڵ ،رۆژانــە دەزانرێــت چەنــد نــەوت بەرهــەم هاتــووە و چەندیــش رەوانــە دەكرێــت. ( no / Azmuni )- 30 - 11 - 2015
ﺋﺎزادی ﻛﯚﻣﮕ
44
زۆرجــار كۆمپانیاكانــی هەرێمــی كوردســتان ،بــۆ بەرزكردنــەوەی پشــكەكانیان لــە بــازاڕی دراو لــە بۆرســەكان ،ژمــارەی راســتی دەرەخــەن ،بــەاڵم هــەر زوو ئــەو ژمــارە بــە ژمــارەی دیكــە لەناوخــۆدا تێكــەڵ دەكرێــت ،مــرۆڤ ســەری لێدەشــێوێت ئەگــەر بەدواداچــوون بــۆ هەنــاردەی نەوتــی باشــور بكرێــت ،بۆیــە ئــەو مەلەفــە لــە ســەرەتایی گرێبەســتەكە تــا وەرگرتنــی پارەكــەی شــەفاف نییــە. راستكردنەوەیەكی گرنگ بۆ هەموو ئەو بەڕێزانەی باس لە پرسی نەوت دەكەن! • وەزیــری وزەی توركیــای پێشــوو ،یەلــدز تەنــەر ،وەك وەزیــری نەوتــی هەرێمیــش دەبێــت قەبوڵمــان بێــت ،لــە لێدوانێكــی فەرمیــدا وتــی :رۆژانــە هەرێمــی كوردســتان یــەك ملیــۆن و پێنــج ســەد هــەزار بەرمیلــی نەوتــی هەنــاردە دەكات ،بۆیــە ئــەو ژمــارە پێویســتە وەك دۆكۆمێنــت بــۆ لێكۆڵینــەوە و پرســی داهــات هەژمــار بكرێــت. بــە هەنــد وەربگیرێــت ،چونكــە چەنــد جارێــك پێویســت ناكات ژمارەی دەرچووی وەزارەتی ســامانە سروشتییەكان بۆ هەڵەی تێدا بووە ،زیاتر پێویستی بە وردبینی هەیە. لــە رێــگای بــۆری دەڕوات و «« ١٤٠ ســەبارەت بــە نەوتــی كەركوكیــش « « ٥٠٠هــەزار بەرمیل چی داوای هەزاریش لە رێگای تانكەر. ریم ه ه وتی ه ن فرۆشتنی بفرۆشرێت؟ بۆچــی دەخوازرێــت ،نــەوت بەســەربەخۆیی • ســەربەخۆیانە بــە پرســیارگەلێك دەكرێــت ،بۆچــی دەخوازرێــت نەوتــی به سه‌ربه‌خۆیانه‌ده‌كرێت؟ هەرێــم خەڵكــی كوردســتانە؟ چەندەهــا بفرۆشــرێت؟ بــۆ بنیاتــی دەوڵەتــە؟ بــۆ خۆشــگوزەرانی پرسیاری دیكە. دەوڵەتــی كــوردی لــە تەنیشــت دەوڵەتێــك دیــارە بــۆ هەمــوو ئەوانــە دەكرێــت ،وەاڵمــی خــۆی بدرێتــەوە، كــە بوونــی كــورد نكۆڵــی دەكات ،خــۆی لەخۆیــدا چەواشــەكارییەكی مەزنــە ،چاودێرانــی سیاســی رەوشــی باشــور و باكــوری كوردســتان و دەوڵەتــی توركیــا ئــەو راســتییە بــاش دەزانــن ،دروســتبوونی دەوڵەتــی كــوردی لــە هەرێمۆكەیەكــی دۆرپێچــدراو لەالیــەن داگیركارانــی كوردســتان ،بەتایبەتــی توركیــا ،قابیــل بــە ژیــان نییــە. ئــەو دەوڵەتــەی كــە پارتــی بانگەشــەی دەكات ،تەنهــا دەچێتــە چوارچێــوەی دەوڵەتــی ئەجنــدای توركیــاوە ،واپێــش دەچێــت دەیەوێــت باشــوری كوردســتان بــكات بــە ویالیەتێكــی ســەربەخۆی وەك ویالیەتــی ئامــەد و هــەكاری مامەڵــەی لەگەڵــدا بــكات. ناوەنــدی ســتراتفۆری ئەمەریكــی لــە وتارێكیــدا لــە مانگــی» ٤ی ،« ٢٠١٤بەناونیشــانی» In Iraq ,Barzani Bluffs «بەپێنووســی جــۆرج فرێدمــان ،دەنوســێت ،توركیــا رێــگا نــادات دەوڵەتێكــی ســەربەخۆی خــاوەن ســەروەری بــۆ بارزانــی دورســت ببێــت ،بەڵكــو دەیەوێــت دەوڵەتێــك بێــت كــە: ببێ بە بەدیل و ئەلتەرناتیڤی پەكەكە لە باكور. -1 نەوت و گازی هەرزان یا بەالشی بەدەستبكەوێت. -2 بۆیــە ســەربەخۆ فرۆشــتنی نــەوت ،بــۆ دەوڵەتــی ســەربەخۆ نییــە ،چونكــە نایەتــەوە لەگــەڵ ســەروەری هــەر دەوڵەتێــك ئەگــەر بیەوێــت ســەربەخۆ بێــت ،لــێ دەتوانرێــت وەك ویالیەتێكــی ســەر بــە دەوڵەتــی توركیــا خــۆی جاریــدات .هەرچــی ســەبارەت بــە هــۆكاری ســەربەخۆ فرۆشــتن بــۆ خۆشــگوزارانی ژیانــی خەڵكــی بێــت ،ئەوەتــا دەبینرێــت ،ئــەو نــەوت فرۆشــتنە بەســەربەخۆیانە ،بــووە مایــەی بڕینــی بودجــەی» « %١٧كــە لــە عێراقــدا دەهــات ،بــێ مووچەیــی و بــێ پارەیــی رووی لــە باشــوری كوردســتان كــردووە ،كــە تەنگــی بەژیانــی تــاك بەتاكــی خەڵكــی هەڵچنیــوە .كەواتــە ئــەو بانگەشــانەی كــە دەكــرا، نــەوت ســەربەخۆ فرۆشــتن ،بــۆ دەوڵەتــی ســەربەخۆ و خۆشــگوزەرانی خەڵكییــە ،درۆیەكــی رووتــە. نەوت ،چۆن هەناردە دەكرێت؟: • ئــەم پرســە گرنگــە ،نەوتــی دەرهێنــراو لــە رێــگای بۆرییەكــەوە لــە نــاو باشــوری كوردســتان لــە بۆرییەكــەی عێــراق ---جەیهان دەكاتــەوە لــە نــاو خاكــی توركیا(باكــوری كوردســتان) ،بــە گوێــرەی زانیارییــەكان ،بــۆ شــاردنەوەی بــڕی هەنــاردە ،لەنــاو خاكــی باكــور لــە ژێــر دەســەاڵتی دەوڵەتــی تــورك ،میتــەرەكان دانــراون ،بــۆ ئــەوەی هیــچ كۆمیتەیەكــی چاودێــری و وردبوونــەوە
(ژ .ئەزمونی) ٩ -ی سەرماوەرزی ٢٧١٥
45 نەتوانــێ دەســتی بــگات بەداتــا راســتییەكان .هەنــاردەی نەوتــی كوردســتان لــە رێــگای بەنــدەری جیهانــەوە وەك لــە هەنــدێ میدیــا توركیــاوە باســی لێدەكرێــت بــە فەزیحــەت نــاوی دەهێنرێــت ،لــە رۆژنامــەی تــودەی زەمــان باڵبــۆوە كــە نەوتــی هەنــاردەی كوردســتان لــە رێــگای بەنــدەری جیهانــەوە لەوێشــەوە بــاری چەنــد كەشــتییەكی بــێ «دایــك و بــاوك -ئیدیۆمێكــی بــاوە لــە هەرێمــی كوردســتان بــۆ شــتێكە بناخــەی قانونــی نەبێــت بــێ خــاوەن بێــت» دەكڕدرێــن ،كــە نەژمارەیــان ،نــە ناویــان نــە بــڕی باركراویــان دیــار نییــە تەنانــەت نازانرێــت كــەی باردەكرێــت ،ئاراســتەكەی بــەرەو كوێیــە!. رۆژنامای»زەمــان» دەڵێــت :هەنــدێ زانیاریمــان بەدەســتكەوتووە كــە ئــەو چــوار كەشــتییەی كــە نەوتەكــە دەگوازنــەوە لــە داتابێســی بەنــدەری جیهــان بلــۆك كــراوە ،هەمــوو كــەس نایبینێــت. رۆژنامەكــە دەڵێــت :رەنگــە ئــەو كەشــتیانە كێشــەی «ئــااڵ» یــان هەبێــت ،هەرچەنــدە ویســترا زانیــاری لەســەر ئــەم حاڵەتــە وەربگیردرێــت وەزارەتــی وزە و كۆمپانیــای بەرپــرس وەاڵمیــان نەداینــەوە. كۆمپانیایەكــی یۆنانــی كــە لــە لیســتی رەشــی حكومەتــی عێراقییــە ،نەوتەكــە دەگوازێتــەوە ،كەشــتی بەنــاوی “United ”Emblamكەســەر بــە كۆمپانیــا یۆنانیەكەیــە ،نــەوت دەگوازێتــەوە. رۆژنامەكــە دەڵێــت :نەوتــی كوردســتان بــە بــۆری لــە « « ٢٢ی مانگــی مایســی « »٢٠١٤بــۆ جیهــان دەگوازرێتــەوە ،لــەو رۆژەدا كەشــتییەك بەنــاوی “ ”United Leadershipیــەك ملیــۆن بەرمیلــی لــە نــەوت باركردبــوو ،كەدواتــر بــووە هــۆی ناڕەزایــی تونــدی ئەمەریــكا و حكومەتــی عێــراق. رۆژنامەكــە تەئكیــد دەكاتــەوە كــە بەشــێكی ئــەو نەوتــە بــۆ ئیســرائیل دەچێــت ،تەئكیدیــش دەكاتــەوە بــە پرۆســەیەكی ناشــەفاف ،بــڕ و نــاوی كەشــتییەكە و رێڕەوەكــەی دەشــاردرێتەوە. بە گوێرەی راپۆرتێكی گرنگ ،توركیا سوودێكی زۆرباش لە نەوتی كوردستان وەردەگرێت. راپۆرتــی پێگەیەكــی هەواڵــی ئیســرائیلی ئارۆتیــز شــیڤا ،كــە لینكەكــەیhttp://www.israelnationalnews.، ،Vdrclvmqqko.#199829/com/News/News.aspxبــاوی كردۆتــەوە ،بــە پشتبەســتن بــە راپۆرتێكــی فاینانشــال تایمــز ،ئیســرائیل « »٢/٣پێداویســتییەكانی لــە نــەوت لــە هەرێمــی كوردســتانەوە بــۆ دەچێــت ،كــە دەكاتــە « »٢٤٠هــەزار بەرمیــل رۆژانــە. ئیتالیا زیاتر لە « »%١٧پێداویستییەكانی كە دەكاتە «« ٤٥٠هەزار بەرمیل رۆژانە لە هەرێمی كوردستان بۆ دەچێت. هەرچی توركیایە »%٩« ،پێداویستییەكانی لە هەرێمی كوردستانەوە بۆ دەچێت ،یۆنانیش لە « »%٨پێداویستییەكانی. لێرە پرسیارەكان ئەوەن: • -1ئــەوەی دیــارە «« ٧٠٠هــەزار بەرمیلــە لــە ئەســڵی»»١،٦٧٦،٠٠٠بەرمیل رۆژانــە ،واتــە ملیۆنێــك دیارنییــە؟ ئــەو ملیۆنــە بــۆ كــێ دەنێردرێــت؟ پارەی ئەو «« ٧٠٠هەزار بەرمیلە لە كوێیە؟ -3 بەرمیلی بە چەند دەفرۆشرێت؟ -4 -3ئــەو « »%٩كــە پێداویســتی توركیایــە ،دەكاتــە چەنــد بەرمیــل رۆژانــە ،بەچەندپێــی دەفرۆشــرێت؟ یــا بەخۆڕایــی پێدەدرێــت؟ چونكــە ئەگــەر بەخۆڕایــی بێــت یــا هــەرزان ،ئــەوا بــەو ســوتەمەنییەی كــوردان فرۆكەكانــی توركیــا و زریپۆشــەكانی كوردســتان وێــران دەكــەن ،ئــەم كارە دەچێتــە خیانەتــی نەتەوەیــی. بــە كورتــی فایلــی نەوتــی كوردســتان ،ناشــەفافترین فایلــە لــە هەمــوو دنیــادا ،گەیشــتۆتە ئاســتی تااڵنكردنــی موڵكــی گشــتی، بۆیــە هەرچــی زووە پێویســتە بخرێتــەوە بــەر بــاس و لێكۆڵینــەوەی جددیــی . دوو ستاتیۆی نەوت هەرزان.. • ئەگەرچــی هەرێمــی كوردســتان ،دامــودەزگای رەســمی خــۆی هەیــە لــە دەســتوری عێراقــی دانــی پێنــراوە و رێــزی نێــو دەوڵەتیشــی تــا رادەیــەك هەیــە ،لــێ بەلــێ ،نــەوت بــە قاچــاغ دەنێریتــە دەرەوە و زۆر بــە نرخێكــی هەرزانتــر لــە بــازاڕ دەیــدا بــە كۆمپانیاكانــی ســەر بــە ئەكەپــە و ئەوانیــش بــە هــۆی بــێ دایــك و باوكــی ئــەو نەوتــە دەیفرۆشــنەوە كۆمپانیاكانــی دەســتی
