داواكاری مامۆستایان و هه‌ڕه‌شه‌كانی توركیا
ده‌نگــی ناڕه‌زایه‌تــی مامۆســتایان و بایكۆتــی خوێنــدن دوو مانگــی پڕكــردەو‌ه و لەبەرئــەوە وەک ناڕەزایــی سەرتاســەری کۆمەڵگــە شــێوە دەگرێــت .زێدەڕۆیــی نیــە بڵێیــن لــەم قۆناخــەدا مامۆســتا پێشــه‌نگایه‌تی داواكاریه‌كانــی هه‌مــوو چیــن و توێژه‌كانــی كۆمه‌ڵگــ ه ده‌كات كــ ه قووتــی رۆژانه‌یانــە و الی حكومه‌تــ ه ئیفلیجکراوەکــەی هه‌رێم ـه .جێــگای ده‌ستخۆشــی ه ك ـه حكومه‌ته‌ك ـه‌ی هه‌ولێــر و وه‌زیــر‌ه جــووت پۆســته‌ك ه نه‌یتوانــی مامۆســتایان بنێریتــه‌و‌ه ماڵــه‌وه به‌بــێ چاره‌ســه‌ركردنی كێشــه‌كانیان .هه‌مانــكات جووتــ ه لێدوانه‌كــه‌ی ســه‌رۆكی هه‌رێمــی ماوه‌به‌ســه‌رچووش ئ ـه‌وه‌ی پێنه‌كــرا بەپێچه‌وانــەوە مامۆســتا و فه‌رمانبه‌رانــان له‌س ـه‌ر داواكاریه‌كانیــان ره‌ق ئه‌ســتورتر كــرد. لەگــەڵ بەردەوامــی ناڕەزایــی لــە ســلێمانی و هه‌ڵه‌بجــ ه و «بــێ دەنگــی» خەڵــک لــە هه‌ولێــر و دهــۆك کــە هەنــدێ وەک « دەســتەمۆیی» لێکــی دەدەنــەوە ،بــەاڵم تــا ئێســتا هیــچ یەکێــک لــە الیەنەکانــی نێــو حکومەتــە بنکــە پانــە ئیفلیجکراوەکــە نەیانتوانــی پرســی قووتــی خه‌ڵــك چارەســەربکەن .لــە الیــەک تەوەرەیــەک لــە دیــدی سیاســی پەرلەمانتارانــی کــورد لــە بەغــداد لەســەر ئــەوە کاردەکــەن کــە بەغــداد ڕاســتەوخۆ مامه‌ڵــه بــكات له‌گــه‌ڵ پارێــزگا‌كان و لەالیەکــی تــر تەوەرەیەکــی تــر سیاســی لــە ئەنکــەرە دەیــەوێ ئــەو دۆخــە خراپــە ئابوریــەی هەرێــم راســت بکاتــەوە، هەردووشــی ســیحری دەوڵەتــی کــوردی بەتــاڵ دەکاتــەوە و پرســیارێک الی خەڵکــە ناڕازییەکــە قــوت دەکاتــەوە « ئێــوە لەســەر ســادەترین مافــی خەڵــک یــەک نەبــن ئــەدی ئــەم موزایەدەیــەی دەوڵەتســازییەتان لــە چیــە؟ کێشــە ئەوەشــە کــە هەمــوو پارتــە سیاســیەکان چ لــە بەغــداد بــن یــان لــە کوردســتان هیــچ ســڵ لــەوە ناکەنــەوە کــە لــە ژێــڕەوە چــاڵ بــۆ یــەک هەڵکەنــن و هەمــوو کارێکیشــیان لــە چوارچێــوەی موزایــەدەی سیاســی لەســەر خەڵــک بێــت .الیەنــە سیاســیەکان ئەوەندیــان چــاڵ بــۆ یــەک هەڵکەنــدووە باوەڕیــان بــە یەکترنیــە ،متمانەیــان الی یــەک نیــە و ئــەوەش رەنگدانــەوەی زهنیــەت و هزرییــان لەســەر مەســەلە نەتەوەیــی و دیموکراســیەکان نیشــان دەدات. لــە کاتێکــدا کــە قەیرانــەکان هێنــدە قوڵــن بــە دانــی پەیــام چارەســەرنابێت. كۆتــا په‌یامــی م.بارزانــی بــۆ خولێكــی تــری دانوســان له‌گــه‌ڵ الیه‌نــ ه سیاســیه‌كان لەئێســتاوە دیــارە کــە هــەم بــۆ ڕۆژەڤ گۆڕینــە و هــەم بــۆ ســڕ كردنــه‌وه‌ی شــه‌قام و ســپاردنیانە بــ ه كۆبوونــه‌و‌ه بــێ ئه‌نجامــه‌كان .ســاڵی ڕابــردوو بینیمــان حیزبــ ه سیاســیه‌كان ئیــراده‌ی چاره‌ســه‌ری و بڕیاردانیــان پــێ نه‌بــوو ،دوای نــۆ دانیشــتن چه‌قبه‌ســتنی سیاســی ده‌ســتیپێكردەوە .بێگومــان بــه‌ر له‌هه‌مــوو شــتێك ناتوانــرێ شــه‌قام پشــت بــه‌و دانوســانانە ببه‌ســتێت ،چونكــ ه الیه‌نــ ه سیاســیه‌كان تائێســتا ئــه‌وه‌ی خه‌میــان نهبــووه داواكاریه‌كانــی جه‌ماوه‌ربــووه ،دواتــر گەرەنتــی به‌ئه‌نجــام گه‌یشــتنی دانوســانەکان نییــه ،الیه‌نــ ه سیاســیه‌كان ئه‌وه‌نــده‌ی خه‌مــی زاڵبــوون و بااڵدەســتی و پاوانــی دەســەاڵتی خۆیانــه ،ئه‌وەنــد‌ه خه‌مــی خه‌ڵكیــان نییــه. م.بارزانــی خــۆی خســتۆت ه ده‌ره‌وه‌ی كێشــه‌كان و ســەرقاڵی گەشــتی زســتانه‌یه، له‌ڕاســتیدا بــۆ نیازپاكــی ده‌بوایــ ه ســه‌ره‌تا ده‌ســتبه‌رداری پۆســت ه به‌ســه‌رچووه‌كه‌ی ببوایــه ،دواتــر حكومه‌تێكــی ته‌كنۆكراتــی راگــوزاری ئەرکدارکردایــە و له‌مــاوه‌ی ســێ مانــگ ده‌ســتور ت ـه‌واو بكرابایــە و النــی کــەم لــە‌ش ـه‌ش مانگیشــدا هه‌ڵبژاردنــی پێشــوه‌خت ئه‌نجــام بدرایـه .وه‌زیــری ســامانە سروشــتیەکان دەڵــێ « ئه‌گـه‌ر فرۆشــتنی به‌رمیلێــك نــه‌وت ببێتــهوه 100دۆالریــش ناتوانیــن كێشــه‌ی مووچــ ه و قه‌یرانــی ئابــوری چاره‌ســه‌ربكه‌ین» و و ســه‌رۆكی پارتــی و کاربەدەســتانی حزبەکەیــان لــە ئاســت ئــەو لێدوانــە کاردانەوەیــان نیشــان نــەدا و ڕێ و شــوێنیان نەگرتەبــەر! .باشـ ه
ئــه‌ی خولێكــی تــری دانوســان بۆچیــه؟ به‌رده‌وامیــی ناڕه‌زاییــه‌كان هــەم بــۆ قووتــی خه‌ڵــك ،لــە هه‌مانــكات دا بــۆ گۆڕینــی سیســته‌می سیاســی کــە کێش ـه‌كانی كۆمه‌ڵگ ـ ه چارەســەر بــکات ئه‌گه‌رنــا هه‌مــوو حیــزب و ده‌س ـه‌اڵتی ئه‌مــڕۆ ی ـه‌ك مۆدێلــن بۆی ـه‌ش هه‌موویــان پێكــهوه چه‌قیــان به‌ســتووه و هــۆكاری قه‌یــران و ئاڵۆزیــن .داواكاری مامۆســتایان ڕه‌وایــه ،پێویســته حكومــه‌ت جێبه‌جێــی بــكات. وەک ئــەوەی ئــەو قەیرانــە بــەس نەبێــت هه‌ڕه‌شــه‌كانی توركیــا له‌ســه‌ر باشــوری كوردســتان هــەر ڕۆژ لــە هەڵکشــاندایە و په‌كه‌ك ـ ه وهك بیانــو نیشــان ده‌دات ،ب ـه‌اڵم له‌بنه‌ڕه‌تــدا توركیــا مه‌به‌ســتێتی ســنوری ویالیه‌تــی موســڵ بگه‌ڕێنێت ـهوه س ـه‌ر ســنوری خــۆی ،هه‌مانــكات گــورز لــە شۆڕشــی كوردســتان بــدات .هه‌مــوو كه‌ســێك ئـهوه ده‌زانێــت كـ ه توركیــا دۆســتی كــورد نیـ ه له‌هیــچ پارچه‌یـه‌ك ،ئـه‌وه‌ی لـ ه كوردســتان توركیــا بـ ه دۆســت و هــاوكاری خــۆی بزانێــت یــان ده‌بــێ گێــل بێــت یــان نه‌فــام و به‌كرێگیــراو. توركیــا به‌خه‌یاڵــی خــۆ دواییــن هه‌ڵمه‌تــی خــۆی له‌باشــور ده‌كات ،بــۆ ئه‌مــه‌ش هه‌ڕه‌شــه‌كانی چــڕ دهكاتــهوه به‌تایبــه‌ت له‌ســه‌ر شــه‌نگال و قه‌ندیــل ،بــۆ هه‌مــان مه‌به‌ســت بانگهێشــتی س ـه‌رۆكی حكومه‌تــی هه‌رێمــی كــرد ،سوپاســاالره‌كه‌ی پارتیــش به‌هه‌مــان تۆنــی ده‌نگــی جه‌نەڕاڵه‌كانــی توركیــا داوای كــرد گه‌ریــا لــ ه شــه‌نگال یه كــه بچێتــ ه ده‌ره‌وه ،له‌ڕاســتیدا داواكاری سوپاســاالره‌ك ه هه‌مــان ئــه‌و هه‌ڕه‌شــه ده‌وڵه‌تــی توركیــا ده‌یــكات ،له‌ڕاســتیدا ده‌بــوا فه‌رمانــی ده‌ركردنــی ســوپای توركیــا ده‌ركربوایـه لـه بامه‌ڕنــێ و باتوفـه و شــێالدزێ و به‌عشــیق ه نـه‌ك هاوهه‌ڵوێســتبوای ه له‌گــه‌ڵ ده‌وڵه‌تــی داگیركــه‌ری ،چونكــه خــودی توركیــا وهك ده‌وڵه‌تــی عوســمانی 73كۆمه‌ڵكــوژی له‌شــه‌نگال ئه‌نجامــداوه74 ،میــن كۆمه‌ڵكوژیــش لــ ه 2014/8/3 چه‌ته‌كانــی داعــش کــە بــە هەمــوو بەڵگەیەکــی کــە لــە ئاســتی نێوده‌وڵه‌تیــش دا ئیتــر حســابی بــۆ دەکرێــت ئاکەپــە و ئەردۆغــان پاڵپشــت و هاندەری ـن. ئێمـ ه له‌جیاتــی خه‌ڵكــی شـه‌نگال بڕیارناده‌یــن ،به‌اڵم ئهوه ده‌زانین چۆن سـه‌نگه‌ریان لــ ه چیــای شــه‌نگال گــرت له‌به‌رامبــه‌ر چه‌ته‌كانــی داعــش ،باوه‌ڕده‌كه‌یــن ســه‌نگه‌ری پته‌وتــر بگــرن له‌به‌رمب ـه‌ر ده‌وڵه‌تــی داگیرک ـه‌ری تــورك .هه‌ڕه‌ش ـه له‌س ـه‌ر قه‌ندیــل لــ ه راســتیدا هه‌ڕه‌شــ ه نیــ ه له‌ســه‌ر گه‌ریــا و ســه‌ركردایه‌تی په‌كه‌كــ ه به‌ته‌نیــا، به‌ڵكــو هه‌ڕه‌شــه‌ی ه له‌ســه‌ر تێكۆشــانی ئازادیخــوازی له‌چوارپارچــه‌ی كوردســتان، به‌تایبه‌تیــش له‌باشــوری كوردســتان ،چونكــ ه قه‌ندیــل به‌درێژایــی ته‌مه‌نــی بۆتــ ه ســه‌نگه‌ری به‌رخــودان ،لــ ه ئێســتادا قه‌ندیــل ته‌نیــا ســه‌نگه‌ری به‌رخــودان نییــه، به‌ڵكــو ئیــراده‌ی ئازادیخــوازی و سیســته‌مێكی نوێیــ ه بــۆ پێشــه‌نگایه‌تی شۆڕشــی كوردســتان ،بۆیـ ه له‌ئێســتادا دەبــێ هه‌مــوو ئازادیخــوازان لـ ه رۆژهه‌اڵتــی ناویــن ببنـ ه قه‌ڵغــان بــۆ به‌رگریكــردن له‌قه‌ندیــل و تێكۆشــانی ئازادیخــوازان .ناڕه‌زایــی چیــن و توێــژه‌كان لـ ه نــاو باشــوری كوردســتان له‌ئێســتادا زۆر هه‌ســتیاربوو‌ه و لـ ه نیازه‌كانــی داگیركه‌ریــش گه‌یشــتوون .کاتێــک ب ـه‌ر ل ـه‌دوو ســاڵ ده‌ســكه‌وته‌كانی باشــور كه‌وت ـ ه بــەر مه‌ترســی و هێرشــی چه‌ته‌كانــی داعــش ،گه‌ریالكانــی په‌كه‌ك ـ ه بــوون گه‌یشــتن ه ش ـه‌نگال و كه‌ركــوك و مخمــور ،بەرزبونــەوەی ناڕەزایــی خەڵــک لــە باشــور نیشــانەی خاوەندارێتیــە لــە خۆیــان و هەمــوو شۆرشــی کوردســتان.
( no /12 )- 1 - 12 - 2016
له‌سه‌رنووسه‌ره‌وه
3
4
(ژ10 )12 .ی سه‌رماوه‌رز 2716
د .یونس عەلی :قەیرانەکە وادەکات کۆمەڵگە بەرەو داڕمان بچێت
کەواتــە ئێســتا کــۆی داهاتــی هەرێــم بــە پێــی بەشــێک ئا :ئاسۆ جەوهەر داتاکانــی حکومەتــی هەرێــم دەگاتــە پــر لــە ملیــار و ١٠٠ شــارەزایانی ئابــووری و سیاســیی ،ئاشــکرایدەکەن :قەیرانــەکان ملیــۆن دۆالر. ژێرخانــی ئابــووری واڵت داڕوخێنێــت ،کاریگــەری لەســەر نەوەکانــی داهاتــووش دەبێــت و دەبینــە پاشــکۆی واڵتانــی داهاتــی هەرێــم یــەک ملیــار و ١٠٠ملیــۆن دۆالرە ،-ســاڵی دیکــە .نهێنیــش لەبەینــی ئــەم حزبــە دەســەاڵتدارانە هەیــە ٢٠١٢ ،کــە گەشــەی ئابــووری بــوو لــە هەرێــم ،ئــەوا بودجــەی دواخســن و کەمکردنــەوە و پاشــەکەوتکردنی مووچــه‌ش هەرێــم لــە مانگێکــدا کــە لــە بەغــدادەوە بــۆی دەهــات یــەک ملیــار دۆالر بــوو ،بــەاڵم لــە ئێســتادا و لــە ســاڵی ٢٠١٦دا هەموویــان لێــی بەرپرســیارن. داهاتــی هەرێــم مانگانــە ملیارێــک و ســەد ملیــۆن دۆالرە، بەپێــی ئــەو ژمارانــەی وەزارەتــی ســامانە رسوشــتییەکان واتــە ١٠٠ملیــۆن دۆالری لــە ســاڵی ٢٠١٢ی ئــەو بودجەیــە باڵویدەکاتــەوە ،داهاتــی هــەر ســێ ســەرچاوەکەی ســامانە پــرە کــە بەغــداد دەینــارد بــۆ هەرێــم .هەروەهــا مووچ ـه‌ی رسوشــتیەکانی دەکاتــە ٩٥٨ملیــۆن دۆالر .داهاتــی ناوخــۆ ،فەرمانبــەران لەچەنــد ســاڵی پێشــو ،مانگانــە ٦٥٠ملیــۆن پێــش زیادکردنــی بــاج مانگانــە پــر بــوو لــە ١٥٠ملیــۆن دۆالر دۆالری پێویســت بــوو ،لــە ئێســتادا کەمــر لــە ٤٠٠ملیــۆن دۆالری پێویســتە لــە مانگێکــدا. .
5
هەروەهــا رێــژەی بێکاریــش بــۆ %13.53زیادیکــردووە. وەزارەتــی کار و کاروبــاری کۆمەاڵیەتــی بــۆ چارەســەری گرفتــی بێــکاری و هــەژاری زیاتــر لــە ســاڵێکە لەگــەڵ بانکــی نێودەوڵەتــی لــە هەوڵدایــە ،ئێســتا هــەردووال بــۆ کەمکردنــەوەی رێــژەی هــەژاری و رەخســاندنی هەلــی کار گەیشــتوونەتە ئەنجــام ،تەنیــا ماوەتــەوە هەوڵەکانیــان بخەنــە واری جێبەجێکــردن.
وتیشــی :الیەنــی کولتــووری کەســەکە کــە داهاتــی کــەم بــوو ،بیــر لــەوە ناکاتــەوە مەعریفــە چــۆن بــەدەس بهێنێــت و رۆژنامــە بکڕێــت و ئاســتی زانســتی و تەکنیکــی خــۆی پێشــبخات ،کــە قەیرانەکــە هەبێــت و هەتــا بێــت گەورەتــر بێــت ،ئــەوا قیرانەکــە وادەکات کەســەکە مردوبێــت ،مێشــکی مەژخوڵبێــت بەقیرانەکــە و بیــر لــە داهێنــان نەکاتــەوە، ئیــر تاکەکــەس نائــارام دەبێــت و پرۆژەکانــی دوادەخــات و پــرۆژەی بــۆ داهاتــوو نابێــت .قەیرانەکــە وادەکات کەســەکە لــە رووی تەندروســتی ،کۆمەاڵیەتــی و سیاســییەوە کەســێکی تەندروســت نەبێــت ،ئەگــەر کەســەکان و خێزانــەکان و کۆمەڵگــەش وانەبێــت ،ئــەوا کۆمەڵگــە بــەرەو داڕمــان دەچێــت .بەتایبــەت قەیرانەکــە کاریگــەری زیاتــر لەســەر کەرتــی گشــتی هەیــە ،دواتــر کەرتــی تایبــەت ،زۆربــەی پرۆفیســۆری یاریــدەدەر د .یونــس عەلــی ،مامۆســتای فەرمانبەرانــی ئێمــەش لــە کەرتــی گشــتیین و بۆیــە کاریگــەری ئابــووری لــە زانکــۆی ســلێامنی ،بــە ئــازادی کۆمەڵگــەی یەکــی راســتەوخۆی هەیــە لەســەر ئــەوان. راگەیانــد :ئــەم قەیرانــە ئابوورییــە بەگشــتیی کاریگــەری لەســەر هەمــوو تاکەکانــی کۆمەڵگــە هەیــە ،کاریگــەری خراپــی د .یونــس ،وتیشــی :ئــەم قەیرانــە ئابوورییــە وادەکات .١ :لــە لەســەر ئابــووری و هەمــوو رەهەندەکانــه ،یەکــەم :دەبێتــە ئاینــدەدا ژێرخانــی ئابــووری واڵت داڕوخێــت ،چونکــە ئەگــەر
( no /12 )- 1 - 12 - 2016
بەپێــی ئامارەکانــی دەســتەی ئامــاری هەرێمــی کوردســتان، رێــژەی هــەژاری لــە هەرێمــی کوردســتان بــۆ %12.5 زیادیکــردووە ،ئەمــەش لــە %62بەهــۆی هاتنــی ئــەو رێــژە زۆرەی ئــاوارە و پەنابــەران و لــە %38یشــی بەهــۆی ئــەو قەیرانــی داراییەوەیــە کــە دروســتکراوە.
هــۆی کــەم بوونــەوەی داهاتــی راســتەقینەی تاکەکــەس، بــۆ ئاســتێکی زۆر مەترســیدار .دووەم :دەبێتــە هــۆی کەمبوونــەوەی خەرجــی تاکەکــەس ،کاتێــک داهــات کــەم بــوو خەرجیــش کــەم دەبێــت .ســێیەم :دەبێتــە هــۆی کــەم بوونــەوەی خزمەتگــوزاری تــاک ،چــۆن؟ کەســەکە داهاتــی کەمــە و بەپێــی پێویســت ناتوانێــت بچێــت بــۆ نەخۆشــخانە و دەرمانخانــەکان؛ لەهەمانکاتــدا دەبێتــە هــۆی کەمبوونــەوەی ئاســتی زانســتی تاکەکەســیش ،کەســەکە ئەگــەر داهاتەکــەی بەشــی پێداویســتییە ســەرەکییەکانی بــکات بــۆ دابینکردنــی خانــو ،جلوبــەرگ و خــۆراک ،بــەاڵم ئەگــەر بەشــی نەکــرد پەنــا ناباتــە بــەر خوێنــدن و ناچێتــە بــەر خوێندنێــک لــە رووی چۆنییەتییــەوە باشــبێت و منداڵەکانــی ناباتەبــەر باخچەیەکــی ســاوایان یاخــود خوێندنگــە و زانکۆیەکــی بــاش.
(ژ10 )12 .ی سه‌رماوه‌رز 2716
6 تاکەکــە خــۆی بونیــاد نەنێــت ،چــۆن دەتوانێــت ســراکچەر و کردنــەوە ئاســان بێــت ،ئــەو ژمارانــەی هــەن چــۆن و لــە کــوێ کۆدەکرێتــەوەو چــۆن شــیدەکرێتەوە .هــەژاری چەندیــن ژێرخانــی ئــەم واڵتــە بونیــاد بنێــت. بــواری هەیــە ،هــەژاری هەیــە رەهایــە و هەیــە رێژەییــە، ئەو ئامارانەی دەربارەی هەژاری هاواڵتیانــی هەرێمــی کوردســتان بــە بــەراورد بەواڵتانــی دیکە باڵوکرانەتەوە تەنها بە پارە پێوانەی چەنــد هــەژارە ،هــەژاری هەیــە لــەو کەســەخۆی دەپرســی هەژاری کراوە ،هەندێک واڵت هەیە ١ چەنــد هــەژاری یــان هــەژار نیــت و هەژارییەکــی دەیکەمــان – ٣دۆالری داناوە بۆ داهاتی رۆژانەی هەیــە خــودی کەســەکە دەزانێــت .لەرووەکانــی دیەکــەوە، تاکەکەس هەژاریــان هەیــە هــەژاری خۆراکــە ،هەژاریــان هەیــە هــەژاری پارەیــەو هەژاریــان هەیــە هــەژاری فێرکردنــە. .٢ئەمــە نــەک کاریگەرییەکــەی لەســەر نــەوەی ئێســتا دەبێــت ،بەڵکــو کاریگــەری لەســەر نەوەکانــی داهاتــووش ناوبــراو ،جەختیشــیکردوە :ئــەو ئامارانــەی دەربــارەی دەبێــت ،ئەوانیــش دەێنــە ســەر کۆمەڵــە شــتێک بەقــەرزاری هــەژاری باڵوکرانەتــەوە تەنهــا بــە پــارە پێوانــەی هــەژاری لەدایــک دەبــن ،وای لێدێــت کەســەکان قەرزاربــن پێشــئەوەی کــراوە ،هەندێــک واڵت هەیــە ٣ – ١دۆالری دانــاوە بــۆ خــاوەن داهــات بــن .لــە واڵتانــی پێشــکەوتوو یــان هەندێــک داهاتــی رۆژانــەی تاکەکــەس ،پێیوایــە هــەر کەســێک لــەم واڵتانــی کەنــداو کەســێک کــە لەدایــک دەبێــت ،خــاوەن رێژەیــە کەمــری هەبێــت ئــەوا هــەژارە ،ئــەم پێــوەرە تەنهــا داهاتــوو و ســەرمایەی خۆیەتــی ،لەبەرئــەوەی پێشــر واڵتانــی دواکەوتــوو بــەکاری دەهێنــن و واڵتانــی پێشــکەوتوو بــۆی هەڵگیــراوە ،ئەگــەر قەیرانەکــە بەردەوامبێــت ئــەوا لێــی بوونەتــەوە .لەهەرێمــی کوردســتان ئــەوە ئــەو پێــوەرە بەبــەراورد بەواڵتــان تاکێــک کــە لەدایــک دەبێــت ،پــارەی دانــراوە بــۆ هــەژاری کــە هەرکەســێک لــە 105.500ســەد بــۆ هەڵنەگیــراوە ،بەڵکــو قــەرزاری بۆهەڵگیــراوە ،کەواتــە و پێنــج هــەزار و پێنــج ســەد دینــار مانگانــە داهاتــی کەمــر لــە هــەردوو رەهەندەکــەوە بــۆ ئاینــدەی ئێمــە کاریگــەری بێــت ،هــەژارە ،ئــەوا ئەمــە زۆرکەمــە بــۆ تاکێــک پێــی بژیــت، دەبێــت .ئیــر ئەمــە تەنهــا کاریگەرییەکــەی لەســەر تاکەکــەس لــە هەرێمــی کوردســتان هیــچ کەســێک نــەک خێزانێــک نامێنێــت ،بەڵکــو کاریگــەری لەســەر واڵتیــش دەبێــت و وای مانگانــە بــە ســەد و پێنــج هــەزار ناژیــت ،ئــەی تــۆ بیــر لــەوە لێدێــت دەبێتــە واڵتێکــی پاشــکۆ بــۆ واڵتانــی تــر .هــەم قەیران دەکەیتــەوە ژیــان هەیــە و باشــرین ژیانیش هەیە ،ژیــان هەیە بەردەوامــە هــەم قەرزاریــن ،مووچ ـه ،کارەبــا ،نــەوت و ئــاو و خۆشــگوزەرانیش هەیــە .رەنگــە بڕواتــە خانوویەکــەوە بەس نییــە .یەکەمجــار قیرانەکــە بــەس دارایــی بــوو پــارە نەبــوو ،خانووەکــەی تەندروســت نییــە و خزمــەت گــوزاری نییــە ،بــۆ دوای بــووە قەیرانــی ئابــووری و کارگــە کانیــش داخــران ،بــوو منونــە ئەگــەر خێزانێــک لــە چوارکەســیش پێکهاتبێــت ســەدو بەقەیرانــی خزمەتگــوزاری و کارەبــا و نــەوت و ئــاو نەمــا ،پێنــج هەزارەکــە دەکاتــە چوارســەد و بیســت هــەزار دینــار، ئیــر ناوەســتێ وەک ئاوێــک وایــە بــەرەو شــوێنەکانی دیکــە ئەگــەر خێزانەکــە کرێچــی بێــت کرێــی خانوەکــەی چوارســەد هــەزار دینــار بێــت ،ئــەی چی بخــوات؟! ئێســتا زۆربــەی واڵتان دەڕوات. دەڵێــن نابێــت هــەژاری تەنهــا بــە رێــژەی داهــات دیــاری یونــس عەلــی ،ئاماژەشــی بــە ئــەو زانیــاری و ژمارانــە بکرێــت ،بەڵکــو دەبێــت ســەیری چۆنییەتــی ژیــان بکەیــن و کــرد ،دەربــارەی هــەژاری هــەن ،وتــی :رەنگــە داتــا بــاو چۆنییەتــی ژیانەک ـه‌ی چییــە؟! ئایــە ئــەو خواردنــەی رۆژانــە
7
ئــەو مامۆســتایەی ئابــووری ،هێــا بــۆ ئەوەشــدەکات :ئــەوەی گرنگــە بــە پێوانــەی ئابــووری کاتێــک هــەژاری دەســپێدەکات کــە پاشــەکەوت نەبێــت ،ئەگــەر هەمــوو مانگێــک ســەدو پێنــج هەزارەکــە بەکاربەریــت چــی پاشــەکەوت بکەیــت و چــۆن ببیــت بەبەرهــەم هێنێــک و چــۆن بتوانیــت خێزانێــک بەخێــو بکەیــت؟! ئــەو ســەدو پێنــج هــەزارە بەشــی پێوســتی سەرەکیشــی نــاکات ،ئــەی پێوســتی رازەمەنــی؟ ئەگــەر ئــەم خێزانــە منداڵــی هەبێــت ،منداڵەکانــی چــۆن بنێرێتــە قوتابخانــە ،چــۆن پــاس و تەکســی بــۆ بگرێــت ،چــۆن جلوبەرگــی قوتابخانــەی بــۆ بکڕێــت و ئــەی چــۆن بــڕوات بــۆ شــاری یارییــەک؟! ئــەو پارەیــەی دیــاری کــراوە پێوانەیەکــی زۆرالوازە و ئاســتێکی زۆرکەمــە لــە رووی چۆنیەتییــەوە هیــچ نییــە ،تەنانــەت گەشــەپێدانی مــرۆی دەڵێــت :چەنــد ئــاو بەکاردێنێــت و جــۆری ئاوەکــە چییــە و چــۆن ئاوێکــە ،لــەو شــوێنی نیشــتە جێبونــەی دەمێنێتــەوە چۆنــە ،ئــەو خانــوەی تێیدایــە چۆنــە و چەنــد ژوورە ،ئایــا تیایــدا پشــودەدات؟! ئــەو پێوانەیــەی بــەکار دەهێندرێــت وەک پــارە بــۆ هــەژاری، ئــەوا زۆر واڵت گومانیــان لێــی هەیــە ،لەبــەر ئــەوەی ئــەوە بەشــێک لــە ژیانــە ،بــەاڵم باشــرین ژیــان نییــە .بــە منونــە: هاواڵتییــەک هەیــە مانگانــە ملیۆنێــک و پێنــج ســەد هــەزار دینــار داهاتــی هەیــە ،بــەاڵم بەشــی نــەکات ،لەبــەر ئــەوەی
د .فایــەق گوڵپــی ،کەســایەتی سیاســیی دیــار لــە هەرێمــی کوردســتان ،ئامــاژە بــەوە دەکات پــر لــە دوو ســاڵە قەیرانــی دارایــی لــە هەرێمــی کوردســتان دەســتی پێکــردوە، لەالیەکــەوە مووچــه‌ی هاواڵتیــان دواکەوتــووە ،لەالیەکــی دەیکــەوە سیســتەمی پاشــەکەوتی مووچەیــان پێــڕەو کــرد،
( no /12 )- 1 - 12 - 2016
بــەو پارەیــە دەیکڕێــت تەندروســتە ،ئــەو پۆشــاکەی دەی پۆشــێت تەندروســتە ،ئــەو ئــاوەی دەیخواتــەوە تەندروســتە، ئــەو شــوێنەی تیایــدا نیشــتە جێیــە تەندروســتە ،ئایــا لەبــری ئــەوەی بــڕوات بــۆ دەرمانخانەیەکــی ئەهلــی دەچێــت بــۆ هــی حکومــەت تەندروســتە؟! دەتوانیــن بڵێیــن بــە ســەدو پێنــج هــەزار نامــری لەبرســان ،بــەاڵم خۆشــگوزەران نابــی؛ ئایــا کەســەکە بــەم ســەدو پێنــج هــەزارە چەندێــک دەتوانێــت بەردەوامبێــت؟! بــەم پارەیــە لەوەیــە بەشــی کۆمەڵەشــتێکی بــکات ،گرانییــەو نــرخ بەرزدەبێتــەوە لەوەیــە ســاڵی داهاتــوو دوو هێنــدەش بەشــی نــەکات.
بەشــی کرێــی خانــو ،ئــاو ،کارەبــا و ئینتەرنێتــی نــاکات .لــە بیرمــان نەچێــت ،واڵتــی ئێمــە بەنــاو سۆسیالیســتییە ،بــەاڵم لــە ناوەڕۆکــدا ســەرمایەدارییە ،تاکەکــەس دەبێــت هەمــوو خزمــەت گوزارییەکــی بــۆ دابیــن بکرێــت ،کەچــی هەمــوو خزمەتگوزارییــەک خــۆی دەیکڕێــت .ئــەو ســەدو پێنــج هــەزارە هــەر بەشــی ئــاو ،کارەبــا و ئینتەرنێــت دەکات ،ئــەو پارەیــە رۆژی ســێ هــەزار و پێنــج ســەد دینــار دەکات ،ئەمــە ئەگــەر ســێ ژەمــە لەفەیــەک بخــوات پارەکــە تــەواو دەبێــت؛ لــە پێداوســتی ســەرەکیدا دەوترێــت :خــۆرک ،جلوبــەرگ، شــوێنی مانــەوە ،ئەمــە ناتوانێــت خواردنەکــە دابیــن بــکات. ئەمــە یەکێکــە لــە پێــوەرەکان بــۆ هــەژاری ،ئەگــەر بــە پێــوەرە گرنــگ و پێشــکەوتووەکان کاربکەیــن ئــەوا رێژەیەکــی زۆری هاواڵتیــان لــە هەرێمــی کوردســتان دەکەونــە ژێــر هێڵــی هەژارییــەوە.
8
(ژ10 )12 .ی سه‌رماوه‌رز 2716
دوای ئــەوەش بزووتنــەوەی گــۆڕان .حزبێکــی سیاســیی وەک بزووتنــەوەی گــۆڕان کــە دووەم کورســی پارلەمانــی هەیــە، چــوار وەزیــری هەبــووە ،تاکۆتایــی بەوشــێوەیە تەحامولــی لەگــەڵ کــراوە کەدەرکــراوە لــە حکومــەت و پارلەمــان ،بــەاڵم هێشــتا هــەر لــەو حکومەتــە واز ناهێنێــت؛ ئــە مــە واتــای چیــه؟ واتــە هەندێــک شــتی نهێنــی هەیــە لەبەینــی ئــەم حزبــە دەســەاڵتدارانە ،لەوانەیــە دواخســن و کەمکردنــەوە و پاشــەکەوتکردنی مووچــه‌ش هەموویــان لێــی بەرپرســیاربن.