( no / Azmuni )- 30 - 11 - 2015
ﺋﺎزادی ﻛﯚﻣﮕ
46
دوو و ســێ .دیــارە نەوتیــش بەهەمــان شــێوە بــە قاچــاخ دەبردرێتــە ئێــران و لەوێــوە بــۆ كەنــداو و دنیــا دەنێردرێــت. لــە بەرامبەریشــدا ســتاتیۆیەكی دیكــەی تیــرۆر هەیــە ،ســتاتیۆی ویالیەتــی ئەبوبەكــر بەغــدادی «والــی موســڵ و رەقــە « ی ئەســتانەی خەلیفــەی ئــەردۆگان ،پێشــتر لــە گــرێ ســپی و ئێســتاش لــە جەرابلــوس ئــەو نەوتــە هەنــاردەی دەرەوە دەكات و دەیداتــە كۆمپانیاكانــی توركــی و ئەوانیــش دەیفرۆشــن بــە نرخێكــی هەرزانتــر لــە هــی بــازاڕی جیهانــی. ئــەو دوو ســتاتیۆیە هیچیــان بەیــەك ناچێــت ،جگــە لــە قاچاخچیاتــی نــەوت نەبێــت و فرۆشــتنەوەیان بــە نرخێكــی هەرزانتــر لــە بازاڕەكانــی دنیــا. دیــارە لــە هەرێمــی كوردســتان ،بازرگانیكردنیــش بــە نەوتــی قاچاخــی داعــش هەیــە ،مەلەفــی ئــەو كەیســە هێشــتا لــە پەرلەمانــە ،دیــار نیــە بــە كــوێ گەیشــتووە ،بــەاڵم الی ئەمەریكییــەكان ئاشــكرایە. پێشــتریش لــە مانگــی مایــس دا ،لــە پرۆســەیەكی نەوعیــدا ،تیمەكانــی تایبەتــی ئەمەریــكا ،ســەرەگەورەكەی داعشــیان بــۆ پرســی بازرگانــی نەوتــی داعــش ،لــە دێــرەزور كوشــت و هەمــوو بەڵگەكانیشــیان لەگــەڵ خۆیــان بردبــوو. هاوبەشــبوونی هەرێمــی كوردســتان لەگــەڵ داعــش لــە خاڵــی بەقاچاخبردنــی نــەوت و فرۆشــتنی بــە نرخێكــی هەرزانتــر ،شكســتێكی گەورەیــە بــۆ هەرێــم ،بــۆ رێزگرتــن لــە ســەروەری یاســا ،بەرامبــەر دەوڵەتانــی دنیــاوە ،كاریگــەری خراپــی دیپلۆماســی و سیاســی ،بــۆ ئێســتا و ئاینــدە دەبێــت. دیــارە باســی كاریگەرییەكانــی ئــەو قاچاخچیاتییــەش لەســەر ئاســتی ناوخــۆ و عێراقیــش ناكــەم ،كــە كاریگــەری خراپــی هەبــووە و دەبێــت. لە دادگای تەكساسەوە بۆ دادگای گەل...نەوتی كەركوك كێ دەیبات؟! • چەنــد هەفتەیــەك پێــش ئێســتا ،بڕیــاری دادگای باشــوری تەكساســم بینــی ،لەوێــدا ،مامەڵــەی فرۆشــتنی نەوتــی بەتــااڵن بــراوی كوردســتان رەتكرایــەوە .كــە ئەمــە شكســتێكی سیاســی و یاســایی گەورەیــە بــۆ بەڕێوەبەرانــی سیاســەتی نەوتــی لــە كوردســتان .ئــەم شكســتە ،دووبــارە دەیێتــەوە رەقەمێكــی نەهامەتــی بــۆ ســەر گیرفانــی خەڵكــی كوردســتان ،بــەوەی پارێزەرەكانــی ئــەم كەیســە لــە هــەردوال ،حســابەكەیان دەبــێ خەڵكــی كوردســتان بیــدات ،ئــەو دەســەاڵتە بەاڵیــە بەســەر ژیان و گوزەرانــی خەڵكییــەوە .رەنگــە میدیــای چەواشــەكار ئــەوەش بخەنــە ئەســتۆی گەریالكانــی پەكەكــە ،وەك چــۆن تەقینــەوەی بۆرییەكانــی نەوتــی هەرێــم كــە بــە بەتالــی بــۆ» ٥رۆژ « ٢٥٠ملیــۆن دۆالر لەســەر گیرفانــی خەڵكــی حســاب كــرد؟! لە كۆتاییدا دەمەوێت بپرسم ،كێ نەوتی كەركوك دەبات؟ • دوای ئیتفاقــی نەگبەتهێــن بــۆ كەركوكیــەكان ،لــە نێــوان حكومەتــی عەبــادی و هەرێمــی كوردســتان ،بڕیــاردار «« ٥٠٠هــەزار بەرمیــل نــەوت بــە بۆریــی بــۆ جەیهــان بچێــت و پارەكەشــی بدرێــت بەســۆمۆ ،لەوێشــدا بودجەكــەی كەركــوك دابیــن دەكرێــت. لەوەتــەی ئــەو ئیتفاقــە بــووە ،كەركــوك لــە رەوشــێكی ئابــوری خراپدایــە ،جگــە لــە مووچــە وەك دەســەاڵتدارانی كەركــوك دەڵێــن ،هیــچ بودجەیەكــی ئەوتــۆی نییــە .ئێســتا حەقــە بپرســین »300« ،هــەزار بەرمیــل نەوتــی كەركــوك پارتــی دەیبــات، « »140هــەزار بەرمیلیــش یەكێتــی بەتانكــەر دەیبــات ،كــە دەكات « »٤٤٠هــەزار بەرمیــل ،كــوا داهاتەكــەی؟! ( ژمــارەكان زۆر دەقیــق نیــن ،چونكــە هیــچ الیەنێكــی چاودێــری بێالیــەن ،یــەكالی نەكردۆتــەوە.
(ژ .ئەزمونی) ٩ -ی سەرماوەرزی ٢٧١٥
47 یەكێتــی (ســەركردایەتییەكەی)بە پشــكێكی كــەم رازییــە ،وەك پیشــەی هەمــوو جارانیــان ،بــێ دەنگــی لــە « »300هەزارەكــەی پارتــی دەكات؟! .ئەگینــا دەبــوو یەكێتــی وەك داكۆكیكارێــك لــە مافــی كەركوكییــەكان ،بــە حوكمــی ئــەوە دەنگــی زۆرینــە هــی ئــەوان بــووە ،لێنەگەرابونایــە .بــەاڵم پێدەچێــت ئیتفاقێــك هەبێــت لــە نێــوان یەكێتــی و پارتــی بــۆ بەتااڵنبردنــی نەوتــی كەركــوك. جێگای سەرسوڕمانە ،دكتۆر نەجمەدین كەریم ،پارێزگاری كەركوك ،دەنگی نییە؟!. • كەركــوك لــە هەمــوو قۆناخەكانــی بەنــاو شۆڕشــی چەكــداری ،قوربانــی بــووە ،شــۆڤینی عــارەب و شــۆڤینی توركمــان ،رێگریــان لــە پێكــەوە ژیانــی گــەالن كــردووە .دەســەاڵتدارانی كوردیــش ،دوای « »٢٠٠٣قوڕەكەیــان خەســتتر كردۆتــەوە .لەســەر دەســتی ئــەو دەســەاڵتە ،یەكێتــی وپارتــی ،مەحاڵــە كەركــوك خۆشــی بەخۆیــەوە ببینێــت یــا تەنانــەت بگەڕێتــەوە ســەر هەرێمــی كوردســتان .ئــەوان كەركوكیــان بــۆ نەوتەكەیــە ،نەوتەكــەش ئەوەتــە بەتــااڵن دەبردرێــت!. ئەمــە مەلەفــە هــەرە مەترســیدارەكەیە؛ ئەندامێكــی كۆنگرێســی ئەمریــكا ،نهێنێیەكــی گرنگــی دەدركێنێــت! ..بــۆری داعشــی نهێنــی! ئەندامــی لێژنــەی پەیوەندییەكانــی دەرەوە لــە كۆنگرێســی ئەمریــكا جــۆن كریاكــۆ ووتــی؛ زۆربــەی ئــەو نەوتــەی داعــش دەینێرتــە دەرەوە لــە رێگــەی كوردســتان بــۆ توركیــا رەوانــە دەكرێــت ،ئــەو ئەندامــەی كۆنگرێــس كــە پێشــتر لــە دەزگای هەوالگــری» « CIAكاری كــردووە دەڵــێ ئــەم كارە بــە هاوكاری دەســەاڵتە لۆكاڵی یــە گەندەڵەكــەی كوردســتان دەكرێــت ،ئاژانســی ســبۆتنیك كــە چاوپێكەوتنەكــەی ئەنجــام داوە ئــەوەی لــە زاری كریاكــۆ گواســتۆتەوە كــە لــە ســنووری توركیــاش دەســەاڵتەكی گەنــدەڵ هــاوكاری داعــش دەكــەن و بەكورتــی دەڵــێ زۆر بەســادەیی هــەردووال ســوودمەندن و ناتوانــرێ ئــەو كارە بوەســتێنرێ ،وەزارەتــی دارایــی ئەمریــكا دەڵــێ داعــش مانگانــە نزیكــەی « ٤٠تــا « ٥٠ملیــۆن دۆالر لــەو بازرگانیەكــەی لــە هەنــاردەی نــەوت ســوودمەند دەبێــت ،لــە رابــردوو بــاس لــە تێوەگالنــی چەنــد بەرپرســێك لــە هەرێــم لــە بازرگانیكــردن بــە نــەوت لەگــەڵ داعــش دەكــراو لێژنــەی لێكۆڵینــەوەش پێكهــات ،بــەاڵم ئەنجامــی نەبــوو ،لــەو ماوەیــە دیســان راپۆرتــەكان باســی ئەوەیــان كــرد كەســانێك لــە هەرێــم بازرگانــی یــان لەگــەڵ داعــش كــردووە لــە رێگــەی گۆڕینــەوەی نــەوت بــە ئوتومبێــل ،بــەاڵم ئــەوەی نــوێ و دانپێنانــی ئەندامێكــی كۆنگرێــس كــە لــە « « CIAكاری كــردووە كاریگــەری لەســەر نــاو و ناوبانگــی هەرێــم دەبــێ ،بۆیــە ئــەم بابەتــە پێویســتی بــە بەدواچــوون و یەكالكردنــەوە هەیــە ،چیتــر خۆدزینــەوە هەڵناگرێــت . لە دواجاردا.. • مەلەفــی نــەوت ،دەبێتــە فاكتــەری تەدەخــول وپشــتیوانیكردنی توركیــا وەك دەوڵەتێكــی داگیــركاری كوردســتان ،بــۆ پشــتیوانیكردنی پارتــی لــە مانــەوەی لــە ســەر دەســەاڵت ،كــە ئەمــەش ال دەكاتــەوە لــە بڵندبوونــی ناڕەزایــی خەڵكــی كوردســتان .نــەوت فرۆشــتنی ســەربەخۆی باشــوری كوردســتان ،ئێســتا ســودمەندی هــەرە لەپێــش دەوڵەتــی ئەكەپەیــە ،بۆیــە بــۆ بەردەوامیــدان بــەو قازانجــە زۆر شــێلگیڕانە لــە دەروەی یاســا و پرەنســیپەكانی دیموكراســی پشــتیوانی لــە پارتــی دەكات، رێگــری كــردن لــە گەورەتریــن دەزگای شــەرعی كوردســتان كــە پەرلەمانــی كوردســتانە ،دیچێتــە چوارچێــوەی سیاســەتی توركیــا بــۆ هێشــتنەوەی پارتــی لــە دەســەاڵتدا كــە مەلەفــی نەوتــی بەدەســتەوەیە. ﻧﯿــﺎز ﺣﺎﻣﯿﺪ ( no / Azmuni )- 30 - 11 - 2015
48
ﺋﺎزادی ﻛﯚﻣﮕ
ئەنجامی هەڵبژاردنەكانی توركیا ،واڵت بەرەو شەڕ بردن دووەم تشــرینی 1ی رۆژی هەڵبژاردنەكانــی توركیــا دووبــارە ئەنجامدرانــەوە ،بێگومــان تــا ئێســتا لــە مێــژووی كۆمــاری توركیــا جــاری یەكەمــە دوو هەڵبــژاردن لەمــاوەی چوار مانــگ بــۆ پەرلەمــان ئەنجامبدرێــت. بێگومــان لــە 7ی حوزیرانــی 2015 بــۆ هەمــان مەبەســت هەڵبــژاردن ئەنجامــدرا ،بــەاڵم دوای تەواوبوونــی مــاوەی پێكهێنانــی حكومــەت لەالیــەن لیســتی بــراوە كــە ئەكەپــە بــوو بە 258 كورســی دەبــوو حكومەتــی هاوپەیمانــی بەڕێكەوتــن لەگــەاڵ الیەنــەكان كــە بــراوەی دووەم جەهەپــە بــوو بــە 134 كورســی ،بــراوەی ســێیەم مەهەپــە بــوو بــە 80كورســی و هەدەپــەش بــراوەی چــوارەم بــوو بــە 80كورســی .ئــەوەی جێــگای ســەرەنج بــوو ئەویــش ســەرۆك كۆمــاری توركیــا دەرفەتــی نەدایــە بــراوەی دووەم كــە جەهەپــە بــوو تــا بتوانــێ هەوڵەكانــی بخاتــە كار بــۆ دروســت كردنــی حكومــەت ،هەمانــكات لەســەرەتاوە هەدەپــە گووتــی «ئێمــە لــە ئۆپۆزیســیۆن دەمێنینــەوە ناچینــە حكومەتێــك كــە ئێمــە لەگەندەڵیەكانــی جەهەپــەش بەرپرســیارنین». پاكێجێكــی 14خاڵــی پێشــكەش كــرد، مەهەپــەش گووتــی» لەگــەاڵ پارتیــەك ئامادەنیــن بچینــە حكومەتــەوە كــە پرۆســەی ئاشــتی و چارەســەری پەســند دەكات» .بێگومــان پارتــی بــراوەی یەكــەم كــە ئەكەپــە بــوو خــودی خــۆی ئامادەنەبــوو تاكــو حكومەتــی هاوپەیمانــی لەگــەاڵ زیاتــر لەیــەك پارتی دروســت بكات ،چونكە دەیویســت حكومەتــی یــەك پارتــی دروســت بــكات، لەبــەر ئــەوەی هێشــتا هــزری یــەك (ژ .ئەزمونی) ٩ -ی سەرماوەرزی ٢٧١٥
دەوڵــەت و یــەك نەتــەوەو یــەك ئــااڵ و یــەك پارتــی لــە ســەری دەخولێتــەوە، هەمانــكات چارەنووســی ســەرۆك كۆماریــش بەندبــوو بــەوەی پارتەكــەی بەتەنهــا ببێتــە حكومەت»ئەگەرچــی كاتێــك كەســێك لــە توركیــا دەبێتــە ســەرۆك كۆمــار دەبــێ بێالیــەن بــێ و دەســتبەرداری پۆســتە حیزبیەكــەی بــێ ،بەشــێوەیەكی شــكلیش ســەرۆكی ئەكەپــە ئەحمــەد داود ئۆغلــوە». ئــەوەی ئەردۆغانــی ســەرۆك كۆمــار و پارتەكــەی زۆر بێزاركردبــوو ئەویــش تێپەڕاندنــی رێــژەی %10بــوو لەالیــەن پارتــی دیموكراتــی گەالن «هەدەپە»، ئــەوەش بــۆ جــاری یەكەمبــوو پارتیــەك كــە چارەســەری پرســی كــورد و پرســەكانی تــری پــێ بــێ و بــە رێــگای ئاشــتی و بەشــێوازی دیموكراتیانــە، ئــەو رێژەیــە تێپەڕێنــێ و بتوانــێ زیاتــر لــە %13.6دەنــگ كۆبكاتــەوە كــە دەیكــردە زیاتــر لــە شــەش ملیــۆن دەنــگ و كەپێوانــە دەكــرا بــە نرخــی 80 كورســی پەرلەمانــی ،هەمانــكات لــە 14 شــاری باكــوری كوردســتان ببێتــە پارتی یەكــەم .بێگومــان ئــەو ســەركەوتنەی هەدەپــە پارتــی دەســەاڵتداری لــە دوو الوە تەنــگاو كردبــوو ،الیەكیــان گۆڕینــی دەســتور لــە پەرلەمانیــەوە بــۆ ســەرۆكایەتی لەالیــەن ئەردۆغانــەوە، بــۆ ئــەو مەبەســتە ئەردۆغان قەســرێكی 1000ژووری بــە زیاتــر لەملیارێــك دۆالری دروســت كردبــوو ،هەمانــكات ئەكەپــە پــرۆژەی تاكــڕەوی لەدەســەاڵت تاكــو ســاڵی 2023یــە ،دەیویســت لــە 100ســاڵەی تەمەنــی كۆمــاردا قۆناخــی نــوێ و مۆدێلــی نــوێ لــە كۆمــاری دووەمیــن دەســتپێبكا ،خالــی
ســێیەمیش ئەردۆغــان دەیویســت وەك رابــردوو خــۆی بتوانــێ بڕیــاردەری یەكەمبــێ لــە پرۆســەی چارەســەری پرســی كــوردا كــەوەك كارتێــك بــۆ خــۆی بەكاربێنــێ ،هەرســێ خەونــی دەســەاڵتداریەتی تاكڕەوانــە لەالیەن هەدەپــەوە رێگریان لێكرابوو .لەســەر ئــەو بنەمایــە ســەرۆك كۆمــار دوای 45 رۆژ لەتەواوبوونــی مــاوەی پێكهێنانــی حكومــەت بڕیــاری دا هەڵبــژاردن دووبــارە بكرێتــەوە ،كاتەكــەی 1ی تشــرینی دووەمــی 2015دیــاری كــرا. ئەكەپــە مەبەســتەكانی • شــەڕ؟ لەدەســتپێكردنی ئەكەپــە لەكاتــی هەڵمەتــی هەڵبژاردنــی 7ی حوزیــران زۆرتریــن پێشــێلكاری كــرد لەبەرامبــەر كۆمەڵــگای توركیــا ،جــاری یەكــەم بــوو لەمێــژووی توركیــادا ســەرۆك كۆمــار دەركــەوێ و پڕوپاگەنــدە بــۆ لیســتێكی تایبــەت بــكا ،زیاتــر لــە 126بــارەگای هەدەپــە هێرشــیان بكرێتــە ســەروو بســوتێنرێن ،لــە چەولیك»بینگــۆل» و ئــەرزرۆم و ئامــەد هێرشــكرایە ســەر ئەندامــان و الینگرانــی هەدەپــە و 11یــان لــێ كــوژران و بەدەیانیــش برینداربــوون، گەورەتریــن هێرشــیش تەقینــەوەی 5حوزیــران بــوو لــە شــاری ئامــەد، لەنــاو ئاپــۆڕای دوایــن كۆبوونــەوەی جەمــاوەری هەدەپــە بــوو لــە كوردســتان .كاتێــك ئەكەپــە لــە هەڵبژاردنەكانــی 7ی حوزیــران نەیتوانــی رێــژەی پێویســت بــۆ پێكهێنانــی حكومــەت بەدەســتبێنێ، ئەوەشــی لەچــاوی هەدەپــە دەدیــت، بــۆ ئەمــەش هێرشــەكانی بۆســەر
49 هەدەپــە چڕتــر كــردەوە .لەالیەكیتــر ئەكەپــە لــەدوای بزووتنــەوە جەماوەریــەكان بەنــاوی شۆڕشــی عەرەبــی، ئەردۆغــان دەســتی خســتە نــاو كاروبــاری ناوخــۆی ســوریا، خواســتی لــە رێــگای ئیخــوان موســلیمینەوە دەســەاڵتی ئەســەد لەماوەییەكــی كــەم مــەودادا بڕوخێنــێ .بــۆ ئەمــەش هێــزە چەكــدار و چەتەكانیــان خســتە ســەر كار ،لەســەر ئــەو بنەمایــە ســەرەتا بــەرەی نەســرە دواتریــش داعــش و ئەحــرار شــام ،بوونــە هاوپەیمانــی ســتراتیژی ئەكەپــە ،ئــەو
بینیمــان یەكەمیــن هێرشــیان بــۆ ســەر شۆڕشــگێڕانی تــورك و دۆســتانی كوردبــوو لــە شــارۆچكەی پیرســووس ،ئــەو گرووپــە گەنجــەی كەبــەرەو كوبانــێ بەڕێــگاوە بــوون بــۆ بەشــداری كــردن لــە ئــاوەدان كردنــەوەی كوبانــێ ،چونكــە هــەر ئــەو گروپــە رۆڵێكــی بەچاویــان هەبــوو لــە بەرخۆدانــی كوبانــێ و كارێكــی باشــیان كــرد بــۆ سەرخســتنی هەدەپــە لــە هەڵبژاردنــەكان لــە شــارەكانی توركیــا ،بۆیــە بوونــە ئامانجی یەكــەم هێرشــی ئەكەپــە و داعــش و لەكردەیەكــی خۆكوژیــدا
هێزانــەش لــە هێــزی فاشیســت و كۆنەپەرســت و دژی كــورد و نەتــەوەو ئایــن و ئاینزاكانــی تــرن .ئــەوە بــووە هــۆكار كــە دەوڵەتــی تــورك و هاوپەیمانەكانــی هێــرش بكەنــە ســەر دەســتكەوتەكانی گەلــی كوردســتان لــە رۆژئــاوای كوردســتان، بێگومــان گەورەتریــن هێرشــیان ســەرەتا لــە شــارۆچكەی ســەرێكانی بــوو بەســەرۆكایەتی بــەرەی نەســرە ،دواتریــش لــە كوبانــێ بەســەرۆكایەتی داعــش خۆیــان تاقیكــردەوە ،بــەاڵم ئەوەبــوو لــە هــەردوو هێرشــەكە بــێ ئەنجامبــوون ،لەســەر ئــەو بنەمایــە دەوڵەتــی توركیــا لــە كۆبوونــەوەی مانگــی 10ی 2014فەرمانداریەتــی گشــتی بڕیاریــان دەربــارەی شــەڕ دابــوو لــە باكــور ،بــەاڵم چاوەڕێــی ئەنجامــی هەڵبژاردنەكانــی 7ی حوزیرانیــان دەكــرد .كاتێــك ئەنجامــی هەڵبــژاردن بەدڵــی ئەكەپــە نەبــوو ،بۆیــە یەكســەر دەســتی بەســەر دەوڵەتــدا گــرت و هێرشــەكانیان بەهاوبەشــی داعــش چڕتكــردەوە،
34كەســیان گیانیــان لەدەســتداوەو بەدەیانیــش برینداربــوون، خەڵكــی تــوڕەی دەڤــەری پیرســووس لــە تۆڵــەی كۆمەڵكــوژی پیرســووس دوو پۆلیســی شــارۆچكەی وێرانشــەهیریان كــە هــاوكاری بەردەوامــی چەتەكانــی داعشــبوون بەســزای گەلیــان گەیانــدن .دەوڵەتــی تــورك ئەمــەی كــردە بیانــوو لــە رێكەوتــی 24ی تەمــوزی 2015لــە «رۆژی رێكەوتنــی شــوومی لۆزانــدا» هێرشــێكی ئاســمانی بــە 30ی فرۆكــە كــردە ســەر هەرێمەكانــی پاراســتنی میدیــا ،ئــەوە بــووە ســەرەتای دەســتپێكردنی خولێكــی نــوێ لــە شــەڕ ،بێگومــان كۆمەڵكــوژی گونــدی زارگەڵیــش لەبنــاری قەندیــل پارچەیــەك بــوو لــەو هێرشــانە ،ئیــدی بەوشــێوەیە هەڵگیرســاندنی خولێكــی تــری شــەڕ لەالیــەن دەوڵەتــی تــورك لەبەرامبــەر شۆرشــی گەلــی كوردســتانی دەســتیپێكرد. لە 7ی حوزیرانەوە تاكو 1ی تشرینی دووەم: •