لــەم سیستەمەشــدا هاواڵتیــان یــەک لەســەر ســێ یــان یــەک لەســەر چــواری مووچه‌کــەی وەردەگرێــت و ئەمــە بــە یەكێــک لــە کێشــە گەورەکانــی هەرێمــی کوردســتان زانــی. بــە ئــازادی کۆمەڵگــەی راگەیانــد »:کێشــەیەکی دەیکــە ئەوەیــە ،ئــەو پــڕۆژە ئابووریانــەی کــە لــە رابــردوو هەبــوون حکومەتــی هەرێمــی کوردســتان پشــتگیری دەکــردن ،ئێســتا حکومــەت توانــای نەمــاوە و بۆیــە ژمارەیەکــی زۆر لــە کۆمپانیــاکان ئیفالســیان کــرد ،بۆیــە پڕۆژەکانــی ئابــووری و ئاوەدانکردنــەوە وەســتاون - ،بــۆ منونــە پــرۆژەی پــردی کەســایەتی سیاســیی د .فایــەق ،وتیشــی :دوای ئــەوە کەدێینــە کۆبانــی لــە ســلێامنی وەســتاوە. ســەر پەرچەکــردار و واڵمدانــەوەی هاواڵتیــان بەرانبــەر بــەو بــارە ئابوورییــە کــە مووچه‌یــان نییــە .ســەیردەکەی واڵمدانەوەکــەی هاواڵتیــان وەهــا نییە ،چارەســەری کێشــەکان هەندێک شتی نهێنی هەیە لەبەینی ئەم بــکات ،لەبــەر ئــەوە هاواڵتیانیــش چارەســەری کێشــەکە حزبە دەسەاڵتدارانە ،لەوانەیە دواخستن و لــە بڕیــاری حزبــەکان و حکومەتــدا دەبینــن ،بڕوایــان بــەوە کەمکردنەوە و پاشەکەوتکردنی مووچه‌ش نییــە ،خۆیــان هەندێــک کێشــەی خۆیــان چارەســەر بکــەن. هەموویان لێی بەرپرسیاربن بــۆ منونــە مامۆســتایان ئــەوا دوو مانگــە بایکۆتــی قوتابخانــە و خوێندنیــان کــردوە ،هەمــوو ئامانجیــان هەوەیــە کــە حکومــەت بــەم بایکۆتــە بڕیارەکانــی خــۆی بگۆڕێــت ،بــەاڵم جەختیشــی لەوەکــردوە :دەتوانیــن بڵێیــن کێشــەیەکی لەالیــەک ئــەم بایکۆتــە پێکهاتــەی خوێندکارانــی تووشــی ئابــووری لــە هەرێمــی کوردســتان دروســت بــووە ،نــاو ئومێــدی و رەشــبینییەکی گــەورە کــردووە ،لەالیەکــی هۆکارەکــەی هــەر شــتێک بێــت ئــەوا دەســەاڵتدارانی دیکــەش دایــک و بــاوک و بەخێوکــەری خوێنــدکارەکان زۆر هەرێمــی کوردســتان لێــی بەرپرســیارن ،بەواتایــەک نیگەرانــن لــە مامۆســتاکان ،ئەگــەری هەیــە لــە ئاینــدەدا هۆکارەکــەی ئەوەبێــت بەرپرســانی هەرێمــی کوردســتان ناکۆکــی دروســت بێــت لەنێــوان دایــک و باوکــی خوێنــدکاران دوور لــە ئــاگاداری حکومەتــی عێــراق نەوتیــان دەر‌هێنــاوە ،و مامۆســتایان ،هەروەهــا لەالیەکــی دیکــەوە دەســەاڵتداران فرۆشــتویانە و رێکەوتنــی پەنجــا ســاڵیان لەگــەڵ تورکیــا ئــەم بایکۆتەیــان پێخۆشــە ،چونکــە ئــەو پێکهاتانــەی کــردوە ،کــەس نازانێــت نەوتەکــە بەچەنــد دەفرۆشــن و بەالیانــەوە گرنگــ ه زەرەر ناکــەن ،بەمنونــە منداڵــی هەمــوو پارەکــەی بــۆ کــوێ دەچێــت؟ ئەمــە هۆکارێــک .هــۆکاری تــر بەرپرســەکان لــە خوێندنــی تایبــەت و زانکــۆی تایبــەت و ئەوەیــە ئــەم حزبانــەی تــر کــە لەدەســەاڵتدان ،هەڵوێســتێکی درەوە دەخوێنێــت ،ئــەوە منداڵــی هەژارانــە خوێنــدن و جددیــان نییــە ،هەموویــان لەگەڵیــان هەریەکــی بــە پلەیــەک پەیامنگــە و زانکــۆی لەدەســدەچێت! دەشــێت کۆمەڵگــە لــە لەگەڵیــن ،منونــە :پارتیــی دیموکراتیــی کوردســتان بەرپرســی نێوخۆیــدا بکەوێتــە ناکۆکــی ،مــن ئامــاژەم بەوەکــرد لەوەیــە یەکەمــە ،دوای ئــەوە یەكێتیــی نیشــیتامنیی کوردســتان ،دایــک و باوکــی خوێنــدکاران بکەونــە ناکۆکییــەوە؛ ئەویــش
لــەوالوە قازانجــی خــۆی بــکات ،واتــە ئــەوەی مامۆســتایان و دەسەاڵت. دەیکــەن پەرچەکردارێکــی هەڵەیــە و هیــچ ئەنجامێکــی نابێــت ،ئەگــەر مامۆســتایان لەبــری ئــەوەی بایکۆتــی خوێنــدن گوڵپــی ،رەخنەشــی لــە شــێوازی کاردانــەوەی حزبــەکان گــرت، دەکــەن بچەنــە ســەر پااڵوگــەکان ،ئــەو پاواڵگانــەی نەوتــی وتــی :ئەوسیاســەتانەی لــەم رۆژانــەدا پارتیــی و یەکێتیــی و کەرکوکیــان بــۆ دێــت و بزانــن ئــەم نەوتــە دوای ئــەوەی دەی گــۆڕان و هەندێــک کەســایەتی سیاســیی دەیکــەن ،هەمــوو پاڵێــون بــۆ کــوێ دەچێــت و هــی کێیــە؟ رێگــەی لێبگــرن ،یەکــری توڕەدەکــەن و جنێــو بەیەکــدەدەن ،ئەمــە بەڕاســتی ئەگــەر مامۆســتایان و فەرمانبــەران لەبــری ئــەوەی بایکۆتــی نــەک هــەر گەمــژەی سیاســیین ،بەڵکــو دوژمنی گەلــی کوردن، دەوامــی خوێندنگــە و فەرمانگــەکان دەکــەن ،بچەنــە رێگــەی لەبــر ئــەوەی بابەتــە ســەره‌کییەکە کــە ژیانــی هاواڵتیانــە لــە تەنکــەرە نەوتــەکان و رایانگــرن بزانــن نەوتەکــە و پارەکــەی بیــر چووەتــەوە؛ گــۆڕان و پارتیــی کار لەســەر الوازکردنــی هــی کێیــە و بــۆ کــوێ دەچێــت و بەچەنــد دەفرۆرشێــت؟ یەکــر دەکــەن و هەوڵــی چارەســەری کێشــەکە نــادەن. تاکۆتایــی .دەچنــە بەردەمــی پــەروەردە ،پــەروەردە چیبکات؟ یــان ئەگــەر خۆپیشــاندانی گەورەبکــەن بــا بچنــە بەردەمــی ئــەو شــوێنانەی کــە بــەر پرســن لــەم کارەســاتە ،بــا بچەنــە بەردەمــی خانوەکــەی نێچیرڤــان بارزانیی و بچنە ســەری ڕەش و ئەگــەر بچنــە دەباشــان و بچنــە گردەکــە ،ئەمانــە بڕیــاری سیاســیی ئــەم هەرێمەیــان بەدەســتەوەیە ،ئــەوا دەتوانــن شــتێک بەشــتێک بکــەن ،بــەاڵم ئــەم پەرچەکــردارە بــە قەناعەتــی مــن نــەک هــەر ئەنجامــی نییــە ،بەڵکــو زەرەریشــی هەیــە! خەڵکیشــیان تووشــی رەشــبینیکردوە ،ئەگــەر ســاڵێکی خوێنــدن بەهەدەربچێــت تاوانــە ،لەبەرئــەوەی مامۆســتا بایکۆتــی کــردوە بایکۆتەکــەش ئەنجامێکــی ئەوهــای نییــە، خوێنــدکاران تاوانبــار نیــن ،ســەرۆکی هەرێــم تاوانبــارە، ســەرۆکی حکومــەت تاوانبــارە ،جێگــری ســەرۆکی حکومــەت تاوانبــارە و وەزیــرەکان تاوانبــارن. ناوبــراو ،دەرئەنجامــە خراپەکانــی ئــەم بارودۆخــەی لــە ســێ ســنور کەریــم ،سەرپەرشــتیاری لیژنــەی چاالکییەکانــی ئەنجومەنــی مامۆســتایانی ناڕازیــی ،کــە ئەنجومەنەکەیــان لــە خاڵــدا خســتەڕوو: ٣٣کــەس پێکهاتــووە و چوارلیژەنــەی هەیــە ،لیژنــەی :دارایــی هاواڵتیان دووردەکەونەوه لە خوێندن و زانست و و چاالکییــەکان ،کارگێــڕی ،راگەیانــدن ،پەیوەندییــەکان. .1 بــە ئــازادی کۆمەڵگــەی راگەیانــد :لــەدوای فــراوان بوونــی فێربوون. ئــەو خۆپیشــاندانانەی مامۆســتایان ،دوای ســەرجەم چیــن ناکۆکی کۆمەاڵیەتی دەکەوێتە نێو پێکهاتە .2 و توێژەکانــی گرتــەوە ،بڕیارمانــدا ئــەم چاالکیانــە تەنهــا لــە جیاجیاکانەوە. هاواڵتیان دوو هێندەی تر دەبنە کۆیلەی حزەبەکان ســنوری مامۆســتایاندا نەمێنێتــەوە ،بینیــان ئەمــە بەشــی .3
( no /12 )- 1 - 12 - 2016
9
(ژ10 )12 .ی سه‌رماوه‌رز 2716
10
دەوێــرا ،بــەو جورئەتــەوە بەشــداری خۆپیشــاندانەکان بکــەن. داخوازییەکانــی هاواڵتیــان نــاکات. مامۆســتا ســنور ،ئاماژەشــی بــە ئامانــج و ســراتیژی بــەاڵم ئــەوە زۆر گرنگــە ،کادرە حزبییەکانیــش هەنگاویــان ئەنجومەنەکەیــان کــرد و جەختیکــردەوە :ئێمــە خــاوەن بەســەر حزبەکانیاندانــا ،داواکارییەکانیــان خســتە چوارچێــوەی ســراتیژێکی روونیــن ،پالمنــان بــۆ ئاینــدەش هەیــە ،هەفتانــە داواکاری پیشــەیی. ئەندامانــی ئەنجومــەن کۆدەبنــەوە ،بڕیــار لەبــارەی کارکــردن و میکانیزمــی کارکــردن دەدرێــت .بــڕوام وایــە بە‌هێــزی ئــەو سەرپەرشــتیاری لیژنــەی چاالکییــەکان ئەنجومەنــی ئەنجومەنەیــە کــە وایکــردوە ئــەم خۆپیشــاندانانە دووســاڵە مامۆســتایانی ناڕازیــی ،وتشــی :کێشــەکە تەنهــا پێدانــی بەردەوامــە؛ لەگــەڵ ئــەوەش کــە فشــاری هەر چــوار حزبەکەی مووچه‌نییــە ،لــە رابــردووش مووچــه‌ش هەبــوو هاواڵتیــان ئێــرە و پارتیــی و حکومەتیــش هەبــووە ،خۆپیشــاندانەکان نــاڕازی بــوون ،بەڵکو سیســتەمێکی نــا عەدالەتــی نادیموکراتی، کپبکەنــەوە .ئەمــەش لــە رێگــەی چەنــد دەســتێکەوە دەســەاڵتخوازی ،چەوســێنەر و گەنــدەڵ لەباشــووری و ناردنــی ئەندامانــی حزبەکانیانــەوە ،ســەرکوتکردنی کوردســتاندا هەیــە ٢٥ ،ســاڵە دەســەاڵتێکی فاشــیل نەیتوانیــوە مامۆســتایان و بەتایبــەت فشــاریان بــۆ بەڕێوەبــەرەکان سیاســەتێکی راســت و دروســت ،لەســەر هەمــوو چیــن و هێنــاوە ،هێرشــیان کــردە ســەر مامۆســتا بەغیابــدان و وشــەی توێژەکانــی کۆمەڵگــەی باشــووری کوردســتان بەڕێوەببــات. نەشــیاو و ســوتاندنی ئۆتۆمبیــل و دەســگیرکردن ،ئەمەشــیان بــەاڵم قێزەوەنرتیــن شــت کەکردیــان بەرانبــەر بەهاواڵتیــان، بــۆ ئــەوە کــرد ،خۆپیشــاندانەکان کپبکەنــەوە .شــتێکی زۆر بڕینــی مووچ ـه بــوو کــە راســتەوخۆ پەیوەنــدی ب ـه بەژێــوی گرنــگ ئەوەیــە لەگــەڵ ئــەوەی گوشــاری ئــەوان زیــاد بــوو ،ژیانــی مامۆســتایانەوە هەبــوو. ناڕەزایــی مامۆســتایانیش فراوانــر بــوو ،وای لێهــات لەســنوری تەســکی مامۆســتادا نەمایــەوە و ســنوری حزبەکانیشــی بــڕی، ئەنــدام و کادری حزبــەکان نەیــان دەتوانــی یــان نەیــان
11 گه‌یشــتۆته زیاتــر لــه 50قه‌یــران ،له‌مــاوه‌ى 600ســاڵ ته‌مــه‌ىن ده‌وڵــه‌ىت عوســان 24قه‌یــراىن هه‌بــوو که‌چــى ناویــان لێنــا ده‌وڵه‌تــه نه‌خۆشــه‌که ،له‌ومــاو ه که‌مــه‌ى هه‌رێمــى کوردســتان بۆتــه خــاوه‌ىن ئــه‌و قه‌یرانانــه. به‌دیوێکــى لێکدانــه‌وه‌ى تــرى چینایــه‌ىت ده‌رده‌که‌وێــت کــه قه‌یــراىن نیــه ،به‌ڵکــو ئــه‌وه ســه‌ره‌نجامێکى لۆجیکیــه ،به‌شــێک له‌ده‌ســه‌اڵىت هه‌رێمــى کوردســتان بۆخۆیــان ئــه‌و حکومــه‌ت و ده‌ســه‌اڵته‌یان دروســت کــردوه نــه‌ک بــۆ هه‌مــو میللــه‌ت ،بــه‌وه‌ش بزووتنــه‌وه‌ى کوردایــه‌ىت زۆر خــراپ شکســتى هێنــاوه و نــه‌ک ته‌نهــا بــۆ باشــورى کوردســتان ،به‌ڵکــو کاریگــه‌رى کردۆتــ ه ســه‌ر پارچــه‌کاىن تــرى کوردســتانیش کــه کوردایــه‌ىت خســته ژێــر پرســیاره‌وه کــه باشــورى سازدانى /هانا ئازاد کوردســتان بــووه منونه‌یه‌کــى ناشــیرین و حیــزىب ده‌س ـه‌اڵت به‌رپرس ـه مه‌ســعود عه‌بدوالخاڵــق چاودێــرى ســیاىس لــه‌و چاوپێکه‌وتنــه‌دا لـه‌و ناشــیرین کردنـه ،مــن نــاوم لـه‌و ده‌سـه‌اڵته نــاوه ئیــش به‌ڕێکــردىن بــاس له‌قه‌یرانــه‌کاىن باشــورى کوردســتان ده‌کات و ده‌ڵێــت »:ده‌بــوو گه‌نده‌ڵــى و خزمــه‌ت کــردن بــه به‌شــێکى کــه‌م ،به‌ته‌به‌قه‌یــه‌ک. له‌گــه‌ڵ په‌کخســتنى په‌رله‌مــان تــه‌واوى سیســته‌مى هه‌رێــم په‌کــى که‌وتبوای ـه ،ب ـه‌اڵم ده‌رک ـه‌وت هه‌رێــم سیســته‌مى نی ـه و پرۆس ـه‌یه‌کى ئازادی كۆمه‌ڵگه :ئه‌و زاراو‌ه روون نیه (حکومه‌تى ته‌سریف ئه‌عمالى )گه‌نده‌ڵى یانى چى ؟حکومه‌تى کارب ه رێکردنى گه‌نده‌ڵى چۆنه؟ عه‌شــایه‌ریه وا زۆرب ـه‌ى حیــزب و الیه‌ن ـه‌کان ب ـه‌ره‌و ئ ـه‌و ئاراســته‌ن». مســعودعبدالخاڵق :لــه‌و فه‌تره‌یــه زیاتــر ئــه‌و راســتیه ده‌رکــه‌وت ئه‌وچاودێــره سیاســیه له‌به‌شــێکى تــرى قســه‌کانیدا هه‌مــوو بــواره‌کاىن ئیــدارى و ســیاىس و مــاىل و یاســایى ..لــه دۆخــى ئاماژه‌به‌وه‌شــده‌کات ،واباشــه به‌ره‌یه‌کــى گــه‌ور ه پێبکهێرنێــت لــه‌و تــاالن ودزیدایــه ،لــه خه‌ڵــک دیــار نیــه زۆربــه‌ى له‌ژێــر پــه‌رده‌و چینــه‌ى غــه‌در لێکــراوه به‌هه‌مــوو الیه‌نه‌کانــه‌وه ،کــه به‌ره‌یه‌کــى ب ـه‌ده‌ر ل ـ ه یاســا ده‌کــرێ ،ن ـه‌ک خه‌ڵکــى ســاد ه هه‌تــا وه‌زیــر و لێژن ـه‌ى دژایــه‌ىت گه‌نده‌ڵــى و ئه‌وبه‌شــه گه‌نده‌ڵــ ه بــکات کــه له‌هه‌رێمــى به‌دواداچــووىن ڕه‌ســمیش ته‌نهــا هه‌نــدێ ئامــار و ژمــاره‌ى ســاده‌ى الی ـه ،عاده‌ت ـه‌ن ل ـه‌و دۆخان ـ ه حکومه‌تێکــى گه‌نــده‌ڵ و ب ـه‌دکارى لــێ کوردســتان هه‌یــه. دروســت ده‌بێــت ( -Bad Governanceالحکــم الفاســد) ،جاریــش وایـه پێیده‌ووتــرێ (حکومــة الرخــوة) ئه‌گـه‌ر زۆر خراپــر بوو (کلیپتۆکراســی) ئازادی كۆمه‌ڵگه :بۆچی بارودۆخی باشووری کوردستان ب ه ئێستا پــێ ده‌وتــرێ ،پێچه‌وان ـه‌ى حکوم ـه‌ىت نایاب(حکوم ـه الرشــیدهGood - گه‌یشت و ته‌نگه‌ژه‌ک ه وا گه‌ور‌ه بوو؟ مه‌ســعود عه‌بدوالخاڵــق :بێگومــان ماوه‌یه‌کــى زۆره بــاس ،) governmentیــان میریتۆکراســی ،کــه لــه ئه‌نجامــى ســه‌روه‌رى له‌هــۆکاره‌کاىن دروســتبووىن ئــه‌و قه‌یرانــه ده‌کرێــت بۆچــووىن زۆر یاســاو لێکجیاکردنــه‌وه‌ى ده‌ســه‌اڵته‌کان وشــه‌فافان ه دیتــه‌دى، له‌وباره‌یــه‌وه هه‌بــووه ،یه‌کێــک له‌وانــه ئه‌وه‌یــه بــه‌رده‌وام دیوێکــى زاراوه‌ى (الحوکمــه ) CORPORATE GOVERNANCE- ده‌ســه‌اڵت به‌هه‌ڵخه‌ڵه‌تانــدن و چاوه‌شــه‌کارى قســه‌یکردووه ،مانــاى به‌رجه‌ســته‌ى حکومــه‌ىت نایــاب دوور له‌گه‌نده‌ڵــى ،جــاران به‌شــێکى بۆچوونه‌کانیــش پێــى وابــووه ئــه‌و قه‌یرانانــه دێتــه دى ،زاراوه‌یه‌کــى تــر هه‌بــوو هاوتــاى حکومـه‌ىت نایــاب ،ئه‌ویــش تکنۆکــراىت ئــه‌وه‌ى یه‌کــه‌م راســت ده‌رنه‌چــوو بۆچوونــه‌کاىن دووه‌م ده‌رچــوو ،بووکــه لــ ه ســاڵى 1932لــه ئه‌مریــکا به‌گه‌رمــى هاتــه‌وه مه‌یــدان، ئێســتا کۆمه‌ڵێــک قه‌یــران هه‌یه‌به‌پێــى راپۆرته‌کــه‌ى شــه‌فافیه‌ىت حکوم ـه‌ىت نایــاب ل ـه به‌رجه‌ســته کــردىن جــۆره ده‌س ـه‌اڵتێکى ئیــدارى نێوده‌وڵــه‌ىت زیاتــر لــه 40قه‌یــراىن تۆمارکــردووه ،ره‌نگــه ئێســتا و سیاســی و ئابــوورى چــاک لـ ه پێنــاو هه‌مــوو ،تیایــدا خه‌ڵکــى شایســته لــه شــوێنى شایســته ده‌بێــت ،خه‌ڵکــى ناشایســته‌ش بێشــوێن نابێــت،
( no /12 )- 1 - 12 - 2016
مه‌سعود عه‌بدوالخاڵق :له‌باشورى کوردستان به‌ره‌یه‌ک پێكبهێنرێت دژایه‌تى ئه‌وبه‌ش ه گه‌نده‌ڵ ه بکات ک ه هه‌یه
12 بــه‌اڵم لــه شــوێنى شایســته‌ى خــۆى ده‌بێــت ،سیســته‌مى سیاســی ئازادی كۆمه‌ڵگه :ل ه هه‌رێمی کوردستان په‌رله‌مان و حکومه‌ت و هه‌موو کوردســتان لــ ه پۆلینێکــى مه‌ترســیدارى ئــه‌و جــۆره‌ى خراپه‌که‌یــ ه :داموده‌زگاکانی په‌کخراوه ،ئه‌م ه چ کارگه‌ریی یه‌کی له‌سه‌ر کۆمه‌ڵگ ه (قالــت ان امللــوک اذا دخلــوا قریــة افســدوها وجعلــوا اعــزه اهلهــا اذلـه کردو‌ه و ده‌رئه‌ناجامه خراپه‌کانی ل ه ئاینده‌دا چییه؟ وکذلــک یفعلــون ). مه‌ســعود عه‌بدولخاڵــق :له‌هه‌مــوو دونیــا که‌بــاىس په‌رله‌مــان
به‌پێى راپۆرت و ئاماره‌کانى شه‌فافیه‌تى نێوده‌وڵه‌تى عێراق و کوردستان ل ه رێزى پێشه‌وه‌ى واڵتانى گه‌نده‌ڵن
(ژ10 )12 .ی سه‌رماوه‌رز 2716
له‌نه‌تــه‌وه یه‌کگرتــوه‌کان یاســاى قه‌الچــۆى گه‌نده‌ڵــى ده‌رچــوه. کۆمه‌ڵێــک واڵت هــه‌ن هه‌مــوو به‌نــده‌کاىن جێبه‌جــێ کــردووه هه‌شــه به‌شــێکى بــاش ،ئــه‌وه‌ى هیچــى پــێ جێبه‌جــێ ناکــرێ و زیاتــر لــه‌وه‌ش ئــه‌و واڵتــه‌ى دژى هــه‌ر 71ماده‌کــه بێــت عاده‌تــه‌ن ئــه‌وه ده‌که‌وێتــه خانــه‌ى کلیپتۆکراســی ،واتــه خــودى حکومه‌ته‌کــه گه‌نده‌ڵــه ،ده‌وڵــه‌ىت عێــراق که‌وتبــووه دۆخێکــى مه‌ترســیدار به‌پێــى ئــه‌و 71ماده‌یــه ،بــه‌اڵم به‌هــۆى ئــه‌و چاکســازیانه‌و ئیجرائه‌تانــه‌ى به‌رامبــه‌ر گه‌نده‌ڵــکاران ده‌یکــه‌ن تاڕاده‌یه‌کــى بــاش خــۆى لــێ دوور خســتۆته‌وه ،مه‌ترســیه‌کى زۆر هه‌یــه حکومــه‌ىت هه‌رێــم له‌خانــه‌ی (حکومــة الفاســدة)و کلیپتۆکراســی نزیــک بێــت. به‌پێــى راپــۆرت و ئامــاره‌کاىن شــه‌فافیه‌ىت نێوده‌وڵــه‌ىت عێــراق و کوردســتان لــه رێــزى پێشــه‌وه‌ى واڵتــاىن گه‌نده‌ڵــن کــه پله‌یــان گه‌یشــتۆته لــه ، %92واتــه 8لــه ســه‌دایان وه‌رگرتــوه ،له‌کاتێــکا ئه‌وانــه‌ى پاکــن (وه‌ک واڵتــاىن ئه‌ســکنده‌نافیا و ســه‌نگافورا) 91یــان هێنابــوو. گه‌نده‌ڵــى لــ ه دیکتاتــۆری وتۆتالیتاریــه‌ىت و حیزبایــه‌ىت بێبنه‌مــاو ده‌ســتگۆڕى نه‌کــردىن ده‌ســه‌اڵت نزیکــ ه وه‌ک (مۆنتیســکۆ) ده‌ڵــى گه‌نده‌ڵــى و تۆتالیتاریــه‌ىت هاوڕێــن ،بۆیــه بــه‌ىش هــه‌ره زۆرى قه‌بــاره‌ى گه‌نده‌ڵــى لــه واڵتــاىن عــه‌ره‌ىب کۆبوویتــه‌و ه .
ده‌کرێــت به‌ژێــر خــاىن ســیاىس و یاســایی واڵتــان هه‌ژمارده‌کرێــت و ده‌ســه‌اڵىت یه‌که‌مــه ،له‌هه‌رێمــى کوردســتان که‌پــارىت په‌رله‌مــاىن په‌کخســتووه خۆیــى بــاىس ئــه‌وه‌ى ده‌کــرد سیســته‌مى هه‌رێــم په‌رله‌مانیــه هه‌رچه‌نــد ه ده‌بــوو له‌گــه‌ڵ په‌کخســتنى په‌رله‌مــان تــه‌واوى سیســته‌مى هه‌رێــم په‌کــى که‌وتبوایــه ،بــه‌اڵم ده‌رکــه‌وت هه‌رێــم سیســته‌مى نیــه و پرۆســه‌یه‌کى عه‌شــایه‌ری ه وا زۆربــه‌ى حیــزب و الیه‌نـه‌کان بـه‌ره‌و ئـه‌و ئاراســته‌ن ،جیهــان لـه‌دواى په‌کخســتنى په‌رله‌مــان به‌سیتســه‌مى خێڵه‌کــى مامه‌ڵــه له‌گــه‌ڵ هه‌رێــم ده‌کــه‌ن، مامه‌ڵــه‌ى جیهــان له‌گــه‌ڵ هه‌رێــم کاتییــ ه وه‌ک ئه‌وڕێککه‌تنــه‌ى کۆتاجــار له‌نێــوان هه‌رێــم و به‌غــدا و نه‌ته‌وه‌یه‌کگرتــوه‌کان له‌بــاره‌ى شــه‌ڕى موســڵ کــرا .زۆر ویچــووى سیســته‌مى عه‌شــایه‌رى که‌نــداوى ســه‌ره‌تاى ســه‌ده‌ى بیســته‌مه. ئازادی كۆمه‌ڵگه :که‌وات ه ده‌توانین پێناسه‌یه‌کى سیسته‌مى سیاسی هه‌رێمى کوردستان بکه‌ین ؟ مســعود عه‌بدولخاڵــق :به‌کــورىت بریتىیــه لــه شــێو ه ده‌ســه‌اڵتێکى
زۆر ده‌گمــه‌ن ،زۆر بــه زه‌حمــه‌ت پۆلیــن ده‌کــرێ ،چونکــه شــێوازى زۆر کــۆن و نوێــى کۆکردۆتــه‌وه ،پێکهاتنه‌کــه‌ى بریتیــه لــه دیــارىش - ته‌وافوقیه‌کــى ده‌گم ـه‌ن وه‌ک ل ـه مــاده‌ى 3ى رێکه‌وتنام ـه‌ى ســراتیژى (پ د ک) و(ی ن ک) هاتــووه .سیســته‌مێکى پارتۆکراسیشــه ،له‌هــه‌ر پارچه‌یه‌کــى دیارشــیش حیزبێکــى قائــد هه‌ی ـه ،ب ـه‌و شــێوه ل ـه واڵتــاىن عــه‌ره‌ىب یــه‌ک حیــزىب قائــد هه‌بــوو له‌کوردســتان دووحیــزىب قائــد، له‌س ـه‌رووى ه ـه‌ر حیزبیکــى قائــد قائدیکــى نیمچ ـه دیکتاتــۆر هه‌ی ـه، ئـه‌وه‌ش ئۆتۆماتیکیانـ ه سیســته‌مێکى سـه‌رۆکایه‌ىت دروســت ده‌کات ،بــا سیســته‌مه‌که ناویشــی په‌رله‌مــاىن بێــت ،شــاره‌زایاىن بــااڵ پێیــان وایــه ناشــێت ب ـه‌راوردى سیســته‌مى س ـه‌رۆکایه‌ىت ل ـه رۆژه ـه‌اڵىت ناوه‌ڕاســت و ئه‌زمــوىن ئه‌وسیســته‌م ه لــه فه‌ڕه‌نســاو ئه‌مریــکا بکرێــت ،یه‌کــه‌م جــار سیســته‌مى ســه‌رۆکایه‌ىت مۆدێرێــن لــه ئه‌مریــکا تاقیکرایــه‌وه، به‌پێــى ئــه‌و ده‌ســتوره‌ى فالدیلفیــاى ســاڵى 1787ویه‌کــه‌م که‌ســیش ئــه‌و نــاوه‌ى لــه‌و سیســته‌مه نــا (وولتــه‌ر باگۆهــۆت) رۆژنامه‌نــوىس ئینگلیــزى بــوو ،جیاوازیه‌کــه‌ى ئه‌وه‌یــه هه‌مــووى له‌ده‌ســت ســه‌رۆکه ســه‌رۆک وه‌زیــراىن نیــه ،وه‌زیــره‌کان ســه‌رۆک دیــارى ده‌کا
13
ل ه واڵتانى دیموکراسى معاره‌زه‌و ده‌سه‌اڵتدار وه‌ک یه‌ک مافى یاساییان ل ه پێکهاته‌ى ده‌سه‌اڵت هه‌یه
ئازادی كۆمه‌ڵگه :دروستکردنی ئه‌م قه‌یران ه ئابوورییه بۆچییه ،ئایا ده‌سه‌اڵتدارنی هه‌رێمی کوردستان له‌م رێگه‌یه‌و‌ه ده‌یه‌وێت چ به‌ده‌ست بهێنێت و چیبکات؟ مه‌ســعود عه‌بدولخاڵــق :فرۆشــتنى نــه‌وت به‌ســه‌ربه‌خۆى و تێکــداىن
که‌رتــه‌کاىن کشــتوکاڵ و پیشه‌ســازى ئــه‌وه‌ى لــێ چــاوه‌ڕوان ده‌کــرا و جۆرێــک خوێندن ـه‌وه‌ى تــرى بۆده‌کرێــت ،له‌ســوڕاندىن یه‌ک ـهم ســوکاىن فرۆشــتنى نــه‌وت ئێمــ ه دژى بوویــن ،چونکــه %17ى مســۆگه‌رمان هه‌بــوو بۆچــى ده‌بێــت نـه‌وىت خۆمــان بێنینـ ه ده‌ره‌وه و بکرێتـ ه به‌دیــى ئـه‌و ،%/17ئـهوه کارێکــى شــێتانه‌ى ئابــوری بــوو ،بۆیـه به‌شــێکى کـه‌م (ته‌به‌قه‌یه‌ک)به‌رژه‌وه‌نــدى لــه‌و فرۆشــتنى ئــه‌و نه‌وتــه هه‌بــووه،
ئازادی كۆمه‌ڵگه :سێ الیه‌نی سیاسیی ک ه ئۆپۆزیسسیۆن بوون ل ه رابردوادا بۆچی نه‌بوون ه وه‌اڵمی داواکانی کۆمه‌ڵگه؟ مه‌ســعود عه‌بدولخاڵــق :له‌خــوارووى كه‌ركــوك شــاخێک هه‌یــه
پێــى ده‌ڵێــن «جبــل حمریــن» ناوه‌کــه‌ى زۆر گه‌وره‌یــه ،بــه‌اڵم کــ ه نزیکــى ده‌کــه‌وى شــاخێکى زۆر بچوکــه ،بــه‌اڵم هــۆکارى ناوه‌کــه‌ى ئه‌وه‌یــ ه شــاخه‌کاىن تــرى ده‌وروبــه‌رى زۆر بچوکــرن ،ده‌ســه‌اڵىت ئێــره‌ش به‌هه‌مــان شــێوه‌یه و په‌ره‌پێــداىن الوازه و ئه‌وانــه‌ى له‌به‌رامبه‌ریشــیدان هێزیــان نیــه و الوازن و ئۆپۆزســیۆن شــه‌له‌ل بــووه ،یــان هه‌ندێــک جــار به‌هــۆى پێــداىن پشــک پێیــان الوازیــان کــردوون ،گــۆڕان و کۆمــه‌ڵ و به‌شــێک له‌یه‌کگرتــوو و به‌شــێکى بچوکــى یه‌کێتــى ڕازى نه‌بــوون به‌ودۆخــه و خــودى نه‌وشــیروان مســته‌فا به‌پێــداىن پشــک ڕازى نهبــووه ئــه‌وه‌ش به‌ڵگه‌یــه بۆئــه‌وه‌ى کــ ه له‌ســه‌ره‌وه نــه‌وت دابه‌شــده‌کرێت ،دووبــاره وه‌ک پێویســته ئۆپۆزیســیۆن له‌الیــه‌ن خه‌ڵــک پشــتواىن نه‌کــراون. لــه سیســته‌مى سیاســی وادا معــاره‌زه‌ى یاســایی به‌زه‌حمــه‌ت په‌یــدا ده‌بێــت ،به‌ڵکــو به‌پێــى (رۆبیــرت مایــکل) بــه توندوتیــژى دروســت ده‌بێــت ،زیاتــر له‌وه‌ش(ســارتۆرى)له‌کتێبى (الحــزاب وأنظمــه الحــزاب) ده‌ڵێــت (أن االنتقــال مــن حکــم الحــزب الواحــد إىل التعددیـه الحیزبی ـه ال یمکــن أن یحــدث مــن دون قطیع ـه ،مــن دون انفجــار ،مــا یضــع حــداً للســیاق الحــادی ویفتتــح الطریــق نحــو الســیاق التعــددی) به‌کوردیه‌کــه‌ى ده‌ڵــێ سیســته‌مى تــاک حیــزب وه‌رناچه‌رخێتــه سیســته‌مى فره‌یــی بێتونــدو تیــژى و راپه‌ڕیــن نایه‌تــه دى ،لێــره وه‌ک هه‌نگاوێکــى ئیجــاىب معــاره‌زه به‌بــێ توندوتیــژى س ـه‌رى هه‌ڵــدا، ب ـه‌اڵم کێش ـه‌ى یاســاى و سیســته‌میان هه‌بــوو ،ل ـه واڵتــاىن دیموکــراىس معــاره‌زه‌و ده‌ســه‌اڵتدار وه‌ک یــه‌ک مــاىف یاســاییان لــه پێکهاتــه‌ى ده‌ســه‌اڵت هه‌یــه ،بــه‌اڵم لــه کوردســتان معــاره‌زه زیاتــر تاوانبــاره‌و ئابلۆقـه‌کاىن یاســایى و ئیــدارى و ســیاىس و مــادى و ماڵداریــى له‌سـه‌ر بــووه ،زۆر به‌خێرایــى توندوتیــژى و تۆقانــدىن لـه‌دژى به‌کارهاتــووه یــان به‌ســه‌ربازیانه راســته‌وخۆ یــان له‌ڕێــى ده‌زگاکاىن یاســایى له‌ژێــر نــاو
( no /12 )- 1 - 12 - 2016
نــه‌ک کۆنگرێــس ،هه‌رچــى نیمچــه ســه‌رۆکایه‌تیه ئــه‌وا که‌مێــک لــ ه ده‌س ـه‌اڵىت س ـه‌رۆک بــۆ س ـه‌رۆک وه‌زیــران ده‌گه‌ڕێت ـهوه ،به‌واتایه‌کــى تــر سیســته‌مى س ـه‌رۆکایه‌ىت ده‌وڵ ـه‌ت ده‌س ـه‌اڵتداره ن ـه‌ک حکوم ـه‌ت، ســه‌رۆک ســه‌رۆکى ده‌وڵه‌تــه ،لــ ه سیســته‌مى په‌رله‌مــاىن ســه‌رۆک کۆمار(که‌ســه‌رۆکى ده‌وڵه‌ته)ده‌ســه‌اڵتدار نیــه ،به‌ڵکــو ســه‌رۆک وه‌زیــران ده‌ســه‌اڵتداره کــ ه ســه‌رۆکى حکومه‌تــه. له‌بــاره‌ى نوانــدىن سیســته‌مى سیاســی کوردســتان بریتیــه لــ ه جــۆره حکومه‌تێکــى بڵۆتۆکــراىس ئۆلیــگارىش ،ده‌توانیــن بڵێیــن بریتیــه له‌میراتگــرى ئه‌زمــووىن الیه‌نــه ســه‌لبیه‌کاىن یۆنــاىن کــۆن ،ده‌ســه‌اڵىت ئیســتاى ع ـه‌ره‌ىب ،هه‌نــدێ ریش ـه‌ى عه‌شــایرى میرنشــینه‌کاىن خۆمــان. پێویســته له‌ســه‌ر ئــه‌وه‌ش بوه‌ســتین سیســته‌مى ته‌وافوقــى لــه‌و واڵتانــ ه پیاده‌کــراو ه کــه دوو پێکهاتــه‌ى جیــان وه‌ک چیکۆســلۆڤاکیاى پێشــوو ،قوبــرس ،لوبنــان ،عێراقــى ئیســتا ،له‌هیــچ کونجێکــى ئــه‌و جیهانــه نهبــووه لــه نێــو یــه‌ک میللــه‌ت سیســته‌مى ته‌وافوقــى وه‌ک ئێســتاى کوردســتان پیــاده بکــرێ ،ل ـه شــوێنان دیموکــراىس ته‌وافوقی ـه ئینجــا ئــاوا زه‌حمه‌تــه لــ ه کوردســتان ته‌وافوقیه‌کــه‌ى خه‌ســته‌و دیموکراســیه‌که‌ى کاڵــه ،هه‌ڵبه‌تــه ئیتــاف کــردن ئاســاییه ،بــه‌اڵم ته‌وافوقــى نائاســاییه.
کــه هــه‌ر ئه‌وبه‌شــ ه باکــى به‌میللــه‌ت نیــه ئــه‌وه‌ش له‌ژێــر چه‌تــرى دوو حیزبه‌کــه‌ى ده‌ســه‌اڵت الوازى حیزبــه‌کاىن تــردا بــوو ،فرۆشــتنى نــه‌وت کارێــک بــوو له‌دونیــادا شــتى وانه‌بــووه منونــه‌ى شــێخه‌کاىن خه‌لیجیــش بهوشــێوهیه نه‌بــوو ،مه‌به‌ســتم منونــه‌ى شــێخه‌کاىن خه‌لیــج ســه‌ره‌تاى ســه‌ده‌ى بیســته‌م نــه‌ک ئیســتایان ،چونکــه ئێســتا زۆر گــۆڕاون ،دوورن ل ـه‌و منون ـه ناشــیرینه‌ى کوردســتان.
14 ناتــۆره‌ى جیاجیــا ،بێ‌بــه‌ش بــووه لــ ه هه‌مــوو داهــات و ئیجابیــه‌کاىن نی ـه ب ـه مووچ ـه گــوزارش کــراوه. واڵت ،ب ـه‌اڵم رۆژب ـه‌رۆژ ب ـه‌ره‌و باشــیه.
ئازادی كۆمه‌ڵگه :ده‌سه‌اڵت ل ه ئێستادا پرسی شه‌ڕی داعش ده‌کات ه بیانوو بۆ ئه‌وه‌ی گۆڕانکاری ساسیی نه‌کرێت ،ئایا ئه‌م ه هۆکار نه‌بوو‌ه قه‌یرانه‌کان زۆرتربن؟ مه‌ســعود عه‌بدولخاڵــق :منون ـه‌ى جیهــان ناهێنم ـه‌و ه ک ـه ل ـه‌کاىت ش ـه‌ڕدا
ئازادی كۆمه‌ڵگه :ناڕه‌زایه‌تییه‌کانی خه‌ڵک له‌نێوان جه‌ماوه‌ری بوون و حیزبی بووندا ،بۆچی ناڕه‌زایه‌تییه‌کان له هه‌رێمی کوردستان نابن ه سه‌رتاسه‌ری؟ مه‌ســعود عه‌بدولخاڵــق :ناڕه‌زایه‌تییــه‌کان سه‌رتاســه‌ریه و باشــرین چاکســازى گ ـه‌وره گ ـه‌وره کــراوه ،ب ـه‌اڵم منون ـه‌ى به‌غــدا بێنین ـهوه ک ـه
(ژ10 )12 .ی سه‌رماوه‌رز 2716
ئیجرائــاىت تونــدى له‌ومــاوه کــرد په‌رله‌مانێکــى چاالکــى هه‌یــه و س ـه‌رۆک وه‌زیــراىن گــۆڕى چه‌نــد وه‌زیرێــک متامن ـه‌ى لێس ـه‌ندرایه‌وه، عێــراق خه‌ریکــه قه‌یرانــه‌کان تێده‌په‌ڕێنێــت و هه‌رێمیــش به‌پــاش ده‌که‌وێــت ،ئێمــه له‌گه‌نده‌ڵــى پێــش عێراقامندایــه ،له‌هه‌رێــم دزیــن و تــااڵن هه‌ی ـ ه و خیان ـه‌ىت نیشــتامىن زیاتــر بــوو.