( no / Azmuni )- 30 - 11 - 2015
ﺋﺎزادی ﻛﯚﻣﮕ
50
بێگومان دەوڵەتی تورك ئەو بڕیارەی بۆ شەڕ كە وەریگرتبوو لــەدژی گەلــی كوردســتان بەهەمــوو هێزیــەوە دەســتیپێكرد، بێگومــان ســەرەتا لــەو خەیاڵەدابــوو كــە هێزەكانــی هەپەگــە لەبــەر ئــەوەی لــە رۆژئــاوا هــاوكاری هێزەكانــی یەپەگــە و یەپــەژە دەكــەن بۆیــە ناتوانــن وەك جــاران شــەڕ بەڕێوەببــەن، هەمانــكات كشــانەوەی هێزەكانــی هەپەگــەش لــە بەهــاری 2013یــان وەك دەرفــەت بۆخۆیــان ژماردبــوو ،هەمانــكات وەك رابــردوو هێــزە نێــو دەوڵەتیەكانیــش پشــتیوانی تــەواوی نەبوون ،لەناوچەكەش لەدەرەوەی داعش و قەتەر و ســعودیە كەســی تــر هــاوكاری نەكــرد ،بــەاڵم پێچەوانــە دەركــەوت، گەریــا بەهێزتــر و بەپیالنتــر و بــە رۆحێكــی بەڵندتــر و بــە مۆڕاڵێكــی بەهێزتــر چاالكیەكانــی زۆر بەكۆنتــڕۆڵ و بــە بەرنامــە بەڕێوەبــرد ،بۆیــە لەماوەیەكــی كەمــدا زۆربــەی شــارۆچكەكانی باكــوری كوردســتان لــە وێنەی»جزیــرە، نوســیبین ،فارقیــن ،گــم گــم ،گەڤــەر ،شــەمزینان» هەمــوو رێــگا ســەرەكیەكان لــە شــارۆچكەكان ،هەروەهــا كۆنتڕۆڵــی رێــگای نێــوان شــارەكان و گەڕەكــە دوورەكانــی شــار بەشــەوان لەژێــر دەســتی گەریالدابــوو .خەڵــك لەنــاو شــارەكان و گەریــاش لەشــاخەكان بەگشــتی كۆنتڕۆڵیــان كەوتــە دەســت، لەســەر ئــەو بنەمایــەش خۆبەڕێوەبردنــی دیموكراتیانــەی خەڵــك لــە شــار و شــارۆچكەكان دەســتی پێكــرد ،بێگومــان پــرۆژەی خۆبەڕێوەبردنــی دیموكراتیانــە پــرۆژەی رێبــەر ئــۆج ئاالنــە ،ســاڵی 2005پێشكەشــی رای گشــتی كوردســتانی كــرد ،ســاڵی 2011لــە 14ی تەمــوز لەالیــەن هاوســەرۆكانی كۆنگــرەی جڤاكــی دیموكراتی»كەجــەدە» ئەیســەل تۆغلــوك و ئەحمــەد تــورك لــە شــاری ئامــەد راگەێنــرا ،ئەمــەش بــووە هــۆكار دەوڵــەت ئۆپەراســیۆنی بەنــاوی كەجەكــەی بەڕێوەبــرد و نزیكــەی 10هــەزار ئەنــدام و چاالكوانــی سیاســی و مەدەنــی و راگەیاندنــی كــوردی دەســتگیركرد ،لــە ئێســتا خەڵكــی باكــور گەیشــتونەتە ئــەو ئاســتەی كــە چارەســەری خۆبەڕێوەبــەری لــە ژێــرەوە بــۆ ســەرەوە دەچــێ و پێویســتە كۆمەڵــگا خــۆی خاوەنداریەتــی لــێ بــكات ،چونكــە بڕیــارەكان لەدەســتی كۆمەڵــگا خــودی خۆیەتــی ،بێگومــان خۆبەڕێوەبەریەتــی دیموكراتــی بــۆ خەڵكــی باكــوری كوردســتان ســتراتیژە نــەك تاكتیــك ،ئەگــەر كــورد لــە هەڵبــژاردن كورســی زۆر بێنــێ یــان كــەم خۆبەڕێوەبردنــی دیموكراتیانــە رێــگای چــارەی ســەرەكیە بــۆ پرســە نەتەوەیــی و پرســە كۆمەاڵیەتیــەكان بەشــێوەیەكی گشــتی .واتــا جیابوونــەوە نییــە ،بەڵكــو پێكــەوە ژیانێكــی ئارەزوومەندانەیــە ،لەســەر بنەمــای كۆنفیدراڵــی دیموكراتــی
(ژ .ئەزمونی) ٩ -ی سەرماوەرزی ٢٧١٥
مافــی خۆبەڕێوەبــردن بــۆ هەمــوو نەتــەوەوەكان وەك یەكتــر دەبینــێ. ئەكەپــە و ئەردۆغــان ســاڵی 2002و وەكــو پرۆژەیەكــی نــوێ بــۆ چارەســەری كێشــەكانی توركیــا دەركەوتنــە گۆڕەپانــی سیاســی ،بێگومــان پشــتگیری زڵهێزەكانیشــان لەگــەڵ بــوو، لــە ئێســتا ئەكەپــە و ئەردۆغــان نــەك تەنهــا چارەســەریان پــێ نەمــاوە ،بەڵكــو بوونەتــە قەیــران و هــۆكاری شــەڕ و ئاڵۆزیــەكان لــە توركیــا ،هەمانــكات لــە 13ســاڵی حكومكردنیــان بەنــاوی بووژانــەوەی ئابــووری زۆرتریــن دزی و گەندەڵــی و نــادادی كۆمەاڵیەتــی و پارچەكردنــی یەكریــزی نێــوان كۆمەڵــگا و پەلهاویشــتن بــۆ حكومــی تاكــڕەوی و دیكتاتۆریەتیــان پیشــاندا .بێگومــان چــرای ئەردۆغــان و ئەكەپــە ئەوكاتــە كوژایــەوە كاتێــك حیزبیــە ئیخوانیــەكان نەبوونــە مۆدێلێــك بــۆ چارەســەری كێشــەكانی رۆژهەاڵتــی
،پارتی دیموكراتی كوردستان/ عێراق -و باڵەكانی لە توركیا و لە پارچەكانی تری كوردستان پشتگیری داگیركەر بوون، ناویــن .لەســەر ئــەو بنەمایەیــە لــە ئێســتادا ئــەو هێــزە «ئەكەپــە» تەنهــا دەیــەوێ تەمەنــی خــۆی درێژبكاتــەوە جــا بەهــەر نرخێــك دەبــێ. لــە كۆتــای مانگــی نیســانی 2015دەوڵەتــی تــورك رێــگای لــە دیــدارەكان گــرت كــە لــە مانگــی 8ی 2012وە لەگــەڵ رێبــەر ئۆجەالنــەوە بەڕێوەدەچــوون و لــە نــەورۆزی 2013 بــە پەیامێكــی نوســراو كەبــۆ جــاری یەكــەم لــە زیندانــەوە رەوانــەی دەرەوە بكــرێ و لــە ئاهەنگــی نــەورۆزی شــاری ئامــەد كــە زیاتــر لــە دوو ملیــۆن كەســی تێــدا ئامادەبــوون لەالیــەن ئەندامانــی شــاندی ئێمڕالیــەوە پەرویــن بوڵــدان و ســڕی ســوریا ئۆنــدەر بخوێندرێتــەوە ،خولێكــی نــوێ لــە دانوســتان و ئاگربەســت و هێزكشــانەوە بــۆ دەرەوەی ســنورەكانی توركیــا دەســتیپێكرد .بێگومــان پەیامەكــە وەك نەخشــە رێگایــەك بــوو بــۆ دەســتپێكردنی قۆناخێــك لــە بــێ
51 دەنگكردنــی چەكــەكان و هەنگاونــان بــۆ چارەســەری سیاســی پرســی كــورد و تــەواوی پرســەكانی توركیــا .دوای نزیكــەی لــە دوو ســاڵ لــە دانوســتان و را گۆڕینــەوەو گەاڵڵەنامــەی دۆڵمــە باخچــە ،بــەاڵم لــە كۆتایــدا ئەردۆغــان ئــەو «مێــزە دانوســتانەی كــە دروســتكرابوو لــە كۆتــای مانگــی نیســانی 2014تێكــی دا ،ئــەو پرســەی بەنــاوی پرســی كوردبــوو خســتیە نــاو بەفرگــر ،ســەرۆكی شــاندی دانوســتاندنی كوردیــش كــە رێبــەر ئۆجــەالن بــوو خســتیە گۆشــەگیری تاكــە كەســیەوەو پەیوەندیەكانــی پچڕانــد لــە گــەڵ شــاندی هەدەپــە و قەندیــل ،هەتــا بــە خیانــەت بەنــاوی دەكــرد لەبــەر ئــەوەی بڕیــاری داوە هەدەپــە وەك لیســت بەشــداری هەڵبژاردنــی 7ی حوزیــران بــكات» .بێگومــان رێگــری كــردن لــە دیــدارەكان و گۆشــەگیركردنی رێبــەر ئۆجــەالن ئەمــە خــۆی لەخۆیــدا بڕیــاری شــەڕە ،چونكــە بزووتنــەوەی ئازادیخــوازی كوردســتان و شۆرشــی كوردســتان هەڵوێســتی نیشــانداوەو گووتویەتــی هەڵوێســت بەرامبــەر رێبــەر ئۆجــەالن هــۆكاری شــەڕ و ئاشــتیە. هەڵوێستی الیەنەكانی باشوور دوای 7ی حوزیران: • بێگومــان هەڵبژاردنەكانــی توركیــا جــۆش و خرۆشــێكی زۆری دا بەگۆڕەپانــی سیاســی باشــوری كوردســتان ،الیەنــەكان بەگشــتی پشــتگیری هەدەپەیــان دەكــرد، بەئاشــكراش باڵــی توركیــا ئەوەیــان نەشــاردەوە ،لەالیەكیتــر بەپشــتگیری پارتــی ،حیزبــی دیموكراتــی كوردســتان/ئێران «حــدكا» هەڵســا بەكردەیەكــی گێرەشــێوێنی لــە ناوچــەی كێلەشــین ،گوایــە ئەچنــەوە رۆژهــەاڵت دەســت بەخەباتــی چەكــداری دەكەنــەوە» بــەاڵم تائێســتا ئــەوە شــەش مانگــە رێگایــان پێــدراوە لــە كەلەشــین بەجێبــن ،بــەاڵم تائێســتا بەردێكیشــیان نەهاویشــتۆتە دەوڵەتــی ئێــران» .لەالیەكیتــر یەكگرتــووی ئیســامی بەشــاراوەی پشــتگیری ئەكەپەیــان دەكــرد «گوایــە هەردووكیــان ئیخوانیــن» ،كۆمەڵــی ئیســامیش بەئاشــكرا پشــتگیری هوداپاریــان دەكــرد « ،هوداپاریــش حیزبوڵــای ســەردەمی ســااڵنی 1990ن الی خەڵكــی باكــور بــە حیــزب و لكۆنتــرا بەنــاو دەكرێــن ،لەالیــەن ئێرانــەوە ئەجوڵێندرێــن و لەئێســتا وێنــەی داعشــی كــوردی جموجــۆڵ دەكــەن، لەســەر دەســتی حیزبوڵــا 17هــەزار كــوردی واڵتپارێــز شــەهیدبووەو تائێســتا بەهەزارانیــان چارەنووســیان دیارنییــە» .دوای ئەنجامەكانــی هەڵبــژاردن و تێكچوونــی ئەكەپــە ،بەپیالنێــك لەپێنــاو شكســتپێهێنانی هەدەپــە، ســەرەتا لەباشــوورەوە دەســتی پێكــرد ،ئەویــش لــە مانگــی ئــاب تــەواوی راگەیاندنــەكان بانــگ كــران و لــە ئەنقــەرە لەگــەاڵ داود ئۆغلــو كۆبوونــەوە ،بێگومــان ئــەو كۆبوونــەوە بەدەستپێشــخەری راگەیاندنەكانــی پارتــی بــوو ،هــەر دوای ئــەوەش ئەكەپــە كۆنگــرەی خــۆی ئەنجامــدا ،الیەنەكانــی باشــوریش بەگشــتی بانــگ كرابــوون ،پێنــج الیەنەكــەی دەســەاڵت دەرەوەی بزووتنەوەی گۆڕان ،لەگەاڵ بزووتنەوەی ئیســامی بەشــداری كۆنگرەكەبــوون .لەالیەكیتــر پارتەكانی وەك هوداپــار و حەقپــار و باڵــی پارتــی توركیــا دوای 7ی حوزیــران لــەدووەم هەڵبــژاردن بەپیالنــی ئەكەپــە و پارتــی خۆیــان كشــاندەوە تاكــو دەنگەكانیــان بــۆ ئەكەپــە بچــێ. خەڵكــی باشــور بەشــێوەیەكی گشــتی پشــتگیری هەدەپــەی دەكــرد چ لــە رێــگای تــۆڕە كۆمەاڵیەتیــەكان چ لــە رێــگای چوونیــان بــۆ بەشــداری كــردن لــە هەڵمەتــی پڕوپاگەنــدە و