به‌ڵگــه‌ش ئه‌وه‌یــه هه‌رکه‌ســێک له‌ده‌ســه‌اڵت نزیــک بێتــه‌و ه شــه‌عبیه‌ىت کــه‌م ده‌بێتــه‌وه ،ئــه‌وه ڕێســای ه لــه زاخــۆو تــا خانه‌قیــن، جیاوازیه‌کــه‌ى ئه‌وه‌یــه لــه ســلێامىن جۆرێــک ئــازادى هه‌یــه و لێــره ناتوانرێــت ئــه‌و گوزارشــته بکرێــت ،واتــه لــ ه زۆىن زه‌رد بــاوه‌ڕ بــه‌و جــۆر ه چاالکی ـه مه‌ده‌نی ـه نی ـه ،بایکــۆت و خۆپیشــاندان له‌چوارچێــوه‌ى پرۆســه‌ى دیموکــراىت ده‌بێــت ،بــه‌اڵم له‌پرۆســه‌یه‌کى دیکتاتــۆرى راپه‌ڕیــن ده‌کرێــت ،خه‌ڵکــى زۆىن زه‌ردیــش ت ـه‌واو بێــزارن و به‌نهێنــى ئازادی كۆمه‌ڵگه :الیه‌نه‌کانی ده‌ره‌وه‌ی ده‌سه‌اڵت و چین و توێژه‌کان ل ه ئێستادا ئه‌رکیان چیی ه بۆ ئه‌وه‌ی ئه‌م ته‌نگه‌ژه‌ی ه تێپه‌ڕێنن؟ پرســیارمان له‌فرۆشــیارى وێنــه‌ى ســه‌رکرده‌کان کــردو و وتویانــه جــاران ئه‌گ ـه‌ر ڕۆژان ـه 50وێنه‌مــان فرۆشــتبا ئێســتا ب ـه 2ڕۆژ وێن ـه‌ی مه‌ســعود عه‌بدولخاڵــق :له‌کوردســتان دوو شــێوه ملمالنــێ هه‌یــه، ســه‌رکرده‌یه‌ک نافرۆرشێــت ئــه‌وه‌ش به‌ڵگــه‌ى ئه‌وه‌یــ ه ئه‌وانــه‌ى یه‌کیــان نێــوان حیزبه‌کان ـه خۆبه‌خــۆ ،دووه‌میــان میلل ـه‌ت و ده‌س ـه‌اڵته، ئــه‌وه‌ى دووه‌م لــه‌وه دێــت که‌ته‌به‌قه‌یه‌کــى گه‌نــده‌ڵ ســاماىن ئێســتا هه‌رێــم به‌ڕێوه‌ده‌بــه‌ن شــه‌عبیه‌تیان نه‌مــاوه. میللــه‌ىت خــواردوه ،مه‌حرومــى کــردوه ،ئــه‌و ه جیایــه لــه ملمالنێــى حیزبایــه‌ىت ،باســی مــن زیاتــر ئــه‌وه‌ى دووه‌مــه :واباشــه به‌ره‌یه‌کــى ئازادی كۆمه‌ڵگه :تائێستا داواکارییه‌کانی هاواڵتیان له موچه‌دا گــه‌وره پێبکهێرنێــت لــه‌و چینــه‌ى غــه‌در لێکــراوه به‌هه‌مــوو بچوکراوه‌ته‌وه ،ئایا چۆن ئاستی ناڕه‌زایه‌تییه‌کان زیاتر بکرێت؟ مه‌ســعود عه‌بدولخاڵــق :زۆر پێویســته ناڕه‌زایه‌تیــه‌کان فــراوان الیه‌نه‌کانــه‌وه ،کــه به‌ره‌یه‌کــى دژایــه‌ىت گه‌نده‌ڵــى و ئه‌وبه‌شــه بکرێــت ،چونکــه ئه‌گــه‌ر ئــه‌و ناڕه‌زایه‌تیــه‌کان به‌خه‌به‌ریــان گه‌نده‌ڵــه بــکات کــه له‌هه‌رێمــى کوردســتان هه‌یــه و خه‌ڵکــى بێــان نه‌هێنێــت کوردســتان زیاتــر تــووىش هه‌ڵدێــر ده‌بێــت ،ده‌قــى ئاینیــش و حیــزىب تێدابێــت و شــه‌رم لــه دژایه‌تیکــردىن گه‌نده‌ڵــه‌کان نه‌که‌یــن. بــاس ل ـه‌وه‌ده‌کات ک ـه هه‌رگیــز گه‌نــده‌ڵ ناگات ـه ئامانــج بۆی ـ ه چه‌نــدى ناڕه‌زایه‌تیــه‌کان فــراوان بێــت باشــره ،ســاڵى 90ه‌کانیــش مووچــه پڕۆفایــل :له‌دایــک بــووی ســاڵی ،1957له‌شــاری هه‌ولێــر و نه‌بــوو ،بــه‌اڵم خۆپیشــاندان نه‌بــوو ،بــۆ ئیســتا هه‌یــه ؟ ئه‌وه‌نیــه لــه قوتابخانــه‌ی (ئیبــن خه‌لــه‌کان) قۆناخــی ســه‌ره‌تایی تــه‌واو مامۆســتاو فه‌رمانبــه‌ر چاوچنــۆک بــن وه‌ک حیزبیــه ده‌ســه‌اڵتداره‌کان ده‌کات ،قۆناخــی ئاماده‌یــی ل ـه ئاماده‌یــی کوردســتان ،کۆلێــژی واوه‌ســفیان ده‌کـه‌ن ،به‌ڵکــو مامۆســتاو فه‌رمانبـه‌ر ده‌زانــن ده‌سـه‌اڵتدار زانســتی زانکــۆی ســلێمانی ســاڵى 1981تــه‌واوده‌کات. چاوچنۆکــه‌و بــه‌ىش هه‌مــوو الیه‌کــى خــواردوه ،ئــه‌وه‌ى ئێســتا ناڕه‌زای ـه‌ىت نی ـ ه ته‌نهــا له‌مووچــه ،چونک ـ ه ته‌نهــا بۆئ ـه‌و ه خۆپیشــاندان له‌ســاڵی 2007لـ ه زانکــۆی (الجامیعـ ه العالمیـه للعلــوم االســامیه) ی له‌نــده‌ن ماســته‌ر نامــه‌ی لــ ه ( فلســف ه العلــوم السیاســیه) ناکرێــت ،به‌ڵکــو بێزاربوونــه له‌شــتى تریــش و خه‌ڵــک ناڕه‌زاییــه به‌ده‌ســت هێنــاوه ،هه‌وره‌هــا خــاوه‌ن توێژینه‌وه‌یه‌کــی لــه‌و ده‌ســه‌اڵته‌ى ئێســتا ،خه‌ڵکــى به‌گشــتى ئــه‌وه ده‌زانــن ســه‌رۆکه تێروته‌ســه‌له له‌ژێــر ناونیشــانی (ااڵســام و العلمانیــه و اثرهمــا دیکتاتــۆره‌کان حــه‌ز به‌خۆپیشــانداىن ســیاىس ناکــه‌ن ،بــه‌اڵم زۆر بــه فــی نشــأ‌ه الدولــة العراقیــه) ،دوایــی ده‌زگایه‌کــی ڕاگه‌یاندنــی خۆپیشــاندان وناڕه‌زایــی ئابــورى و کۆمه‌اڵیــه‌ىت و فه‌رهه‌نگــى به‌نــاوی (ســتانده‌ر) دامه‌زرانــد ،چه‌نــد به‌رهه‌مێکــی نووســین قه‌لــس نیــن ،بۆیــ ه خۆپیشــاندانه‌کاىن کوردســتان راســته‌وخۆ سیاســی و لێکۆڵینــه‌وه‌ی هه‌یــه.
15 بۆچی په‌که‌که جیاوازه!! تاکتیــک و ســراتیژه‌وه ،به‌س ـه‌ر زۆرین ـه‌ی ئاســته‌نگیه‌کان س ـه‌رکه‌وتن و له‌ئێســتادا پێگ ـه‌ی ل ـه س ـه‌رجه‌م پارچه‌کانــی کوردســتان هه‌ی ـه و ل ـه ســه‌ر ئاســتی نێوده‌وڵه‌تیشــه‌و ه پێشــڤه‌چوونی به‌رچــاوی به‌خۆیــه‌وه بینیــوه .هــۆکاری جیــاوازی خه‌باتیــان و مانه‌وه‌یــان بــه به‌هێــزی بــۆ ئــه‌م چه‌نــد خاڵــه ده‌گه‌ڕێتــه‌و ه کــه لێــره‌دا باســیان ده‌که‌یــن.
لــه‌م نوســینه‌دا هه‌وڵــده‌ده‌م شــیکاریه‌کی کــورت بــۆ دروســتبوونی ئــه‌و حیزبــه و الیه‌نــه جیاوازه‌کانــی بخه‌مــه‌ڕوو. هه‌رچه‌نــد ه چه‌ندیــن ره‌خنــ ه و تێبینینــم له‌ســه‌ر کارکردنــی په‌که‌کــه و الیه‌نگرانــی هه‌یــه ،به‌تایبه‌تــی لــه ســااڵنی پێــش ده‌ســتگیرکردنی ئۆجــاالن ،وه‌ک که‌مــی مه‌وداکانــی ئــازادی راده‌ربڕیــن ،رێگیریکــردن ل ـه‌کاری سیاســی حیزبــی دیک ـ ه و چه‌ندانــی دیک ـه ،ب ـه‌اڵم بــۆ ئه‌مان ـه ئــه‌و حیزبــه وه‌اڵمــی خــۆی هه‌یــ ه و له‌ســه‌رده‌می شــۆڕش هه‌مــوو شــتێک ئاســایی نیــه ،بۆیــه به‌شــێوه‌یه‌کی گشــتی په‌که‌کــ ه حیزبێکــه خاوه‌نــی تایبه‌مته‌نــدی و ناســینه‌وه‌ی خۆیه‌تــی.
زۆرینــه‌ی ئه‌ندامانــی په‌که‌کــه ،لــه خه‌ڵکــی چینــی هــه‌ژار .2 و که‌ســانی ئاســایی کۆمه‌ڵگــه پێکهاتبــوون و دژی ده‌ره‌بــه‌گ و چه‌وســێنه‌ران شــه‌ڕیان ده‌کــرد .ئــه‌م خاڵــه ده‌کرێــت بــه جه‌وهــه‌ری جیاوازبوونــی ئ ـه‌و حیزب ـه دانرێــت له‌گ ـه‌ڵ حیزبه‌کانــی دیک ـه ،چونک ـه زۆرین ـه‌ی زۆری حیــزب و بزووتن ـهوه کوردی ـه‌کان ،له‌الی ـه‌ن چینێکــی ســه‌ره‌وه و دیاریکــراوی کۆمه‌ڵگــه دروســت بــوون و به‌شــێک له‌خه‌باتیــان له‌پێنــاو ده‌ســکه‌وته‌کانی ئــه‌و چینه‌دایــه ،کــ ه زۆرینــه‌ی جــار که‌ســانی خــاوه‌ن عه‌شــیره‌ت و ئاغــا و ده‌ره‌به‌گــه‌کان بــوون و رێگه‌یــان نــه‌داوه بــه که‌ســانی نــاو چینه‌کانــی خــواره‌وه به‌ئاســانی به‌رپرســیارێتیان هه‌بێــت .به‌ئه‌قڵیــه‌ت و ئایدیایه‌کــی ناوچه‌یــی بیریــان کردوه‌تــه‌وه و داواکاریه‌کانیــان ســنورداربوون .هه‌ربۆیــه که‌وتنــی زۆرین ـه‌ی جواڵنه‌وه‌کانیــش به‌هــۆی بــااڵ ده‌ســتی ئ ـهم چین ـه و الوازی کاری سیاســی و په‌یوه‌نــدی دیبلۆماســی و دروســتکردنی په‌یوه‌نــدی و خۆشــباوه‌ڕیانه‌وه بــووه.
قۆناخــی دروســتبوونی په‌که‌ک ـه ،قۆنــاخ و س ـه‌رده‌مێکی س ـه‌خت بــوو، به‌وپێیــه‌ی جواڵنــه‌وه‌ی کــوردی له‌هه‌رچــوار پارچــه‌ی کوردســتان الوازبــوو یــان شکســتی هێنابــوو ،به‌تایبه‌تــی لــه واڵتــی تورکیــا کــه به‌هــۆی (ناتــۆ)و هــاوکاری واڵتانــی ئه‌وروپــا ســوپایه‌کی به‌هێــزی هه‌بــوو ،لــه باشــووری كوردســتان به‌تایبــه‌ت دوای رێکه‌وتننامــه‌ی جه‌زائیــر لــه ســاڵی ()١٩٧٥و ،ده‌ســتبه‌ردانی پارتــی دیموکراتــی خه‌باتیــان ته‌نیــا له‌پێنــاو نه‌ته‌وه‌یــه‌ک و ناوچه‌یــه‌ک کوردســتانی عیــراق له‌خه‌باتــی چه‌کــداری ،هه‌روه‌هــا پارچه‌کانــی .3 دیکــه‌ی کوردســتان ئومێدێکــی ئه‌وتۆیــان بــه‌کاری چه‌کــداری نه‌بــوو ،ده‌ســت پێنه‌کــرد ،به‌ڵکــو که‌ســانی نه‌ته‌وه‌کانــی دیکــه‌ی نــاو ب ـه‌اڵم په‌که‌ک ـ ه له‌ب ـه‌ر شــێوازی کارکــردن و رێکخراوه‌ییــان به‌چه‌ندیــن کــورد به‌شــداربوون لــ ه رێکخــراو و حیزبه‌که‌یــان ،وه‌ک حه‌قــی
( no /12 )- 1 - 12 - 2016
ل ـه ،1978-11-27پارتــی کرێکارانــی کوردســتان نــارساو ب ـه (په‌که‌ک ـه)، له‌پارێــزگای (دیاربه‌کــر) دامــه‌زرا ،هه‌رچه‌نــد ه ریشــه و بناخــه‌ی په‌که‌کــه له‌ســه‌ره‌تای 1970کانــه‌وه ده‌ســتی پێکــردو لــ ه قۆنــاخ و ســه‌رده‌مێکی ســه‌خت و دژوار دروســت بــوو ،بــه‌اڵم توانیــان ئه‌زمونێکــی نــوێ و شــێوازێکی جیــاواز لــه کاری حیزبایه‌تــی بخه‌نــه‌ڕوو ،هــه‌م له‌ســه‌ر ئاســتی بزووتنــه‌وه کوردیــه‌کان و هــه‌م له‌ســه‌ر ئاســتی تورکیــا .چونکــە حیزبێکــی ناوچــەی و لۆکاڵــی نیــە و لەپێنــاو نەتەوەیــەک بەتەنیــا کاری نەکــردوە.
ســه‌ره‌تای خه‌باتیــان بــه پێــی پــان و به‌رنامــ ه بــوو، .1 نــه‌ک هاوشــێوه‌ی زۆرینــه‌ی بزووتنــه‌و ه کوردیــه‌کان کــ ه سیاســه‌تیان وه‌ک ره‌د فێعــل و په‌رچه‌کــرداری الیه‌نــی به‌رانبــه‌ر ده‌ســت پێده‌کــرد .بــه‌اڵم په‌که‌کــ ه پێــش دروســت بوونیــان به‌شــێوه‌ی کاری رێکخــراوه‌ی له‌نــاو زانکــۆی (ئانــکارا) له‌الیــه‌ن کۆمه‌ڵێــک گه‌نجــی هۆشــیار به‌سه‌رپه‌رشــتی ئۆجــاالن ده‌ســتی پێکــر و بــه شــوێنه‌کان ده‌گــه‌ڕان باســی کێشــه‌کانی ئه‌وســه‌رده‌مه‌یان بــۆ خه‌ڵکــی ده‌کــرد و هۆشــیاریان ده‌کردنــه‌وه .بۆیــه په‌که‌کــ ه پێــش رزگارکردنــی خه‌ڵکــی هۆشــیاری ده‌کرده‌نــه‌وه و فێــری ئــازادی ده‌کــردن.
(ژ10 )12 .ی سه‌رماوه‌رز 2716
16 قــه‌رار و که‌مــال پیــر ،ھاوڕێــی نزیکــی ئۆجــاالن ،له‌مــه‌دا په‌که‌کــ ه توانیویه‌تــی حیزبــی نه‌ته‌وه‌یــی و ناوچه‌یــی تێپه‌ڕێنێــت و وه‌ک حیزبێکــی جیهانــی ته‌ماشــابکرێت ،کــه به‌پێــی چه‌نــد بنه‌مــا و یاســایه‌ک خه‌ڵکانــی گـه‌ل و ئایــن و نه‌تـه‌و ه جیــاوازه‌کان ده‌توانــن ببنـه ئه‌نــدام .ل ـه ئێســتادا ل ـه زۆرین ـه‌ی واڵتانــی جیهــان پشــتیوانی هه‌ی ـه و توانــای جواڵنــی شــه‌قامیان هه‌یــه ،ئه‌مــه‌ش یه‌کــه‌م حیزبــی کوردیــه به‌ربه‌ســته ناوچه‌ییه‌کانــی تێپه‌ڕاندبێــت .هه‌روه‌هــا په‌که‌کــه ســۆز و عاتیفــه‌ی کوردایه‌تــی نه‌کردوه‌تــه دروشــم و دروســتکردنی هه‌ســتی ره‌گــه‌ز په‌رســتی و رقبــون لــه ئایــن و نه‌ته‌وه‌کانــی دیکــه‌ی نه‌کردوه‌تــه ئامانــج .ئه‌مــه‌ش لــ ه شۆڕشــه‌که‌ی رۆژئــاوای کوردســتان ک ـه ل ـ ه هه‌نــاوی په‌که‌ک ـه وه دروســت بــوو ه زۆرین ـه‌ی هێــز و الی ـه‌ن و نه‌تــه‌وه‌و مه‌زهه‌بــه جیــاوازه‌کان به‌پێــی قه‌بــاره و قورســاییان به‌شــدارن لــه کار و خه‌بــات.
به‌پێچه‌وان ـه‌ی بزووتن ـهوه و حیزب ـه کوردی ـه‌کان ک ـه که‌ســی .6 یه‌که‌مــی حیزبه‌که‌یــان ده‌کــوژرا ،یــان ده‌ســتگیرده‌کرا ،په‌رتــه‌وازه ده‌بــون ،بــه‌اڵم په‌که‌کــه دوای ده‌ســتگیرکردنی عه‌بــدواڵ ئۆجــاالن رێبـه‌ری ئـه‌و حیزبـه به‌هێزتربــوون ،یــان دروســره بوترێــت په‌رتـه‌وازه نه‌بــوون ،بــه‌اڵم حیــزب و پارتــ ه کوردیه‌کانــی دیکــه به‌نه‌مــان و دیارنه‌مانــی که‌ســی یه‌کــه‌م دابه‌شــبوون یــان له‌ناوچــوون. له‌هــه‌ر قۆناخێکــدا پــان و تاکتیکــی شــه‌ڕ و سیاســه‌تیان .7 ده‌گــۆڕن و به‌واقیعــی ئــه‌و ســه‌رده‌مه خه‌بــات ده‌کــه‌ن .هه‌ندێکجــار تاکیتکــی شــه‌ڕ و هێــرش بــردن ،هه‌ندێــک جــار تاکتیکــی خه‌بــات له‌شــار ،خه‌بــات له‌نــاو په‌رله‌مــان ،ئه‌مانــه و چه‌ندانــی دیکــه کــه به‌بــێ پاشه‌کشــه‌کردن لــه ئامانجــه ســه‌ره‌کیه‌کانیان ،بــه‌اڵم بزووتنه‌وه‌‌کانــی دیکــه له‌مــاوه‌ی هه‌مــوو ته‌مه‌نیــان داواکاریه‌کانیــان ســنورداو چه‌قبه‌ســتوبوون.
کارنه‌کــردن بــه ســۆز و عاتیفــه‌ی کوردایه‌تــی و .4 نه‌ته‌وه‌په‌رســتی ،به‌ڵکــو هه‌وڵــی چاره‌ســه‌ری کێشــه‌کانی کوردیــان به‌شــێوازێکی گه‌وره‌تــر ده‌دا .له‌مه‌شــدا ده‌گه‌ڕێینــه‌وه بــۆ حیزبه‌کانــی دیکــه ،کــه به‌ئایدیــا و بۆچوونێکــی کــورت بینینیانــه‌وه کێشــه‌ی کوردیــان کردوه‌تــ ه ئامانــج و بــۆ خاڵــه جه‌وهه‌ریــه‌کان نه‌گه‌ڕاونه‌تــه‌وه کــه کێشــه‌ی مرۆڤــه لــه رۆژهه‌اڵتــی ناوه‌ڕاســت. وه‌ک ئ ـه‌وه‌ی رێب ـه‌ری ئ ـه‌و حیزب ـه ل ـه به‌رگریننامه‌کانــی باســی ده‌کات چاره‌ســه‌ری نه‌ته‌وه‌کانــی دیکــه‌ی ناوچه‌کــه به‌شــێک ده‌بێــت لــه خه‌باتــی په‌که‌کــه.
مه‌بده‌ئــو ئینتیــای کارکــردن ،لــه نــاو په‌که‌کــ ه ئینتیــا و .8 مه‌بده‌ئــی کارکــردن و خه‌باتیــان پێچه‌وانــه‌ی زۆرینــه‌ی حیزبه‌کانــی دیکه‌یــه ،به‌تایبــه‌ت حیزبه‌کانــی باشــووری کوردســتان ،کــه زۆرینــه‌ی ئه‌ندامه‌کانیــان بــۆ به‌رژه‌وه‌نــدی خۆیــان و ســودی مــاددی کارده‌کـه‌ن، بــه‌اڵم ئه‌مــ ه تاڕاده‌یه‌کــی زۆر الی په‌که‌کــه جیــاوازه ،هه‌رچه‌نــده به‌شــێک لــه ره‌خنه‌گرانــی ئــه‌و حیزبــه بــاس له‌وه‌ده‌کــه‌ن هێشــتا په‌که‌کــه خه‌باتــی شــاری نیــه ،بــه‌اڵم ئه‌زمونــی رۆژئــاوای کوردســتان وه‌ک به‌شــێک له‌خه‌باتــی په‌که‌کــه ده‌ریده‌خــات به‌تــه‌واوی جیــاوازن .
وه‌رگرتنــی ئه‌ندامــی نــوێ ،ب ـه پێــی فلت ـه‌ر و هه‌ڵس ـه‌نگاندن .5 بــووه له‌ســه‌ره‌تای دروســت بوونیانــه‌وه تاکــو ئێســتا ،به‌مــه‌ش لــ ه مــاوه‌ی چه‌نــد ســاڵیی دامه‌زراندنــی په‌که‌کــ ه ئه‌ندامه‌کانــی زۆر که‌مبــوون ،به‌تایبه‌تــی لــه ســااڵنی 1980کان ،کــه به‌تــه‌واوی پێچه‌وانــه‌ی حیــزب و رێکخــراوه کوردیه‌کانــی دیکــه بــوون کــه به‌لێشــاو ئه‌ندامیــان وه‌رده‌گــرت .ئــه‌وه‌ی په‌که‌کــه‌ش په‌یوه‌نــدی بـه بــاری ئه‌منــی ئـه‌و سـه‌رده‌مه و دز ه پێنه‌کردنــی زانیــاری بــووه کـه بڕوایــان ب ـ ه چۆنێتــی هه‌بــووه ن ـه‌ک چه‌ندایه‌تــی ،هه‌روه‌هــا په‌که‌ک ـه بـه وردی چاودێــری ئـه‌و که‌ســانه‌ی کــردو ه کـه ده‌بوونـه ئه‌نــدام تاکــو دووربــن ل ـ ه کاری ســیخوڕی و ئاشــکراکردنی نهێنــی حیــزب ،ئه‌مه‌ی ـه وای کــردو ه کــه هه‌ندێــک پێیــان وایــه په‌که‌کــ ه تیــرۆرن و موتڵه‌قــن و خه‌ڵکیــان قبوڵنیــ ه ریزه‌کانــی ئــه‌و حیزبــ ه چۆڵبــکات.
کۆتــا خــاڵ کــه گرنگــه به‌المــه‌وه ،هــه‌م خــودی عه‌بدوڵــا .9 ئۆجــاالن و هــه‌م په‌که‌که‌یــه ،کــه رێــز و ته‌قدیــری ئایــن و مه‌زهــه‌ب و نه‌تــه‌وه و گه‌لــه جیاوازه‌کانــی گرتــوه و ســوکایه‌تی پێنه‌کــردون، هه‌روه‌هــا ژنــان توانیویانــه لــه‌م حیزبــه‌دا تواناکانــی خۆیــان پیشــان بــده‌ن ،به‌بــێ ئــه‌وه‌ی په‌که‌کــه ئیدیعــا بــۆ مافــی ژنــان بــکات و چه‌ندیــن بــاره‌گا و رێکخــراوی تایبــه‌ت بــه ژنانــی هه‌بێــت ،دیــاره ئه‌مانـه لـه زۆرینـه‌ی حیــزب و بزووتنـه‌وه کوردیه‌کانــدا بوونــی نه‌بــوه یــان الوازبــووه .بۆیــه دوای ٣٨ســاڵ لــه دامه‌زراندنــی ئــه‌و حیزبــه، ئــەوەی الوازە تیایــدا پەیوەنــدی دەرەوەیــە ،پێویســتە گرنگیبــدەن بــە سیاســەتی دەرەوە و دروســتکردنی پەیوەنــدی نێودەوڵەتــی ،بەتایبــەت لەگــەڵ ئەمریــکا و واڵتانــی ئەوروپــا ،کــە لــە تێســتادا پەیوەندیەکــی باشــیان نیــە.
17
ده‌ستپێكه‌كا فه‌ر: -1 میســل باژێره‌كــێ زوركه‌ڤنــا ودیــروىك يــه ،گرنگيــه‌كا زورا مــه‌زن هه‌يــه ،نه‌خاســم ژ رويــێ ئابــورى ،جڤــاىك ،له‌شــكه‌رى ،ســياىس... ژبه‌ركــو هــه‌ر ددیــروكا زوركه‌ڤــن دا ،وه‌ىك بنگه‌هــه‌ك و ناڤه‌نــده‌كا گرنــگ ،هه‌مــى اليه‌نێــن ژيــان و شارســتاىن بخوڤــه دگريــن ،ل دووال ميزوبوتاميــا س ـه‌رده‌رى كري ـه ،دبــۆ بنه‌گــێ پێكڤه‌گرێدانــا زور رێــك و بانێــن بــازرگاىن ،هاتــن و چوونــا كاروانيــا چ ژ رۆژه ـه‌الت بــۆ رۆژئاڤــا يــان ژى ژباشــور بــۆ باكــور و به‌روڤاژى...ژبه‌رئه‌نجامــێ ڤــێ ،زورنــاڤ و ناڤلێنــان ،لڤــى باژێــرى هاتين ـه دانانــدن و پــێ ناڤــدار بوي ـه ،وه‌ىك( ميســل ،نه‌ينـه‌وى ،مســبيال ،نيــوار شــر ،الحصــن املعــر ،عربايــا ،خــوالن، الحصنــن ،ام الربيعــن ،الحدبــاء ،يوفيميــا ،الزهــراء ،ام القــاع ،ام العــاء، ام الرميــاح ،الفيحــاء ،الخــراء ،البيضــاء ،ارض التمــن ،جنــة االرض،)... ئــه‌ڤ باژێــره دبنه‌كــوك و كه‌ڤناريــا خــودا ،باژێره‌كــێ كوردســتاىن و جهــێ شارســتانيه‌ته‌كا زور دێريــن و كه‌ڤنــاره و گرنگيــا خويــا زور مــه‌زن هه‌بويــه ،چ درويــێ بــازرگاىن و كشــتوكاىل و زه‌نگينيــا خــۆ ب به‌رهه‌مێــن ،هه‌مــى ره‌نگيــا ده‌خــل و دان و ميــوه و ســه‌وزه‌وات و مـه‌ردارى و مالداريــا خويــا زه‌نگــن ،چونــى ئـه‌ڤ باژێــر ه خودانــێ خــو ئــاڤ و هه‌وايه‌كــێ زور گونجــاى بويــه ،بــۆ چاندنــا هه‌مــى ره‌نگێــن كشــتوكال و ئاڤدێــرو خــودان كرنا سـه‌رومالێ گيانــدارى ،خــودان ئاخه‌كا زه‌نگــن ،بهه‌مــى ره‌نگێــن سه‌روســامانێ بــن ئــه‌ردى و ســه‌رئه‌ردى، هه‌مــى ره‌نگێــن به‌روبومــێ گيانــدارى و رێچــاىل ،هه‌مــى ره‌نگێــن دانــێ ،گه‌نــم و گه‌منه‌شــامى و نــوك و نيســك و مــاش و پتــات و ژبــى س ـه‌لكه‌كا زه‌نگــن بوي ـه ژ به‌رهه‌مێــن فێقــى و س ـه‌وزه‌وات و هنگڤــن و هه‌مــى ده‌رامه‌تــێ خارنێ...ژبــى وێ ژى ده‌ڤ ـه‌ر يازه‌نگــن بوي ـه ،ژ سه‌روســامانێ رسۆشــتى ،وه‌ىك كانه‌ي ـه‌كا زورا مه‌زنا(ئاســنى ،فوســفاىت، كربيــت ،گاز ،غــاز ،كوبالــت ،قورقوشــم ،)....دوال ميزوبوتاميــا ،كوباژێــرێ ميســل بنگه‌هه‌كــێ هــه‌رى گرنگــێ وێيــه ،دژێده‌رێــن دێــروىك و دينــى دا ،نــاڤ و ده‌نگــێ خــۆ هه‌بوي ـه ،دت ـه‌ورات و ئنجيلــێ ب(جنــة الخليــل ،جنــة الخولــد = به‌هشــتا مانــێ) هاتيـه په‌ســن و نــاڤ كــرن ،ل
ســه‌رده‌مێ ئيمپراتوريه‌تــا ساســاىن(مه‌دائني) كوپايته‌ختــێ وان بويــه، (دكه‌ڤيــن ناڤبــه‌را باژێــرێ ســامه‌را و به‌غــداد ،)...دقورئانــا پــرۆزدا ئ ـه‌ڤ باژێــره و ئ ـه‌ڤ ده‌ڤ ـه‌ر ب(ئه‌يك ـه) به‌هشــتا س ـه‌رئه‌ردى ،هاتي ـه نــاڤ كــرن ،ل ســه‌رده‌مێ خه‌ليفه‌يێــن راشــدى(ابابكرى) ،ئێكه‌مــن هــه‌وا ڤه‌كرنــێ بفه‌رمانداريا(خالــد كــوڕێ وه‌ليــدى) هاتــه برێڤه‌بــرن و پايته‌ختــێ ،ساســانيان ،مه‌دائــن هاتــه گرتــن و وێــران كــرن ،ل وى ده‌مــى عه‌ره‌بێــن غازيێــن بســلامن ،زور بڤــى باژێــرى سه‌رســام بــوون، باژێــر خــودان شارســتانيه‌تكا زور مــه‌زن و پێشــكه‌ڤتى بۆيــه ،زور زه‌نگــن و خــودان ســه‌ره‌وه‌ت و ســامان بــۆ ،جوانيــا باژێــرى ،جوانيــا كــه‌چ و كورێــن باژێــرى ،سه‌روســامانه‌كێ مــه‌زن ،ژ دوڕ و جه‌واهــر و زێڕوزينه‌ته‌كــێ بــێ هه‌ژمــار ،رۆيبــار و كانييێــن م ـه‌زن ،هه‌مــى جــور و ره‌نگێــن دار و دارســتان و فێقــى و سـه‌وزه‌وات و مـه‌ڕ و مه‌ڕداريــێ، خــارن و ڤه‌خارنێــن زورمـه‌زن و هه‌مــى ره‌نگى....له‌شــكه‌رێ بســلامنێن ع ـه‌رب ،پــێ س ـه‌رام و مه‌ده‌هــوش بــوون ،ئ ـه‌و جه‌نه‌تــا دخه‌يالێــن وان دا ،لپــاش مه‌رگــێ مرنــێ بچنــێ و پــێ كه‌يــف و له‌زه‌تــێ بب ـه‌ن ،ئ ـه‌وان وێنێــن وێ به‌هشــتێ ديــن ،دباژێــرێ مه‌دائــن و ددووال ميزوبومتيــا دا...ئه‌ڤــان دميه‌نێــن سه‌رخوشــكه‌ر و تــژى بــه‌زم و خــوىش ،غــه‌زا و گرتــن و ڤه‌كــرن و داگــر كارى ،لبــه‌ر وان كرنــه داوه‌ت و كه‌يــف و خــوىش ،ژ جه‌زيــرا گــه‌رم و بــێ ده‌رامــه‌ت ،ژ وه‌التــێ مه‌ينــه‌ىت و كوشــن و بــێ رۆمه‌تيــێ بــۆ مه‌دائــن ،بــۆ جه‌نه‌تــا ســه‌رئه‌ردى ،بــۆ
( no /12 )- 1 - 12 - 2016
گرنگيا ميسل(موصل)دزاكيره‌يا دێروك ودئه‌رناڤێ كورد و كورستانيان دا!!..