جێگرتــن شانبەشــانی هەدەپەیــەكان .الینگیرتریــن هەڵویســت لــە دوای 7ی حوزیــران پشــتیوانی پارتــی بــوو بــۆ هێرشــەی فڕۆكــە جەنگیەكانــی توركیــا بــۆ ســەر ســنورەكانی باشــور و بەتایبــەت لەكاتــی كۆمەڵكــوژی زارگەڵی و شــەرمەزار نەكردنی هێرشــەكانی توركیــا ،لــە شــوێنی ئــەوە گووتــی» بــا پەكەكــە لــە باشــوور دەرچــێ» ،لەكاتێكــدا ئەوكاتــەی داعش هاتە ســەر پارتــی پەكەكــە پشــتی گــرت ،بــەاڵم ســەرەڕای داواكاریەكــی زۆر لەالیــەن بەرپرســانی پارتیــەوە ،بــەاڵم دەوڵەتــی تــورك پشــتی تێكــرد .لەالیەكیتــر جوانتریــن هەڵوێســت بــۆ پشــتگیری باكــوری كوردســتان و هەدەپــە رزگار كردنــی گــرێ ســپی بــوو لەالیــەن هێزەكانــی رۆژئــاوای كوردســتانەوە ،چەنــد رۆژێــك دوای ســەركەوتنی هەدەپــە لــە هەڵبژاردنــەكان. ئەنجامەكانی هەڵبژاردنی 1ی تشرینی دووەم: • خەڵكــی كوردســتان بەگشــتی تامــی ئەنجامــی هەڵبژاردنــی 7ی حوزیرانــی نەكــرد ،بــەاڵم زۆر شــانازی بــەو ئەنجامانــەوە كــرد .دەوڵەتــی تــورك بــۆ ســەركەوتنەوەی ئەكەپــە شــەڕی هەڵگیرســاند ،بەڕێكەوتــن لەگــەاڵ چەتەكانــی داعــش ئەنجامدانــی تەقینــەوە لــە كۆبوونــەوە جەماوەریەكانــی هەدەپــە ،ئەوەشــیان لەیەكــەم كۆبوونــەوەی جەمــاوەری لــە ئەنقــەرە ئەنجامــدا ،ئــەو تەقینەوەیــە گەورەترین تەقینەوەیە كــە لــە پایتەختــی دەوڵەتــی تــورك دوای دروســت بوونــی كۆمــارەوە ئەنجامدرابــێ ،بــۆ خولــی دووەم فاشیســتە توركــەكان هاندرانــەوە لــە رێــگای وتارەكانــی ســەرۆك كۆمــارەوە بــۆ ســوتاندنی بنكــەو بارەگاكانــی هەدەپــە لــە شــارەكانی توركیــا، دەســتگیركردنی زیاتــر لــە پێنــج ســەد كــەس لــە چاالكوانانــی
( no / Azmuni )- 30 - 11 - 2015
52
ﺋﺎزادی ﻛﯚﻣﮕ
هەدەپــە و هاوســەرۆك شــارەوانیانی دەبەپەیــی ،ئابلۆقەدانــی هەمــوو ئــەو ناوەنــد و باژێڕانــەی كــە دەنگــی زۆرینــەی هەدەپەیــان هەیــە ،هەمــوو هێــزە ســەربازی و ئەمنیــەكان خســتنە جوڵــە بەبەرنامــە ،دەتوانــرێ بگوتــرێ هەڵبژاردنــی 1ی تشــرینی دووەم لەژێــر لولــەی چەكەكانــی دەوڵەتــی تــورك بەڕێوەچــوو ،لەبــەر ئــەوەی ئەوانــەی دەیانگــووت گوایــە پەكەكــە شــەڕی دەســتپێكردوە ،بــەاڵم پەكەكــە قۆناخــی بــێ چاالكــی راگەیانــد ،لــە هەمانكاتــدا دەوڵــەت تەقینــەوەی ئەنقــەرەی بــە رێــگای داعشــێكەوە ئەنجامــدا و زیاتــر لــە ســەد كــەس شــەهید بــوون و بــە ســەدانیش برینــدار .واتــا دەركــەوت توركیــا شــەڕی دەســتپێكردوەو دەیــەوێ ئەنجامەكانیــش بەشــەڕ یــەكالی بكاتــەوە .لەگــەڵ چڕبوونــەوەی شــەڕ لەبەرامبــەر دەنگدەرانــی هەدەپــە ،بۆیــە هەدەپــە بڕیــاری دا كۆبوونــەوە جەماوەریەكانــی بوەســتێنێ ،بــاوەڕی وابــوو كــە ئــەو دەنگانــەی لــە 7ی حوزیرانــی هێنابــوو هەمــان دەنــگ لــە 1ی تشــرینی دووەمیــش بهێنێتــەوە ،بــەاڵم ئەكەپــە و دەوڵــەت ئــەو شــەڕەیان بــۆ ئــەوە دەســتپێنەكردبوو تاكــو هەدەپــە هەمــان دەنگەكانــی بێنێتــەوە ،بۆیــە دەكــرێ لــەو الیەنــە هەدەپــە رەخنــە بكــرێ كــە تاكتیكــی دوای 7ی حوزیرانــی چ وەك دروشــم بــۆ كۆكردنــەوەی دەنگدەرانــی ،چ وەك شــێوازی كاركــردن بــۆ پووچــەڵ كردنــەوەی پیالنــی شــەڕی ئەكەپــە وەك پێویســت نەبــوو ،زیاتــر هەدەپــە وەك نێوەندگیــری نێــوان شــۆڕش و دەوڵــەت دەركــەوت ،لــە راســتیدا ئەركــی هەدەپــە ناوەندگیــری نەبــوو ،بەڵكــو الیەنــی گــەل گرتــن بــوو ،هەڵوێســتێكی رادیكاڵتــر پێویســت بــوو، هەمــان پەیامــی رادیكاڵــی 7ی حوزیــران بــۆ 1ی تشــرینی دووەمــی نەبــوو .لەالیەكیتــر رێكەوتنەكانــی فرەوانتــر نەكــرد، چونكــە ئەكەپــە كۆمەڵێــك رێكەوتنــی ئەنجامــدا بەتایبــەت رێكەوتــن لەگــەڵ هوداپــار و مەهەپــە و چەندیــن هێــزو الیەنــی تــری بەپــارە و بەترســان كــڕی .ئــەوە هەڵســەنگاندنێكی هەڵەیــە گوایــە لەبــەر ئــەوەی پەكەكــە خۆبەڕێوەبــەری دیموكراتــی راگەیانــدوە بۆیــە هەدەپــە دەنگــی كەمكــردوە ،چونكــە ئــەو شــوێنانەی خۆبەڕێوەبــەری تێــدا راگەێنــراوە دەنگــی تــەواوی لێهاتــووە .لەبنەڕەتــدا هەدەپــە ســەركەوتووە ســەرەڕای ئــەوەی دەنگــی كەمكــردوە ،چونكــە هەدەپــە پرۆژەیەكــە لەمــاوەی 5مانگــدا دووجــار رێــژەی %10دەبــڕێ و لەبنەڕەتیشــدا رێــژەی حەقیقــی دەنگــی هەدەپــە 7ی حوزیرانــە نــەك 1ی تشــرینی دووەم. بۆیــە ئەگــەر ئــەو پرســیارە بكەیــن ئایــا هەدەپــە دەتوانــێ بــە 59كورســی پەرلەمــان چــی بــكات ،هەمانــكات ئەكەپــە • بــە 317كورســی دەتوانــێ چــی بــكات؟؟ ئەنجامــی هەڵبژاردنــی كۆتایــی دەریخســت كــە هەدەپــە زیاتــر لــە پێنــج ملیــۆن دەنگــی جێگیــری هەیــە كــەدەكا پارتــی ســێیەم لــە پەرلەمــان ،واتــا ســەرەڕای هەمــوو شــەڕ و گرتــن و كۆمەڵكوشــتنێكیش دەنگــی خــۆی دەداتــە رێبــاز و بەرنامــەی هەدەپــە، ئــەو دەنگانــە زۆر بەنرخــن ،ئەگــەر كەشــێكی ئاشــتی و رووەو چارەســەریش هەبــێ دەكــرێ دەنگــی خــۆی تاكــو 8بــۆ نــۆ ملیــۆن بــەرز بكاتــەوە ،ئەمــەش دەكاتــە رێــژەی %20لەدەنگــی گشــتی توركیــا ،هەمانــكات ئــەوەش دەركــەوت كــە رێبــاز و هــزری پێكــەوە ژیانــی فەلســەفەی رێبــەر ئــۆج ئــاالن ســەركەوتووەو ئەنجامــی هەیــە و پرســی كــورد لــە چەقبەســتبوون رزگار دەكات، ئــەوەی ســەرەكیە ئەویــش پێویســتە ئەنــدام پەرلەمــان و بەپرســانی هەدەپــە لەنــاو شۆرشــی گەالنــی توركیــا دابــن لــەدژی دیكتاتۆریەتــی ئەردۆغــان ،هەمانــكات پێویســتە رۆڵــی پارتــی یەكــەم ببینــێ لــە ئۆپۆزیســیۆن بوونــی سیســتەم ،بــۆ ئەمــەش شــەقام لــە دەســەاڵت داگیربــكا ،چونكــە ئەزمونــی رابــردووش دەریخســت بــە 21كورســی دەتەپــە و بــە 30كورســی بەدەپــە، ئاســتێكی فــرەوان لــە تێكۆشــانی دیموكراتــی نیشــاندرا ،ئێســتا ئیــدی كاتــی ئەوەیــە بــە 59پەرلەمانتــار نەهێڵــن دەســەاڵتی شەڕفرۆشــی دیكتاتــۆری ئەردۆغــان ئۆخــەی لەســەركەوتنە ســاختەكەی بــكات. ئەكەپــە گوایــە ســەركەوتووەو ئەتوانــێ حكومــەت بەتەنهــا دروســت بــكات ،بــەاڵم بــە 317كورســی پەرلەمانــی ناتوانــێ نــە دەســتور بخاتــە ریفراندۆمــەوە ،چونكــە پێویســتی بــە 330كورســی هەیــە ،نەدەتوانــێ دەســتوریش لەپەرلەمــان بگۆڕێــت، چونكــە پێویســتی بــە 367كورســی هەیــە ،دیســان دەبــێ رێكەوتــن بــكات .ئەوەشــمان بینــی بەتایبــەت مەهەپــە تەنهــا لەیــەك كاتــدا پشــتگیری ئەكەپــە دەكات ئەویــش بــۆ بڕیــاری شــەڕ و كۆمەڵكــوژی وەكوتــر بــەردەوام دژبەرێكــی نێگێتیفــە ،نمونــەی شــەڕەنگێزی دەســەاڵتەكانی پێــش ئەكەپــە لــە توركیــا تاقیكراونەتــەوە ،بــەاڵم ئەنجامەكەیــان تێكچــوون بــوو .ئــەوەش دەبــێ بزانــرێ ئــەو دەســەاڵتەی دوژمنایەتــی شۆرشــی كوردســتان بــكات تەمەنــی كورتــە. >
ﺳـﻪردار ﺳﺘﺎر (ژ .ئەزمونی) ٩ -ی سەرماوەرزی ٢٧١٥
53
توركیا و پرسی هەڵبژاردن مێژوو و سیستەم هەڵبژاردنەكانی توركیا ئەڵێــن هــەر هەڵبژاردنێكــی نــوێ لــە ئەمریــكا گۆڕانــكاری بەســەر جیهانــدا دەهێنــی ،وەهەروەهــا هــەر هەڵبژاردنێــك لــە توركیــا هیــچ نەبێــت لــەم ســااڵنەی دواییــدا گــۆڕان كاری بەســەر پرســی كــورد لــە باكــوری كوردســتان و كوردســتانی گــەورە بــەدوای خۆیــدا دەهێنــی ،ئەگــەر ئــەو پرۆســەیە لــە ئەمریــكا بەشــێوەیەكی رێژەیــی راســت بێــت ئــەوە هەڵبژاردنەكانــی توركیــا كاریگــەری راســتەوخۆی بەســەر كوردســتان دەبێــت .وەك ئەبینیــن لــەم ســااڵ نــەی دوایــی هەنــگاو بــە هەنــگاو لــە باكــور پێگــەی یاســایی و سیاســی كورد زیاتر دەچەســپێ و پێشــدەكەوێت ،لەالیەكی تریشــەوە پیالنگێــڕی ئــەوان لەســەر پارچەكانــی تــری كوردســتان بــەرەو الوازبــوون دەچێــت .بابێنــەوە سەرباســەكەی خۆمــان ســەرەتا بــا هەڵوەســتەیەك بكەیــن لــە ســەر مێــژووی خولەكانــی پەرلەمــان و هەڵبــژاردن لــەو واڵتــە. مێژووی پەرلەمان و هەڵبژاردن لە توركیا-: پێــش دامەزراندنــی دەوڵەتــی نوێــی توركیــا واتــا -1 لەكاتــی عوســمانیكاندا یەكــەم ئەنجومەنــی هەڵبــژاردن بەنــاوی (ئەنجومەنــی گشــتی) عوســمانی دامــەزرا لــە 1877/3/19وەك پەرلەمانێكــی ئەوكاتــی ئیمپراتــۆری عوســمانی كــە نوێنەرایەتــی هەمــوو والیەتەكانــی عوســمانی تێــدا بــوو ،ئــەو پەرلەمانــە دوو ئەنجومەنــی هەبــوو (ئەنجومەنــی نوێنــەران و ئەنجومەنــی دامــەزراوان) بــە پێــی كار ڕایەكانــی هەڵبژاردنــی ئــەو كات تەنهــا ئــەو كەســانە مافــی دەنگدانیــان هەبــوو كــە ئاســتی داراییــان تــا ســنورێك بــاش بــوو ،هەمانــكات باجیــان دەدایــە دەوڵــەت تەمەنیشــیان دیــاری كــراو بــوو لــە نێــوان 25تــا 30ســاڵ، تەنهــا پیــاو مافــی دەنگدانــی هەبــوو. پەرلەمانــی توركیــا پــاش دامەزراندنــی توركیــای -2 نــوێ (كۆمەڵــی نیشــتمانی مــەزن) دامــەزرا كــە پەرلەمانــی توركیا ئەویش تاكە دامەزراوەیە كە دەســەاڵتی یاســادانان و هەمواركردنــی دەســتوری توركــی هەبــوو ،یەكەمجــار لــە ئەنقــەری پایتەخــت دامــەزرا ،لــە بــەرواری 1920/4/23وە ئــەو كۆمەڵەیــە بەردەوامــەو لــە ئێســتادا 550ئەنــدام لــە خــۆ ئەگرێــت هــەر پێنــج ســاڵ جارێــك لــە الیــەن دەنگــدەری
توركیــەوە هەڵدەبژێردرێــت. ئــەو راســتیەش ئەبــێ بزانیــن كــە لــە خولــی هەشــتەمینی پەرلەمانــەوە لــە دوای ســاڵی 1946وە هەڵبــژاردن وەك كێبركێــی راســتی لەنێــو زیاتــر لەپارتێكــی سیاســی چــووە بــواری جێبەجێكردنــەوە لەپێــش ئــەو مێــژووە وە تاكــە پارتــی سیاســی لــە گۆڕەپانەكدابــوو ئەویــش پارتــی كۆمــاری ( CHP ) بــوو .شــایانی باســە كــە لــە ســەرەتای دامەزراندنــی دەوڵەتی توركییــەوە تــا ئەمســاڵ 24میــن خولــی پەرلەمــان لــەو واڵتــەدا ئەنجامــدرا بــوو. هەڵبژاردنەكانی : 2015 • هەڵبژاردنەكانــی خولــی 25مینــی پەرلەمانــی توركــی لــە بــەرواری 2015 /6/7لــە ناوخــۆی واڵت دەســتی پێكــرد ،كــۆی ژمــارەی دەنگــدەران 56،7ملیــۆن دەنگــدەر مافــی دەنگدانیــان هەبــوو كــە 2،876ملیــۆن دنگــدەری توركــی لــەدەرەوی واڵت مافــی دەنگدانیــان هەبــوو 53،765ملیــۆن لەنــاوەوەی توركیایــە ئــەو مافەیــان هەبــوو ،بەپێــی خشــتەی كاتــی كۆمســیۆنی هەڵبــژاردن لــە 2015/5/8دەنگــدان لــەدەروە دەســتیپێ كــردوە لە كۆنســوڵو بالیۆزخانەكانــی توركیــا تــا كۆتــای مانگــی (ئایــار) بەردەوامــی هەبــوو وە لــە دەروازە گومرگیــە ســنورییەكان تــارۆژی هەڵبــژاردن بــەردەوام بــوو لــەم هەڵبژاردنــە 31حیزبی سیاســی تۆماركــرا بــوو ،گرنــگ ترینیــان ئەمانــەن: * پارتــی دادو گەشــەپێدان ( ) AKPمیــرات گــری حیزبــی رفایــە پــاش دابڕانــی هەنــدێ لــە ســەركردانی ســاڵی 2001 دامــەزراوە بــراوەی یەكەمــی هــە ڵبژاردنەكان بووە و توانویەتی لــە مــاوەی 13ســاڵی پێــش ئێســتاوە بــە تەنهــا حكومــەت پێــك بهینــێ پــاش ئــەوەی ئــۆردوگان بــوو بــە ســەرۆك كۆمــار ئێســتا ئەحمــەد داود ئۆغلــو ســەرۆكی ئــەو حیزبەیــە. * پارتــی گەلــی كۆمــاری ( )CHPســاڵی 1923مســتەفا كەمــال ئەتاتــورك دایمەزرانــدوە تــا ســاڵی 1950تاكــە حیزبــی بــراوەی ســەرگۆڕەپانی سیاســی ئــەو واڵتــە بــووە ،ئێســتا دووەم بــراوەی هەڵبژاردنــە پارتێكــی ســكویالر نەتــەوە پەرســتە،
( no / Azmuni )- 30 - 11 - 2015
ﺋﺎزادی ﻛﯚﻣﮕ
ئێستا كەمال كلیچدار ئۆغلو سەرۆكی ئەو حیزبەیە. * پارتــی بزووتنــەوەی نەتەوەیــی ) ) MHPلــە ســاڵی شەســتەكانەوە دامــەزراوە تــا هەڵبژاردنەكانــی 7ی حوزیــران دووەم پارتــی ئۆپۆزســیۆن بــووە پارتێكــی تونــدڕەوی رەگەزپەرســتی توركــە لــە ئێســتادا دەوڵــەت باخچەلــی ســەرۆكی حیزبــە. * پارتــی دیموكراتــی گــەالن ) ) HDPمیراتگــری پارتــی كۆمەڵــگای دیموكراتیــە ،پــاش ئــەوەی دادگای دەســتوری ئــەو حیزبــەی قەدەغــە كــرد لــە ســاڵی 2012وە هەدەپــە دامــەزراوە لــە ئێســتا بــە پەیــڕەوی هاوســەرۆكی بەڕێــوە دەچــێ هــەر دوو بەڕێــزان ســەالحەدین دەمیرتــاش و خاتــوو فیگان یوكســەكداغ ســەركردایەتی ئــەو حیزبــە ئەكــەن ،لــە ئێســتادا دووەم حیزبــی ئۆپۆزســیۆنی توركیایــە. هەڵبژاردنە پێشوەختیەكەی 2015/11/1 پــاش ئــەوەی كــە دەرئەنجامــی هەڵبژاردنەكانــی هاوینــی رابــردوو راگەێنــرا بەپێــی ئــەو دەرئەنجامــە پارتــی یەكەمــی هەڵبــژاردن ئەكەپــە یــە ،ئەوەنــدە كورســی نەهێنــا كەبتوانــێ بــە تەنیــا خــۆی حكومــەت پێكبهێنێ ،هەروەهــا لەگەڵ پارتە سیاســیە براوەكانیــش نەســازا تــا حكومەتــی هاوپەیماتــی پێكبهێنــێ لــە مــاوەی دیاریكــراوی دەســتوریدا بۆیــە بڕیــاری دووبارەكردنــەوەی هەڵبــژاردن درا لــە11/1دا. هەڵبژاردنــی پێشــوەختی رۆژی 11/ 1ی ئەمســاڵ (دەورەی 26 ) میــن ،ژمــارەی دەنگــدەر لەنــاوەوەی توركیــا 54ملیــۆن و 49هــەزار و 940دەنگدەربــوو ،كــۆی دەنگدەرانــی تاراوگــە 2 ملیــۆن و 895هــەزار و 885دەنگــدەر ە لــە 54دەوڵەتــدا و لــە 113نێــردراوی دبلۆماتــی دەنگــدرا ،ژمــارەی پارتە سیاســیە بەشــداربووەكان 16پارتــی سیاســی بــوو وە هەروەهــا 21 كاندیــدی ســەربەخۆ ئەچنــە كێبركێــی هەڵبژاردنــەوە بەهێــز تریــن پارتــی سیاســی ئــەم خولــەش هەر ئەو چــوار پارتانەی ســەرەوەبوون كــە دەرئەنجامەكانیــش بــەم شــێوەیەبوو. * ئەكەپــە بــراوەی یەكــەم بــوو ژمــارەی ئەنــدام پەرلەمانەكانــی لــە 258وە بەرزبــووە بــۆ 317ئەنــدام. * جەهەپە براوەی دووەمەو ژمارەی ئەندام پەرلەمانەكانی زیــادی كــردوە بــووە بە 134ئەندام. * مەهەپــە زەرەر مەندتریــن لیســت بــوو لــەم هەڵبژاردنــی پێشــوەختەداو لــە 80ئەنــدام پەرلەمانــەوە بــو بــە 40 ئەنــدام ،بــراوەی ســێیەمە بــە دەنــگ ،بــەاڵم بــە كورســی
(ژ .ئەزمونی) ٩ -ی سەرماوەرزی ٢٧١٥
54 لیســتی چوارەمینــە. * هەدەپــە توانــی بەربەســتی %10تێپەرێنێــت لەســەر ئــەو هەمــوو گوشــار و پالنگێڕییــەی لــە ســەریان بــوو بــەاڵم ژمــارەی ئەنــدام پەرلەمانەكانــی لــە 80وە دابــەزی بــو بــە 59ئەنــدام. (سیستەمی هەڵبژاردن لە توركیا ) لەجیهانــدا ســێ جــۆر سیســتەمی هەڵبژاردنــی ســەرەكی پەیــڕەو دەكــرێ ئەوانیــش ( زۆرینــەو رێژەیــی و تێكــەاڵو ) لەتێكەاڵوێكەیشــا بەجیــاواز جــاری وایــش هەیــە بــە شــێوەی هاوتەریــب پەیــڕەو ئەكــرێ .لــە ئێســتادا 210جــۆر لــەو تێكەاڵوكردنــە بوونــی هەیــە لــە جیهانــدا. * لەواڵتــی توركیــا هەڵبــژاردن بــە پێــی سیســتەمی فــرە بازنەیــی بەڕێوەدەچێــت كــە ژمارەیــان 85بازنەی هەڵبژاردنە لــە هەمــوو پارێزگاكانــی ئــەو واڵتــە كــە 81پارێزگایــە هــەر پارێزگایــەك بازنەیەكــی هەڵبژاردنــە تەنهــا ئەســتەمبول نەبێــت كــە دابــەش بۆتــە ســەر ســێ 3بازنــەی هەڵبــژاردن،
هەروەهــا ئەنقــەر و ئەزمیــرش هەریەكــەو دوو 2بازنــەی هەڵبژاردنــی بــۆ دیــاری كــراوە لەبــەر چــڕی دانیشــتوانی ئــەو ســێ شــارە.