18 هاڤينگــ ه و جهێــن ژيانــێ ...بــه‌رڤ كه‌يــف و سه‌رمه‌ســت كــرن و تێركرنــا حه‌زێــن برىس....ئ ـه‌و ژى راســته ،لبه‌ريــا ڤه‌كرنێــن بســلامنان، گه‌ل ـه‌ك ملل ـه‌ت و نه‌ت ـه‌و ه و ئيمپراتوري ـه‌ت و ده‌وله‌تــان بس ـه‌ر ئاخــا ميزوبوتاميــا دا گرتيــه ،كوردســتان هاتيــه بــن ده‌ســت و ده‌سته‌ســه‌ر كــرن ،لــێ ئــه‌وا براســتى بيــن ،ل به‌ريــا ئيســامێ ،گه‌لــێ كــورد و خه‌لكــێ كوردســتانێ ،هــه‌رده‌م خــودان رۆل و خــودان بانــدورێ خوبويـه ،پشــكه‌كا زور گرنگــن بوينـه ژ دام و ده‌زگه‌هێــن ده‌ســتهه‌الت و خوبرێڤه‌به‌ريان...جــا چ ل ســه‌رده‌مێ ئه‌خمينــى و فــارس و رومــان و گريــى و تاكــو دگه‌هيــن ســه‌رده‌مێ ســومه‌رى و كاىش و لــوىل و ده‌ولــه‌ت و ده‌وله‌توكێــن دى يێــن باژێرڤانيــان... میسل دلێ رۆژهه‌التا ناڤین و ناڤه‌ندا
شارستانیه‌تا دونیایێ یه...ده‌یکا دووبهار و
(ژ10 )12 .ی سه‌رماوه‌رز 2716
جه‌نه‌تا سه‌رئه‌ردى و دونیا مانێ
لــێ پشــتى هاتنــا ئيســامێ ،بته‌مــى ره‌وشــا كــورد و كوردســتانيان، گورانكاريێــن جه‌وهـه‌رى و بنه‌كــوىك بسـه‌ردان هاتــن ،كه‌ســاتيا كــورد و خه‌لكــێ كوردســتانێ ،كه‌ڤتنـه ناڤــا ره‌وشـه‌كا گرانــا ژيانــێ ،گورانكاريێــن زورێــن جڤــاىك و ژيــوارى بســه‌رگه‌ل و خه‌لكــێ كوردســتانێ هاتــن، خوسـه‌رى و ئيدارێــن وان يێــن فيــدراىل هاتــن شــكاندن و البــرن ،رولــێ خه‌لــى هاتـ ه كێــم كــرن ،كه‌ڤــن بــن بــارێ بــاج و خـه‌راج و بئه‌قلداريــا ســه‌ره‌تايێن ژيانێ(حيــات البــداوه) ،خه‌لكــێ كوردســتانێ و دووال ميزوبوتاميــا ،هاتن ـه برێڤه‌بــرن و ئيــداره‌دان ،هوســان شــوينا ئاڤاكرنــا شارســتانيه‌تێ ،ڤه‌كرنێــن ئيســامى و ئه‌نفالێــن ب تــاالكارى جهگرتــن، ده‌ســتهه‌الت شــوينا گرنگيــێ بده‌تــن كشــتوكال و ئاڤدێــرى و خــودان كرنــا مه‌روماالىت(تاكــو ناڤاده‌ســتى ره‌ش نه‌بيــن تامــا ده‌ڤــى خــوش نابيــن ،)...له‌شــكه‌رتارى و ڤه‌كرنێــن ئيســامى ،بونــ ه كار و به‌رنامــه، كويله‌كرنــا مروڤــان ،كــه‌چ و كــور...وه‌ىك ده‌ســتكه‌ڤت(غه‌نيمه)هاتنه ژمارتــن و ته‌ماشــه‌كرن ،ژڤــى كاوداىن ،ئه‌گه‌رێــن ره‌وش و تيالێــن جڤــاىك هاتــن گوهارتــن ،عــادات و چاڤلێكرنێــن باشــێن دووال هـه‌ردوو رويبــارن ،بره‌نگــێ زور هاتنــه گوريــن و كه‌ڤتنــه بــن بانــدورا ره‌وش و تيتالێــن خرابێــن باديــا عه‌رىب...ه ـه‌ر ئه‌ڤ ـ ه ژى ،ئه‌گه‌رێــن س ـه‌رىك و بنه‌كــوىك بوين ـه ،دووال ه ـه‌ردوو رويبارن(عێراقــا نوك ـه) بكه‌ڤيــن بــن
بانــدورا كوشــت و كوشــتارێن مـه‌زن و ببيــن گولـه‌كا تــژى خويــن رشــن وتــژى دوژمنايـه‌ىت ،ژبــى فه‌ســادا ره‌وشــتى و وژداىن...كه‌ســاتيا مروڤــى بته‌مــاى هاتـه دواليــى كــرن و بــدوو ئاراســته‌يێن ژێــك جــودا و هه‌ڤــدژ هاتنــ ه په‌تورمــه كــرن و بــو خوه‌زايــه‌ىك مروڤى.....تاكــو نهــاژى ئــه‌و دوو اليه‌نيــا كه‌ســاتيا مروڤــى ل ڤــێ ده‌ڤــه‌رێ ،وه‌ىك هه‌ڤــال جێمــك دگ ـه‌ل م ـه داماي ـه و بوي ـه به‌الي ـه‌ك و وه‌ىك وه‌باي ـه‌ىك ماي ـه دگ ـه‌ل م ـه دا ،بوي ـه س ـه‌روكانيا ب ـه‌ال و ته‌نگه‌زاريێــن مروڤای ـه‌ىت ل ڤــێ ده‌ڤ ـه‌رێ، له‌ومانــێ ياگرنگــه ،نه‌خاســم كه‌ســان و شــاره‌زايێن جڤــاك نــاس ،ڤــێ ره‌وشــێ ،بزانســته‌ىك هزريــێ ده‌وله‌مه‌نــد رشوڤــه و راڤه‌بكــه‌ن و ل دويــڤ رێگه‌چاره‌ســه‌ريێن ســاخله‌م بگه‌رهــن و بته‌ندروســتيه‌كا ســاخله‌م ،جڤــاىك هايــدار و راســته‌رێ بكــه‌ن ،تاكــو مروڤــێ كــورد و كوردســتاىن ،ژ دووســه‌رى و نه‌كبه‌تيێــن ده‌ردووبه‌اليێــن ڤــێ ئێشــا هه‌ودايــا ميزووبوتاميــا بێنــه قــورال كــرن و بته‌ندروســتيه‌كا بــاش بكه‌ڤــن بــن بــارێ گرانــێ ژيانــێ و بــن خــوان رول و خــودان تايبه‌مته‌نديێــن خويێــن ره‌ســه‌ن وخوســه‌ر. ميسل(موصل) دپانورامه‌يه‌كا كورتا دیرۆىك دا: -2 ميســل وه‌ىك ده‌ڤــوك ،يــاىن س ـه‌روكانيا پێكڤه‌گرێدانــا رێــك و رێبــاران، يــاىن جهه‌كــێ گرنگــێ ئابــورى و تــژى خوه‌زايــێ سه‌روســامانێ كشــتوكاىل و ئاڤدێــرى و مه‌رومــاالت و به‌روبه‌رهه‌مێــن هه‌مــى جــور و هه‌مــى ره‌نگــى ،ديســان ميســل دبــو ده‌ربازگه‌هـه‌كا زورا گرنــا بــازگاىن و س ـه‌روكانيا پێكڤه‌گرێدانــا رێــك و رێبارێــن رۆژه ـه‌الت و روژئاڤايــى و باكــور و باشــور و به‌روڤاژيــاوێ ،پێكڤه‌گرێدان...يــان بره‌نگه‌كــێ دى بێژيــن ،ميســل دلــێ رۆژهه‌التــا ناڤــن و ناڤه‌نــدا شارســتانيه‌تا دونيايــێ يه...ده‌يــكا دووبهــار و جه‌نه‌تــا ســه‌رئه‌ردى و دونيــا مانێ...ئــه‌ڤ باژێــره دبيــن بنه‌گه‌هــێ ناڤه‌نــدا پارێزگه‌ها(نه‌ينــوى) ،د دێــروك و شارســتانيه‌تا خــودا زور كه‌ڤنــار و گرنگــه ،باژێــرێ په‌ميابه‌ر(يونــس پێغه‌مبــه‌رى) ،مه‌زارگه‌هێ(عبدالقــادرێ گه‌يــاىن) ،ســولتانێ په‌يامبه‌ريێ(نوحــى) ،كه‌شــتيا خــۆ ل ڤــى وارگه‌هــى دروســت كري ـه و ل ده‌مــێ رابونــا له‌هيــێ ،ژڤــى وارگه‌هــێ نوحــێ ســولتان و په‌يامب ـه‌ر، كه‌شــتيا خــۆ ،كه‌شــتيا ژيانــێ باركريـه ،ژ نـه‌ژادێ ڤــى وارى جــاره‌كا دى ژيــان هاتي ـه دوبــار ه كــرن ،پشــتى كه‌شــتيا وى ل س ـه‌ر چيايێ(جــودى) دانــاى ،جــاره‌كا دى ژيانــێ ده‌ســتپێكريه ،گونــدێ هه‌شــتيان و باژێــرێ شـه‌رنه‌ناخ و جزيــرا بوتــان هاتنـه ئاڤـه‌دان كــرن ،يــاىن ژ نـه‌ژادێ دووال ميزوبوتاميــا ژيــان هاتيــه نويــژه‌ن كــرن و ئاڤه‌دنيــێ و شارســتانيه‌ت هاتيــه دووباره‌كرن...پــاىش نه‌مــرود و ئيمپراتوريه‌تــا وى هاتينــه
19
لەو ڕوانگەیەوە مێژووی بزووتنەوەی ئازادی گەلی کورد لە هەمان کات دا مێژووی سەرلەنوێ خۆخوڵقاندنەوەی ژنی کوردە ل ســاال(317ك تاكــو 489ك) باژێــر كه‌ڤتــه بــن ده‌ســتێ(عوقێليان) ل ڤــى ســه‌رده‌مى باژێــر تــوىش وێرانــكارى و مه‌ينه‌تيێــن زور مــه‌زن بــۆ ،نه‌خاســم پشــتى ده‌ركه‌ڤتنــا هه‌وێــن خاچپه‌رســتێن مه‌ســيحى... لــێ ل ســه‌رده‌مێ ئه‌تابه‌گيــان ،نه‌خســم ل ســه‌رده‌مێ(عيامدالدين الزه‌نــى) ل ســالێن(521ك) و بســه‌ردا ،پــاىش ل ســه‌رده‌مێ(بدرالدين ل ْولــ ْو) پێشــكه‌ڤتنه‌كا بــاش هاتــه مه‌يدانــێ ،ئــه‌و ژى دڤێــن بێــن گوتــن ،يوســفێ بابــێ (صــاح الديــن االيــوىب) روله‌كــێ زور بــاش هه‌بوي ـه دجێگــر كــرن و پێشــكه‌ڤتنا ه ـه‌ى د ره‌وشــا ميســل دا ،پشــتى راگه‌هاندنــا ده‌ســتهه‌التا ده‌وله‌تــا (ئه‌يــوىب) ،ميســل ده‌ليڤه‌يێــن خــورت و بــاش هه‌بويه‌نــه ،دبه‌رئه‌نجامــێ خوســه‌ريا فيدراليــى دا، يــا كــو د ده‌ســتهه‌التێ دا ،بــو ڤــى باژێــرى هاتي ـه بجهكــرن ،س ـه‌روه‌ريا
( no /12 )- 1 - 12 - 2016
هه‌بونــێ و شارســتانيه‌تا وان هاتيــ ه ئاڤــه‌دان كــرن ،بابــێ هه‌مــى ديانه‌تــان ،په‌يامبه‌ر(ئيرباهيــم) ژ روبيشــتا ڤــێ دوولــێ ،وه‌ىك بابــێ په‌يامبــه‌ران و وه‌ىك روناهيــا هــزرا ديانــه‌ت و ئاڤاكــه‌رێ مروڤاتيــێ، هاتيــه ژيانــێ و په‌يامــا خــو دايــه بــه‌الڤ كــرن و ديســان په‌يامــا خــۆ ل پــاش خــودا ،دايــه ده‌ســتێ زوريه‌تــا خــو ،ديانه‌تــا ،ميتــه‌راىن، ســابيئه املندائيــه ،ديانه‌تــا به‌هدينــان ،دييانه‌تێــن ئاســاىن ،زه‌بــورى، تــه‌وراىت ،ئنجيــى ،قورئاىن(ئيســام وه‌ىك دوماهيــك په‌يــام ،)...ژ خــوه‌زا و هزرمه‌نديێــن ڤــى خه‌زينــى ،بئافراندنێــن خــوداىئ هاتينــه، بــو په‌روه‌رده‌كــرن و پێگه‌هاندنــا مــروڤ و مروڤاتيێ...يــان كــورد و كوردســتاىن نه‌هــه‌ر بنه‌گه‌هێــن شارســتانيه‌ت و ئاڤه‌دانيــا مروڤاتيێنــه، به‌لــى داينگ ـه‌ه و خويندنگه‌هێــن هــزر و بــرو رامانێــن مروڤاتي ـه‌ىت و شارســتانيه‌تێنه ،له‌ومانــێ گرنگـه هـه‌رده‌م مروڤــێ كــورد و كوردســتاىن، ل خوبگه‌رهيــن ،دێــروك و شارســتانيه‌ت و بويــه‌ر و ســه‌ربورێن خــو چــاك بخوينيــن ،بتێگه‌هشــن و هزرمه‌نديــه‌كا خوزايــى و خوســه‌رى خانــدن و شــيته‌لكارى و بــزاڤ و چاالكيێــن خوبكه‌تــن و ببيــن خــودان كه‌ســاتيا خويــا خــورت ،بهزرێــن زه‌الل و بريمه‌نــدى ،خوئاڤــا بكه‌تــن، ببيــن خــودان بانــدور و دخــودا بريــارا خويــا خوســه‌ر و دميوكــراىس كــوك بكه‌تــن ،تاكــو برابرودويــێ خويــێ زه‌نگــن ئاڤــه‌دان و زه‌نگــن بكه‌تــن ،ببيــن ئه‌كتوره‌كــێ كاريگ ـه‌ر و خــودان بانــدورێ خويــێ مــادى و مه‌عنــه‌وى ،ده‌ســتبه‌رداريێ كولــه‌ىت و كوله‌واريــێ ببيــن و بكاريــن ببانــدور خودانيــێ ل خوبكه‌تــن ،ب باوه‌ريــه‌كا زور موكــوم دبێــژم، هه‌رده‌مــێ كه‌ســاتيا مروڤــێ كــورد و كوردســتاىن ،بســاخله‌ميا خويــا هــزرى و ب بريمه‌نديــا خويــا خوســه‌ر ،كه‌ڤتــه ســه‌ر ريــا كارى ،دێ بيــن خــودان رێــك و دێ كاريــن نه‌خشــه‌رێگا و پرۆگرامێــن خوســه‌ر ئاڤــه‌دان بكه‌تــن ،بڤه‌كــرن و دميوكراســيه‌تا هــزرى ،ده‌رفــه‌ت هه‌نــه، خــو رزاگــر بكه‌تــن ،ژ هه‌مــى ره‌نــگ و ته‌ڤنێــن نه‌يــارىت و خوگرێــدان و ژه‌نگاريــا نه‌يــاران خــو پــاك و ســاخله‌م بكه‌تــن ،بكه‌ســاتيا خويــا خــورت و خوســه‌ر ،بهزروبريێــن مه‌نــدن و زه‌الل ،بنه‌خه‌شــه و رێگايێــن سـه‌رده‌م...ئێدى ئاڤاهيــێ كوردايـه‌ىت و كوردســتانه‌كا خوسـه‌ر و تــژى س ـه‌رفرازى ئاڤادبيــن و مــاف و ئــازادى ژى دێ دپاراســتى بــن. باژێــرێ ميســل ل ســاال(1080پ.ز) دبيــن پايته‌ختــێ ئيمپراتوريه‌تــا ئاشــوريان ،ل ڤــى چاخــى گرنگي ـه‌كا زورا ئابــورى و له‌شــكه‌رى بخوڤ ـه دبينيــن ،دبيــن خــودان شارســتانيه‌ت و ئاڤه‌دانيــه‌كا زورا مــه‌زن، زوركه‌له ـه و شــورهه‌و و جهێــن خوپاراســتنێ لــێ دهێن ـ ه ئاڤاكــرن ،ل ســاال612پ.ز ژاليــێ ده‌وله‌تــا ميتــى و بهه‌ڤكاريــا كلدانيــان دهێــن ده‌سته‌ســه‌ركرن ،خه‌لكه‌كــێ زور ژ ڤــى باژێــرى ده‌ربــه‌ده‌رى جزيــرێ
و حه‌له‌بــێ دبيــن ،لــێ پــاش ده‌م ـه‌ىك ته‌نهاهــى و ئاڤ ـه‌داىن بوباژێــرى ڤه‌دگه‌رهيــن ،چونــى بده‌ســتهه‌الته‌كا خوماىل(فــدراىل) ده‌ســتهه‌الت دهێــن برێڤه‌بــرن ،ل ســاال550پ.زتاكو 331پ.ز باژێــر دكه‌ڤيــن بــن ده‌ســتێ ئه‌خمينيێــن فــارىس ،ديســان ل ســاال627ز باژێــر دكه‌ڤيــن بــن ده‌ســتێ رومانيــان و ديســان ره‌نگــه ده‌ســتهه‌الته‌كا فيــدرىل بخوڤــه دبينيــن ،ل ســاال637زدبه‌رئه‌نجامێ هه‌وێــن له‌شــكه‌رێ ئيســامى دا ،باژێــرێ ميســل دكه‌ڤيــن بــن ده‌ســتێ ئيســامێ ،ل وى ده‌مــى سه‌رله‌شــكه‌رێ ئيســامى بســه‌روكاتيا(ربيع بــن االفلــك العنزى)بويــه، ل سـه‌رده‌مێ خيالفه‌تــا راشديان(عوســانێ كــورێ عه‌فــاىن) ،عوتبـه بــن فرقــد الســله‌مى دبيــن واليــێ ميســل ،ئـه‌وى هنــده‌ك خێــل و به‌ربابكێــن عــه‌رىب ئيناندنــه ميســل ،وه‌ىك(ئــه‌زد ،طــه ى ،كنــده ،عبدالقيــس،)... ديســان ل چاخــێ ده‌وله‌تــا ئيســاميا ئه‌مــه‌وى ،ل ســه‌رده‌مێ ســه‌عيد كــورێ عبدامله‌لكــێ مــه‌رواىن ،هنــده‌ك خێــل و به‌رباكێــن دى يێــن عــه‌رىب ئيناندنــه ميســل وه‌ىك(ته‌غلــه‌ب ،ربيعــه ،شــه‌يبان ،عنــزه، خــه‌زره‌ج ،)...ل ســاال(132ك تاكــو 751ك) باژێــرێ ميســل كه‌ڤتــه بــن ده‌ســتهه‌التا عه‌باســيان ،دوماهيــك چاخــێ عه‌باســيان ميســل كه‌ڤتــه بــن ده‌ســتهه‌التا(حه‌مدانيان) ل وى ده‌مــى ميســل گرنگيــه‌كا زورا ئابــورى و بــازرگاىن وه‌رگرت(ده‌خــل و دان ،شــه‌كر ،هنگڤــن ،رويــن، رێچــال ،ســاق ،ئاســن)...گرنگرتينێ به‌روبومــێ وان بويــه.
20 ڤــێ ده‌ليڤــێ ژى ،ڤه‌دگه‌رهيــن بــۆ ســه‌ركرده و ده‌ســتهه‌التا ســه‌الحدينێ كــوردى...ل ســاال(631ك – 1233ز) ميســل كه‌ڤتــه بــن ده‌ســتێ ئيمپراتوريه‌تــا صه‌فــه‌وى و ســاال(769ك)دهه‌وه‌كێ دام ميســل كه‌ڤتــه بــن ده‌ســتهه‌الت(ته‌ميورى له‌نگ)تاكــو ســاال(810ك) ده‌وله‌تــا مه‌ڕی(ســپى) و م ـه‌ڕی(ره‌ش) ده‌ســتهه‌التا ميســل وه‌رگــرت،
ل سه‌رده‌مێ ساسانى و رومانیان ژى
ده‌ستهه‌التا میسل ژ الیێ پرانیا کوردى
(ژ10 )12 .ی سه‌رماوه‌رز 2716
ه برێڤه‌برن هاتی
ل ســاال(1730ز – 1143ك) جــاره‌كا دى ميســل كه‌ڤتـ ه بــن ده‌ســتێ ئيمپراتوريه‌تــا (صه‌فــه‌وى) ،ل ســاال(1734ز تاكــو 1917ز) ميســل كه‌ڤت ـه بــن ده‌ســتێ ئيمپراتوريه‌تــا عوســانىل...پاىش هاتنــا له‌شــكه‌رێ به‌ريتــاىن ل ســاال(1918ز) ميســل كه‌ڤتــه بــن ده‌ســتهه‌التا ئينتدابــا به‌ريتــاىن ،ل ســاال(1921ز)ده‌وله‌تا نــوى يــا مه‌له‌كيــا هاشــمى ل عێراقــێ هاتــه راگه‌هانــدن ،كــو دروســت دبــو ژ هه‌رســێ وياليه‌تێــن عوســانىل(به‌رصه ،بغــداد ،موصــل) ،ژهه‌ژيــه ل وى ده‌مــى ناڤــێ عێــراق ،دانانــد ه س ـه‌ر ڤــان ســێ وياليه‌تــان و لــن ويصايه‌تــا به‌ريتــاىن ده‌ســتهه‌الت دهاتــ ه برێڤه‌بــرن ،ل ســاال(1958ز) ده‌ســتهه‌الت بــو ده‌ســتهه‌الته‌كا كومــارى ،سســته‌مێ ســه‌روكاتيا كومــارى يابــه‌رده‌وام بــۆ تاكــو ل ســاال(2003ز)كومارا ســه‌دامى هاتــ ه هه‌رفانــدن و هه‌ڤپه‌ميانــان بس ـه‌روكاتيا ئه‌مريــكا ده‌ســتهه‌التا ده‌مــى گرتي ـه ده‌ســتێ خــۆ ،پــاش بۆرينــا ســاله‌كێ ...ده‌ســتهه‌الت بــۆ ده‌ســتهه‌التا كومــارا فيــدرىل....ژ ه ـه‌ژى گوتنێي ـه ،بويه‌كه‌مــن جــار ل ســاال(18ك – 639ز)، ده‌ســتهه‌التا شــاهێ ساســاىن(ربيعه بــن نـه‌رصى) شــاهێ فــارىس هنــده‌ك شــڤانێن عـه‌رب ئيناندنـه ده‌وروبه‌رێــن ميســل ،بــو خــودان كرنــا پـه‌زو حه‌يوانێــن وى ،دێــروك نڤێســێ عه‌رب(جــواد عــى تاهــر) دپه‌رتــوكا خــودا ،بناڤێ(فصــل ىف تاريــخ العــرىب قبلـه االســام) دبێژيــن مه‌لكه‌كــێ فارســێ ساســاىن بناڤێ(ســابور بــن خــوزاده) ،هنــده‌ك شــڤانێن عـه‌ره‌ب، بــو خــودان كرنــا پــه‌زو حه‌يوانــێ خــۆ ئيناندنــه حريه(مه‌دائــن) ...دێــرۆك نڤێســێ عه‌ره‌ىب(احمــد بــن يحيــى) دپه‌رتــوكا خودا(فتــوح البلــدان) يــا كــو ل ســاال(297ك – 892ز)هاتيــ ه چــاپ كــرن ،دبێژيــن عه‌ره‌بــان ل عێراقــێ چ هه‌بونــا خويــا وه‌ســان نينــ ه بهێــن به‌حــس كــرن ،لــێ پشــتى ڤه‌كرنێــن ئيســامى هه‌بونــا عه‌ره‌بــان به‌رچــاڤ
بويـه وهاتيـه ديــن ،يــاىن عـه‌ره‌ب دگـه‌ل هاتنــا ئيســامێ هاتينـه عێراقــا نوك ـه. ميســل باژێره‌كــێ كوردســتانيه ،وياليه‌تــا نه‌ينــه‌وا باشــورێ -3 كورســتانێ يــه: دپه‌رتــوكا نڤێســه‌رێ عــه‌رب()880دا ،وه‌ســان دهێــن ديــار كــرن تاكــو ســاال(880ز)تكريت ،ديــاال ،ميســل ،كوپشــكه‌كن ژ وياليه‌تــا نه‌ينوى(موصــل) ،عه‌ره‌بــا چ هه‌بونــه‌كا خويــا ژ هــه‌ژى نه‌بــو ،تاكــو دبێژيــن ،ئــه‌ز خه‌لكــێ باژێــرێ تكريتــم ،لــێ ل ســاال(880ز) ئه‌گــه‌ر نامه‌يــه‌ك بزمانــێ عــه‌رىب هاتبايــه ،ژ بــى مــه‌الى كه‌ســه‌كێ دى نه‌بــو ڤــێ نامه‌يــێ بخوينيــن ،چونــى پێكهاته‌يــێ تكريــت كــورد و پێكهاته‌يــێ دى يــێ نــه‌ژاد فــارىس و خه‌لكــێ دى بويــه ،دێــروك زان وه‌ســان دده‌نــ ه خوياكــرن ،دێــروكا دونيايــێ ،نه‌خاســم يانڤێــى ژ ســومه‌ريان ده‌ســتپێدكه‌تن ،وه‌ىك يازانايــه ســومه‌رى نــه‌ژادێ كــوردن ،ده‌ولــه‌ت و ئيمپراتوريه‌تيێــن ل دويــڤ وان ژى دا ،گــوىت ،لــو لــو ،ســوبارى، كادوىك ،نائــرى ،ميدى...به‌رباكێــن كوردانــه و لڤــێ ده‌ڤــه‌رێ ژيــان و ده‌ســتهه‌الت بورانديــه و گێرايــه ،ل ســه‌رده‌مێ ساســاىن و رومانيــان ژى ده‌ســتهه‌التا ميســل ژ اليــێ پرانيــا كــوردى هاتي ـه برێڤه‌بــرن ،تاكــو ل ســه‌رده‌مێ ئوســانىل و ده‌ســتهه‌التا مه‌لكێــن هاشــمى ژى ڤــه، كــوردان ببانــدور ده‌ســتهه‌الت ل ڤــى باژێــرى گێرايـه ،زوربه‌يــا به‌ربــاك و بنه‌مالێــن وان ژى(يێــن نهــا بع ـه‌رب دهێن ـه شــوبهاندن) دره‌س ـه‌ندا كــوردن و ژ جزيــرا بوتــان و شــه‌رنخ و نــاڤ گويــان و ده‌وروبه‌رێــن دياربه‌كــرێ ...هاتين ـه و بوين ـه روينشــتڤان و ده‌ســتهه‌التدارێن ميســل، ره‌شــيد به‌گــێ بــه‌روارى بــو ده‌مــێ ســاله‌كێ واليــێ ميســل بويــه، ره‌شــيد ب ـه‌گ بئه‌مــرێ ســولتاىن وهك مــرێ بادينــان هاتي ـه راســپاردن، ديســان مالباتــا س ـه‌عيد ئاغايــێ دوســتىك ل س ـه‌رده‌مه‌ىك وليتيــا ميســل كري ـه ،ژ بــى ل س ـه‌رده‌مێ ده‌وله‌تــا مه‌لكيــا هاشــمى ،مالباتــا شــێخێ بامه‌رنێ(مالباتــا شــێخ بهاديــن بام ـه‌رىن رێــكاىن )...ده‌ســتهه‌التا ميســل وه‌رگرتيـه ،تاكــو ل ســاال2003ز ميســل بپشــته‌ڤانيا كــوردان هاتيـه رزگار كــرن ،لــێ مخابــن س ـه‌ركردێن كوردانــن لێدوانێــن نه‌به‌رپســيارانه دان ( ســێ ســه‌ركردێن كــورد) بنه‌زانــن و بــێ به‌رپرســياران ه لێــدوان دان و گوتــن ميســل باژێره‌كــێ عه‌ره‌بي ـه ،تاكــو وى ده‌مــى عه‌ره‌بــان بخــۆ ژى نه‌گه‌تبــوو ميســل باژێره‌كــێ عه‌ره‌بيه...ئــه‌ڤ لێدوانــه غــه‌دره‌كا دێــروىك و بــێ وژداىن و كاره‌كــێ نه‌مروڤــاىت بويــه ،ســه‌رانێن كــورد، دانپێدانێــن نه‌دروســت دان ،ئــه‌ڤ لێدوانــه غــه‌درره‌كا دێروكيــه به‌رامبــه‌رى پێكهاته‌يــێ ميســل بته‌ڤايــى ،چونــى ميســل دره‌ســه‌نێ خــودا كوردســتانه و بره‌نــگ و پێكهاته‌يــه يه‌كــێ جــودا جــودا...
ئــه‌ڤ لێدوانــه زومله‌كــه ل ئاخــا كوردســتانێ و ل پێكهاته‌يــێ هه‌مــى ره‌نــگ و هه‌مــى جــورێ خه‌لكــێ كوردستانێ...ميســل كوردســتانه ،لــێ پێكهاته‌يه‌كــێ جــورا و جــور و هه‌مــه ره‌نگــى نه‌ته‌وه‌يــى ،دينــى، مه‌زهــه‌ىب هه‌يــه( ميســل نهــا كــورد ،عــه‌ره‌ب ،توركــان ،ئاشــورى، كلــداىن ،ئه‌رمــه‌ىن ،پــارىس ،شه‌به‌ك...بســلامن بهه‌مــى پێكاته‌يــێ خــو،
زه‌ره‌ده‌شت ل کوردستانێ هاتیه دونیا و
په‌یاما خوژى هه‌ر ل کوردستان و وه‌التێ فارسان به‌الڤ کریه
يه‌هــودى ،مه‌ســيحى بهه‌مــى پێكهاته‌يــێ خو،عــه‌ىل ئيالهــى، كاكاىئ ،ســائيبه املندئيه)....يــاىن ميســل بنگه‌هــێ پێكڤ ـه ژيانــا دينــى و نه‌تــه‌و ه و مه‌زهه‌بييــه و نه‌باژێــرێ دينــه‌ىك و نــه ژى نه‌ته‌وه‌يه‌كــێ يــه ،ديســان ل ســاال 2004ز ل ده‌مــێ ئێكه‌مــن هه‌لبژارتنێــن عێراقــا فيــدراىل ،ليســتا كوردســتاىن()%67ده‌نگێن ميســل بده‌ســت خوڤــه ئينانــدن ،ئه‌ڤــه ژى به‌لگه‌يــه‌كا دييــه ميســل نه‌باژێــرێ عه‌ربيــه، نــه‌ژى باژێــرێ ئێــك نه‌تــه‌و ه وئێــك دينييــه ،ديســان ل ســاال2006ز ســه‌رژمێريه‌ك ل زانكويــا ميســل هاتــه كــرن)6000( ،شــه‌ش هــزرا قوتابيێــن گه‌رگـه‌رى ،خويندكارێــن زانكويــى بــوون ،ژبــى پرانيـه‌كا زورا خه‌لكــێ ميســل و نه‌خاســم ل تاخــێ رۆژئاڤــاى ،كوردێــن ئومــه‌رى، مــران ،هه‌ســنی ،كوچه‌رێــن كچــان ،بوتــاىن ،گويــاىن و خه‌لكــێ ژ ن ـه‌ژاد باكورينـه ،ژ بــى ئـه‌و خێلێــن ل باشــور بخــۆ ،نه‌خاســم زێبــارى ،هـه‌رىك، ســورچى ،گــوران ،مــزورى ،دوســتىك ،بــه‌روارى ،رێكانی...گه‌لــه‌ك خێــل و بنه‌ملكێــن دى ،يێــن نــه‌ژاد كــوردى ،ژبــى يــا وێ خه‌لكه‌كــێ زور هه‌يــه ،دبه‌ريــا ڤه‌كرنێــن دينــێ ئيســامێ دا كــورد و نهــا وه‌ىك ع ـه‌ره‌ب دهێن ـه ديــن و نياســن ،د دێــروكا جڤــاك ناســيا دكتــور ع ـه‌ىل وه‌ردى دا ،ئامــاژه دايــ ه هه‌بونــا كــوردان ل(مه‌دائــن) مــه‌روان بــن مونيـ ه و مالباتــا وى ،كوخــودان نــاڤ و ده‌نگه‌كــێ مـه‌زن بويـه ،پشــتى بســلامن بــوى ،ژاليــێ خالیــدى كــورێ وه‌ليــدى ڤ ـه س ـه‌رێ وى هات ـه بريــن ،ئه‌ڤــێ ژى چريوكــه‌كا ســه‌يروئه‌نتيك ه هه‌يــه و مه‌نه‌ڤێــن رونكرنــێ ل س ـه‌ر بده‌ين...يــا زاناي ـه ده‌وله‌تــا كيــى ،ژاليــێ كوردێــن فه‌يليڤــ ه هاتيــه دامه‌زرانــدن و بــو ده‌مێ()120سه‌دوبيســت ســاالن، ئه‌ڤــێ ده‌وله‌تــێ ده‌ســتهه‌الت هه‌بويــ ه ل ســه‌ر به‌غــداد و تاكــو باشــورێ ناڤه‌راســتێ عێراقــا نوكــه دكه‌ڤتــه بــن ده‌ســته‌هه‌التا ڤــێ
ده‌وله‌تــێ ،نهــا ژى ژمــارا كوردێــن فه‌يــى زێــده‌ى مليــون و نيڤاي ـه و پرانيــا وان ل به‌غــداد و ميســان و زيقــار و ناڤه‌راســتا عێراقــێ دژيــن، ئه‌ڤ ـه به‌لگ ـه و داخوينانــن ئاشــكرنه ميســل باژێره‌كــێ كوردســتانيه و وياليه‌تــا نه‌ينــوا باشــورێ كوردســتانێ بخوڤــه دگريــن. ميســل ددێروكــێ دا ناڤه‌نــدا كوردســتان و شــاده‌مارا -4 ده‌ڤــه‌را به‌هدينانــێ يــه : به‌هدينــان يــاىن باشــرين(بێهرتين) ،ئه‌ڤ ـه ديانه‌تــا په‌يامبه‌ر(زاره‌ده‌شــت = زاره‌توشــت)تيه ،په‌رتــوكا وى يــا پريۆز(ئاڤێســتا)يه ،ئــه‌ڤ ديانه‌تــه ئێكــه ژ ديانه‌تێــن كه‌ڤنــار ،به‌ريا()3500ســاالن ،وه‌ىك په‌يامــه‌ك ل كوردســتان و وه‌التــێ فارســان هاتيــه بــه‌الڤ كــرن ،ئــه‌ڤ ديانه‌تــه هه‌لگــرێ وژدانــا مروڤايــه‌ىت و فه‌لســه‌فه‌يه‌كا جڤاكيــا پێشــكه‌ڤتيه، نهــا رێگرێــن وێ لناڤبه‌را(145,000تــا كــو ،)2،500،000ئاڤێســتا هاتي ـه نڤێســن ل ســه‌ر()12000پارچێن چه‌رمــێ چێلــێ ،ژ()38000په‌يڤــان پێكدهێــن ،ديســان دبێــژن ،په‌يڤێــن ئاڤێســتايێ دبنه()345700په‌يــڤ و()21جوزئــ ه و دبينت()5قســم ،به‌هدينى(زه‌راتوشــتى) پرانيــا وان يــازور ،ل هنــدێ دژيــن و ل ئــران و ئه‌فغانســتان و ئازوربێجــان ژى دژيــن ،ديســان به‌هدينــى هه‌نــه ل ئه‌مريــكا و ئه‌وروپــا و ئوســتوراليا و كه‌نــده‌دا و سنگافورا...زه‌ره‌ده‌شــت ل كوردســتانێ هاتيــه دونيــا و په‌يامــا خــوژى هــه‌ر ل كوردســتان و وه‌التــێ فارســان بــه‌الڤ كريــه ،ده‌ڤــه‌را به‌هدينــان بڤــێ ديانه‌تــێ هاتيــه نــاڤ كــرن ،ده‌ڤــه‌را به‌هدينــان ســنورێ وێ ،ژ كێله‌شــينى ده‌ســتپێێ دكه‌تــن و دگــه‌ل هــه‌كارى و شــه‌رنه‌خ و جزيرابوتــان ل ئاليــێ باكــورى هه‌ڤســنوره، ل ئاليــێ رۆژهــه‌الىت ســنورێ وى دگه‌هيــن بوباژێــرێ قامشــلو و حه‌ســه‌كه ،لباشــورى ،هه‌مــى باژێــرێ ميســل و قــه‌زا شــنگار و تكريــت و تاكــو دگه‌هيــن ديــاال دكه‌ڤيــن ناڤــا ســنورێ به‌هدينــان، ل روژهــه‌الىت ده‌شــتاهه‌ولێر و هاڤينگه‌هــا پريمــام و تاكــو ده‌ڤــه‌را زرارى و ق ـه‌زا ســديق(ديانا)دكه‌ڤنه ناڤــا ســنورێن ده‌ڤ ـه‌را به‌هدينــان، يــاىن ئــه‌و سێگوشــه‌يا دكه‌ڤيــن ناڤــا چارچوڤــێ چيايــێ (قه‌نديــل، چيايــێ شــنگار ،زنجــره چيايــێ حه‌مرين...كوردســتانه و هه‌رێــا باشــوره) ،پشــكا هــه‌رى زورێ خه‌لكــێ به‌هدينــان ،ل به‌ريــا هاتنــا دينــێ ئيســامێ په‌يره‌وێــن ڤــى دينــى بوين ـه ،وه‌ىك به‌ريــا نهــا مه‌داي ـه ديــار كــرن ،ميســل ناڤه‌نــده‌كا ســه‌ره‌كيا كوردســتانێ يــه و شــاده‌مارا ده‌ڤــه‌را به‌هدينانــێ يــه ،به‌هدينــان ده‌ڤــه‌ره‌كا گرنــگ و خــودان زه‌نگينيــه‌كا زوره ،ژ ســامان و به‌روبومــێ رسوشتى...پشــتى دپه‌ميانــا شــوميا ســيڤه‌رێ دا ،كوردســتان هاتيـ ه پارچه‌كــرن و پارڤه‌كــرن ،ل سـه‌ر چــار ده‌وله‌تێــن هه‌رێمى(توركيــا ،ســوريا ،عێــراق ،ئــران) ،ژبه‌ركــو
( no /12 )- 1 - 12 - 2016
21
(ژ10 )12 .ی سه‌رماوه‌رز 2716
22 ده‌ڤـه‌را به‌هدينــا دگـه‌ل باكــور و رۆژئاڤــا ،كــو پرانيــا وان يــازور كــورد بوين ـه ،ه ـه‌رده‌م ده‌ڤ ـه‌را بادينــان لــن گڤاشــن و گه‌فانــدا بوي ـه ،تاكــو تێكه‌ليێــن وان دگـه‌ل باكــور و رۆژئاڤــا بێنـه قــوت كــرن و نه‌كه‌ڤــن بــن بانــدورا وان ،نه‌خســم ل ســه‌رده‌مێ ده‌ســتهه‌التا به‌عســا ســه‌دامى ده‌ڤــه‌را به‌هدينــان بته‌مــى وه‌ىك ده‌ڤــه‌ره‌كا له‌شــكه‌رى دهاتــه نــاس كــرن و هــه‌رده‌م وه‌ىك مولگه‌هێــن جاسوســيه‌ت و هه‌ولگێــرى و دورپێــچ كــرى بوي ـه ،راســته ل ســاال1967ز دهــوك بــو پارێزگ ـه ،لــێ ژ رويــێ ئابــورى و زانســتى و روشــمبريى و كلتــورى ،ميســل وه‌ىك ناڤه‌نــدا به‌هدينــان بوي ـه و ڤــى باژێــرى و خه‌لكــێ ڤــى باژێــرى كارتێكرنــا خــو هه‌بوي ـه ل س ـه‌ر ژيــان و ئابــور و ره‌وشــا خه‌لكــێ پارێزگه‌هــا دهوكــێ، پشــتى تريورســتێن داعــش ميســل داگــر كــرى ،زێــده‌ى()700,000 حه‌فــت ســه‌دهزار په‌نابه‌رێــن ميســل ل پارێزگه‌هــا دهوكــێ هاتــن خوجهكــرن ،ئـه‌ڤ ژمــار ه ژى دبيــن()4 : 3خه‌لكــێ پارێزگه‌هــا دهوكــێ، ديســان داگــر كرنــا باژێــرێ ميســل ،يــاىن داگــر كرنــا رشيانێــن ئابــورێ ل به‌هدينــان و نه‌خاســم ل دهوكــێ ،گرتنــا باژێــرێ ميســل ،كارتێكرن ـه‌كا زور خــراب كري ـه س ـه‌ر ژيــان و ئابــورێ خه‌لكــێ پارێزگه‌هــا دهوكــێ، رگازگار كرنــا ڤــى باژێــرى ،گرنگيـه‌كا زور مـه‌زن هه‌يــه ،نه‌هـه‌رل سـه‌ر ژيــان و ره‌وشــا خه‌لكــێ ميســل بتنــێ ،به‌لــى ل س ـه‌ر ژيــان و ره‌وشــا هه‌مــى ده‌ڤــه‌را به‌هدينــان بگشــتى ،له‌ومانــێ رزگارييــا ڤــى باژێــرى، دێ بيــن وه‌رچه‌رخانــه‌ك و بنه‌كوكه‌كــێ زور موكــوم بــو پێشــداچوون و خوشــگوزه‌رانيا ره‌وشــا خه‌لكــێ به‌هدينــان و نه‌خاســم خــورت بونــا ره‌وشــا بــازرگاىن و ئابــورى ل پارێزگه‌هــا دهوكــێ ،خال ـه‌كا دى گرنگ ـه بێــن گوتــن ،باژێــرێ ميســل خــودان دێــروك و شارســتانيه‌ت و كه‌ڤنــارى و مه‌زناهيــا خويــا مــادى و مه‌عن ـه‌وى بوي ـه ،ده‌ســتهه‌التدار و خه‌لكــێ زه‌نگــن و ره‌س ـه‌نێ ڤــى باژێــرى ،ه ـه‌رده‌م بــزاڤ كري ـ ه ببن ـ ه خــودان بانــدور و كارتێكــرن ل ســه‌ر ژيــان و رێڤه‌برنــا ده‌ســتهه‌التداريا ڤــى باژێــرى و ده‌وروبه‌رێــن وێ ،ئه‌ڤــه ژى خوزايه‌كــێ مروڤايــه‌ىت و بنه‌ســره‌كێ ژيواريــه ،خه‌لكــێ ڤــى باژێــرى ،ئــه‌ڤ بنه‌كوكــه دخــودا هــه‌رده‌م مــه‌زن و ئاڤــه‌دان كريــه و خوپــێ پاراســتيه ،ژ به‌رهنــدێ ل سه‌دســالێن بــورى دا ،خه‌لكــێ ره‌ســه‌نێ ڤــى باژێــرى ،هــه‌رده‌م دناڤــا ناكوكيه‌كــێ دا ژيايــه دگــه‌ل به‌هدينــاىن و خه‌لكــێ كوردســتانێ دا ،مبــن وه‌ره ئه‌ڤــ ه خوه‌زايه‌كــێ مافــداره بــو خه‌لكــێ ڤــى باژێــرى، چونــى خه‌لكــێ به‌هدينــان و كوردســتانێ و نه‌خاســم دناڤبــه‌را ســه‌د ســالێن بــورى دا ،لــن هه‌ژمونگه‌ريــا شوره‌شــه‌كا عه‌شــائريى و خێله‌كيــا داكه‌ڤتــى دا ژيايــه و ســه‌رده‌رى و كار كريــه ،واتــ ه خه‌لكــێ
كوردســتانێ بشارســانيه‌تا خويــا گونداي ـه‌ىت خــودان و پ ـه‌روه‌رده بوي ـ ه و سـه‌رده‌رى كــرى ،له‌ومانــێ تێكـه‌ل كــرن و سـه‌رده‌رى كرنــا گونديــاىت و لناڤــا باژێــرێ ،يــاىن هه‌رفاندنــا شارســتانيه‌تا باژێڤــاىن ،شارســتانيه‌تا گونــدى باشــه ل گونــدى مبينيــن و دێ كاريــن خزمه‌تــێ كه‌تــن، شارســتانيه‌تا باژێرڤــاىن ژى ل باژێــرى و تاكــو ئه‌گ ـه‌ر بێــن ڤه‌گوهاســن بوناڤــا ونــدا ژى ديســان دێ كاريــن كار و خزمه‌تــكار بينت...لــێ ل خه‌لکێ میسل و نه‌خاسم کوردێن هاتین عه‌ره‌ب کرن ،نه‌په‌نیا خو ڤه‌شێرن و دانپێدانێ بکوردبونا خونه‌که‌ن
ده‌مــێ شارســتانيه‌تا گونديــا دچيــن ناڤــا باژێــران ،تێربونــا وێ نابيــن و دێ باژێرڤانيــێ وێــران كه‌تــن ،كه‌تن...منونــه ل ســه‌ر ئه‌ڤــێ چه‌نــدێ ،ل ســاال2003ز ل ده‌مــێ رزگار كــرا باژێــرێ ميســل ،براســتى دميه‌نێــن زور كرێــت و شكه‌ســتى و تــژى ش ـه‌رمه‌زارى بجلێــن كــوردى و پێشــمه‌رگه‌ى دهاتــن ديــن ،ل ڤێــره ناخازيــن وان دميه‌نــان لبــر بينــن و ل س ـه‌ر خه‌ب ـه‌ر بده‌ين...لــێ بتنــێ دێ بێــژم ،وێنێــن كرێتێــن شوره‌شــا گوندياتيــا و شارســتانيه‌تا گونديان...تێــرا هنــدێ دكــه‌ن، خه‌لكــێ ميســل و نه‌خاســم كوردێــن هاتــن عــه‌ره‌ب كــرن ،نه‌په‌نيــا خــو ڤه‌شــێرن و دانپێدانــێ بكوردبونــا خونه‌كــه‌ن ،مايــ ه ل ڤێــره بكــورىت بێــژم ،ل رزگاريــا باژێــرێ ميســل ل ســاال 2003ز(( كــورد وه‌ىك داگريكه‌ره‌كــێ تاالنچــى چون ـه نــاڤ باژێــرێ ميســل ،وه‌ىك كوچبه‌ره‌كــێ شــه‌رمني مــان و بشكه‌ســن خــو ڤه‌كێشــا....له‌ومانێ كوردايــه‌ىت و كوردســتانيه‌تا باژێــرێ ميســل نه‌هاتــه په‌ســند كــرن و ميســل مايــه باژێره‌كــێ زيــز ژ كوردبــوون و كوردســتانيه‌تاخۆ.)).. رێگه‌چاره‌ســه‌رى و به‌رئه‌نجامــێ چاره‌نوســێ باژێــرێ -5 ميســا پــاش داعشــا تريوریســت: ده‌ردێ كــوردا ،ده‌رده‌كــێ گرانـه ،ئێشــا كوردســتانيان ئێشـه‌كا هه‌ودايــا دێــروىك و كه‌ڤنــاره ،گه‌ل ـه‌ك ن ـه‌ژاد و كوردســتانه‌كا زه‌نگــن و خــودان شارســتانيه‌ت ،گ ـه‌ل ل وه‌التــێ خــۆ بدرێژاهيــا ســاالن ،وه‌ىك غه‌ريب ـه و په‌نابـه‌ر دژيــن ،وه‌الت داگريكريـه و كوردســتان ل سـه‌ر نه‌يــاران دابـه‌ش كريــه ،ســال دبــورن و خه‌بــات و به‌رخودانێــن گــه‌ىل دبه‌رده‌وامــن، تێكوشــان و شــوره‌ش دكه‌له‌كــه‌ال خــودا دبويرينت..لــێ هێشــتا وه‌الت پارڤه‌كري ـه و گ ـه‌ل ژى بــێ مــاف و ئــازادى دژيــن و خه‌بــات ژى ه ـه‌ر
به‌رده‌وامه...ئێــش و ده‌ردێــن هــه‌رى ســه‌ره‌ىك نه‌بونــا ئێكــه‌ىت و ئێكرێزيــا گه‌لــێ كوردوكوردســتانێيه ،نه‌خوشــيا هه‌ودايــا شــه‌خصه‌نه و بنه‌مــاىل كــرن و عه‌شــائريگێرى يــا پــارت و ته‌ڤگــه‌ر و بزاڤێــن كــوردى و ســه‌ركردێن كــوردى يــه ،راســته نهــا خه‌ته‌ريــات ل ســه‌ر كێشـه‌يا كــوردى زورن ،لــێ ده‌رفـه‌ت و ده‌ليڤێــن ژيــان و قورتــال كــرن و رزگاريــێ ژى زورن ،ئــه‌ڤ ســه‌رده‌مه ســه‌رده‌مێ زێرينــێ كــورد و كوردســتانيايه ،له‌ومانــێ زور يافــه‌ر په‌نــدا ژبــورى وه‌ربگريــن و رزگاريــا باژێــرێ ميســل ،ڤــێ جــارێ بره‌نگه‌كــێ زه‌الل و بسياس ـه‌ته‌كا حه‌كيــم وه‌رگريــن ،ياگرنگــ ه خودانێــن باشــور هــه‌ر هيــچ نه‌بيــن به‌ريــا رزگاريــا ميســل ڤــان خــاال پێــك بينــن: دانوســتاندنه‌كا ســياىس و جڤــاىك بێــن كــرن و هه‌رهيــچ أ - نه‌بيــن بــۆ ڤــێ قوناغــێ ،پێكهاتن ـه‌كا ســياىس بێــن كــرن ،س ـه‌روكاتيه‌كا له‌شــكه‌رى بێــن دروســت كــرن ،هه‌مــى هێزێــن ســه‌ره‌ىك ،نه‌خاســم نوێنه‌رێن(پــارىت ،په‌كه‌كــه ،ي ن ك )...دناڤداجهبگــرن و وه‌ىك كوردســتاىن بــن بريــارده‌ر. ليژنه‌يه‌كــێ ،يــان شــانده‌كێ بــه‌رده‌وام ،ژ هه‌مــى هێــزو ب - پێكهاته‌يه‌يــێ كوردســتاىن بێــن دروســت كرن(باشــرێ ي ـ ه ژ كه‌ســانێن تايبه‌مته‌نــد و ســڤيل وبــێ اليــه‌ن بێنــه ده‌ستنيشــان كــرن) ،بێتنــه تايبه‌مته‌نــدى كــرن ،بــو دانوســتاندن و ديــار كرنــا چاره‌نوســێ ميســا پــاش داعــش ،جــاچ دگــه‌ل به‌غــداد بيــت نيــان دگــه‌ل پێكهاتيه‌تــێ ميســل بخــودا. دبیست و پێنج سالێن بورى دا ،هه‌رفتن و هه‌لوه‌شیانێن مه‌زنێن جڤاکى و سیاسى و ژیوارى ه بئه‌گه‌رێ نه‌هامه‌تیێن ڤێ ده‌ستهه‌التێ هاتین مه‌یدانێ
زور گرنگــ ه نه‌فه‌ســه‌كا بــاش بده‌نــه خه‌لكــێ ت - ميســل ،هه‌مــى پێكهاته‌يــێ ميســل ،بجوداهيێــن خــو يێن(نه‌ته‌وه‌يــى، دينــى ،مه‌زهه‌ىب...بهه‌مــى ره‌نگــى) دانوســتاندنێن ڤه‌كــرى و خوســه‌رو بهزروبريێــن مه‌نــد و ئازاد...دانوســتاندن بێــن كــرن ،هــه‌ر پێكهاته‌يه‌ي ـه‌ك ل گــوره‌ى حه‌زكــرن و ل گــوره‌ى شــيان و پێچێبوونێــن خــو ،به‌شــدارى ئيــداره‌دان و ده‌ســتهه‌التا ميســل ببيــن ،باشــرين رێگه‌چاره‌ســه‌رى ژى ئــه‌وه ،فيدراليزمــا دميوكــراىس بێــن پيــاده و بجهكــرن. راســتيێن بــورى ،ئــه‌و بوريــێ ته‌حــل و تــژى خه‌لــه‌ىت ،يــا ث -
گرنگ ـه بســينگه‌كێ به‌رفره ـه و ل گــوره‌ى بريوهزرێــن مه‌نــد و زه‌الل بێــن گنگاشــه و رشوڤه‌كــرن ،هه‌رده‌مــێ خه‌لــه‌ىت هاتــن ده‌ستنيشــان كــرن ،ئێــدى رێــك دهێــن خــوش كــرن بــو دروســت كرنــا نه‌خشـه رێــگا و دروســت كرنــا پرۆگــرام و به‌رنامه‌يێــن گونجــاى و كــردارى. گرنگ ـ ه س ـه‌ركرده و هێزێــن س ـه‌ره‌ىك ،ده‌ســت ژ ئه‌ناني ـه‌ت ج - و خوپه‌رســتنێ بــه‌رده‌ن ،ئێــدى رێكــێ خــوش بكــه‌ن ،بــو گــه‌ىل و ده‌مــێ وێ هاتيــ ه گــه‌ل رێبــه‌رى و چاره‌ســه‌ريا خوبكه‌تــن ،گــه‌ل رێگه‌چاره‌يــان ببينيــن و ببيــن رابــه‌رێ خــو. مروڤــێ كــورد و كوردســتاىن بدرێژاهيــا ســاالن هاتيــه بــێ ح - كاريگـه‌رى كــرن ،كه‌ســاتيا وى هاتـه بــێ بانــدور كرن...له‌ومانــێ ڤه‌كرنــا رێكــێ لب ـه‌ر گ ـه‌ىل ،گ ـه‌ل رێبه‌ريــا خــو بكه‌تــن و بيــن ده‌ســتهه‌التدار و بريــارا خــو بوێــره‌ىك بده‌تــن ،ئه‌ڤــه ئه‌ركه‌كــێ نيشــتيامىن و كاره‌كــێ كوردايــه‌ىت و مروڤاتيــه ،كه‌ســـێ بشــيان و بانــدور دكاريــن ببيــن ئه‌لرتناتيــف و ده‌ســتهه‌التا خه‌لــى ژ خه‌لــى بده‌تــن ئيســبات كــرن. حــزىب كــرن و بنه‌مــاىل كــرن و شــه‌خصه‌نه‌كرنا دام و خ - ده‌زگه‌هێــن ده‌ســتهه‌التێ ،چ ئيــدارى يــان ته‌ناهــى و دادوه‌رى يــان ژى له‌شــكه‌رى و دارايــى و ئابورى....ئه‌گه‌رێــن ســه‌ره‌كينه بــو قه‌يــران و هه‌زقينێــن ه ـه‌ى دده‌ســتهه‌التێ دا ،له‌ومانــێ ياف ـه‌ره ئ ـه‌ڤ هه‌مــى نه‌هامه‌تيــه بێنــه راســتڤه‌كرن و ســه‌ر ســاخ كــرن. ئه‌وهێزێــن ئه‌قليمــى چ له‌شــكه‌رى يــان ئه‌منــى ،يێــن كــو د - وه‌ىك داگريكـه‌ر سـه‌رده‌ريێ دكـه‌ن و بوينـه گـه‌ف ل سـه‌ر داهاتــێ گـه‌ل و وه‌التــێ مه...زوريافــه‌ر ه بێنــه ده‌ركــرن و پێداچونــه‌كا ســاخله‌م ژى بێــن كــرن ،ل ســه‌ر راســتڤه‌كرن و ســاخله‌مكرنا هه‌مــى په‌يوه‌نديێــن ده‌ســتهه‌التێ چ دگــه‌ل به‌غــداد و ده‌وله‌تێــن هه‌رێمــى و ناڤده‌ولــه‌ىت، هه‌رديســانێ گرنگــرێ ئــه‌وه هه‌مــى گرێبه‌ســت و هه‌ڤپه‌ميانيێــن هه‌يــن و هاتــن كــرن ژاليــێ ده‌ســتهه‌التێ بشــه‌فافيه‌ت بكه‌ڤــن روژه‌فــێ و ل دويــڤ به‌رژه‌وه‌نديێــن گشــتى بێنــه راســتڤه‌كرن و موركــرن. دبيســت و پێنــج ســالێن بــورى دا ،هه‌رفــن و هه‌لوه‌شــيانێن ذ - مه‌زنێــن جڤــاىك و ســياىس و ژيــوارى بئه‌گــه‌رێ نه‌هامه‌تيێــن ڤــێ ده‌ســتهه‌التێ هاتينــه مه‌يدانــێ ،ره‌وشــا نهايــا كــورد و كوردســتانيان دخازيــن هنــدێ ،دانوســتاندنێن ڤه‌كــرى و بهزروبريێــن دميوكــراىس بێنه‌ئه‌نجــام داىن لناڤــا ناڤه‌ندێــن جڤــاىك و ســياىس...جڤاك و سياس ـه‌ت بێنــ ه ســاخله‌م كــرن و سياسه‌ســت بكه‌ڤيــت دخزمه‌تــا جڤــاىك و كومه‌لگه‌هــێ دا.
( no /12 )- 1 - 12 - 2016
23
24
(ژ10 )12 .ی سه‌رماوه‌رز 2716
ئیکۆلۆژی چەمكێك بۆ دادوەری کۆمەاڵیەتی
لەبــەر رۆشــنایی زانســتی نــوێ و توێژینــەوە یــەك لــەدوای یەکەکانــی بــوارە جیاوازەکانــدا ،بەتایبەت پاش شۆڕشــی پیشەســازی و ســەرهەڵدانی گەشــەی ئابووریەکــی قەبــە و بەرهەمهێنانــی کااڵی جۆراوجــۆر لــە دوای شــەڕی جیهانــی دووەمــەوە ،جیهانێــك دروســت بــوو ،ڕایەڵــی نێــوان بــواری ئابــووری و کۆمەاڵیەتــی و ژینگەیــی ناهاوســەنگ کــرد ،واتــە چاوبرســێتی بــازرگان و خــاوەن فابریــك و وەبەرهەێنــەرەکان ،وای کــرد کــە ســامانی ســەر زەوی و ژێــر زەوی تــااڵن بکــەن ،بــێ رەچاوکردنــی نــەوەی پاشــەڕۆژ و بــێ ئاوڕدانــەوە لــە وێرانکردنــی ژینگــەی جیهــان، لــە کۆنفڕانســی ژینگــەی نێودەوڵەتیــدا کــە لــە ســاڵی ١٩٧٢دا لــە ســتۆکهۆڵمی پایتەختــی ســویدا بەسـرا ،بــۆ یەکــەم جــار دەروازەی بــاس بــەڕووی داڕمانــی ژینگــەدا کرایــەوە ،بــۆ یەکــەم جــار ئەگــەری ئــەوە هاتــە ئــاراوە کــە هــەژاری و نزمــی ئاســتی هۆشــیاری گەورەتریــن دوژمنــی ژینگــە و ژیانــن ،ئــەم هەســارەیە ،بــە هەمــوو پێکهاتــە و ژێرخــان و ســەرخانیەوە ،هــەر موڵکــی ئێســتای بوونــەوەر نیــە ،بەڵکــو بــۆ هەتــا هەتــا ســەرچاوەی بژێــوی سەرنشــینەکەیەتی بەهەمــوو بوونەوەرەکەیــەوە ،دەســتپێوەگرتنی داهاتەکــەی و بەفیڕۆنەدانــی و کەمکردنــەوەی زیانــی وەبەرهەێنــ هران ،بیرکردنــەوەی نــوێ و زانســتی دەوێ ،زانســتێك کــە عەقڵــی مــرۆڤ ،بــۆ دۆزینــەوەی وزەی شــاراوەی مــرۆڤ خــۆی ،خــۆی پــڕ چــەك بــکات و بوونــی مــرۆڤ و بەتایبــەت ژن لــە ڕیزبەنــدی ســەرەوەی مەرجەکانــی پاراســتنی ژینگــە ئەژمــار بــکات، بژارێــك کــە بــۆ ئەمــڕۆ تەنهــا درزی دزەکردنــی هیوایــە بــەرەو ئاسایشــی نەتەوەیــی و نیشــتیامنی ،ژن کــە ( گەشــەی بــەردەوام ) لــە لەنگــی و ناهاوســەنگی ڕزگار دەکات و کــۆی مرۆڤایەتــی لــە داڕمــان ڕزگار دەکات و هاوســەنگی ئیکۆلــۆژی ڕادەگرێــت. ســامانی رسوشــتی لــە جیهانــدا دەکرێــت بــە ســێ بەشــەوە ،بەشــی یەکــەم بریتیــە لــە ســامانە رسوشــتیە هەمیشــەییەکان وەکــو هــەوا و ئــاو و خــۆر ،بەشــی دووەم ســامانە رسوشــتیە دووبــارەکان ،واتــە خۆیــان خۆیــان دووبــارە دەکەنــەوە وەکــو ڕووەك و گیانــەوەر (ماســی و ئــاژەڵ و هەمــوو جــۆرە گیانەوەرێــك کــە زاوزێ بــکات) ،ســێهەمیان بریتیــە لــە ســامانی یــەك بــارە ،واتــە ئەوانــەی توانــای دووبــارە دروســتبوونەوەیان
نیــە ( یــان لــە میانــەی ژیانــی مرۆڤــدا دروســت نابنــەوە ،چونکــە هەزارەهــا ســاڵی دەوێ بــۆ دووبــارە پێکهاتــن و دروســتبوونیان) وەکــو نــەوت و خەڵــوز و هەمــوو جۆرەکانــی وزە و کان ـزا و کانــەکان. رەهەندەکانی گەشەی بەردەوام: بەردەوامــی بوونــی ناشــەرعی لــە بەکارهێنانــی ئــەو ســامانانە ،بــووە هــۆی لەنگــی لــە یەدەگــی ئــەو دەرامەتــە رسوشــتیە ،بۆیــە شــارەزایانی بــواری ژینگــە و ئابووریناســانی ســەردەم ،جەختیــان لەســەر چەمکــی گەشــەی بــەردەوام کــرد ،لــە ســاڵی ١٩٨٧دا و لــە کۆبوونــەوەی لیژنــەی نێودەوڵەتــی بــۆ گەشەســەندن و ژینگــە لــە ژێــر دروشــمی ( دواڕۆژی هاوبــەش ) دا ،بەیاننامەیەکــی بــە نــاوی ( بەیاننامــەی برونتدالنــد ) دا باڵوکــردەوە ،کــە تێیــدا چەمکــی گەشــەی بەردەوامــی تیــادا هێنایــە کایــەوە ،بــە بــڕوای ئــەم لیژنەیــە :هیــچ گەشــەکردنێك بــەردەوام نابێــت، ئەگــەر بەکاربردنــی ســامانی رسوشــتی بــەم شــێوەیەی ئێســتا تــااڵن بکرێــت.
نەخشەی ره‌هه‌ندەکانی ( گەشەی بەردەوام )
لــە کۆنفڕانســی ژینگــە بــە نــاوی ( لوتکــەی زەوی ) لــە ســاڵی ١٩٩٢ ،پــاش لێکۆڵینــەوە و بەدواداچوونــی زانســتی بــۆ بابەتــی ســامانی رسوشــتی ،چەمکــی ( گەشــەی بــەردەوام ) بــووە چەمکێکــی دروســت بــۆ پێداچوونــەوەی مامەڵەکــردن بــە ســامانی رسوشــتی جیهانــەوە ،ئــەم چەمکــە بەتایبــەت لەالیــەن رێکخــراوە نادەوڵەتیەکانــەوە لــە ســەر ئاســتی ئیقلیمــی و جیهانیــدا پێداگــری لەســەر کــرا ،بۆیــە بەینامــەی ( ئەجینــدای ) ٢١بــۆ کارەکانــی ســەدەی بیســت و یــەك ئامادەکــرا، ئــەم ئەجیندایــە بــۆ نەهێشــتنی هــەژاری و نەخوێنــدەواری و برســێتی و تااڵنکردنــی دەرامەتــی جیهــان و کەمــی ئــاو و زۆر لــە کێشــە ژینگەییەکانــی دەگرتــە خــۆی ،لیــرەدا دێینــە ســەر کرۆکــی بابەتەکــە، چەمکــی ( گەشــەی بــەردەوام ) کــە بــۆ هاوســەنگی لــە بەکارهێنانــی ســامانی رسوشــتی و تــااڵن نەکردنــی و رەچاوکردنــی نــەوەی داهاتــوو هاتــە کایــەوە ،وابەســتەی چەنــد ره‌هه‌ندێکــە ( وەکــو لــە نەخشــەی
25
ره‌هه‌نــدی ئابــووری :لــە پــاش شــەڕی دووەمــی جیهانیــەوە .1 لــە ســاڵی ١٩٤٥دا ،ره‌هه‌نــدی ئابــووری تەنهــا ره‌هه‌نــد بــوو ،کــە جەختــی تەنهــا لەســەر زیادکردنــی کااڵ و ســەرمایە دەکــرد ،هەمــوو توانــای مرۆڤــی تەنهــا لــە پێنــاو بەرژەوەنــدی ســەرمایەداریدا خــەرج دەکــرد ،بــەاڵم لــە ئابــووری نــوێ و بــۆ گەشــەی بەردەوامــی کۆمــەڵ و کۆمەڵگ ـه ،دەبــێ ئــەو قازانــج و کار و توانایــە ،بەشــێکی بــۆ بنەمــای رزگارکــردن و باشــرکردنی گوزەرانــی چینــی هــەژار و دادپــەروەری تەرخــان بکرێــت و دەبــێ ژینگــەش لــە زیانــی بەرهەمهێنــان بپارێــزرێ.
لە ساڵی ١٩٥٢دانیشتوانی جیهان تەنیا ٢،٥ملیار کەس بوو ،وا چاوەڕوان دەکرێ کە لە ساڵی ٢٠٣٠دا ببێتە ٨،٤ملیار کەس .2ره‌هه‌نــدی ژینگەیــی :پێناســەی ئاســایی چەمکــی ژینگــە بریتیــە لــەو ناوەنــدەی مــرۆڤ تیایــدا دەژی بــە هەمــوو ره‌هه‌نــد و پێکهاتەکانیــەوە و هەمــوو ئــەو شــتانەی ســودی لــێ دەبینــێ بــۆ دابینکردنــی ژیــار و ژیانــی مرۆڤایەتــی ،ژیــان و ژینگــە لێــرەدا لەژێــر رۆشــنایی ( گەشــەی بــەردەوام ) یەکــر هاوســەنگ دەکــەن ،چونکــە بــۆ پاراســتنی ژینگــە دەبــێ بەکارهێنانــی ســامانی رسوشــتی هاوســەنگ بکرێــت و بــۆ بەدیهێنانــی ئەمــەش چەمکێکــی نــوێ هاتــە ئــاراوە ئەویش چەمکــی ئابــووری ژینگەیــی بــوو ،کــە کۆمەڵــێ مەرجــی بــۆ بەرهەمهێنان و وەبەرهەێنــ هران لــە جیهانــدا دانــا.
ره‌هه‌نــدی دادپــەروەری کۆمەاڵیەتــی :گرنگرتیــن .3 ره‌هه‌ندەکانــی ( گەشــەی بەردەوامــە ) لــە بــواری ئابــووری ژینگەییــدا، ئەمــڕۆ لــە جیهانــی پیشەســازی و بەرهەمهێنــان و کێبڕکێــی ســەرمایەدا، ئەگــەر هیــچ بەدواچــوون و سانســۆرێکی لەســەر نەبــێ ،ئــەوا لــە الیەکــەوە ســامانی رسوشــتی وشــك دەکات و ژینگــە وێــران و ناهاوســەنگ دەبــێ ،لــە الیەکیــرەوە ،نادادپــەروەری کۆمەاڵیەتــی و هــەژاری و برســێتی و نایەکســانی نێــوان ڕەگــەزەکان و ئاسایشــی کەمــی ئــاو کــە دەبێتــە یــان بووەتــە یەکێــك لــە کێشــەکانی خــۆراك و ئــاو و خزمەتگوزاریــە هەمەڕەنگــەکان و شــوێنە ئیکۆلۆژیــەکان .2 و فرەزینــدەوەری و دەریــا و زەریــاکان هــەر هەمــوو دەشــێوێت ،ژینگــە و مرۆڤایەتــی لــە جیهانــدا لــەم ســەدەیەدا ئەرکــی زۆری لەهەمــووی گرنگــر ،لــەو بــوارە کۆمەاڵیەتیــەدا پێگــەی ژنــە ،کــە بــێ دەکەوێتــە ســەر ژن ،گرنگرتیــن بەنــد لــە بەندەکانــی رێکەوتنــی دبلــن لــە
( no /12 )- 1 - 12 - 2016
رەهەندەکانــی گەشــەی بــەردەوام روونکراوەتــەوە) لەوانــە :
دانانــی ژن وەکــو کرۆکــی ئــەم ره‌هه‌نــدە ،دادپــەروەری کۆمەاڵیەتــی نایەتــەدی و بوارکانــی دیکــەی وابەســتە بــەم ره‌هه‌نــدە دەپوکێنێتــەوە. بــۆ ئــەوەی ( گەشــەی بــەردەوام ) رێــگای ئاســایی بگرێتەبــەر و لەمپەرەکانــی چەندبــارە نەبــن ،دەبــێ روانگــەی مرۆڤایەتــی جەخــت بکاتــە ســەر بەشــداریکردنی ژنێکــی تەندروســت و هۆشــیار و بەئــاگا، بــۆ ئه‌مــه‌ش: کاتــێ ژمــارەی دانیشــتوانی ســەرگۆی زەوی لــە ئێســتادا، .1 خــۆی زیاتــر لــە حــەوت ملیــار کــەس دەدات ،و کاتــێ شــارەزایان لــەوەدا دڵنیــان کــە ئــەم ژمارەیــە بــەرەو زیادبــوون دەچێــت ،زەنگێکــی هەســتیار ،بــۆ بەئاگاهێنانــەوە و گرتنبــەری رێوشــوێنی زانســتی، لێــدەدەن ،لــە ســاڵی ١٩٥٢دانیشــتوانی جیهــان تەنیــا ٢،٥ملیــار کــەس بــوو ،وا چــاوەڕوان دەکــرێ کــە لــە ســاڵی ٢٠٣٠دا ببێتــە ٨،٤ملیــار کــەس ،ئــەم زیادبوونــەی دانیشــتوانیش زیاتــر لــە ئاســیا (بەتایبــەت هیندســتان و پاکســتان) و ئەفریقــا پێشــبین دەکرێــت ،هــۆکاری ســەرەکی ئــەم زیادبوونــە ،بوونــی لەنگــی و ناکامڵیــە لــە ره‌هه‌ندەکانــی سیاســی و کۆمەاڵیەتــی و ئابــووری و ئاینــی و تــەواوی ره‌هه‌ندەکانــی بەرێوەبــردن ،چونکــە لــە واڵتــی دواکەوتــوو و چەقیــو لــە قەیرانــە ئابــووری و کۆمەاڵیەتــی و سیاســی و ژینگەیــی و بوونــی گرفتــی دەروونــی و فەســلەجی و چەندەهــا گرفتــی دیکــە ،ئــەوەی یەکــەم کــەس رووبــەڕووی زیانــەکان دەبێتــەوە و باجــی دەکەوێتەســەر کــچ و منــداڵ، زیادبوونــی دانیشــتوان واتــە منداڵبــوون واتــە ژن واتــە وابەســتەبوون و نەخوێنــدن و ئەرکــی قــورس و ژێردەســتەیی( نــەك هــەر ژێردەســتەیی پیــاو ،بەڵکــو هەمــوو کۆمەڵگـه) و ئاڵودەبــوون بــە مەرجــە قورســەکانی ژیــان و ســڕینەوەی قۆناخــی منداڵــی و نەخۆشــی و ژیانــی ناتەندروســت و کەمکردنــەوەی جێــگا و تەســکبوونەوەی کایــەی تایبــەت و داماڵینــی هەمــوو مافێــك وەکــو مــرۆڤ ،واتــە ژن لــە هەمــوو رووێکــەوە لەژێــر بــاری ئــەو دیاردەیــەدا دەناڵێنــێ ،پێچەوانــەی ڕێــژەی لەدایکبــوون لــە کیشــوەری ئەمریــکا و ئەوروپــا کــە هۆشــیاری و ئاســتی رۆشــنبیری زۆر جــار رێگــری لــە دروســتبوونی ئــەو بارودۆخــە دەگــرن و لێدەگەڕێــن کــە مــرۆڤ ژیــان بــکات ،پاشــان زۆربوونــی ژمــارەی دانیشــتوان بەبــێ بوونــی هیــچ مەرجێکــی تەندروســت ،ژینگــە پیــس و هــەوا نەشــیاو و خــاك تێکــەڵ بــە خڵتــەی ژیــان دەکات.
26 ســاڵی ( ١٩٩٢لــە کۆنفرانســی ئــاو و ژینگــە) ئەوەبــوو کــە ئەبێ کێشــەی ئــاو لــە واڵتــە دواکەوتووەکانــدا چارســەر بکرێــت و ئــاو بگاتــە هەمــوو خێزانێــك ،لەبــەر ئــەوەی یەکــەم :ئەرکــی ئاوکێشــان زیاتــر لەســەر ژن و کچــە هەرزەکارەکانــە کــە دەرفەتــی خوێندنــی لەدەســت دەدەن و زەحمەتــی ژیــان دەکێشــن ،دووەم :هۆشــیارکردنەوەی ژن لەبەکارهێنانــی ئــاو دەبنەهــۆی کەمــر بەفیڕۆدانــی ئــاو ،وابەســتە بەکەمــی ئــاوەوە، زۆربوونــی دانیشــتوانیش هەمیشــە دەبێتــە کەمکردنــەوەی بەشــە ئــاوی هەمــوو تاکێــك بەتایبــەت لــەو شــوێنانەی خۆیــان بەدەســتی کەمــی ئــاوەوە دەناڵێنــن وەکــو رۆژهەاڵتــی ناوەڕاســت.
(ژ10 )12 .ی سه‌رماوه‌رز 2716
پەیڕەوکردنــی زانســت وەکــو نیشــتیامنێك لــە ئازوقــە بــۆ .3 داکۆکیکــردن لــە خــودی مــرۆڤ خــۆی ،خودێــك کــە لێوانلێــوە لــەو توانایــەی تــا ئێســتا بــە داپــۆرشاوی ماوەتــەوە ،زانســتێك یــەکااڵی چەمــك چەمكــی ئــەو وزەیــە دەکات کــە وەکــو کڵپەیەکــی نووســتوو لــە نێــو ئیـرادەی مرۆڤــدا خــۆی مــت کــردووە ،لــە نێــو مرۆڤــدا نــەك ژن یــا پیــاو، ئەمــڕۆ گۆشــە نەمــاوە زانســت ســەردانی نــەکات و شــیاوی توێژینــەوە و پاشــان تازەگــەری و داهێنانــی بــۆ نــەکات ،هەمــوو ئــەو زانســتانە ئەگــەر چەکــەرە نەکــەن بــەرەو ناواخنــی مــرۆڤ ( بەهــەردوو ڕەگــەزەوە ) و ئــەو وزە شــاراوەیەی لــە ژنــدا هەیــە راینەچڵەکێنــێ و نەیکاتــە دینەمــۆی هۆشــیارکردنەوە ،ئەگــەر نەبێتــە زانســتێك بــۆ بەگەڕخســتنی ســامانی مرۆیــی ( بــە تایبــەت ژن ) ،ئەوســا ژینگــە و ژیانیــش هــەردوو لەنــگ و ناهاوســەنگ دەبــن. دەرئەنجامی تێهەڵکێشکردنی زانستی ژن بە گەشەی بەردەوام: زانســت تەنهــا خاڵــە ،لەوێــوە گەشەســەندن چەکــەرە دەکات ،لــە جیهانــدا نزیکــەی هەشــت ســەد ئەســتێرەی دەســتکرد هــەن ،لــە دوورەوە چاودێــری گــۆی زەوی دەکــەن و زانیــاری تۆمــار دەکــەن وەکــو زانســتی کەشــوهەوا و زریــان و کارەســاتە رسوشــتیەکان ،ســەربازی، کۆمۆنیکەیشــن ،ســلك و الســلك و جیۆلۆجــی و خەماڵندنــی ئــاو و جۆرەکانیــر ،جگــە لــەو زانســتانەی لــە ســەراپای ســەرزەوی شــەونخونی دەکــەن و نوێــکاری و تازەگــەری دادەهێنــن ،بــەاڵم هەمــوو ئەو زانســتانە پێکــەوە ناتوانــن کەلێنــی زانســتی ژن پــڕ بکەنــەوە ئەگــەر پــەی بــە زانســتی ژن نەبــات ،لێــرەدا بەتایبــەت بــۆ گەشــەی بەردەوامــی ژینگــە و لــە ره‌هه‌نــدی دارپــەروەری کۆمەاڵیەتیــدا ،ئەگــەر ورد بڕوانیــن ،هیــچ دەرفەتێــك نیــە بــۆ بەردەوامــی پاراســتنی ئیکۆلــۆژی و لەهەمانکاتــدا دابینکردنــی پێداویســتی نــەوەی داهاتــوو ،ئەگــەر شۆڕشــی ســامانی
مرۆیــی یــا چاکــر بڵێیــن شۆڕشــی زانســتی ژن رێچکــەی بەرپاکــردن نەگــرێ ،چونکــە ئەگەرچــی ســامانی رسوشــتی وەکــو وزە ( خەڵــوزی بەرد و نــەوت و غــاز ) تــااڵن دەکــرێ و کەشــوهەوا گــەرم دەکاو دەیگــۆڕێ، بەســتەڵەك دەتوێنێتــەوە و الفــاو دروســت دەبــێ و زریــان و تۆفــان هەڵــدەکات ،بــەاڵم پشــتگوێ خســتنی ســامانی مرۆیــی ژن ،مرۆڤایەتــی دەپوکێنێتــەوە و یەکێــك لــە کۆڵەکەکانــی ( گەشــەی بــەردەوام ) دەڕوخێنــێ کــە دادپــەروەری کۆمەاڵیەتیــە ( ره‌هه‌نــدی ســێیەمی ) ره‌هه‌نــدی کۆمەاڵیەتــی ئەگــەر لــەق و نایەکســان و بەالڕێــدا چــوو، ئەوســا هەمــوو هــەوڵ و ماندووبوونێــك بــۆ بەردەوامــی دەبێتــە هیــچ، کاتــێ زانســت بناخــە و پێــوەر نەبــێ ،کاتــێ ناولەپــی ژنێکــی هــزر روونــاك و تیژبیــن ،رەوی رۆیشــن و بەردەوامــی نەئــاژوێ ،ئەوســا شــەمەندەفەری ره‌هه‌نــدی ئابــووری و ژینگەیــی ،بــە هیــچ هێزێــك ناگاتــە ویســتگەی ئاسایشــی ژیــان ،بۆیــە زانســتی ژنۆلــۆژی ئەلــف و بێی بنیاتنانــی کۆمەڵگه‌یەکــی تەندروســت و بــێ خەوشــە ،هــەر زانســت و تەکنەلۆژیــا و توێژینــەوە و البــور و تاقیکردنــەوە و چاوەڕوانــی کردنــی دەرئەنجــام و پێشــبینی کردنــی ســبەینێ و داڕێژانــی پــان و داهێنانــی باشــر و ژینگەیەکــی پــاك و دەســتپێوەگرتنی دەرامەتــی رسوشــتی و کەمکردنــەوەی ماددەزیانبەخشــەکانی نێــو هــەوا و پەیڕەوکردنــی ژیانێکــی ئــازاد و کەمکردنــەوەی کێشــەی کەمــی ئــاو ،هەمــوو ئەمانــە دەبــێ لەژێــر رۆشــنایی تێهەڵکێشــکردنی ژن بــەو زانســتانە بــێ. بــۆ ئــەوەی بتوانــی تیــۆری ( گەشــەی بــەردەوام ) بــۆ ژینگەیەکــی تەندروســت پڕاکتیــزە بکــەی ،دەبــێ ره‌هه‌نــدی دادوەری کۆمەاڵیەتــی پتــەو بکــەی ،ئــەو ره‌هه‌نــدەی کۆڵەکــەی ( گەشــەی بــەردەوام )ە، ئــەو ره‌هه‌نــدەش بــۆ قەالچۆکردنــی هــەژاری و پــەروەردەی نــاکام و نەخوێنــدەواری و ژێردەســتەیی و برســێتی و قۆڕخکردنــی دەســەاڵت و ســامان و هــزر و بیــری هەمــوو مرۆڤایەتــی و بــە تایبــەت ژن لێپــررساوە.