55 سیســتەمی رێژەیــی پەیــڕەو ئەكــرێ ،واتــا پارتــە سیاســیە بــراوەكان كورســیەكانیان بەســەردا دابەشــدەكرێ بەڕێــژەی • ئــەو دەنگانــەی بەدەســتیان هێنــاون لــە پرۆســە هەڵبژاردنەكانــدا ،بــۆ نمونــە پارتێكــی سیاســی بەشــداربوو ئەگــەر %15 دەنگەكانــی هێنابــێ ئــەوا بــەو رێژەیــە كورســی پەرلەمانــی بەرئەكــەوێ .ئــەم سیســتەمەش لــە زۆر واڵتانــدا پەیــڕەو ئەكــرێ وەك واڵتــە یەكگرتوەكانــی ئەمریــكا ،خــوارووی ئەفریــكا ،عێــراق ،پەرلەمانــی ئەوروپــی .....هتــد. دەنگدان راستەوخۆیە و دەنگدەر كاندیدەكان راستەوخۆ لەبازنەكانی هەڵبژاردنەوە بەربژێر ئەكات. • مافی دەنگدان بۆ هەموو كەسێكە كە تەمەنی 18ساڵی تەواوكردبێ رەگەزنامەی توركی هەبێ. • لیستی حیزبەكان داخراوە واتا دەنگدەر لیست هەڵەبژێرێ نەك كاندیدێكی دیاری كراو. • مەرجەكانی كاندید /ئەبێ كاندید خاوەنی رەگەزنامەی توركی بێت ،تەمەنی 25ساڵ بووبێت لە هەڵبژاردنەكانی • پێشــوودا مەرجــی تەمــەن 30ســاڵ بــوو لــەم هەڵبژاردنــەدا كەمكرایــەوە ،و بڕوانامــەی ســەرەتایی هەبــێ و مافــە مەدەنییەكانــی پەیــڕەو بــكات و راژەی ســەربازی تــەواو كردبــێ حوكمــی دادگای بەســەرا نەدرابێــت بەهــۆی تاوانێكــی دیــاری كــراو بەپێــی دەســتور وە پێویســتە بــڕە پارەیەكیــش بدرێــت لەكاتــی تۆماركردنــی كاندیــدەكان. بــەدوو جــۆر كاندیــد ئەتوانــێ خــۆی ناونــوس •
بــكات یەكەمیــان لــە رێــگای لیســتی پارتــە سیاســیەكانەوە دووەمیــان وەك كاندیدێكــی ســەربەخۆ. لــە پێــش هەڵبژاردنــەكان هاوپەیمانــی لــە •
وپرۆســەیەدا ناكــرێ بەڵكــو لكاندنــی پارتیەكــی سیاســی بــە پارتیەكــی تــرەوە گونجــاوە. بــۆ جیاكردنــەوەی دەنگــەكان سیســتەمی هونــدت • بــەكاردێ ئەویــش یەكێكــە لــە میتــۆدە پەیڕەوكــراوەكان لە جیها نــد ا . تێپەڕاندنــی رێــژەی %10دەنگــەكان (عتبــە ) واتــە هەمــوو حیزبێكــی سیاســی پێویســتە %10ئەودەنگانــەی كــە لــە هەڵبژاردنەكــەدا دراوە بەدەســتی بهێنــێ ئەگینــا هەمــوو ئــەو دەنگانــەی بەدەســتی هێنــاوە بەفێــڕۆ ئەچــێ ،بــۆ نمونــە ئەگــەر رێــژەی دەنگــدان %50بــێ ،واتــا ئەبــێ پارتــە بەشــداربووەكان دوو ملیــۆن و نیــو دەنگیــان هێنابــێ ،هەروەهــا ئەگــەر دوو ملیۆن و چوارســەد هــەزار دەنــگ بەدەســبێنی هیــچ كورســییەكی نابــێ لــە پەرلەمــان ،ئەمــەش بەكــردە روویــدا ،ئەوەبــوو پارتــی رێــگای راســت لــە هەڵبژاردنەكانــی ســاڵی 2002رێــژەی %9،5 بــە دەســهێنا بەهیــچ ئەندامــێ نەچــووە پەرلەمــان .ئەمــەش وەك بەربەســتێكی یاســایی بەمەبەســتی سیاســی بەكاردێــت بــۆ دوورخســتنەوەی پێكهاتەیەك یان پارتێكی سیاســی نەویســتراو لەپرۆســەی هەڵبژاردنــەكان ئــەم بەربەســتەش لــە هەنــدێ واڵتــی تریــش پەیــڕەو ئەكــرێ هــەر یــەك بەمەبەســتێك وەك؛ ئیســرائیل بەرێژەی %1،5وەك بەربەســتێك لەڕێگای رێكخــراوە تونــدڕەوەكان دەسەاڵتی نیشتمانی فەلەستین .%2 ( ئەلمانیــا ،نیوزلنــدا ،روســیا) بەڕێــژەی %0،5 ئاشــكرایە كــە ئەڵمانیــا بــۆ دوورخســتنەوەی نازییەكانــە لــە دەســەاڵت. واڵتی سیشیل بەڕێژەی %10بەكاردێت . شــایانی باســە كــە بەربەســتی %10لــە دوایــی كودەتــای 1980 بەپاســاوی ســەقامگیری سیاســی چەســپا ئــەوەش رێژەیەكــی
( no / Azmuni )- 30 - 11 - 2015
56
ﺋﺎزادی ﻛﯚﻣﮕ
زۆر بــەرزەو هەمــوو كات جێــگای نیگەرانــی زۆر لــە پارتــە سیاســیەكان بــووە ،بــەاڵم كێــن ئەوانــەی كــە بەرهەڵســتی البردنــی ئــەوە ئەكــەن كــە نەهێڵــن ئــەو رێــژە بەرچــاوە البــرێ یــان هیــچ نەبــێ كەمكرێتــەوە ،ئــەو الیەنانــە (پارتــی دادو گەشــەپێدان ،دامــەزراوە ســەربازییەكە ،پــارت و كەســە ناسیۆنالیســتە توركــەكان) ئــەو بەربەســتەش بــە پلــەی یەكــەم بــۆ دژایەتــی كــورد بــەكار هێنــراوە ،بۆیــە كــورد لــە هەڵبژاردنەكانــی پێشــوودا هیــچ كات وەك پارتێكــی سیاســی بەلیســت نەچۆتە هەڵبژاردنەكانــەوە لەترســی بەهەدەردانــی دانگەكانیــان وەك فۆبیایــەك لــە تێنەپەڕاندنــی ئــەو رێــژە بــەرزە لــە سەرئاســتی واڵتەكــە .بــەاڵم لــە پرۆســەی ئەمجــارەدا وەك سەركێشــییەك لــە الیــەن بەڕێــز ســەالحەدین دەمیرتــاش و پارتەكــەی پارتــی دیموكراتــی گــەالن ( ) HDPئــەو ترســە شــكێنراو ئــەم پارتــە وەك بــڕوا بەخۆبوونێــك ئەگەرچــی رێســكیكی (مجازفــە) ترســناك بــوو ،بــەاڵم دەركــەوت كــە بڕوایــان بــەوە هەبــوو كــە ئەتوانــن ئــەو بەربەســتە بشــكێنن و بــۆ هەتاهەتایــە كوردیــش ببێتــە كوتلەیەكــی كــوردی بەهێــز لــەو دامــەزراوە گرنگــە .ئــەوە بــوو ســەركەوتنە مەزنەكــە بەدەســهات و رێژەكــە تێپەڕێنــرا. بینیمــان رێــژەی %10تێپەڕێنــدرا ،بەربەســتەكە شــكێندرا لــە هەڵبژاردنــی 6 /7و پاشــان هەڵبژاردنــی 11/ 1ی پێشــوەختیش ،ئایــە ئــەم ئەنجامــە چــی دەگــۆڕی ؟ ئەبــن بــە هێزێكــی گــەورە لــە پەرلەمانــی ژمــارەی كورســیەكانیان 59كورســیە بــەو پێگەیەیــان بەهێــز ئەبــێ ،ئەبــن • بــە كوتلەیەكــی كاریگــەر لــە ناوەنــدی بڕیــاردان. كاریگەریــان ئەبــێ لــە ســەر پرۆســەی ئاشــتی و دەســپێكردنەوەی دانوســتانەكان ،بــڕوام وایــە كــە ئەچێتــە قۆناغێكــی • نۆیــوە ئاســتی بنمیچەیــی داواكاریەكانــی كــورد بەرزتــر ئەبێتــەوە. هێزی چەپ و چەپڕەوەكانی كورد و تورك بەهێزتر دەبێ. • پارتــی دیموكراتــی گــەالن ( )HDPئەتوانــێ هاوپەیمانــی تــری بەهێــز ببەســتێ لەگــەڵ كوتلــە سیاســیەكانی تــری • بــەو شــێوەیە پێگەیــان نــاو پەرلەمــان و بەهێز تردەبێ. پەرلەمانێكــی خۆجێــی كــورد ناچــارە وەك پێكبهێنــی باكــور لــە بۆیــە قۆناغەكــە. پێویستیەكی دەرهاویشــتەی ئــەم بەڕاستی چارەنوسســاز و جمگەیــی هەڵبژاردنــە زۆر فاكتــەری دەبــێ، و ســوپرایز ئامێــز بــۆ ســەركەوتن لــە بەهێــزی HDP توركیــا ئەوەیــە كــە پەرلەمانی هەرچەنــدە جێگــرەوەی پارتــە ئــەو دیموكراتییــە ،بــەاڵم پارتــی ئاشــتی و ناوچەیــی تێپەڕانــدووە ســنوری بەرتەســكی پێشــڕەوی سەرتاســەری پارتێكــی وەك توركــی مامەڵــەدەكا ،بۆیــە بووەتــە جێــی متمانــەی چەپــڕەوەكان لــە ســەر ئاســتی واڵتەكــە بــە كــورد و توركییشــەوە لەالیەكــی تریشــەوە بەهــۆی كرانــەوەی ئــەو پارتــە بــەرووی ژنانــەوە بەهــۆی بڕوابــوون و كاركردنییــان بــۆ یەكســانی ژن و پیــاو وایكــردوە كــە ســرنجی زۆر لــە ژنانــی توركییــش بــەالی خویــدا رابكێشــی ،ئەمــەش دەبێــت بــە باگراوندێكــی بەهێــزی لەنــاو پە ر لە ما نــد ا . پرسە گرنگەكانی پاش هەڵبژاردن لەالیەن ئەكەپەوە: *گۆڕانی سیستەمی پەرلەمانی بۆ سەرۆكایەتی و هەمواركردنەوەی دەستور وەك ئەوەی لە بەرنامە هەڵبژاردنی
ئەگەر خوانەخواستە رێڕەوی پەیوەندییەكانی كورد و حكومەت بە ئاراستەیەكی خراپدا بڕوات پرۆسەی ئاشتی ئەكەوێتە مەترسیەوە،
(ژ .ئەزمونی) ٩ -ی سەرماوەرزی ٢٧١٥
57 پارتــی دادو گەشــەپێداندا هاتــووە ،ئەگــەر ئــەو پارتــە 330كورســی بهێنابــا ئەیتوانــی دەســتور هەمــوار بكاتــەوە لــە رێــگای راپرســیوە ،هەمانــكات ئەگــەر 367كورســی هەبوایــە ئــەوا بــۆی هەبــوو دەســتور هەمــوار بكاتــەوە بــێ گەڕانــەوە بــۆ راپرســی گشــتی و خەڵــك ،بــەاڵم ئێســتا دەركــەوت پــاش راگەیاندنــی دەرئەنجامــەكان ئەكەپــە كــە 317كورســی هێناوە ئــەو ژمارەیــە تەنهــا ئەتوانــێ حكومــەت پێكبهینــێ بەتەنهــا وە ناتوانــێ خەونەكانــی تــری ئەردۆغــان بینێتــەدی ،بۆیــە پێویســتی بەهاوپەیمانــی لەگــەڵ یەكــێ لــەو ســێ حیزبــە براوەكــەی تــر دەبــێ. *پرســی ئاشــتی و كێشــەی كــورد ئەمــەش یەكێــك ئەبــێ لــەو پرســە گرنگانــەی كــە چاوەڕوانــی چارەســەرەو چــی دی دواكەوتــن هەڵناگــرێ وە گەڕانــەوە بــۆ ئاســایی بوونــەوەی دۆخــی ئاشــتی لــە ژێــر بەرپرســیاریەتی حكومەتەدایــە. بــۆ چــی مەهەپــە ( )MHPرێــژەی %12بــە ســەرەوەی هێنــاوە ژمــارەی كورســیەكانی 40كورســیە و كەچــی هەدەپــە ( )HDPرێــژەی %10هێنــاوە و بــەاڵم 59كورســی هێنــاوە ؟ ئــەم پرســیارە زۆر جــار لەالیــەن خەڵكــەوە ئەكــرێ وەاڵمەكەشــی ئەمەیــە؛ جیاوازی سیســتەمی هەڵبژاردن شــتی ســەیرو ســەمەری لێدێتە ئەنجــام دوو هــۆكاری ســەرەكی هەیــە پێكــەوە وایانكردووەكــە ئــەو جیاوازیە دورســتببێت. هــۆكاری یەكــەم :سیســتەمی فرەبازنەیــی واتــە هەمــوو واڵتكــە یــەك بازنــە نــی یــە ،بەڵكــو ( )85بازنــەی هەڵبــژاردن بوونــی هەیــە و دەنگــدەری هــەر پارێزگایــەك دەنــگ دەدات بــۆ لیســتێكی دیاریكــراو لــە پارێزگاكــەی خــۆی ،هەروەهــا لــە ســەر ئاســتی ئــەو پارێزگایــدا دەنگــەكان هەژمــار دەكرێــت بــۆ لیســتی قــەوارە سیاســیەكان ،جــاری وا هەیــە لیســتێك پێوســتی بــە دەنگێــك یــان چەنــد دەنگێــك ئەبێــت تابــگات بــە نرخــی كورســیەك ،كاتێــك كــە ئــەو دەنگــە پێویســتە نــی یــە بۆیــە هەمــوو دەنگەكانــی بەفێــڕۆ دەڕوات ،ئەمــە ئەگــەر واڵتەكــە هەمــووی یــەك بازنــە بوایــە ئــەوا بــێ گومــان ژمــارەی دەنگەكانــی هــەر بارێزگایــەك ئەوانــی تــری تــەواو دەكــرد وە ئــەو دەنگــە كەمانــەی پــڕ دەكــردوە بەكورســی هەژماردەكــرا ،لــەو حاڵەتــەدا دەنگــەكان بەفێــڕۆ نەدەچــوو. سروشــت و تایبەتمەنــدی حیزبــی مەهەپــە وایــە كــە لــە
زۆربــەی شــارە توركییــەكان الیەنگــری هەیــە بــە رێژەیەكــی دیــاری كــراو زۆر جــار نرخــی كورســیەكان تــەواو نــاكات لــە ســەر ئەوەشــەوە كــە ژمــارە دەنگەكانیشــی زۆرە. هــۆكاری دووەم :پەیڕەوكردنــی رێــگای مامۆســتای ماتماتیــك (فیكتــۆر دی هونــدت) بــۆ هەژمــار كردنــی دەنگــی دەنگــدەران خــۆی ئــەم رێگایــە لــە بەرژەوەنــدی لیســتە گەورەكاندایــە، لەبــەر ئــەوە لیســتە پەرتــەوازەكان زەرەرمەندئەبــن لــەم میتــۆدەدا ئەمشــێوەیە لــە جیاكردنــەوەی دەنگــەكان دێتــە ئەنجامــدان ســەرەتا ریزبەندیــەك دەكرێــت بــۆ لیســتەكان بەگوێــرە ژمــارە دەنگــی بەدەســهاتوو لــە بەهێزتریــن لیســتەوە دەســپێ ئەكەیــن دا ئەبەزیــن بــۆ بچوكتریــن لیســت لەســەر ئاســتی هــەر بازنەیەكــی هەڵبــژاردن بەجیــاواز هەنــگاوی دووەم دەســپێئەكەین ،بەدابەشــكردنی دەنگەكانــی هەمــوو لیســتەكان بەســەر ژمــارە 1و2و3و 4و 5پاشــان ئەگەڕیــن بــەدوای گەورەتریــن ژمــارە لــە دەرئەنجامــی ئــەو دابەشــكردنە ئەوەنــدە ژمــارەی گــەورە دیاریدەكــەی بەگوێــرەی كورســیە دیاریكراوەكانــی بازنــەكان واتــە شــارەكان شــایانی باســە جگــە لــە دی هۆنــدت میكانیزمــی تــر زۆر بــۆ جیاكردنــەوەی دەنــگ لــە هەڵبژاردنەكانــدا لــە جیهــان وەك رێــگای كۆڵكــەی هەڵبــژاردن ،هەروەهــا ســانت لبگــۆ ....هتــد هــەر بــۆ زانیــاری خوێنەرانــی هێــژا ئێمــەی كــورد قوربانــی سیســتەمی پەیــڕەو كراویــن لــە هەڵبژاردنەكانــی ئەنجومەنــی نوێنەرانــی عێراقــدا ئــەوەش بــە پەیڕەوكردنــی سیســتەمێكی فێــڵ ئامێــز چ وەك بازنــەی هەڵبــژاردن یــان وەك میكانیزمــی جیاكردنــەوەی دەنگــەكان رونكردنــەوەو وردو درشــتی ئــەو بابەتــە لــە نوســینێكی تــردا بــە درێــژی باســدەكەین.
ﻋﺒﺪواﻟﺮﺣﻤﺎن ﺧﻪﻟﯿﻔﻪ پسپۆر لەبواری هەڵبژاردن
( no / Azmuni )- 30 - 11 - 2015
58
ﺋﺎزادی ﻛﯚﻣﮕ
((ئێوە چی لەدیموكراسی دەزانن جگە لەناوەكەی))؟؟ دیموكراســی خــۆی لەخۆیــدا ســەرەخۆرەی بیــری تاكڕەویــە ،پاوانخــوازی بــەرەو زبڵدانــی مێــژوو گلــۆر دەكاتــەوە ،قــۆرخ كاری بێزراوتریــن دەســتەواژەیە لەفەرهەنگیــدا ،یاســا ســەروەری كۆڵەكــەو پایــەی ســەرەكی دیموكراســیە ،بیــری ئــازاد ســەرچاوەی ئیلهامــی زیندوومانــەوەی كۆمەڵگەیــە ،بەڵێــن بــۆ داهاتووێكــی پــڕ لەخزمــەت پێــوەری ڕاســتگۆییە نــەك خەباتــی ڕابــردوو... كورسی دیموكراسی لەدووجار زیاتر دەمووچاوێكی قبوڵ نی یە ببێتە سەرنشینی...، ئێســتا كاتــی وەاڵمدانــەوەی ئــەم هەمــوو چەمكــەی دیموكراســیە لەالیــەن ئێــوەی سیاســی و ئاشــقانی مانــەوە لەشــانۆی سیاســیدا ،بــەاڵم ســەیری ســەركردەی دیموكراســی بكــەن. كاتێــك دیموكراســی ئاواكــرا لــە واڵتانــی ئەوروپــا ،ئیتــر پیرۆزیێــك نەمــا بــۆ قەشــەو پاپــاو قەیســەر و فەرمانــڕەوا، لەبــری ئــەوان یاســاو دەســتور هاتنــە مەیــدان ،بەجۆرێــك تــاك تەنهــا پێــوەر بــۆ هاوواڵتــی بوونــی دڵســۆزی و بەرگریكردنــە لەنیشــتمان ،نــەك پێگــەی ئاینــی و سیاســی بنەماڵــە و خێــزان ،بەجۆرێــك خاكــی بەریتانیــا موڵكــی ئەلیزابێســە ،بــەاڵم
بچوكتریــن ڕۆڵــی نیــە لــە داڕشــتنی یاســاو دەســتور و پەرلەمــان( ،دیڤیــد كامیــرۆن) پزیشــكێك سەرزەنشــتی دەكات لەســەر ســەرپێچی لەڕێنمــای تەندروســتی لــە نەخۆشــخانەێكدا( ،بیــل كلنتــۆن) ســەرۆكی زلهێزتریــن واڵتــی دونیــا ڕووبــەڕووی دادگا دەكرێتــەوە زۆر بەئاســانی( ،فرانســوا میتــران)ی ســەرۆكی پێشــووتری فەرەنســا لێكۆڵینــەوە لــە فاتــوورەی ژمێــك خواردنــی دەكرێــت كــە بــڕی پــارەی دیــاری كــراوی تێپەڕانــدووە (ئۆبامــا)ش نمونــەی ســەركردەی پابەنــد بەدەســتور و یاســای واڵتەكــەی دەڵێــت یاســا لــە ئەمریــكا لــە ســەرۆك گەورەتــرە بۆیــە ناتوانــم خــۆم هەڵبژێرمــەوە ،وابزانــم كــورد وتەنــی (مشــتێك نمونــەی خەروارێكــە) بۆیــە نمونــەی ئەرێنــی ســەركردەكان دونیــای دیموكراســی كۆتــا پــێ دێنــم.... ئێســتا باســەرێك لە(دیواخانــی سیاســی) خۆمــان بدەیــن بزانیــن چەنــدە نزیكیــن لەدونیــای دیموكراســیەوە ،بــۆ ئــەوەی
(ژ .ئەزمونی) ٩ -ی سەرماوەرزی ٢٧١٥
59 ســتەمیش لــە دیموكراســی نەكەیــن.... پێــش هەمــوو شــتێك دەبێــت ئێمــە خاوەنــی دەســتورێك بیــن ئــەوكات دەتوانیــن بــاس لەدیموكراســی بكەیــن ،بــەاڵم بەداخــەوە هــەر لەیەكــەم هەنــگاودا ئێمــە لــەدەرەوەی بازنەكەیــن ،دواتــر دەبێــت ڕۆڵــی تــاك بەهەنــد وەرگریــن لەكۆمەڵگــەدا ،بــەاڵم ئەمیشــیان نیــە چونكــە تــاك كاتێــك قبوڵكراودەبێــت كە(كۆیلــە)ی حــزب بێــت ،بۆیــە كۆمەڵگــەش لەتــاك پێكدێــت كــە ئــەم بوونــی نەبــوو كەواتــە كۆمەڵگەێكیــش لەگــۆڕدا نابێــت تــا لــە دیموكراســی بــگات... بۆیــە ئــەوەی دەگوزەرێــت لێــرە تەنهــاو تەنهــا خۆســەپێنی حزبیــە نــەك كۆمەڵگــەی دیموكراتیــك ،كاتێــك ئەنجامــی هەڵبــژاردن پەیوەســت كــرا بەخەبــات و پێگــەی سیاســیەوە ئیتــر ئومێدێــك بــۆ دیموكراســی بــەدی ناكرێــت بۆیــە ئەركــی هەمــوو كەســانی ئازادیخــوازە كــە قۆناخــی هۆشــیاركردنەوەی تــاك بــەڕێ بخــەن ،بــۆ زیندووكردنــەوەی كۆمەڵگــە ،ئــەم هەنــگاوەش بــە هەمــوو پیرۆزیــە دەســتكردەكانی بیــری تاكــڕەوی و قۆرخــكاری دەورە دراوە ،بۆیــە هەنــگاوەكان ڕووبــەڕووی بەربەســت و ئاســتەنگی بەرژەوەنــدی خــوازان دەبنــەوە.... لێــرە ئەگــەر لێپێچینــەوە لەسیاســیەكان بكرێــت ئــەوا تەنهــا لەســەر زۆری كــەژاوەی ئۆتۆمبێلەكانیــان و زۆری بەفیڕۆدانــی بەنزیــن لەهــەر ســەردانێكیاندا دەبێــت لەزینــدان تونــد بكرێــن ،ئەگــەر دۆســیەی بەهەدەردانــی ســامانی گشــتی لەالیــەن بەرپرســەكانەوە بكرێتــەوە ،بێگومــان ســزای ناپاكــی گــەورە دەیانگرێتــەوە.... باشــوور چارەكــە ســەدەێكە خاوەنــی خۆبەڕێوەبەریێكــی حزبــی و كالســیكیە بۆیــە كۆتــا ســاڵەكانی تەمەنــی بەپێشــێل كردنــی یاســاو ،قــەرزی دەرەكــی و قەیرانــی دارایــی و سیاســی و چــاو ســوور كردنــەوە نمایــش دەكات ،هەمــوو ئــەم قەیرانانــەش بۆیــە هاتونەتــە بــوون چونكــە خاوەنــی ئیــرادە نیــن بــۆ دیموكراتیزەكردنــی كۆمەڵگــە و گەندەڵــی ســەرتۆپە لــەكاردا.... مۆنۆمێنتــی هەڵەبجــە لۆگــۆی پێنــج هــەزار شــەهیدی نەتەوەیــەك (لەبــەر نەبوونــی ســایلۆ) گەنمــی تیــا عەمبــار دەكرێــت، ســەیرە ئــەم حكومەتــی كوردیــە لەبــری دروســتكردنی ســایلۆێك بــۆ شــارەكە خــودی مۆنۆمێنتــی شــارەكەی كردووەتــە ســایلۆ؟؟؟ شــارەزووری بەپیــت لەبــری ئــەوەی بكرێتــە (ســەبەتەی خواردنــی هەرچوارپارچــە) لەبەرووبومــی كشــتوكاڵیدا ،ئێســتا لــە واڵتانــی دراوســێ و دەرەوە تەماتــە و پەتاتــە و خەیــار و میــوەی بــۆ دێــت ،لەكاتێكــدا یابانیەكان(ژاپۆنیــەكان) لــە هەشــتاكانی ســەدەی ڕابــردوودا ،وتبویــان هەمــوو یابــان لەســەر ئــەم دەشــتە دەژیــن و پێویســتیان بەهیــچ بەروبوومێكــی كشــتوكاڵی نابێــت... لەبــواری ئازادیــدا كوشــتن و گرتــن و تیــرۆری ڕۆژنامەنوســان و دەنگــی ئــازاد لەئاســتێكی مەترســی داردایــە ،بەجۆرێــك لەســەر نوســین ،یــان هەڵواســینی وێنــە تووشــی لێپیچینــەوەو زینــدان دەبیتــەوە جــێ دەســتی دەزگا ئەمنیەكانــی حــزب دیــارە لــەم بــوارەدا ،بۆیــە پێویســت بەنمونــەو ســمپڵ نــاكات. لــەڕووی پێكــەوە ژیــان و فرەیــی سیاســی ،شــەرمە وشــەی دیموكراســی بەكاربهێنرێــت ،چونكــە كلتــووری (یەكترســڕینەوە) پیــادە دەكرێــت لــە ســەدەی بیســت و یەكــدا ،یاســا بەپێــی ویســتی الیەنێــك دەبڕێــت و دەدورێــت بەجۆرێــك كاتێــك الیەنێــك بوونــی دەبێــت كــە بەیعەتــی دابێــت بــە هێــزی یەكــەم و گوێڕایەڵــی فەرمانەكانــی بێــت.. لەدونیــای دیموكراســیدا (خیانــەت) بــە (دەســكەوت) ئەژمــار ناكرێــت( ،خۆســەپێنی) بــە (شــەرعیەت) لــە قەڵــەم نادرێــت، (دزی و گەندەڵــی) بــە (ئابــوری ســەربەخۆ) نــاوزەد ناكرێــت( ،خەبــات) بــە (پیــرۆزی) ســەیرناكرێت( ،چینایەتــی) بــە (پلەبەنــدی) ئەژمــار ناكرێــت ،لــە دیموكراســیدا تەنهــا لــە ئەركــدا بەرپــرس بوونــی هەیــە نــەك (ئمتیــاز). بۆیە دەڵێم(ئێوە چی لەدیموكراسی دەزانن جگە لەناوەكەی)؟؟؟
ﻛﺎﻣﻪران ﮔﻮﭙﯽ ( no / Azmuni )- 30 - 11 - 2015
Govarêkî Syasî, Hzrî, Cvakîye
ﻟﻪﮔﻪڵ ﺳﻮﭘﺎس و ڕﺰی ﺑﭙﺎﯾﺎﻧﻤﺎن ﺑﯚ ھﻪﻣﻮو ﺋﻪو ﻛﻪﺳﺎﻧﻪی ھﺎوﻛﺎرﻣﺎن ﺑﻮن