27 پارادیمی ره‌خن ه و ره‌خنه‌دان و دۆخی باشووری كوردستان
وا بێنه به‌رچاوت كه: رووبار ره‌خنه‌یه و كانیش ره‌خنه‌دانه، زه‌ڵكاویش گۆڕی ره‌خن ه و ره‌خنه‌دانه. -1ماهییه‌تی شۆڕشگێڕانه‌ی ره‌خن ه و ره‌خنه‌دان بــه‌ر له‌هه‌مــوو شــتێك وا باشــه بــه‌و ه ده‌ســتپێبكه‌ین كــه ره‌خنــه و ره‌خنــه‌دا پارادیــم (جیهانبینــی ،مه‌تۆد)ێكــی دیالیكتیكــی ژیانــی رسوشــتی مــرۆڤ و كۆمه‌ڵگه‌یــه و بۆخــۆی كرده‌یه‌كــی ســه‌رله‌نوێ واتادانه‌وه‌یــه بــ ه هه‌مــوو شــتێك و هێشــتنه‌وه‌ی هه‌مــوو شــتێكه بــه رسوشــتی زینــدووی خــۆی .بۆیـه ره‌خنـه و ره‌خنـه‌دان وهك پارادیمێكی شۆڕشــگێڕانه په‌ســنی ده‌ده‌م. ئه‌گـه‌ر جیــاواز لـه هـه‌ر یه‌ك لـه ره‌خنـ ه و ره‌خنـه‌دان بڕوانین ئـه‌وا دوو كــرده‌ی ئاوێته‌بــووی یه‌كــرن .له‌یه‌كــر جیاناكرێنــه‌وه و به‌یه‌كــه‌وه واتــادارن .ره‌خنــ ه و ره‌خنــه‌دان كــرده (پرۆســه)ی شۆڕشــگێڕبوون و شۆڕشــگێڕبووونی به‌رده‌وامبوونــن ،هێــزی به‌رده‌وامبوونــی ژیانــن ب ـه گه‌شه‌ســه‌ندوویی و گۆڕانــكاری بــه‌رده‌وام ،دینامیكــی به‌رسوشــتی مانــه‌وه و پێشــكه‌وتن و وه‌رچه‌رخانــی هه‌میشــه‌یی هــه‌ر مــرۆڤ و رێكخســن و كۆمه‌ڵگه‌یه‌كــه .هه‌ڵه‌یه‌كــی كوشــنده‌یه وا تێبگه‌یــن كــه ره‌خن ـ ه و ره‌خن ـه‌دان ته‌نیــا بریتیی ـه ل ـ ه میكانیزمێــك بــۆ خســتنه‌ڕووی كه‌موكــوڕی و هه‌ڵــه‌كان ،به‌ڵكــو لــه بنه‌ڕه‌تــدا دینامیكــی دۆزینــه‌وه و خســتنه‌ڕووی ماتــه‌وزه‌ی مــرۆڤ و رێكخســن و كۆمه‌ڵگه‌یــه. ته‌نانــه‌ت نهێنــی ســه‌ركه‌وتن و ســه‌رنه‌كه‌وتنی هــه‌ر مــرۆڤ و رێكخســن و كۆمه‌ڵگه‌یه‌كیــش به‌نــد ه بــه‌وه‌ی چه‌نــد ه ئــه‌و دوو كرده‌یــ ه (ره‌خنــ ه و ره‌خنــه‌دان) به‌یه‌كــه‌و ه جێبه‌جــێ ده‌كات .ره‌خنــه و ره‌خنــه‌دان بوێرییــه له‌به‌رامبــه‌ر بــه هه‌ڵــه و كه‌موكوڕییــه‌كان، دڵســۆزییه به‌رامبــه‌ر بــه‌و ئــه‌رك و به‌رپرســیارێتییه‌ی له‌ئه‌ســتۆدایه،
كێشــه‌ی مرۆڤێــك ،رێكخســتنێك و كۆمه‌ڵگه‌یــه‌ك لــه‌وه‌و ه ده‌ســتپێده‌كات كـه ره‌خنـه نــاكات و ره‌خنـه‌دان نــادات ،ئاماده‌گیــی بــۆ ره‌خنــه وه‌رگرتــن و ره‌خنه‌گرتــن و ره‌خنــه‌دان نییــه .هــه‌ر مرۆڤێــك، رێكخســتنێك و كۆمه‌ڵگه‌ی ـه‌ك بوێــری ئ ـه‌وه‌ی نه‌بــێ ره‌خن ـه‌دان بــدات، بوێــری ئه‌وه‌یشــی نییــه ره‌خنــه بگرێــت ،پێچه‌وانه‌كه‌یشــی هــه‌ر راســته و ئ ـه‌وه‌ی بوێــری ره‌خنه‌گرتنــی نه‌بێــت بوێــری ره‌خنه‌دانیشــی نیی ـ ه. بێگومــان جورئه‌تــی ره‌خن ـه و ره‌خن ـه له‌خۆگرتــن ل ـه‌و په‌روه‌رده‌ی ـه‌و ه سـه‌رچاو ه ده‌گــرێ كـ ه ئاســۆی بیركردنـه‌وه‌ی مــرۆڤ فــراوان و فراوانــر ده‌كـه‌ن ،بیركردنـه‌وه‌ی مــرۆڤ قووڵــر ده‌كاتـه‌و ه و بـ ه ئاقــاری گه‌یشــن بــڕی ه ـه‌ره زۆر ل ـه حه‌قیق ـه‌ت ئاراســته‌گیر ده‌بێــت .دووركه‌وتن ـهوه لــه ره‌خنــه و ره‌خنــه‌دان دوور كه‌وتنه‌وه‌یــه لــه ژیــان و ئافرانــدن، نوێبوون ـهوه و گۆڕانــكاری ،راســتییه‌كان و رێگاكانــی چاره‌س ـه‌ری. مســۆگه‌ر سـه‌ره‌تای هه‌مــوو گۆڕانــكاری و وه‌رچه‌رخانێــك بـه ره‌خنــه و ره‌خنـه‌دان ده‌ســتپێدكات ،بنه‌مــای هۆشــیاری تــاك و كۆمه‌ڵگـه لـه‌وه‌وه ده‌ســتپێده‌كات كاتێــك ئاماده‌ی ـه ره‌خن ـ ه ل ـه رابــردووی خــۆی بگرێــت، ئــه‌م ره‌خنه‌گرتنــه لــه رابــردوو بۆخــۆی ره‌خنه‌دانێكیشــه به‌رامبــه‌ر بــه ئێســتا و داهاتــووش .چونك ـه ئ ـه‌وه‌ی ره‌خن ـه‌ی لێده‌گیرێــت نابێــت به‌رده‌وامــی پێبدرێــت ،ده‌بێــت له‌بــری ئــه‌وه شــتی نوێــر بێتــه پیشــه‌وه و بئافرێرنێــت.به‌بــێ ره‌خنــ ه لــه مێژوو(بــ ه هه‌مــوو بویــه‌ر و هه‌ڵوێســت و كه‌ســێتییه‌كانیه‌وه) ناتوانرێــت لــه ئێســتادا بوێــری ئ ـهوه بخرێت ـه‌ڕوو ك ـه هه‌وڵــی گۆڕانــكاری و وه‌رچه‌رخانــی مێژوویــی
( no /12 )- 1 - 12 - 2016
به‌شی یه‌كه‌م
وه‌فادارییــه به‌رامبــه‌ر به‌وانــه‌ی وه‌فــادارت ده‌بینن...ره‌خنــ ه و ره‌خن ـه‌دان رێــگای خســتنه‌ڕووی راســتییه‌كان و ئاشــكراكردنی وه‌هــم و درۆ و چه‌واشــه‌كارییه‌كانه ،رێــگای ئافراندنــی چاره‌ســه‌ریی كێشــه و گرفته‌كانــه. ره‌خنــه و ره‌خنــه‌دان چه‌نــده به‌یه‌كــه‌وه هاوواتــان ئه‌وه‌نــده‌ش هه‌ریه‌كه‌یــان كرده‌یه‌كــی ســه‌ربه‌خۆن .له‌بنچینــه‌دا لــه قواڵیــی هــه‌ر ره‌خنه‌گرتنێكــدا ره‌خنه‌دانێــك هه‌یــه ،لــه قواڵیــی هــه‌ر ره‌خنه‌دانێكیــش ره‌خنه‌گرتنێــك هه‌یــه .ئه‌گــه‌ر ره‌خنه‌گرتــن بــه‌ڕووی ده‌ره‌وه‌یــه ،بــه‌ڕووی بونیاده‌كانــی ده‌ره‌وه‌یــه ،ئــه‌وا ره‌خنــه‌دان بــه‌ڕووی ناوه‌وه‌یــه و بــه‌ڕووی بونیاده‌كانــی ناوه‌وه‌یــه.
28 ده‌درێــت .ره‌خنه‌گرتــن ل ـه مێــژوو و رابــردوو ،ره‌تكردن ـه‌وه‌ی مێــژوو و رابــردوو نییــه ،به‌ڵكــو خســتنه‌ڕووی راســتییه‌كانیه‌تی بــه جــوان و ناشــیرینییه‌كانیه‌وه ،بــه الیه‌نــه بــاش خــراپ و خراپه‌كانییــه‌وه. هه‌روه‌هــا ده‌بــێ لــه‌وه‌ش بــه ئاگابیــن كــ ه هــه‌ر ره‌خنه‌كردنێكــی مێــژوو به‌واتــای به‌دیهێنانێكــی نوێــی ئایینــده نییــه .به‌واتــای ئــه‌وه نییــه ئیــدی پــرۆژه‌ی بــۆ گــۆڕان و وه‌رچه‌رخانیــی بنچینه‌یــی پێیــه ب ـه ئاراســته‌ی جیاوازتــری باش ـر .هه‌ندێكجــار؛ وهك له‌الی ـه‌ن خــاوه‌ن ئایدیۆلۆژییــه دۆگــا و ســه‌له‌فییه‌كانه‌وه هه‌یــه ،ره‌خنه‌یــان لــه مێــژوو و ئێســتا بــۆ به‌دیهێنانــی ژیانێكــی جیاوازتــری باشــر نییــه، به‌ڵكــو بــۆ به‌دۆزه‌خكردنــی ئێســتا و ئایینده‌شــه .هــه‌ر ره‌خنه‌یــه‌ك ئاوێته‌گیــر بــوو ب ـه توندوتیژیی ـهوه ئ ـه‌وا بــۆ هێنانه‌كای ـه‌ی دۆزه‌خێك ـه. كه‌واتــه ره‌خنه‌یــان لــ ه مێــژوو بــۆ شــێواندنی جوانییه‌كانــی مێــژووه. ئه‌گه‌رنــا ره‌خنه‌كــردن لــه مێــژوو خــۆی به‌شــێكه لــ ه رابــوون و هه‌ڵســانه‌وه ل ـه ئه‌مــڕۆدا و بونیادنان ـهوه ل ـه داهاتــوودا .ب ـه واتایه‌كــی دیكــه؛ به‌رپابوونــی شــۆڕش ،جــا هــه‌ر شۆڕشــێك بێــت ،ســه‌ره‌تا بــه ره‌خنه‌گرتنــی رابــردوو و ره‌خن ـه‌دان ل ـه ئێســتادا ،ك ـه به‌رده‌وامــی ب ـه رابــردوو ده‌درێــت ،ده‌ســتپێده‌كات .به‌رپاكردنــی شــۆڕش له‌بنه‌مــادا كــرده‌ی ره‌خنــ ه و ره‌خنه‌دانــی به‌رده‌وامــه ،تــا ره‌خنــ ه و ره‌خنــه‌دان وهك كــرده و دینامیــك و رێــگای دیتنــی راســتیه‌كان و چاره‌ســه‌ری هه‌بێــت ،تــا ئ ـه‌و كات ـه شــۆڕش وهك كرده‌ی ـه‌ك ،دینامیكێــك ،رێگای ـه‌ك بــۆ دۆزین ـه‌وه‌ی حه‌قیق ـه‌ت و ده‌ستنیشــانكردنی رێگاچــاره‌ی كێش ـه و گرفــت و قه‌یرانــه‌كان به‌رده‌وامــه .بۆیــ ه شۆڕشــگێڕیش لــه بنچینــه‌دا به‌رده‌وامبوونــه لــ ه ره‌خنــ ه و ره‌خنــه‌دان ،تــا ئه‌وكاتــه‌ی لــ ه ره‌خنــه و ره‌خنــه‌دان به‌رده‌وامبیــت ،تــا ئه‌وكاتــه‌ی به‌گوێــره‌ی ئــه‌و ره‌خنــه و ره‌خنه‌دانــه‌ش بیربكه‌یتــه‌وه و بژیــت و تێكۆشــان بكه‌یــت ،تــا ئه‌وكاتــه شۆڕشگێڕێتیشــت به‌رده‌وامــه.
ره‌خنــه و ره‌خنه‌دانیــش .له‌ڕاســتیدا په‌كه‌كــ ه ته‌ڤگه‌رێكــی ره‌خنــ ه و ره‌خنه‌دانــه ،نهێنــی گه‌نــج مانــه‌وه‌ی په‌كه‌كــ ه و پێشــكه‌وتن و گه‌شه‌سه‌ندنیشــی تاڕاده‌یه‌كــی زۆر په‌یوه‌ندیــدار ه بــه‌و تایبه‌مته‌ندییــه ده‌ســتلێبه‌رنه‌دراوه‌ی خــۆی .كه‌واتــه ره‌خنــه و ره‌خنـه‌دان ،وهك پارادیمــی شۆڕشــگێڕبوون ،بریتییـه لـه به‌رده‌وامیــدان بــه پرۆســه‌ی مرۆڤبــوون و كۆمه‌ڵگه‌بــوون ،زیندووهێشــتنه‌وه‌ی دینامیكــی پێشــكه‌وتن و گۆڕانــكاری ،تێكــدان و بونیادنانــه‌وه‌ی هه‌میشــه‌یی . ه له‌ناو بزاڤێکی ه جه‌ست هه‌رته‌نیا هه‌بوونت ب
ه ئیدی تۆ ه ک ه واتای ئهوه نیی شۆڕشگێریدا ب شۆڕشگێڕیت
هه‌ڵبه‌تــه ده‌بــێ خــۆ لــه‌و خه‌ڵه‌تانــدن و خۆڵه‌تاندنــه‌ش بــه‌دوور بگریــن كــه گوایــه مــادام له‌نــاو ته‌ڤگه‌رێكــی شۆڕشــگێڕی دایــت كه‌واتــه تــۆ شۆڕشــگێڕیت و ئیــدی تــه‌واو بوویــت بــ ه شۆڕشــگێڕ!!. بێگومــان ئه‌مــه خه‌ڵه‌تانــدن و وه‌هه‌مێكــه و ئه‌وانــه‌ی لــه ماهییه‌تــی شۆڕشــگێڕانه‌ی ره‌خنــه و ره‌خنــه‌دان تێنه‌گه‌یشــتوون تێیده‌كــه‌ون .ئه‌مــه له‌كاتێكــدا ئه‌گــه‌ر شــۆڕش بۆخــۆی كرده‌یه‌كــی به‌رده‌وامــی ره‌خنــه و ره‌خنــه له‌خۆگرتنــه له‌بیــر و گووتــه و كــرداردا ،ئــه‌وا شۆڕشــگێرێتی نــاو ئــه‌و شۆڕشــه‌ش هــه‌ر بریتییــه لــه به‌رده‌وامبــوون له‌ســه‌ر ره‌خنــه و ره‌خنــه‌دان لــه بیــر و گووتــه و كــرداردا .ئه‌گه‌رنــا ئیــدی هه‌رته‌نیــا هه‌بوونــت بــه جه‌ســته له‌نــاو بزاڤێكــی شۆڕشــگێریدا بــه واتــای ئــه‌وه نییــه كــه ئیــدی تــۆ شۆڕشــگێڕیت و هه‌مــوو تایبه‌مته‌ندییه‌كانــی شۆڕشــگێڕیت تێــدا به‌رجه‌ســته بــووه .شۆڕشــگێڕێتی وه‌هــا نییــه .شۆڕشــگێڕێتی بیــر و گووت ـه و كــرداره ،رۆحێكــی چــاالك و ویژدانێكــی زینــدووه .كه‌ســێتی ه كـه ده‌ســته‌به‌رداری ئـه‌و دینامیكـه شۆڕشــگێڕ تــا ئه‌وكاتـ ه شۆڕشــگێڕ شۆڕشــگێڕییه‌ی خــۆی نهبــووه ،كــه ره‌خنــه ره‌خنه‌دانــه .له‌راســتیدا كــرۆك و ماهییه‌تــی شۆڕشــگێڕێتی بۆخــۆی بریتییــه لــه ره‌خنــ ه و ره‌خنــه‌دان .ره‌خنــه و ره‌خنه‌دانیــش له‌بنچینــه‌دا بریتییــه لــ ه هێنانــه كای ـه‌ی بــاوه‌ڕی ،هیــوا ،بڕیــار ،ئیــراده و وزه‌ی تێكۆشــانی ب ـه‌رده‌وام. هه‌روه‌هــا بریتییــه لــه جورئــه‌ت ،دڵســۆزی و وه‌فــاداری.
(ژ10 )12 .ی سه‌رماوه‌رز 2716
بــۆ منوونــه؛ په‌كه‌كــه ته‌ڤگه‌رێكــی شۆڕشــگێڕی نوێیــه ،بــ ه ره‌خنه‌گرتــن لــه مێــژوو ده‌ســتیپێكرد و گه‌یشــته ئێســتا ،ئێســتای شــیكرده‌وه و تــاك و رێكخســن و كۆمه‌ڵگ ـه‌ی ب ـه‌ر ره‌خن ـه‌دا و وه‌كــو ه ـه‌ن و بــاون په‌ســندیانی نه‌كــرد .بۆی ـه ب ـه‌دوای ئه‌لته‌رناتیڤــی تــاك و رێكخســن و كۆمه‌ڵگه‌یه‌كــی دیك ـه‌دا گ ـه‌ڕا .خــۆی بــووه كه‌شــتی ئ ـه‌و لێگه‌ڕینــه و بــووه ئــه‌و ئه‌لته‌رناتیڤــه .تاكێكــی ئــازاد ،رێكخســتنێكی شۆڕشــگێڕ و كۆمه‌ڵگه‌یه‌كــی دیموكراتــی كــرد ه بنه‌مــا و تــه‌وه‌ری تێكۆشــانی هه‌میشــه‌یی خــۆی .مســۆگه‌ر له‌دایكبوونــی په‌كه‌كــه له‌دایكبوونێكــی ره‌خنه‌گرانــه بــوو ،بۆیــه بــوو ه پالتفۆڕمێكــی نوێــی له‌كاتێكــدا شۆڕشــگێڕێتی لێگــه‌ڕی حه‌قیقــه‌ت و ئه‌شــقی ژیانــی
29
بێگومــان وهك چــۆن ره‌خنــ ه گله‌یــی و گازانــده نییــه ،ســكااڵ و شــكاندنه‌و ه نییــه ،ئاوه‌هــاش ره‌خنــه‌دان كڕوزانــه‌وه و پاڕانــه‌وه نییــه ،خۆتاوانباردیتنــی به‌رده‌وامیــش نییــه .هه‌روه‌هــا چه‌مكــی «هــه‌زار گونــاح و یــه‌ك تۆبــه‌ش نییــه« .بۆیــه له‌كاتێكــدا ره‌خنــه بــۆ پێشــكه‌وتن و گۆڕانكاریی ـه ،بــۆ جــوان دیتنــی ره‌خنه‌لێگیــراو و جــوان هێشــتنه‌وه‌یه‌تی ،ئــه‌وا ره‌خنه‌دانیــش بــۆ خســتنه‌ڕووی باوه‌ڕییــه بــه پێشــكه‌وتن و گۆڕانــكاری ،بــۆ پێداگــری بڕیارد هر‌انه‌ی ـه له‌س ـه‌ر مان ـهوه بـه جوانــی و ئیــراده‌ی جوانــی هـه‌ر تــاك و رێكخســن و كۆمه‌ڵگه‌یـه‌ك. كه‌واتــه وهك چــۆن ره‌خنه‌گرتــن پێویســتی بــه بــاوه‌ڕی و بڕیــار و ئیــراده و هێــزی ره‌خنه‌گرتــن هه‌یــه ،ئــه‌وا مســۆگه‌ر ره‌خنه‌دانیــش بۆخــۆی خســتنه‌ڕووی ئــه‌و بــاوه‌ڕی و بڕیــار و ئیــراده و هێزه‌یــه.
که‌سێتی دۆگماتیک (چه‌قبه‌ستوو) که‌سێتییه‌کی داخراوه ،قاڵبداره ،ئه‌زبه‌ره‌چییه ،ره‌هاگه‌را و ره‌شبین و مه‌رگدۆست و تاکڕه‌وه
بــه پێچه‌وانــه‌ی كه‌ســێتی شۆڕشــگێڕ ،دوو جــۆره كه‌ســێتی تــر ه ـه‌ن ك ـه هه‌رگیــز ئاماده‌نیــن ن ـه ره‌خن ـه بگــرن و ن ـه ره‌خنه‌دانیــش بــده‌ن ،ئه‌وانیــش كه‌ســێتی دۆگامتیــك و كه‌ســێتی لومپه‌نــن .ئ ـه‌و دوو جــۆره كه‌ســێتییی ه هــۆكاری دۆگامتیكبــوون و لومپه‌نبوونیشــیان ه ـه‌ر ئه‌وه‌یــه كــه كه‌ســێتییه‌كی ره‌خنه‌گــر و ره‌خنه‌له‌خۆگــر نییــن. كه‌ســێتی دۆگامتیــك (چه‌قبه‌ســتوو) كه‌ســێتییه‌كی داخــراوه، قاڵبــداره ،ئه‌زبه‌ره‌چییــه ،ره‌هاگــه‌را و ره‌شــبین و مه‌رگدۆســت و تاكــڕه‌وه .مه‌رگــی خــۆی ل ـه ره‌خنه‌گرتنــی ئ ـه‌و و ره‌خنه‌دانــی خۆیــدا ده‌بینێــت ،كه‌ســی ئه‌قڵداخــراو پێــی وای ـه هه‌مــوو ئ ـه‌وه‌ی ئ ـه‌و بیــری لێده‌كاتـه‌وه و ده‌یڵێــت و ده‌یــكات راســت و ره‌وانــن و جێــی مشــتومڕ نیــن ،له‌وه‌همێكــی كوشــنده‌ی وه‌هــا دایــه كــه حه‌قیقه‌تــه‌كان هه‌مــووی ته‌نیــا الی ئــه‌وه ،ئــه‌و خــۆی لــه كانزایه‌كــی پیــرۆز و خوداییـه‌وه دروســتبووه و قابیلــی ره‌خنـ ه و ره‌خنـه‌دان نییـه .هه‌میشـه خــۆی راســتبین و راســتگۆ و راســتبێژ و هه‌ڵگــری راســتییه‌كان ده‌بینێــت و باوه‌ڕیشــی وایــه كــه هه‌روایــه و یه‌قینه‌كانیــش هــه‌ر الی ئــه‌ون. خــۆی لــه جه‌هلێكــی تێكچڕژاو(مركــب)دا ده‌ژی ،كه‌چــی خــۆی زۆر پــێ زانــا و دانایــه و هــه‌ر نازانــێ كــه نازانــێ و ئامــاده‌ش نییــه ده‌ســته‌به‌رداری ئــه‌و جه‌هلــه موڕه‌كه‌بــه‌ی خــۆی ببێــت .بێگومــان دۆگامتیــزم دوژمنــی سه‌رسـه‌ختی ره‌خنـه و رای جیــاواز و خوێندنه‌وه‌ی جیــاوازه .بۆیــه كه‌ســێتی دۆگامتیــك كه‌ســێتییه‌كی ترســنۆكه به‌رامبــه‌ر بــه ره‌خنــه و ره‌خنــه‌دان .فۆبیــای ره‌خنــه و ره‌خنه‌دانــی
( no /12 )- 1 - 12 - 2016
ئــازاده ،ئه‌گــه‌ر ره‌خنــه و ره‌خنــه‌دان نه‌بێتــه به‌رهه‌مهێنــی كه‌ســێتییه‌ك ك ـ ه رێبــواری رێــی گه‌یشــن ب ـه حه‌قیق ـه‌ت و ژیانــی ئــازاد بێــت ،ئــه‌وا دیــاره لــه كــرۆك و ماهییه‌تــی خــۆی ڤــااڵ كــراوه .هــه‌ر كاتێــك فه‌لســه‌فه‌ی شــۆڕش و شۆڕشــگێڕێتی له‌ســه‌ر بنه‌مــای ره‌خنــه ل ـ ه مێــژوو و ئێســتادا له‌دایكبــوو و پێشــكه‌وت ،هه‌روه‌هــا له‌ناواخنــی خۆیشــیدا پــرۆژه‌ی گــۆڕان و وه‌رچه‌رخانــی بنچینه‌یــی پێبــوو ئــه‌وا ئه‌وكاتــه ده‌توانــرێ بــه فه‌لســه‌فه‌یه‌كی ره‌خنه‌گرانــه‌ی رادیــكاڵ و ئایینده‌ئامێــز له‌قه‌ڵه‌مــی بده‌یــن .ئه‌گه‌رنــا ره‌خنــه‌ی په‌نــا دیــواری ریفۆرمیســتی و پاسڤیســتانه ناتوانێــت رۆحــی شۆڕشــگێڕی بنوێنێــت. بێگومــان بــۆ ئــه‌وه‌ی هه‌ڵــه لــه‌م مه‌ســه‌له‌ی ه تێنه‌گه‌یــن ئــه‌وا ده‌بــێ ئــه‌وه بخه‌ینــه‌ڕوو كــه رادیكاڵبــوون به‌واتــای توندوتیژبــوون نایــه‌ت و هیــچ په‌یوه‌ندییه‌كــی بــ ه زه‌بروزه‌نــگ و توندوتیژخوازییــه‌وه نییــه .هه‌روه‌هــا شۆڕشــیش لــه كرۆكــی خۆیــدا هه‌رچه‌نــده تێكــدان و بونیادنانه‌وه‌یــه ،هیــچ په‌یوه‌ندییه‌كــی بــه زه‌بروزه‌نــگ و توندوتیژخوازییــه‌وه نییــه ،ته‌نانــه‌ت له‌بنه‌ڕه‌تــدا زه‌بروزه‌نــگ بۆخــۆی دۆخێكــی دژه شۆڕشــییه و شۆڕشــی چه‌واشــه یــان سیســته‌می ده‌ســه‌اڵتدارێتی پــه‌ره‌ی پێــده‌ده‌ن .به‌ڵكــو شۆڕشــگێڕێتی ئه‌وه‌ی ـ ه چه‌نــده ره‌خن ـه ل ـ ه مێــژوو و ئێســتای كۆمه‌ڵگ ـ ه و سیســته‌می بااڵده‌ســت ده‌گریــت ،چه‌نــد ه خــاوه‌ن پرۆژه‌یــت بــۆ گۆڕانــی دۆخــی هه‌نووكه‌یــی و كردن ـه‌وه‌ی ده‌روازه ب ـه‌ڕووی داهاتووێكــی جیاوازتــری باشــر؟! بۆیـه تونــد ره‌خنه‌كــردن به‌واتــای رادیكاڵبــوون نایـه‌ت .به‌ڵكــو بــه واتــای ســه‌ره‌ڕۆیی دێــت .هه‌روه‌هــا توندوتیژخــوازی به‌واتــای به‌رپاكردنــی شــۆڕش و شۆڕشــگێڕێتیش نایــه‌ت .ئه‌مــ ه وه‌هــم و خۆخه‌ڵه‌تاندنێكــی مه‌زن ـه و باشــووری كوردســتانی تێــدا نغــرۆ بــووه.
بۆی ـه كه‌ســێتی شۆڕشــگێڕ كه‌ســێتییه‌كی گله‌ییــكار و گازانــده‌كار نیی ـ ه له‌ده‌وربه‌ره‌كــه‌ی و به‌رامبه‌ره‌كه‌یشــی ناشــكێنێته‌وه ،هه‌روه‌هــا خــۆ ناخاتــ ه دۆخــی كڕوزانــه‌وه و پاڕانــه‌وه و خۆتاوانباردیتنــی بــه‌رده‌وام .به‌ڵكــو هه‌میشــه لــه دۆخــی جوانكردنــی بیــر و گووتــه و كرداریــدا ده‌ژیــت و له‌هه‌وڵــی ئه‌وه‌دایــه هه‌مــان دۆخیــش بــۆ ده‌وروبه‌ره‌كه‌یشــی بێنێتــه‌دی .بۆیــه ره‌خنــه‌و ره‌خنــه‌دان وهك دۆخێكــی شۆڕشــگێڕی بــه‌رده‌وام پێچه‌وانــه‌ی دۆخــی نه‌رگســییه‌ت و له‌خۆڕازیبــوون و فــوو له‌خۆكردنــه.
(ژ10 )12 .ی سه‌رماوه‌رز 2716
30 هه‌یــه .كه‌ســێتی دۆگامتیــك هــه‌ر ته‌نیــا له‌وانــه پێكنه‌هاتــووه كــ ه ئایینگه‌رایــی و ئایینزاگه‌رایــی و ته‌ریقه‌تگه‌راییــن و ده‌مارگیرییه‌كــی زۆریــان به‌رامبــه‌ر بــه ئاییــن و ئایینــزا و ته‌ریقه‌ته‌كه‌یــان هه‌یــه، به‌ڵكــو ئه‌وانــه‌ش ده‌گرێتــه‌وه كــه ده‌مارگیــرن بــۆ زانســت ،یــان بــۆ ئایدیۆلۆژیــا و فیكــر و فه‌لســه‌فه‌یه‌ك ،كــ ه پێــی وایــ ه حه‌قیقه‌تــه‌كان الی زانســت یــان الی ئــه‌م ئایدیۆلۆژیــا یــان ئــه‌و ئایدیۆلۆژیــا و فه‌لســه‌فه دایــه .ئه‌مــه له‌كاتێكــدا خــودی زانســت ،بانگه‌شــه‌ی دژه ه چه‌قبه‌ســتوویی) ده‌كات ،له‌وانه‌یــه ئــه‌و ئایدیۆلۆژیــا دۆگامیــی (دژ یــان ئــه‌و فیكــر و فه‌لســه‌فه‌یه‌ی بــه دۆگــا كــراوه له‌بنه‌ڕه‌تــدا بانگه‌شــه‌ی دژایه‌تیكردنــی دۆگامتیزمیــش بــكات .ئــه‌م كه‌ســێتییه لــه باشــووردا مه‌ترســیدارتیرن كه‌ســێتیین و هـه‌ر كاتێــك بتوانــن لـ ه ئاســتی زیهنــی ،یــان سیاســی یــان كۆمه‌اڵیه‌تیــدا زاڵ بــن ئــه‌وا دۆزه‌خێكــی بــێ ئامانــی ئه‌وتــۆ بــۆ مــرۆڤ و كۆمه‌ڵگــه‌كان دێننه‌كایــه‌وه ،كــه لــه دۆزه‌خه‌كــه‌ی نــاو كتێبــ ه پیــرۆزه‌كان زۆر مه‌ترســیدارتر بێــت .ئێســتا لـه باشــووری كوردســتاندا ئـه‌و كه‌ســێتییه وهك تارماییـه‌ك بـه ئاســانی كۆمه‌ڵگــه‌دا ده‌ســوڕێته‌وه و ئــه‌و گه‌رایانــه‌ی داینابــوون وا خه‌ریكــه جوكه‌جوكیــان پێكه‌وتــووه و جــار جاریــش گــۆ گیــڤ ده‌كه‌نــه‌وه و ئیــدی بــه زمانــی هه‌ڕه‌شــه‌ئامێز گووتــار ه دۆزه‌خییه‌كانیــان پــه‌رش و به‌خــش ده‌كــه‌ن. كه‌ســێتی لومپــه‌ن (خوێــڕی – یــان -سه‌رســه‌ری)یش كه‌ســێتییه‌كی تــه‌واو بێباكــه له‌خــۆی و لــه ده‌وروبه‌ره‌كــه‌ی ،بێباكــه لــ ه مێــژوو و ئێســتا و داهاتــووی ،بۆیــ ه بێباكــه لــ ه ره‌خنــ ه و ره‌خنه‌دانیــش و الی لومپه‌نــه‌كان بــێ واتاتریــن شــتی دونیــا ره‌خنــ ه و ره‌خنه‌دانــه .بۆیــه كه‌ســێتییه‌كی ملهــوڕه ،توندوتیژخــوازه و ماددیپه‌رســت و ره‌مه‌كبــازه، له‌به‌رامبــه‌ر له‌خــۆی به‌هێزتــردا كۆیله‌یــ ه و له‌به‌رامبــه‌ر له‌خــۆی الوازتریشــدا ئاغایــه ،نه‌رگســی و تاكگــه‌را و فووله‌خۆكــه‌ره .كاتێــك كه‌ســێتی لومپ ـه‌ن ل ـه ئاســتی زیهن ـی ،یــان سیاســی یــان كۆمه‌اڵیه‌تــی ببنــه كه‌ســێتی زاڵ و بــاو ،ئــه‌وا لــه‌و كۆمه‌ڵگه‌یــه‌دا هیــچ شــتێك نامێنــێ نــاوی به‌هــا و جوانــی و ئافرانــدن و رێــز و خۆشه‌ویســتی و به‌یه‌ك ـهوه ژیــان و زباره‌یــی بێــت .هه‌مــوو شــتێك ل ـه قاوخــی بێباكــی و چڵێســی و نه‌وســنی و مشــه‌خۆری لومپه‌نه‌كانــدا دێــت و ده‌چێــت. ئـه‌وه‌ی لـ ه باشــووردا ئێســتا تــاك و كۆمه‌ڵگـه به‌ده‌ســتیه‌وه ده‌ناڵێنێــت گه‌یشــتنی ئــه‌و كه‌ســێتییه لومپه‌نه‌یــه بــه ئاســتی حوكمڕانــی و خــاوه‌ن ده‌ســتڕۆیی و بااڵده‌ســتیی گشــتگیردا. لــه كۆمه‌ڵگه‌یه‌كــی رسوشــتیدا؛ كه‌ســێتی شۆڕشــگێڕی ئافرێنــه‌ری هه‌میشــه ره‌خنه‌گــری ره‌خنــه‌ده‌ر كه‌ســێتی منوونه‌یــی و به‌هــاداره.
بــه‌اڵم جێــی كه‌ســێتییه دۆگامیــی و لومپه‌نــه‌كان لــه‌و كۆمه‌ڵگه‌یانــه‌دا لـ ه په‌راوێــزی تاریكــی دان و ته‌نانـه‌ت جێیــان پــێ جــێ نییـه به‌ده‌ســت راســتینه‌ی تــاك و كۆمه‌ڵگه‌یه‌كــی ره‌خنه‌گــر و ره‌خنــه‌ده‌ردا. هه‌میشــ ه خه‌ریكــی خۆشــاردنه‌وه‌ی راســتییه‌كانی خۆیانــن و بــه پۆشــینی ده‌مامكــی جیــاواز جیــاواز هه‌وڵــده‌ده‌ن خــۆ ب ـه په‌ســندكردن بــده‌ن.!!.. -2باشوور؛ گۆڕستانی ره‌خنه و ره‌خنه‌دان كێش ـه‌ی ئه‌مــڕۆی باشــووری كوردســتان ل ـه‌وه‌وه س ـه‌رچاوه ده‌گرێــت ك ـه‌س ئامــاده‌ی ره‌خن ـه له‌خۆگرتــن (ره‌خن ـه‌دان) نیی ـه .بۆی ـه هه‌رچــی ره‌خنه‌یه‌كیــش ده‌كرێــت بــێ نــاوه‌رۆك و بێواتــا و بێكاریگــه‌ره. ره‌خنه‌گرتــن كاتێــك بــارگاوی نه‌بــێ بــه ره‌خنه‌دانێكــی قــووڵ ئــه‌وا لــه قســه‌ی زبــر و تاوانباركردنــی به‌رامبــه‌ر و هه‌وڵــی ریســواكردنی به‌رامب ـه‌ر هیچــی دیك ـه نیی ـه .ئه‌وكات ـه ر‌خنه‌گرتن ـه‌كان زیاتــر ده‌چن ـه قاڵبــی خــۆ رزگاركــردن و خــۆ بێتــاوان ده‌رخســن و خۆبێبه‌ریكــردن لــه‌و كه‌موكــوڕی و هه‌اڵنــه‌ی كــراون و ده‌كرێــن .نــه‌ك بــۆ ئــه‌وه‌ی راســتییه‌كان بخاتـه‌ڕوو و رێگـه‌ی چاره‌سـه‌ری بئافرێنێــت .لـه باشــووری كوردســتاندا نــه‌ك هــه‌ر ســه‌ركرده و پــارت و الیه‌نــه‌كان ره‌خنــه‌دان بــۆ هیــچ یه‌كێــك لــ ه كه‌موكــوڕی و هه‌ڵــه و خیانه‌ته‌كانیــان نــاده‌ن و ره‌خن ـه ل ـ ه خــۆ ناگــرن و ل ـه‌و وه‌هم ـه‌دان ك ـ ه هه‌مــوو ئ ـه‌وه‌ی بیریــان لێكردۆتــه‌وه و گووتوویانــه و كردوویانــه هه‌مــووی راســت و بــاش و له‌به‌رژه‌وه‌نــدی گشــتی دابــووه و هیــچ نه‌نگییه‌كــی تێــدا نییــه. ئه‌مــه له‌كاتێكــدا مــرۆڤ ناتوانــێ بــۆ ده‌رمانیــش راســتی و باشــییه‌ك بــۆ به‌رژه‌وه‌نــدی گشــتی لـه بیــر و گووتـه و كرداریانــدا بدۆزێتـه‌وه!!. بێگومــان نه‌بوونــی ره‌خنه‌گرتــن و ره‌خنــه له‌خۆنه‌گرتــن ســه‌ره‌تا مــرۆڤ و رێكخســن و ته‌نانــه‌ت كۆمه‌ڵگه‌كانیــش بــه‌ره‌و غه‌فڵــه‌ت ده‌بــات ،دواتــر ب ـه‌ره‌و تاوانبــاری و ل ـه دواجاریشــدا ب ـه‌ره‌و خیانه‌تــی ده‌بــات .بۆیــه ئاكامــی ترســنۆكی و خۆبه‌دوورگرتــن لــه ره‌خنــه و ره‌خنــه‌دان غه‌فڵــه‌ت و تاوانبــاری و خیانه‌تــی لێده‌كه‌وێتــه‌وه. لــه باشــووردا له‌بــه‌ر ئــه‌وه‌ی نــه‌ك هــه‌ر ره‌خنه‌دانێــك به‌رامبــه‌ر بــه الیه‌نــه ره‌ش و كرێته‌كانــی مێــژووی بزووتنــه‌وه‌ی كــوردی نییــه، ته‌نان ـه‌ت رێگ ـه ب ـه ســووكه ره‌خنه‌یه‌كیــش نادرێــت .هه‌رچــی هاتــووه بــه ره‌تكردنــه‌وه‌ی ئــه‌وه‌ی رابــردوو هه‌وڵیــداوه نوێبوونه‌وه‌یــه‌ك ئه‌نجــام بــدات و خــۆی ببێت ـه س ـه‌ره‌تایه‌كی نــوێ .ب ـه‌اڵم بــێ ئ ـه‌وه‌ی
31
تااڵنکاریش بۆخۆی دوا قۆناخ و لوتکه‌ی ه گه‌نده‌ڵییه‌که هه‌موو جۆر بــه مســۆگه‌رییه‌و ه ده‌ڵێــم؛ ده‌ســه‌اڵتی باشــوور ده‌ســه‌اڵتێكی لومپه‌نــه (خوێڕییــه) و ئایدیۆلۆژیاكه‌یشــی لومپه‌نیزمــه .چونكــه ئــه‌وه‌ی ده‌ســه‌اڵتی به‌ده‌ســته‌وه‌یه خــاوه‌ن كه‌ســێتییه‌كی لومپه‌نێتییــه و بــ ه كلتــووری لومپه‌نیــزم گــه‌وره بــووه .بۆیــه هیــچ به‌هایه‌كــی بــۆ مــرۆڤ و كۆمه‌ڵگــه ،چانــد و هونــه‌ر ،به‌هــا ئه‌خالقــی و مرۆییــه‌كان نییــه .ئــه‌وه‌ی ده‌ســه‌اڵتدارێتی لومپه‌نێتــی باشــوور لــ ه زۆرێــك لــه ده‌ســه‌اڵتداره‌كانی تــر جیــا دهكاتــهوه ئه‌وه‌یــه كــه گه‌نده‌ڵێتــی ده‌ســه‌اڵتداری گه‌یاندۆتــه ئاســتی تااڵنــكاری .تااڵنكاریــش بۆخــۆی دوا قۆنــاخ و لوتك ـه‌ی هه‌مــوو جــۆره گه‌نده‌ڵییه‌ك ـه .ئه‌م ـه‌ش به‌بــێ له‌دایكبوونــی كه‌ســێتییه‌كی شۆڕشــگێر و بزووتنه‌وه‌یه‌كــی شۆڕشــگێڕی رادیكاڵــی له‌نــاو جه‌مــاوه‌ردا ئــه‌وا به‌الوه‌نانــی ئــه‌و ده‌ســه‌اڵته لومپه‌نــه‌ی كــه كه‌ســێتییه دۆگامتیكــه‌كان پشــتیوانی لــه مانــه‌وه‌ی ده‌كــه‌ن ،زۆر ئه‌ســته‌م و دژوار ده‌بێــت. ل ـه به‌شــی داهاتــوودا هه‌وڵــده‌ده‌م ل ـه ئاســتی باشــووردا زیاتــر قس ـه له‌ســه‌ر تایبه‌مته‌نــدی هــه‌ر ســێ كه‌ســێتییه‌ك ه (شۆڕشــگێڕ ،دۆگامیــی، لومپــه‌ن) و هه‌وڵــدان بــۆ زیندووكردنــه‌وه و پــه‌ره‌دان بــه فه‌لســه‌فه و پارادایمــی ره‌خنـه و ره‌خنـه‌دان بكـه‌م.
( no /12 )- 1 - 12 - 2016
ره‌خنه‌یه‌كــی جــددی ل ـه رابــردوو هه‌بێــت ،ئ ـه‌وه‌ی هه‌و‌ڵیشــی دابێــت بــه ره‌خنــ ه له‌رابــردوو و ره‌خنــه‌ی به‌رله‌خــۆی ده‌ســتپێبكات ،دوایــی خۆیشــی هه‌مــان ئ ـه‌و كه‌موكــوڕی و هه‌اڵن ـه‌ی كردۆت ـهوه ك ـ ه پێشــر گوای ـ ه ره‌خن ـه‌ی ل ـه‌وه‌ی پێش ـه‌وه‌ی خــۆی گرتــووه .واتــا ره‌خنه‌كانــی كــرچ و كاڵ و بــێ بنه‌مــای فیكــری بــووه ،ره‌خنه‌گرتنه‌كانــی لــه رابــردوو نه‌بۆتــ ه پــرۆژه بــۆ ئێســتا و داهاتــوو ،بۆیــ ه ره‌خنــه‌كان زیاتــر بــۆ خــۆ پــاك نیشــاندان و كرێــت نیشــاندانی به‌رامبــه‌ر و خــۆ بــاش نیشــاندان و خــراپ نیشــاندانی به‌رامب ـه‌ر بــووه .ل ـه ئه‌نجامیشــدا نـه‌ك هـه‌ر ئـه‌وه‌ی ره‌خنـه‌ی گرتــووه دووبــاره‌ی كردۆتـه‌وه،ته‌نانـه‌ت ئه‌وانه‌یشــی تێپه‌ڕانــدووه كــ ه پێشــر ره‌خنــه‌ی كــردوون .ئه‌مــه تراژیكۆمیــدی دۆخــی ره‌خنه‌یــه لــه بزووتنــه‌وه‌ی كوردیــدا .بۆیــه هه‌موویــان له‌یه‌كــدی ده‌چــن .ناكۆكــی و شــه‌ڕه‌كانیان به‌درێژایــی زیاتــر ل ـه نیــو س ـه‌ده‌ی رابــردوو ل ـه‌وه‌دانیی ـ ه ك ـ ه له‌یه‌كــر جیــاوازن، به‌ڵكــو له‌وه‌دای ـه ك ـه ت ـه‌واو له‌یه‌كــر ده‌چــن .بۆی ـه ش ـه‌ڕی یه‌كرتیــان له‌س ـه‌ر ئه‌وه‌ی ـه ك ـه ده‌ڵێــن :مــادام مــن ه ـهم و ه ـه‌ر ل ـه تــۆ ده‌چــم كه‌واتــه تــۆ بــۆ هه‌یــت؟ و ده‌بــێ نه‌مێنیــت .ئیــدی هــه‌ر یه‌كێكیــان ب ـه‌وه‌ی دیك ـه ده‌ڵێــت بــۆ ئ ـه‌وه‌ی مــن هه‌بــم ده‌بــێ تــۆ نه‌بیــت. ره‌خن ـ ه و ره‌خن ـه‌دان ن ـه وهك فه‌لس ـه‌فه و هــزر ،ن ـه وهك هه‌ڵوێســت و كــردار ،نـه وهك میكانیــزم و نـه‌وه‌ك دینامیــزم لـه باشــووردا له‌ئــارادا نیی ـه .واتــا ره‌خن ـ ه و ره‌خن ـه‌دان نه‌بۆت ـه فه‌رهه‌نــگ و چانــدی تــاك و كۆمه‌ڵگــه .بۆیــه نه‌بوونــی ره‌خنــ ه و ره‌خنــه‌دان هــۆكاری بنچینه‌یــی گه‌نده‌ڵییــه ،گه‌نده‌ڵبوونیــش بۆخــۆی بۆگه‌نبوونــه ،زه‌ڵكاوبوونــه. ئــه‌وه‌ی ئێســتا گه‌نده‌ڵبــوو ه هــه‌ر ته‌نیــا ده‌ســه‌اڵتدارێتی نییــه ،كــه خــۆی رسوشــتێكی گه‌نده‌ڵیانـه‌ی هه‌یـه و كرۆكــی ده‌سـه‌اڵت كرۆكێكــی گه‌نده‌ڵــه ،به‌ڵكــو كه‌ســێتی و كۆمه‌ڵگــه به‌هه‌مــوو پێكهاتــه و جومگــه و په‌یوه‌نــدی و به‌هاكانییــه‌وه گه‌نــده‌ڵ بــووه یــان بڕێــك گه‌نده‌ڵــی به‌ركه‌وتــووه .ئــه‌وه‌ی نــا ئاســاییه ئه‌مه‌یــه .ئه‌گه‌رنــا خــودی ده‌سـه‌اڵت ،جــا هـه‌ر ده‌سـه‌اڵتێك بێــت ،بۆخــۆی واتــا گه‌نده‌ڵــی، سیســته‌می ده‌س ـه‌اڵتدارێتی ه ـه‌ر ل ـه س ـه‌ره‌تای له‌دایكبوونیی ـهوه ،ك ـه زێده‌بایــی و قۆرخــكاری زێده‌به‌رهــه‌‌م ســه‌رچاوه‌كه‌یه‌تی ،له‌ســه‌ر بنه‌مــای گه‌نده‌ڵــی په‌یدابــووه و نــه لــه رابــردوو و نــه لــه ئیســتا و نــه لــه داهاتووشــدا ناتوانرێــت ده‌ســه‌اڵتدارێتی لــه گه‌نده‌ڵــی پاكبكرێتــه‌وه .چونكــه خــۆی به‌رهه‌مــی گه‌نده‌ڵییــه .لــه كاتێكــدا له‌نێــو سیســته‌می كۆمه‌اڵیه‌تــی هــه‌ر كۆمه‌ڵگه‌یه‌كــدا كــ ه دینامیكــی ره‌خنــ ه و ره‌خنــه‌دان بــه پێوانــه‌ی به‌هــا ئه‌خالقییــه‌كان تێكشــكێرنا و ئیفلیــج كــرا ،ئــه‌وا ئیــدی خــودی كۆمه‌ڵگه‌كــه ده‌بێتــه به‌رهه‌مهێــن و
درێژه‌پێــده‌ری سیســته‌می ده‌ســه‌اڵتدارێتی گه‌نده‌ڵــكار و مانــه‌وه‌ی به‌رده‌وامــی ئــه‌و سیســته‌مه .ئیــدی كــه ره‌خنــ ه و ره‌خنــه‌دان لــه باشــووردا نــه‌ك هــه‌ر وهك دینامیــك و هه‌ڵوێســت و كــردار له‌ئــارادا نه‌بــوو ،ته‌نانــه‌ت وهك هــزر و فه‌لســه‌فه‌ی ژیانــی كۆمه‌ڵگــه‌ش له‌ئــارادا نه‌بــوو ،ئــه‌وا دوو هــرز و فه‌لســه‌فه‌ی دیكــه په‌ره‌ده‌ســێنن كــ ه ئه‌ویــش دۆگامتیــزم و لومپه‌نیزمــه .بۆیــ ه لــ ه ئاكامــدا دوو كه‌ســێتی هــه‌ر ه به‌رچــاو و بــاو و بااڵده‌ســت لــ ه باشــووردا كه‌ســێتی دۆگامتیــك و كه‌ســێتی لومپه‌نێتییــه .ئێســتا كلتــوور و نه‌ریتــی دۆگامتیــزم و لومپه‌نیــزم لــه بــره‌و دایــه و گه‌شه‌ده‌ســێنێت. له‌التــان ســه‌یر نه‌بــێ ،هونه‌رمه‌نــدی لومپــه‌ن ،شــاعیری لومپــه‌ن، رۆژنامه‌وانــی لومپــه‌ن ،ســه‌ركرده و سیاســه‌مته‌داری لومپــه‌ن ،حــزب و رێكخســن و بزووتن ـه‌وه‌ی لومپ ـه‌ن ،گه‌نجــی لومپ ـه‌ن ،ژنــی لومپ ـه‌ن، مــه‌الی لومپــه‌ن .....تــا ده‌گاتــه ده‌ســه‌اڵتێكی لومپــه‌ن تــا دێــت گه‌شــه ده‌ســه‌نن .له‌به‌رامبه‌ریشــدا به‌هه‌مــان شــێوه بــۆ كه‌ســێتی دۆگامییــش ه ـه‌ر راســته و ئیــدی ل ـه بــره‌و دای ـه.
32 کوردستان لە نێوان مەنگەنەی داگیرکەریی و تێکۆشانی ئازادیی
(ژ10 )12 .ی سه‌رماوه‌رز 2716
داگیرکــەران لــە دەســکەوتی باشــوور بــۆ هەڵبژاردنــی گشــتیی (ئەگەرچــی لــە ســەر ئاســتی باشــوور سەرانســەرییش نەبــوو) ،بــۆ هەبوونــی په‌رله‌مانێــک و حکومەتێــک ،بــە هەبوونــی ســوپایەکی گەریــای بــە دیســپلین لــە باکــوور کــە ســوپایەکی گەریــای بــە مەشــق و خــاوەن بیروبــاوەری شۆرشــگێرییە ،بــە خــەم و نیگــەران بــوون .بــۆ داگیرکــەران رۆژی ١٩٩٢/٥/١٩هەڵبژاردنێکــی گشــتیی ،دەر لــە ناوچــە داب ـراوەکان ،هەمــوو کارێــک لــە پێنــاو لــە ناوبردنــی ئــەو دەســکەوتەی باشــوور لــە باشــووری واڵت ئەنجــام درا .لــەو دەمــەدا بارودۆخــی باشــووری و ناوزراندنیەتــی ،هەروەهــا بــۆ تێکشــکاندنی خەباتــی سیاســیی و کوردســتان و بەشــەکانی دیکــەی کوردســتان فــرە خــراپ بــوو .بــەاڵم ســەربازیی و فەرهەنگیــی باکــوورە. خەڵکــی هەمــوو کوردســتان بــە هیــوا و ئاواتێکــی مەزنــەوە لــەو ئەزموونــەی باشــوورییان دەرووانیــی .باشــوور بــۆ ئــەوان قیبلــەی ئازادیی پــاش کەوتنــەوەی ئاگــری ”بەهــاری عەرەبیــی“ لــە ســووریا ،بــۆ جیهــان بــوو ،ئاهــی ســاردی خانــی و حاجــی و پیرەمێــرد و قانــع و بێکــەس و دەرکــەوت کــە تەنهــا هێزێکــی ســیکوالری پێشــکەوتووخوازی پلورالیزمــی هێمــن و ســەدانی دیکــە لەوێــدا وچانــی گــرت ،لەوێــدا دڵیــان گــەرم بەدیســیپلین کــە ئامادەیــە خوێــن بــۆ ئازادیــی خــۆی بــدات خەڵکــی داهــات و هیوایــان دووبــارە شــین بــووەوە و ژیایــەوە .چاوەرووانیــی کوردســتانە لــە رۆژئــاوا .لــە رۆژئــاوا و لــە خەباتــی باکــووردا ،هەروەهــا خەڵکــی هەمــوو کوردســتان لــە باشــوور زۆر بــوو .باشــوور بــۆ ئــەوان ئەوەیــش دەرکــەوت کــە کــورد و کوردســتانیان ئیــدی هەمــان کــوردی ئــەو ســەنگەرە گوڵســتانە بــوو کــە دەبــوو بــە کۆڵەکــەی کوردســتانێکی پێشــوو نییــن ،ئێســتا جۆرێــک لــە کوردســتانیان هــەن کــە نابــن بــە ســەربازی کــەس ،کــە رێــگا بــە جەوانــان و ژنــان دەدەن لــە تێکۆشــاندا ئــازاد و دیموکــرات و ســەربەخۆ. بەشــداربن و رۆڵــی رابەرایەتیــی و ســەرکاروانیی ببینــن ،کــە کــورد حکومەتــی ســەددام حســێن هەڵبژاردنەکــە و دامەزراندنــی په‌رلەمانــی دەتوانێــت مافــی پێکهاتــە ناکوردیــەکان و ئاییــن و ئایینزاکانــی دیکــە لــە باشــووری کوردســتانی بــە ناشــەرعی دانــا ،حکومەتــی ســووریا و تورکیــا کوردســتان بپارێزێــت .ئــەوەش دەرکــەوت کــە کــورد بــووە بــە هێزێکــی و ئێــران بــە هەوڵــی دابەشــکردنی ئێــراق و بــە کاری ناپێویســت و ســەربازیی ئەوتــۆ کــە ئیــدی کــەس ناتوانێــت بیشــکێنێت .نەعرەتــەی بــە فیتنــەی جیهانــی رۆژئاوایــان دانــا .لــە مەیدانــی نێونەتەوەییــدا ژنانــی کــورد جێــگای شــانازیی مرۆڤایەتیــی پێشــکەوتووخوازە. حکومەتــی تورکیــا زۆر بــە توندیــی دژایەتیــی ئــەو ئەزموونــەی دەکــرد .ســەملاندمان کــە کۆتاییــان بــە مێــژووی تەســلیمبوون و بــە ژیانــی کۆیلەئاســا هێنــا. لــەو چارەکــە ســەدەیەدا خەباتــی ئازادیخــوازی خەڵکــی کوردســتان زۆر پێشــکەوتووە .ســەرەرای گرتنــی تێکۆشــەر بەرێــز عەبدوڵــا ئۆجــاالن ئــەم راســتیانە هــەر چــوار داگیرکــەری کوردســتان دەترســێنێت .ئێـراق و و هێرشــی گەورەوگرانــی ســەربازیی بــۆ ســەر قەندیــل ،هەوڵــدان ســووریا کــە لــە بارودۆخێکــی دژواردان باســێکی جودایــە ،بــەاڵم ئێ ـران بــۆ تێکدانــی هەمــوو تێکۆشــانێکی سیاســیی لــە باکــوور و لــە نــاو و تورکیــا پێکــەوە هێرشــێکی گەورەوگرانــی پروپاگەندەیــی ،ســیخوریی و په‌رله‌مانــی تورکیــا ،پەالمــاری درندانــەی چەتەکانــی داعــش بــۆ ســەر ســەربازییان هێناوەتــە ســەر هەمــوو کوردســتان. باشــوور ،بــۆ ســەر رۆژئــاوا و باکــووری واڵت ،ســەرەرای هەموو شــەرێکی ئامانجی ئەوان دیارە: پروپاگەندەیــی ئێـران و تورکیــا بــۆ ســەر خەباتــی ئازادیخوازیــی خەڵکــی .١بەدناوکردنــی باشــووری کوردســتان کــە لــە ســەرەتادا بــە قیبلــەی کوردســتان ،هێشــتا خەبــات و تێکۆشــان بەردەوامــە و رۆژبــەرۆژ گەرمــر ئازادیــی کوردســتان دەچوێ ـرا و هەوڵــدان بــۆ ناوزراندنیــی لــەو پــەری گەرمیــی خــۆی دایــە ،دەخوازرێــت نیشــان بدرێــت کــە ســەرانی و بەجۆشــر و ســەرکەوتووتر لــە مەیدانــدا دەردەکەوێــت. کــوردان لــە باشــوور ناتوانــن خەڵکــی خۆیــان بەرێوەببــەن ،کــە تەنانــەت پێویســتیان بــە ماســت و تەماتــە و خەیــاری دەوڵەتانــی چــواردەورە ،کــە
دەســت و دامێنــی دەســەاڵتدارانیان پیســە ،کــە دەســەاڵتدارانی باشــوور بــێ توانــا و بــێ دەربەســت و بێخەمــن و کــە رۆحانــی و ئــەردۆگان ئەڵتەرناتیڤــی زۆر لــەوان باشــرن .ئــەم هەوڵــەی تورکیــا و ئێــران و ئەوانــی دیکــە هــەر بــۆ نائومێدکــردن و رووخاندنــی خەڵکــی باشــوور نییــە ،بەڵکــو بــۆ نائومێدکــردن و ترســاندن و رووخاندنــی کوردانــی بەشــەکانی دیکەشــە. .٢تێکدانــی ئەزموونــی رۆژئــاوا کــە دەبینــن لــە رووی جوگرافیــاوە باشــووری کوردســتان بــە دەریــای رۆژهەاڵتــی ناویــن دەگەیەنێــت و دوو بەشــی کوردســتان پێکــەوە گــرێ دەداتــەوە. .٣تێکدانــی بەرخۆدانــی قەندیــل و رووخاندنــی ورەی کوردســتانیان لــە باکــوور کــە ئەســتوون و پایــەی ســەرەکیی خەباتــی ئازادیخوازیــی کوردســتانن.
ســەبارەت بــە باکــوور هەمــوو کوردســتانیەکی هۆشــیار دەزانــن کــە دەبێــت بــە هەمــوو شــێوە و بــە هــەر نرخێــک بێــت هاوســەنگەری ئیمرالیــی و قەندیــل و خەباتــی سیاســیی ”هـــ د پ“ و ”ب د پ” بیــن. ســەبارەت بــە رۆژئــاوا دروســت بــە هەمــان شــێوە دەبێــت هەمــوو شــتێک بکەیــن کــە لەدەســتامن بێــت بــۆ شــکاندنی چەتەکانــی داعــش و چەتەکانــی ئــەردۆگان. رۆژهەاڵتــی واڵت لــە دۆخێکــی جیاوازتردایــە وەکــو لــە باکــوور و رۆژئــاوا ،بــەاڵم ئــەوە ٣٧ســاڵە لــە ژێــر چەپۆکــی کۆمــاری ئیســامیی ئێراندایــە کــە یەکێکــە لــە گەورەتریــن واڵتــە کۆنەپەرســت و بکــوژ و تێکدەرەکانــی دونیــا و کــە هــاوکات داگیرکــەری کوردســتانە .لەبەرئــەوە هاوســەنگەریەتیی لەگــەڵ رۆژهــەاڵت ئەرکێکــی نیشــتیامنیی و کوردســتانییە.
ســەرئەنجامگیریی لــەم تێگەیشــتنە ئەوەیــە کــە ئەرکــی سەرشــانی هەموومانــە کــە بــە پێــی ســەهمی خۆمــان باشــوور لــەو قەیرانانــە رزگار بکەیــن کــە پێــوەی دەناڵینێــت .بــۆ منوونــە ئامــاژە بــە چەنــد خاڵــی یەکەمــی ســەرئەنجامگیریی کۆبوونەوەی”راوێــژی نەتەوەیــی لەســەر بارودۆخــی باشــووری کوردســتان – هەڵوێســت و پشــتگیریی -٢٤ “٢٠١٦/٩/٢٥دەکــەم کــە کۆنگــرەی نەتەوەیــی کوردســتان /ک ن ک لــە پارێزگــه‌ی كه‌ركــوك ناوچــه‌ی قەرەهەنجیــر ســازی کــرد ،ئەمانــەن:
ئەرکی سەرشانی هەموو کوردستانییەکی ئازادیخوازە کە بێ ترس ئەوە دڵنیا بکاتەوە کە سامانی کوردستان هی هەموو خەڵکی کوردستانە
.١کاراکردنــەوەی هەرچــی زووتــری پەرلەمــان و ریزگرتــن لە ســەروەریی خەڵکی کوردســتان. .٢بەسیســتەمکردنی حوکمڕانیــی سیاســیی لــە رێــگای جیاکردنــەوەی حیــزب و حکومــەت لــە یەکــر. .٣جیاکردنــەوەی ئابووریــی نیشــتیامنیی لــە تاکەکــەس و حیــزب ،لــە رێــگای دانانــی خەزێنەیەکــی نیشــتامنیی بــۆ داهاتــی نیشــتامنیی. .٤وەســتاندنی فرۆشــتنی کەرتــی گشــتیی کوردســتان /ســامانی گشــتیی بــە کەرتــی تایبەتیــی .هەمــوو جــۆرە بەکرێدانێکــی کەرتــی گشــتیی ،واتــە ســامانی نەتەوەیــی ،دەبێــت لەســەر بناخــەی بەرژەوەندیــی گشــتیی کوردســتان بێـــت و بــە یاســا رێــک بخرێــت و چاودێــری بکرێــت ،دەبێت بــە روونیــی دیاربێــت کــە لــە خزمەتــی پێشخســتنی خزمەتگــوزاری گشــتیدا دەبێــت. .٥پێکهێنانــی (لیژنەیــەک /دەســتەیەک/کۆمیتەیەک) لــەم کۆبوونەوەیەدا کــە بتوانێــت پــرۆژەی چارەســەری قەیرانــەکان دابرێژن.
کوردســتان ســەد ســاڵ زیاتــرە لــە ناوجەرگــەی کێشــەکانی رۆژهەاڵتــی ناویندایــە و زیاتریــن بەشــی لــە چەرمەســەریی و ئــازار و قوربانیــی بەرکەوتــووە و هــاوکات کۆڵــی نــەداوە و هــەر لــە بەرخــۆدان و تێکۆشــاندایە .ئێســتا لــە هــەر کاتێکــی دیکــە ئامادەتــر و رێکخراوتــر و بەئەزموونــر و بەهێزتــرە ،بــەاڵم داگیرکــەران و نەیــاران و کۆنەپەرســتانی ناوخــۆش هاوپەیــان و هاوســوێندی یەکــرن و بــێ دوودڵیــی و ســڵ ئامــادەن هەمــوو جــۆرە میتۆدێکــی نامرۆڤیانــە و دڕندانــە دژ بــە خەباتی ئازادیخوازیــی کوردســتان بــە کار ببــەن. لەبەرئــەوە ئەرکــی سەرشــانی هەمــوو کوردســتانییەکی ئازادیخــوازە کــە بــێ تــرس ئــەوە دڵنیــا بکاتــەوە کــە ســامانی کوردســتان هــی هەمــوو خەڵکــی کوردســتانە و هیــچ کــەس و الیەنێــک بــۆی نییــە بیدزێــت و بــە تااڵنیــی ببــات ،کــە هیــچ جیاوازییــەک لــە نێــوان باشــوور و رۆژهــەاڵت و باکــوور و رۆژئــاوادا نییــە ،کــە پێکــەوە هەمــوو خاوەنــی یەک ســەنگەری ئازادیخــوازی نیشــتیامنیین ،لــە هــەر کوێیــەک بیــن پــەردە لــە ســەر سیاســەتی کۆلۆنیالیــزم لــە کوردســتان هــەڵ بدەینــەوە و شــەرمەزاری بکەیــن و دژایەتــی بکەیــن.
( no /12 )- 1 - 12 - 2016
33
34 ئەوانــەی لــە نــاو کــورددا خــۆ لــە خەبــات و تێکۆشــان دەدزنــەوە دەبێــت بــە زووتریــن کات رێــگای خەبــات و تێکۆشــانیان پــێ بنارسێندرێــت، ئەوانــەی شانبەشــانی داگیرکــەران دەبزوێــن و بەرنامــەی داگیرکــەران لــە کوردســتان پیــادە دەکــەن ،یــان کێشــە لــە نــاو پێکهاتــە جیاوازەکانــی کوردســتاندا دەدۆزنــەوە و لــە پێنــاوی بەرژەوەندیــی کەســیی خۆیانــدا هــەوڵ دەدەن کێشــەکانی باشــوور و بەشــی دیکــە وەکــو خۆیــان مبێننــەوە و چارەســەر نەکرێــن ،مەحکــوم بــە دۆڕانــن .گــورزی خەباتــی ئازادیخوازیــی تونــد و بــە جەزرەبــە و تۆڵەئەســتێنە.
لــە ســەر هەمــوو تاکێکــی کوردســتانیی دڵســۆز پێویســتە کــە بــە ســەبر و تۆلەرانســێکی گــەورەوە لــە پرۆســەی هۆشــیارکردنەوەی گەلــدا بێــت ،کە دەســت و مەچەکــی کوردســتانیان بەیــەک بگەیەنێــت ،کــە پێشــمەرگە و گەریــا هاوســەنگەر و هاوپشــتی یــەک بکەیــن ،کــە ئــەو ژنانــە ئــازاد بکەیــن کــە هێشــتا لــە چوارچێــوەی کلتــوری کۆنەپەرســتایەتییدا ژیــان دەکــەن ،کــە جەوانانــی کــورد بــە خەبــات و تێکۆشــان بناســێنین ،کــە بەهەمــوو شــێوەیەک داڵنــی برینــدار ســارێژ بکەیــن ،گومانــەکان بــۆ ســەرنەکەوتنی کــورد بســڕینەوە و دۆخــی دروســت بــۆ بەشــدارییکردن ســەرەڕای ســەختی رێــگا ،ئەرکــی سەرشــانی ئێمــە درێژەدانــە بــە دیالۆگی لــە خەباتــدا فەراهــەم بکەیــن. دیموکراتیکــی سیاســیی ،هەوڵدانــە بــۆ چارەســەرکردنی کێشــەکان بــە ئەوانەی لە ناو کورددا خۆ لە خەبات و شــێوەی ئاشــتیی ،و بەردەوامبوومنانــە لــە ســەر خەباتــی شۆڕشــگێڕی دژ تێکۆشان دەدزنەوە دەبێت بە زووترین کات بــە داگیرکەریــی و کۆلۆنیالیــزم لــە کوردســتان. رێگای خەبات و تێکۆشانیان پێ بناسرێندرێت،
(ژ10 )12 .ی سه‌رماوه‌رز 2716
هیــچ قســەی تێــدا نییــە کــە ســەرکەوتن بــۆ خەباتــی ئازادیخــوازی خەڵکــی کوردســتانە. گیانبەختکــردووان و پاکڕەوانــان ئــااڵی ئازادیخوازیــی و وێــردی ســەر زمانــن! کوردســتانیانی دڵســۆز دەبێــت خــۆ لــە بریندارکــردن و رەنجانــدن و خۆشــبەخنت و ســەربڵندن دەمێننــەوە ئەوانــەی لــە ســەنگەری بێزارکردنــی خەڵــک بپارێزیــن .کاری ئێمــە دروســتکردن و داهێنــان و ئازادیخوازییــدان! ســارێژکردن و نزیککردنەوەیــە ،دروســتکردنی پــرد و بەیەکگەیاندنــی جەمســەرەکانی نــاو کۆمەڵگــه‌ی کوردســتانە ،بەیــک ناســاندن و نزیککردنــەوەی پێکهاتــە و الیەنەکانــە لەیەکــر ،خــۆ بــە خــاوەن دەرکەوتنامنــە لــەو خەباتگێڕانــەی کــە داگیرکــەران و کۆنەپەرســتانی ناوخــۆ هــەوڵ دەدەن بیانرتســێنێن و بیانتەرێنــن. ئــەوە راســتییەکی مەزنــە کــە ئیــدی خەباتــی ئازادیخــوازی کوردســتان هێزێکــە حیســابی بــۆ دەکرێــت ،خاوەنــی پــارە و ســامان و کەرەســتەین، خاوەنــی ســامانێکی گیانیــی گەورەیــن لــە کچــان و کــوڕان و ژنــان و پیــاوان ،خاوەنــی ئەزموونــی شۆڕشــگێڕیی و تاقیکردنــەوەی مەیدانییــن، لــە مەیدانــی نێونەتەوەییــدا خاوەنــی توانایەکــی باشــی دیپلۆماســیی و سیاســیین ،هــاوکات کــە داگیرکــەران دووچــاری قەیرانــی ناســنامە و سیاســیی و ئابووریــی و فەرهەنگیــی هاتــوون و ناتوانــن بــە هەمــان شــێوەی پێشــوو درێــژە بــە هەبوونــی خۆیــان بــدەن.
35 ئه‌تنیکــی و پرس ـه‌کانی که‌ســێتی ه ـه‌ر له‌پرســی بونیــادی ســایکۆلۆژی تــاک وكۆمه‌ڵگــه‌وه بگــره ،هه‌تــا پێوانه‌کانــی كۆمه‌ڵگه‌بــوون وکۆمه‌ڵناســی ،بوونه‌تــه هــۆکاری ئــه‌وه‌ی کــه کــۆی سیســته‌می ژیانــی مــرۆڤ بکه‌وێتــه ژێــر پرســیاره‌وه ،به‌واتایه‌کــی تــر «سیســته‌م وه‌کــو پۆشــاکێکی ته‌ســکی لــێ هاتــوو ه ک ـه ده‌کرێت ـه ب ـه‌ری مرۆڤێــک، مرۆڤه‌کــه مــه‌زن ده‌بێــت ،بــه‌اڵم پۆشــاکه‌ک ه ناگۆڕدرێــت ،ئه‌مــه‌ش باشووری کوردستان به‌نمونه هــه‌م مرۆڤه‌کــه بێــزار ده‌کات ،هــه‌م پۆشــاکه‌که رووبــه‌رووی فشــار ده‌کات ـهوه ،خــۆ ئه‌گ ـه‌ر ئ ـه‌و پۆشــاکه نه‌گۆڕدرێــت ،ئ ـه‌وا س ـه‌رده‌مێک جیهــان و رۆژهه‌اڵتــی ناویــن گه‌یشــتوونه‌ت ه قۆناخێــک که‌ئیــر ناچــارن دێــت ک ـه ئ ـه‌و پۆشــاکه بدڕرێندرێــت .ئێســتاش سیســته‌م رووب ـه‌رووی گۆڕانکاریــی بکــه‌ن و توانــای خــۆ دووبــاره کردنه‌وه‌یــان نه‌مــاوه. ئــه‌م حاڵه‌تــه بۆتــه‌وه«. رێبه‌رئاپــۆش ســاڵی 2010ئــه‌م قۆناخــه‌ی وه‌کــو قۆناخــی شۆڕشــی کوردســتان به‌نــاو کــرد وله‌کۆتایــی ساڵیشــدا ئامــاژه‌ی به‌وه‌کــرد کــه «شــتی ســه‌ره‌نج راکێــش له‌مێــژووی مرۆڤایه‌تــی وئه‌مڕۆشــاندا ســاڵی 2011ده‌بێتــه به‌هــاری گــه‌الن .ئــه‌م راســتیه‌ش هه‌تــا ئاســتێک ئه‌وه‌یــه کــه زۆربــه‌ی مرۆڤــه‌کان ،به‌تایبه‌تیــش ده‌ســه‌اڵتداران ده‌رکه‌وتــ ه ڕوو .ئه‌مــه‌ش به‌واتایه‌کــی تــر ئاشــکرا بوونــی به‌رنامــه‌و ســه‌ره‌ڕای بێــزار بوونیــان لــه‌و گێــژاوه‌ی کــه به‌هــۆی بونیاده‌کانــی پــرۆژه‌ی سیســته‌می جیهانــی وهێــزه بااڵده‌ســته باوه‌کان ـ ه که‌ناتوانــن سیســته‌م وزهنیه‌تــی تــاک وكۆمه‌ڵگ ـه‌و ه تێیده‌ک ـه‌ون ،ب ـه‌اڵم جارێکــی پرســی گــه‌الن چاره‌ســه‌ر بکــه‌ن ،هــه‌ر بۆیــه ئیــر گــه‌الن به‌شــێوازو تــر ده‌خــوازن ،به‌رێبــازو شــێوازه نه‌ریتــی و کالســیکیه‌کان و پێوانــه ئیــراده‌ی خۆیــان بۆچاره‌ســه‌ری ده‌گه‌ڕێــن .جواڵنــه‌وه‌ی ئێمــه هــه‌ر بــاوه‌کان پرســه‌کان چاره‌ســه‌ربکه‌ن .ئه‌مــه‌ش وا ده‌کات کــه له‌نــاو له‌ســه‌ره‌تای دروســتبوونیه‌و ه کاری له‌ســه‌ر ئــه‌م راســتیانه کــردووه‌و بازنه‌یه‌کــی داخــراودا بخوڵێنــه‌وه‌و ســه‌ره‌ڕای هــه‌وڵ و قوربانیــه‌کان خواســتوویه‌تی بیکات ـ ه ماڵــی كۆمه‌ڵگ ـه ،ه ـه‌ر له‌ب ـه‌ر ئ ـهم هــۆکاره‌ش نه‌توانــن چاره‌س ـه‌ری پرس ـه‌کان بک ـه‌ن .به‌ڵگ ـه نه‌ویســته ئ ـه‌و رێبــازو بــووه له‌ســه‌ره‌تاوه هه‌تــا پیالنگێڕیــی نێوده‌وڵه‌تیــش نــه‌ک شــێوازانه‌ی تاقیکراونه‌تـه‌وه ،ڕه‌نگـه ئاســان بــن و مــرۆڤ زوو بتوانێــت ته‌نیــا ده‌وڵه‌تــی تورکیــا ،به‌ڵکــو هێــزه جیهانیــ ه بااڵده‌ســته‌کانیش په‌یڕه‌ویــان لــێ بــکات ،بــه‌اڵم ئــه‌و ئالییه‌تانــه ناتوانــن قه‌یــران و به‌چــه‌پ وســه‌رمایه‌دارو بــێ الیه‌نیــه‌وه حه‌زیــان له‌چــاره‌ی ئــه‌م کێشــه‌کان چاره‌ســه‌ر بکــه‌ن ،به‌ڵکــو بتوانــن بــۆ ماوه‌یه‌کــی کاتــی ته‌ڤگــه‌ره‌و رێبه‌رایه‌تیه‌کــه‌ی نه‌کــرد .بــ ه پێچه‌وانــه‌وه کاریــان بــۆ مرۆڤ ـه‌کان په‌نــج بک ـه‌ن و ئازاه‌کانیــان له‌بیــر ببه‌ن ـهوه ،ب ـه‌اڵم ئه‌م ـه‌ش بــێ کاریگه‌رکردنــی کــردووه ،بــه‌اڵم ئه‌وه‌تــا دوای نزیکــه‌ی 40ســاڵ قه‌یرانــه‌کان قوڵــر ده‌کاتــه‌وه« .بێگومــان ئه‌مــه بابه‌تێکــی گرنگــه‌و تێکۆشــان ،ئه‌مــڕۆ رێبه‌رئاپــۆ وبیروبۆچوونه‌کانــی وته‌ڤگه‌ره‌کــه‌ی پێویســتی به‌هه‌ڵوه‌ســته له‌ســه‌رکردن هه‌یــه .بۆمنونــه ده‌بینیــن هه‌نــگاو بــه‌ره‌و ســه‌رکه‌وتن ده‌نێــت ،به‌پێچه‌وانــه‌وه ده‌وڵــه‌ت و کاتێــک جه‌مــاوه‌ر له‌کــۆی پرۆســه‌ی سیاســی و کاره‌کته‌ره‌کانــی رێکخســتن ه چه‌پ ـ ه کالســیکیه‌کان بــێ کاریگه‌ربــوون و به‌شــی زۆریــان بێــزار ده‌بێــت ،له‌به‌رامبــه‌ردا به‌شــێکی زۆری تاکه‌کانــی كۆمه‌ڵگــه هه‌ڵوه‌شــانه‌وه یاخــود هه‌ڵده‌وه‌شــێنه‌وه ،ده‌وڵه‌تانــی بــێ الیــه‌ن چاویــان له‌کاره‌کته‌ره‌کانــی ده‌ســه‌اڵته‌و به‌هیــوان کــه له‌ڕێگــه‌ی رۆڵیــان نه‌مــا ،ســه‌رمایه‌داری و رژێمــ ه وابه‌سته‌کانیشــی پێگه‌یــان هه‌ندێــک کاره‌کتــه‌ره‌وه کێشــه‌کان چاره‌ســه‌ر ببێــت .ئه‌مــه‌ش وا لــه‌رزاوه‌و توانــای به‌رخــۆدان وبه‌رده‌وامیــان نه‌مــاوه. ده‌کات کاتێــک له‌نــاو ده‌س ـه‌اڵته‌وه ده‌نگــی جیــا ده‌رده‌که‌وێــت زیاتــر گوێــی لێده‌گیرێــت .دیــاره لێــره‌دا فاکت ـه‌ری پاڵن ـه‌ر بــۆ ده‌س ـه‌اڵتداران دیــاره ئ ـهم ره‌وش ـ ه له‌خۆی ـهوه به‌ره ـهم نه‌هاتــووه ،وه‌کــو رێبه‌رئاپــۆ و بــۆ تاکه‌کانــی تــری كۆمه‌ڵگــ ه هاوشــێوه‌و نــاوه‌ڕۆک نییــن .دیــاره زۆرجــار جه‌ختــی له‌س ـه‌ر کردۆت ـهوه ،پێشــکه‌وتنی هۆشــیاری مــرۆڤ، ده‌ســه‌اڵتداران ده‌خــوازن به‌مشــێوه‌یه و له‌رێگــه‌ی پینه‌کردنــه‌وه زانســت وته‌کنه‌ولۆژیــا ،ئابــووری و به‌رهــه‌م ،گــۆڕان و پێشــکه‌وتنی ڕه‌وایه‌تــی وه‌ربگرنــه‌وه‌و به‌رده‌وامــی به‌ده‌ســه‌اڵتی خۆیــان بــده‌ن. ژینگ ـه هه‌روه‌هــا پرس ـه‌کانی كۆمه‌ڵگ ـه ل ـه‌رووی ڕه‌گ ـه‌زی ،پێکهات ـه‌ی هه‌ندێــک جــار ده‌ســه‌اڵت بــۆ خــۆی وه‌کــو کــۆی پرۆســه‌که ئــه‌م
( no /12 )- 1 - 12 - 2016
قه‌یرانی سیسته‌م و ده‌رفه‌تی گۆڕانکاریی ریشه‌یی
36 هه‌نــگاوه ده‌نێــت ،وێنـه‌ی ئه‌مـه‌ش ئـه‌و ریفــۆرم وگۆڕانکاریانـه بــوون کــه له‌ســه‌ده‌کانی «17و »18له‌بریتانیــا ئه‌نجامــدران ،یاخــود ئــه‌و هه‌واڵنــه‌ی کــ ه میخائیــل گۆرباچــۆڤ له‌یه‌کێتــی ســۆڤێتدا له‌ده‌یــه‌ی هه‌شــتاکانی ســه‌ده‌ی رابــردوودا دای .هه‌روه‌هــا له‌مێــژووی کۆنــدا ده‌توانیــن بــاس لــه فیرعه‌ونــی میــر» ئه‌خناتــۆن» بکه‌یــن که‌خواســتی گۆڕانــکاری له‌سیســته‌مه‌که‌یدا بــکات .هه‌ندێــک جاریــش به‌شــێکی ده‌ســه‌اڵت خواســتوویه‌تی ئــه‌م هه‌نــگاو ه بنێــت و هه‌ســتی به‌وه‌کــردووه کــ ه کــۆی سیســته‌مه‌که ناتوانێــت ببێتــه وه‌اڵم و پێویســت به‌هه‌ڵوێســتی جیــاواز ده‌بینــن و ده‌خــوازن خۆیــان وه‌کــو چــاره نیشــانی جه‌ماوه‌ربــده‌ن ،منوونــه‌ی ئه‌مــه‌ش ئــه‌و هه‌واڵنــه بــوون کــه له‌ئێــران له‌الیه‌نــی جواڵنــه‌وه‌ی ســه‌وزه‌و ه پێشــخران، هه‌روه‌هــا ده‌رکه‌وتنــی بزوتنــه‌وه‌ی گــۆڕان له‌هه‌نــاوی ده‌ســه‌اڵتی باشــوری کوردستانیشــدا منوونه‌یه‌کــه لــه‌م بــواره‌دا.
له‌ناخی مرۆڤدا بارێکی ده‌روونی
ه به‌ته‌نیا بێت ه چه‌ند ه ک خولقێندراو
ه ئازادی وسه‌ربه‌خۆیی ه هه‌ست ب ئه‌وه‌ند بکات وئه‌مه‌ش مرۆڤه‌کان الواز ده‌کات
(ژ10 )12 .ی سه‌رماوه‌رز 2716
دیــاره ه ـهم ئ ـه‌و پرۆســانه‌ی ک ـ ه کــۆی ده‌س ـه‌اڵت خواســتویه‌تی هه‌نــگاو بنێــت بۆخــۆ نوێکردنـه‌وه ،هـه‌م ئـه‌و پرۆســانه‌ی کـه به‌شــێکی ده‌ســه‌اڵت ئــه‌م هه‌نگاوه‌یــان نــاو ه ئه‌نجامه‌کانیــان هاوشــێوه‌ی یه‌کــر نه‌بــوون .بــۆ منوونــه بریتانیــا له‌رێگــه‌ی ریفۆرمــه‌وه توانــی به‌رده‌وامــی به‌ژیانــی خــۆی بــدات .بــه‌اڵم گۆرباچــۆڤ و ئه‌خناتــۆن ســه‌رنه‌که‌وتن له‌پرۆســه‌که‌یانداو رووبــه‌رووی تێکشــان بوونــه‌وه. هه‌رچــی بزوتنــه‌وه‌ی گــۆڕان وبزوتنــه‌وه‌ی سه‌وزیشــه نه‌یانتوانیــوه ئه‌نجــام به‌ده‌ســت بهێنــن .لێــره‌دا قســه‌ی ئێمــ ه له‌ســه‌ر ئــه‌و ه نییــه چه‌نــده ئه‌نجامیــان گــرت یاخــود نــا ،به‌ڵکــۆ له‌س ـه‌ر ئه‌وه‌ی ـه بۆچــی و چــۆن ده‌توانــن متامن ـه‌ی جه‌مــاوه‌ر وه‌ربگرن ـهوه وته‌مه‌نــی سیســته‌م درێــژ بکه‌نــه‌وه. لێــره‌وه دێینــه‌و ه ســه‌ر ئــه‌وه‌ی ئایــا فاکتــه‌ری پاڵنــه‌ر بــۆ تــاک وكۆمه‌ڵگــ ه چییــه کــه زیاتــر لــه‌وه‌ی بــه‌دوای گۆڕانــکاری ریشــه‌ییدا بگه‌ڕێــت ،حــه‌ز بــ ه ریفــۆرم ده‌کات وچــاوی له‌وه‌یــه کــه ده‌ســه‌اڵت
یاخــود ســیمبۆڵه‌کانی ده‌ســه‌اڵت گۆڕانــکاری ئه‌نجــام بــده‌ن وئه‌وانیــش به‌دوایانــدا بــڕۆن .ئه‌مــه وامــان لــێ ده‌کات کــه بونیــادی فکــری و ســایکۆلۆژی وکۆمه‌ڵناســی تــاک و كۆمه‌ڵگــه‌ی نه‌ریتــی بگرینــ ه ده‌ســت« .ئه‌گــه‌ر بــه وردی رۆچینــه نــاو بونیــادی فکــری و ســایکۆلۆژی وکۆمه‌ڵناســی مرۆڤــه‌وه ،ده‌بینیــن کــه ســه‌ره‌ڕای ئــه‌وه‌ی ده‌گوترێــت مــرۆڤ زینده‌وه‌رێکــی کۆمه‌اڵیه‌تــی یــه ،یاخــود زیندنه‌وه‌رێکــی سیاســییه ،کــه هــه‌ردوو تایبه‌مته‌ندیه‌کــه ئامــاژه‌ن بــۆ کۆمه‌اڵیه‌تیبوونــی مــرۆڤ .بــه‌اڵم زۆر کــه‌م کار له‌ســه‌ر ئــه‌م الیه‌نــه‌ی مــرۆڤ کــراوه ،بــه پێچه‌وانــه‌وه کار ده‌کرێــت بــۆ ئــه‌وه‌ی کــه مــرۆڤ تــاک بکرێتــه‌وه ،یاخــود جیــا بکرێتــه‌و ه له‌كۆمه‌ڵگــه‌و لــه‌م سه‌رده‌مه‌یشــدا ئه‌مــه وه‌کــو پێشــکه‌وتن ســه‌یر ده‌کرێــت. ده‌بینیــن پێوانــه‌ی ئــازادی وســه‌ربه‌خۆیی وتێکۆشــان ودیموکراتیــه‌ت وابه‌ســته‌ی تــاک بــوون کــراوه ،واتـه مــرۆڤ چه‌نــده تــاک بێــت و خــۆی لــه كۆمه‌ڵگــه داببڕێــت ئه‌وه‌نــده ئــازاده! ئه‌وه‌نــده ســه‌ربه‌خۆیه و ئه‌وه‌نــده تێکۆشــه‌ره« .ئــه‌م تــاک بوونــه دیارده‌یه‌کــی تایبــه‌ت بــه ئه‌مــڕۆ نییــه ،به‌ڵکــۆ به‌مێــژوودا بچینــه خــواره‌وه ده‌بینیــن کــه له‌ســه‌ره‌تای دروســتبوونی ده‌وڵه‌تــه‌وه‌و له‌ده‌وڵه‌تــه شــاره‌کانی ســۆمه‌ره‌وه کاری له‌ســه‌رکراوه‌و له‌یۆنــان و رۆمــادا گه‌یشــتۆته لوتکــه‌و بــووه به‌پێــوه‌ر بــۆ پێشــکه‌وتن .واتــه له‌ناخــی مرۆڤــدا بارێکــی ده‌روونــی خولقێنــدراو ه کــه چه‌نــده به‌ته‌نیــا بێــت ئه‌وه‌نــده هه‌ســت بــه ئــازادی وســه‌ربه‌خۆیی بــکات وئه‌مــه‌ش مرۆڤــه‌کان الواز ده‌کات ،به‌تایبه‌تــی تاکه‌کانــی چینه‌کانــی خــواره‌وه، بــاوه‌ڕی بــه هێــزی مــرۆڤ و كۆمه‌ڵگــه کــه‌م ده‌بێتــه‌وه .هــه‌ر بۆیــه زۆربــه‌ی کات چاویــان له‌به‌رپــرس و چینه‌کانــی ســه‌ره‌وه‌ی ه کــه گۆڕانکارییــان بــۆ ئه‌نجــام بــده‌ن .له‌گ ـه‌ڵ ئه‌م ـه‌دا له‌تاکــدا بونیادێکــی ده‌روونــی وه‌هــا خوڵقێنــدراوه کــه زیاتــر بــه‌دوای پێویســتیه‌کانی خۆیــدا ده‌چێــت ،وه‌ک لــه‌وه‌ی دوای پێویســتی گشــتی بکه‌وێــت، هــه‌ر بۆیــه کاتێــک که‌ســانێک ئــه‌م الیه‌نــه‌ی ده‌روون و هه‌ســتی بهروژێنــن ئــه‌وا زووتــر کاریگــه‌ر ده‌بێــت و دوایــان ده‌که‌وێــت و ده‌ســه‌اڵتداران و ئه‌وانــه‌ی مه‌به‌ســتیان گه‌یشــتنه ده‌ســه‌اڵته زۆر گرنگــی بــه‌م بــواره ده‌ده‌ن .تایبه‌مته‌ندییه‌کــی تــری مــرۆڤ ئه‌وه‌یــه کــ ه حــه‌ز به‌گۆڕانــکاری ریشــه‌یی ده‌کات لــه سیســته‌مدا ،بــه‌اڵم پێــی وابــووه‌و ئێســتاش «به‌شــێکی زۆری مرۆڤـه‌کان پێیــان وایـه گۆڕانــکاری ریشــه‌یی به‌گۆڕینــی ده‌ســه‌اڵت ئه‌نجــام ده‌درێــت و هــه‌ر ئه‌مــه‌ش وا ده‌کات هه‌ندێــک جــار ده‌خــوازن ده‌ســه‌اڵت بڕوخێنــن وله‌نــاوی ببــه‌ن ،بــه‌اڵم ناچنــه نــاو ورده‌کاریــی بابه‌ته‌کانــه‌وه .بــۆ چوونــه نــاو
37
ئه‌گه‌ر بمانه‌وێت له چاره‌سه‌ری ریشه‌یی
ه بگه‌ڕێین ،ئه‌وا ده‌بێت کار له‌سه‌ر بونیاد سه‌ره‌کیه‌کان بکه‌ین نه‌ک الوه‌کیه‌کان،
«بێگومــان کاتێــک ئێمـه باســی ئـه‌م بونیــاد و پرۆسـه‌یه ده‌که‌یــن ده‌خوازیــن کارێــک بکه‌یــن کــ ه راســت قه‌یرانه‌کانــی رۆژهه‌اڵتــی ناویــن و جیهــان و کوردســتانیش بخۆێنین ـه‌وه‌و رێگ ـه بگریــن ل ـه‌وه‌ی جارێکــی تــر ملمالنێــی ده‌س ـه‌اڵتداران و ده‌س ـه‌اڵتخوازان بــاڵ به‌س ـه‌ر داخوازییه‌کانــی گــه‌الن و پێویســتیه‌کانی گۆڕانــکاری ریشــه‌ییدا بکێشــێت» .ئـه‌م راســتیه وامــان لــێ ده‌کات کـه بپرســین ئایــا گۆڕانــکاری ریشــه‌یی چــۆن و به‌چــی ئالییه‌تێــک ئه‌نجــام ده‌درێــت؟ یاخــود بپرســین ئایــا گۆڕانــکاری ریشــه‌یی له‌کوێــو ه ده‌ســت پــێ ده‌کات؟ ئایــا ئه‌گــه‌ر گۆڕینــی ده‌ســه‌اڵت نه‌توانێــت ببێتــه گۆڕینــی ریشــه‌یی، ئــه‌وه چییــه ده‌توانێــت ببێتــه هــۆی گۆڕانــکاری ریشــه‌یی؟ بــۆ
لێــره‌وه گرنگــه بپرســین ،ئایــا مــرۆڤ له‌كۆمه‌ڵگــه‌ی رسوشــتیدا کــ ه شــاروده‌وڵه‌تیان نهبــووه ،چــۆن ژیــاون ،ئایــا چــۆن توانیوویانـه بناخـه‌ی ئـه‌م ژیانـه‌ی ئه‌مــڕۆ بــۆ ئێمـه دابڕێــژن .ئایــا هـه‌ر ئه‌وه‌نــده به‌سـ ه ئێمـه بڵێیــن لـه‌و سـه‌رده‌مه‌دا مــرۆڤ رسوشــتی ژیــاوه‌و ژیانــی نزیکــی ژیانــی ئــاژه‌اڵن بــووه .ئایــا ئه‌گــه‌ر پرۆســه‌ی ئــه‌و ژیــان وپێشــکه‌وتنه بــاش رشۆڤ ـه نه‌که‌یــن ،ئه‌توانیــن په‌نج ـه بخه‌ین ـه س ـه‌ر ئ ـه‌و گۆڕانکارییان ـه‌ی کــه له‌تێپه‌ڕبوونــی كۆمه‌ڵگــه‌ی رسوشــتی بــۆ كۆمه‌ڵگــه‌ی ده‌وڵه‌تــی
( no /12 )- 1 - 12 - 2016
ورده‌کاری گۆڕانکاریــش بێگۆمــان گۆڕانــی بونیــادی زهنی وســایکۆلۆژی وکۆمه‌اڵیه‌تــی تــاک و كۆمه‌ڵگ ـه پێویســته .به‌شــی زۆری مرۆڤه‌کانیــش کاتێــک باســی گۆڕانــکاری ده‌کرێــت ،ناخــوازن له‌خۆیانــه‌وه ده‌ســت پــێ بکـه‌ن و ده‌خــوازن بونیــادی زهنــی وســایکۆلۆژی خۆیــان بپارێــزن، ئه‌مــه‌ش وایــان لــێ ده‌کات ببنــ ه زه‌مینــه بــۆ ئــه‌و کــه‌س والیه‌نانــه‌ی که‌گۆڕانــکاری ده‌به‌ســن به‌گۆڕینــی ده‌ســه‌اڵته‌وه« .هــه‌ر ئه‌مــه‌ش واده‌کات کـه‌دوای ماوه‌یه‌کــی کـه‌م بــێ هیــوا و بــێ باوه‌ڕبــن به‌رامبـه‌ر هه‌وڵــه نوێیه‌کــه‌ش« .له‌گــه‌ڵ ئه‌مانــه‌دا ئــه‌و بــاره ده‌روونیــه‌ی تــاک که‌ده‌خوازێــت کاره‌کانــی زوو ئه‌نجــام بــدات و زوو بگاتــه ئامانجــی خــۆی ،مــرۆڤ رووبــه‌رووی هه‌ڵــه‌و کــه‌م وکورتــی ده‌کاتــه‌وه«. له‌گــه‌ڵ ئه‌مانــه‌دا ڕه‌گــه‌زو ســێکس وه‌هایــان لێکــراوه به‌شــێکی زۆری بــاری ده‌روون وهۆشــی تاکــی داگیرکــردووه ،له‌گــه‌ڵ ئــه‌وه‌ی ژیانــی نێــوان هــه‌ردوو ره‌گــه‌ز الســه‌نگییه‌کی جــددی تێدایــه ،بــه‌اڵم هـه‌ردوو ڕه‌گـه‌ز وه‌هــا ئالووده‌کــراون کـه هه‌میشـه وه‌کــو نێچیرێکــن بــۆ ئــه‌م پرۆســه‌یه وئــه‌م پرۆســه‌یه‌ش به‌مشــێوه‌یه‌ی ئێســتا تــاک له‌هێــزو توانــا وئیــراده‌ی خــۆی داده‌بڕێــت وئیــر ناتوانێــت گۆڕانکاریــی ریشــه‌یی ئه‌نجــام بــدات .لێره‌وه‌یــه ده‌ســه‌اڵتداران وده‌ســه‌اڵتخوازان ب ـ ه پیــان دژی ئه‌وان ـه ده‌وه‌ســتنه‌وه ک ـه ده‌خــوازن گۆڕانــی ریش ـه‌یی ئه‌نجــام بــده‌ن وســوود لــه ســاده‌یی تــاک وكۆمه‌ڵگــه‌ش وه‌رده‌گــرن بــۆ گه‌یشــتنه ئــه‌م ئامانجــه.
وه‌اڵمــی ئــه‌م بابه‌تــه «گرنگــ ه نرخانــدن و پێناســه‌یه‌کی رێبه‌رئاپــۆ به‌منوونــ ه بێنینــه‌وه کــه ده‌ڵێــت »:مێــژووی كۆمه‌ڵگــه‌و مــرۆڤ زۆر له‌مێــژووی ده‌وڵــه‌ت و ده‌ســه‌اڵت درێژتــر و زه‌نگینــره ،ته‌مه‌نــی مێــژووی ده‌وڵــه‌ت و كۆمه‌ڵگــه‌ی ده‌وڵه‌تــی %2ی ته‌مه‌نــی مێــژووی كۆمه‌ڵگــه‌ی مرۆڤایه‌تــی درێژنییــه ،ئه‌مــه‌ش ئه‌وه‌مــان بــۆ ده‌ســه‌ملێنێ ک ـ ه مرۆڤایه‌تــی وكۆمه‌ڵگ ـه‌ی مــرۆڤ ده‌توانــن به‌بــێ ده‌وڵ ـه‌ت بژیــن، ب ـه‌اڵم ده‌وڵ ـه‌ت ب ـه بــێ كۆمه‌ڵگ ـه ناتوانێــت بــژی» .ل ـهم پێناس ـه‌یه‌وه ده‌گه‌ینــه ئــه‌و ئه‌نجامــه‌ی کــه مــرۆڤ و كۆمه‌ڵگــه وبونیاده‌کانــی مــرۆڤ و كۆمه‌ڵگــه‌کان بناخــه‌ی ژیــان داده‌نێــن وفــۆرم ده‌ده‌نــه ده‌وڵ ـه‌ت یاخــود هه‌رشــێوه به‌رێوه‌به‌رێتــی یه‌کــی تــر بێــت ،فاکت ـه‌ری ســه‌ره‌کی بونیــادو گۆڕانیــش له‌تــاک وكۆمه‌ڵگــه‌دا شــاراوه‌یه نــه‌ک له‌ده‌وڵه‌تــدا ،چونکــه ده‌وڵــه‌ت بــۆ خــۆی به‌رهه‌مــی ئــه‌م دوانه‌یــه. بێگومــان ئه‌مــه بــه‌و واتایــ ه نییــ ه کــه ده‌وڵــه‌ت بــێ رۆڵ وکاریگــه‌ره وهه‌ڵوێســتێکی به‌مڕه‌نگــ ه هاوشــێوه‌ی ئــه‌و هه‌ڵوێســته‌ی کــ ه پێــی وایــه گۆڕانکاریــی ریشــه‌یی له‌رێــگای گۆڕینــی ده‌ســه‌اڵته‌وه ئه‌نجــام ده‌درێــت ،هه‌ڵه‌یــه .به‌واتایه‌کــی تــر ده‌وڵــه‌ت فاکتــه‌ری الوه‌کییــه. که‌واتــه ئه‌گــه‌ر مبانه‌وێــت لــ ه چاره‌ســه‌ری ریشــه‌یی بگه‌ڕێیــن ،ئــه‌وا ده‌بێــت کار له‌س ـه‌ر بونیــاده س ـه‌ره‌کیه‌کان بکه‌یــن ن ـه‌ک الوه‌کی ـه‌کان، هــه‌ر بۆیــه پێویســته له‌دونیــای تــاک وكۆمه‌ڵگــه‌دا بــۆ کێشــه‌کان و گۆڕانکاریــی وچاره‌ســه‌ری بگه‌ڕێیــن .بزانیــن بونیــادی زهنــی مــرۆڤ و ســایکۆلۆژی مــرۆڤ وپێوانــ ه کۆمه‌اڵیه‌تیــه‌کان چــۆن گه‌شــه‌یان کــردووه‌و گــۆڕان وهه‌وێنــی كۆمه‌ڵگ ـه بــوون چیی ـه و چــۆن دروســت بــووه؟ دیــاره ئه‌گــه‌ر بتوانیــن راســتی ئــه‌م بابه‌تانــه ئاشــکرا بکه‌یــن و لــه‌م رێگه‌یــه‌وه نه‌خۆشــییه‌کانی تــاک وكۆمه‌ڵگــه دیــاری بکه‌یــن و چاره‌ســه‌ری راســت وگونجاویــان بــۆ دیــاری بکه‌یــن ومیکانیزمــه‌ی کارکــردن له‌سه‌رچاره‌ســه‌رییه‌که‌ش دیــاری بکه‌یــن وکاری له‌ســه‌ر بکه‌یــن ،ئه‌وکاتــه ده‌توانیــن پرســگرییه‌کان چاره‌ســه‌ر بکه‌یــن و گۆڕانکاریــی ریشــه‌یی ئه‌نجــام بده‌یــن.
38 له‌بونیــادی زهنیــه‌ت و ژیانــی تــاک وكۆمه‌ڵگــه‌دا دروســت بــووه، ده‌توانیــن ئه‌مــڕۆ به‌باشــی شــی بکه‌ینــه‌وه؟ به‌دڵنیاییــه‌وه ناتوانیــن. ئایــا ئه‌گــه‌ر له‌قۆناخــی ده‌وڵه‌تیشــدا ته‌نیــا رووکه‌شــان ه قۆناخه‌کانــی ژیــان بگرینــ ه ده‌ســت و ئــه‌و گۆڕانکاریانــه‌ی له‌پاشــخانی فکــری، سیســته‌م وخێزانــدا دروســت بــووه بــاش شــی نه‌که‌ینــه‌وه ده‌توانیــن پرســگرییه‌کان بــاش تێبگه‌یــن وچاره‌ســه‌ریان بکه‌یــن؟ ئایــا راســته گۆڕانکارییــه‌کان ته‌نیــا له‌ســه‌رخان و ده‌ســه‌اڵته‌وه بگرینــ ه ده‌ســت و گرنگــی بــه‌و به‌رخــۆدان و بونیــاده نه‌ده‌یــن کــ ه لــه نــاو بونیــادی زهنــی تــاک و ناوه‌ڕۆکــی كۆمه‌ڵگ ـه‌دا هه‌ی ـه ،بێگومــان بــۆ ئه‌میشــیان وه‌اڵم نه‌خێــره!! زۆربه‌ی کات بیرمه‌نده‌کان ،سیاسه‌تمه‌داره‌کان ه فکری و زاناکانیش کار له‌سه‌ر ئه‌و بونیاد ه وفه‌لسه‌فی وده‌روونییه‌ی مرۆڤ ده‌که‌ن ک له‌گه‌ڵ ده‌وڵه‌تدا دروست بووه
(ژ10 )12 .ی سه‌رماوه‌رز 2716
بۆچــی بــاس له‌بونیــادی زهنــی مــرۆڤ و بــاری ده‌روونــی وکۆمه‌ڵناســی له‌كۆمه‌ڵگــه‌ی رسوشــتی و كۆمه‌ڵگــه‌ی پلــه‌دار یاخــود ده‌وڵه‌تگــه‌رادا ده‌که‌یــن؟ ئایــا به‌بــێ گه‌ڕانــه‌وه بــۆ كۆمه‌ڵگــه‌ی رسوشــتی ناتوانیــن پرســه‌کان له‌ڕیشــه‌وه بگرینــه ده‌ســت؟ بێگومــان ده‌توانیــن بڵێیــن نه‌خێــر چونکــ ه راســتی مــرۆڤ وكۆمه‌ڵگــه، له‌كۆمه‌ڵگــه‌ی رسوشــتیدا شــاراوه‌ته‌وه ،ئــه‌م راســتیه‌ش له‌بونیــادی تــاک وكۆمه‌ڵگــه‌دا له‌به‌رامبــه‌ر كۆمه‌ڵگــه‌ی ده‌وڵه‌تگــه‌را وئــه‌و بونیــاده‌ی ک ـه ده‌وڵ ـه‌ت له‌تاکــدا خولقاندوویه‌تــی به‌رخــۆدان ده‌کات، بــه‌اڵم زۆربــه‌ی کات بیرمه‌نــده‌کان ،سیاســه‌مته‌داره‌کان و زاناکانیــش کار له‌ســه‌ر ئــه‌و بونیــاده فکــری وفه‌لســه‌فی وده‌روونییــه‌ی مــرۆڤ ده‌ک ـه‌ن ک ـه له‌گ ـه‌ڵ ده‌وڵه‌تــدا دروســت بــووه« لێره‌شــدا ناگه‌ڕێن ـهوه بــۆ سـه‌ره‌تای دروســتبوونی ده‌وڵـه‌ت کـه له‌ســۆمه‌ردا دروســت بــووه، به‌ڵکــو له‌یۆنــان و رۆمــاوه ده‌ســت پــێ ده‌کــه‌ن» واتــه لــه ریشــه‌وه کێشــه‌و پرســگرییه‌کان به‌ده‌ســته‌وه ناگــرن ،ئه‌مــه‌ش وایکــردووه کــه کێشــه‌کانیان پــێ چاره‌ســه‌ر نه‌کرێــت .ده‌توانیــن به‌منونــه ئه‌مــه بســه‌ملێنین:
سیاســه‌مته‌دارانیش کار له‌ســه‌ر پرســی ڕه‌گــه‌زی و خێــزان ده‌کــه‌ن. بــه‌اڵم خاڵــی ســه‌ره‌نج راکێــش ئه‌وه‌یــه ناگه‌ڕێنــه‌وه بــۆ ریشــه‌ی کێشــه‌که‌و چۆنێتــی دروســتبوونی .هه‌روه‌هــا ناگه‌ڕێنــه‌وه بــۆ ئــه‌و پێگانــه‌ی خێزانــی له‌سه‌ردروســت بــووه .ئه‌مــه‌ش وایکــردووه کــه زۆرجــار پرســه‌که له‌گۆشــه‌نیگایه‌کی ته‌نگــه‌وه ده‌گرنــه ده‌ســت و ده‌یکه‌نــه پرســێکی رۆژانه‌یــی یاخــود لــه بابه‌تــی خێــزان و ســێکس و نــاو ماڵــدا قه‌تیســی ده‌کــه‌ن» .پێیــان وایــ ه کــه ئه‌گــه‌ر ژن وپیــاو له‌ناوماڵــدا رێزیــان له‌یه‌کــری گــرت وپێداویســتی ژیانــی وسێکســی یه‌کرتیــان دابیــن کــرد ،ئیــر پرســگریی ره‌گــه‌زی چاره‌ســه‌ر ده‌بێــت. کــه ئه‌مــه ته‌نیــا خــۆ فریودانــه‌و هیچــی تــر .یاخــود هه‌ندێــک جــار بابه‌تــی جیــاکاری ڕه‌گ ـه‌زی ده‌به‌ســن به‌فاکت ـه‌ری ئاییــن ویاســاکانه‌وه و پێیــان وای ـه ک ـه ئ ـهم فاکته‌ران ـ ه چاره‌س ـه‌ر بــن ئ ـه‌وا ئ ـهم پرســگرییه چاره‌ســه‌ر ده‌بێــت ،یاخــود به‌شــێکی زۆری كۆمه‌ڵگــه بوونــی تایبه‌مته‌نــدی جیــاوازی بایلۆجــی ژن و پیــاو ده‌که‌نــه هــۆکاری ئــه‌و ناهاوســه‌نگییه‌ی هه‌یــه‌و تاڕاده‌یــه‌ک بــه‌ڕه‌وای ده‌زانــن .دیــاره پرســگریی ره‌گــه‌زی پرســێک نییــه ته‌نیــا تایبــه‌ت بێــت بــه ژن، به‌ڵکــۆ هــه‌ردوو ڕه‌گــه‌ز په‌یوه‌ندیــدار ده‌کات .هه‌تــا ئــه‌م پرســه وه‌کــو پرســگرییه‌کی كۆمه‌ڵگــه‌و خــاوه‌ن تایبه‌مته‌نــدی و ره‌هه‌نــدی کۆمه‌اڵیه‌تــی نه‌گرینــه ده‌ســت ،ئــه‌وا چاره‌ســه‌ر نابێــت وجارێکــی تــر له‌به‌رده‌مانــدا خــۆی قیــت ده‌کاتــه‌وه .کاتێــک ده‌ڵێیــن ئــه‌م پرســه پرســێکی کۆمه‌اڵیه‌تییــ ه مه‌به‌ســتامن ئه‌وه‌یــه کــه بونیــادی کۆمه‌ڵناســی وســایکۆلۆژی پرســه‌که به‌بنه‌مــا بگریــن ،نــه‌ک فاکتــه‌ری جه‌ســته‌و هێــزی بــازوو وکاراکتــه‌ری بایۆلــۆژی هــه‌ردوو ره‌گــه‌ز.
جیــاوازی جه‌ســته‌یی و هێــزی بــازوو وتایبه‌مته‌نــدی بایۆلــۆژی له‌نێــوان ژن وپیــاودا هه‌یــه ،ئه‌مــه گرنگــ ه وه‌کــو تایبه‌مته‌نــدی ورسوشــتی هـه‌ردوو ره‌گـه‌ز وه‌ریبگریــن و بیکه‌ینـه بنه‌مــا بــۆ یه‌کــری ته‌واوکــردن نــه‌ک بیکه‌ینــه بنه‌مــا بــۆ بااڵده‌ســتی یه‌کێکیــان به‌ســه‌ر ئــه‌وی تریانــدا ،بــه‌اڵم ئه‌مــڕۆ ده‌بینیــن ئــه‌م بونیادانــ ه کاریگه‌ریــی ده‌روونــی له‌ســه‌ر هــه‌ردوو ره‌گــه‌ز دروســتکردووه‌و پاشــخانێکی ده‌روونــی وه‌هــای الی پیــاو دروســت کــردووه کــه هه‌میشــه خــۆی به‌توخمــی س ـه‌ره‌کی وناوه‌نــد ببینێــت و ژن به‌الوه‌کــی ببینێــت .ئ ـه‌و بــاره ده‌روونیــه‌ش الی ژن دروســتکراوه کــه خــۆی الوازی ببینێــت و بــێ پیــاو نه‌توانێــت بــژی! له‌مـه‌ش زیاتــر بارێکــی ده‌روونــی وه‌هــا الی «پرســی ره‌گــه‌زی یه‌کێکــ ه لــه‌و پرســانه‌ی ئه‌مــڕۆ بــووه تاک ـه‌کان دروســتکراوه ک ـه پرۆس ـه‌ی هاوس ـه‌رگیری به‌چاره‌س ـه‌ری بــۆ به‌رۆژه‌ڤــی تــاک وكۆمه‌ڵگــه وده‌وڵه‌تــان ،به‌شــی زۆری بیرمه‌نــدو پرس ـه‌کانی تــاک ده‌بینــن ه ـه‌ر بۆی ـه ه ـه‌ر له‌منداڵی ـهوه تــاک له‌س ـه‌ر
39
ه سه‌ره‌تای گوند ده‌گه‌ڕێته‌و ه بۆ زیاتر ل 10000ساڵ پێش ئێستا ،به‌اڵم مێژووی شار ه 6000ساڵ ،ئه‌مه‌ش سه‌لمێنه‌ری ناگات ه گونده‌کان بۆ ماوه‌یه‌کی زۆر ه ک ئه‌وه‌ی دوورودرێژ پێش دروستبوونی شار جێگه‌ی ژیان و پێشکه‌وتن بوون هه‌ڵبه‌ت ـه به‌رۆچوون ـه خــواره‌وه ب ـهم بــاره ده‌روونی ـه‌ی تــاک وكۆمه‌ڵگــه‌داو به‌ســوود وه‌رگرتــن له‌ئه‌زموونــی پێشــینان ده‌توانیــن وه‌اڵمێکــی گونجــاوی ئــه‌م بابه‌تــه بده‌ینــه‌وه .کاتێــک له‌که‌ســی خۆمانــدا ئــه‌و باره‌مــان تێپه‌ڕکــرد کــ ه ژن له‌روانگــه‌ی جوانــی لــه‌ش ودیمه‌نــه‌وه پێوانــ ه ده‌کات ،هه‌روه‌هــا ئــه‌و باره‌مــان تێپه‌ڕکــرد کــ ه هه‌مــوو چاکــه‌و قاره‌مانــی به‌پیــاوه‌وه ببه‌ســتینه‌وه ،کاتێــک ئــه‌و باره‌مــان تێپه‌ڕکــرد کــه جیــاوازی بایۆلــۆژی ژن وپیــاو بکه‌ینــه هــۆی جیــاوازی پێگــه‌ی کۆمه‌اڵیه‌تــی وجیــاوازی ئــه‌رک وفه‌رمانــی ژیــان .کاتێــک توانیــان پێوانــه باوه‌کانــی خێــزان و خێــزان بخه‌ینــه ژێــر پرســیاره‌وه و کاربکه‌یــن بــۆ تێپه‌ڕکردنیــان وســه‌رله‌نوێ بونیادنانه‌وه‌یــان به‌شــێوه‌یه‌ک کــه بتوانێــت په‌یوه‌نــدی رسوشــتی له‌نێــوان ژن وپیــاودا دروســت بــکات .هه‌روه‌هــا کاتێــک توانیــان بــواری ئابــووری ،فه‌رهه‌نگــی و زمــان وبــواری سیاســی وهه‌مــوو بواره‌کانــی تــر له‌ســه‌ر ئــه‌و بنه‌مــا رسوشــتیه بونیــاد بنێینــه‌وه، ئه‌وکاتــه ده‌توانیــن بڵێیــن هه‌نگاومــان نــاو ه بــۆ چاره‌ســه‌رکردنی پرســی ره‌گــه‌زی به‌شــێوه‌یه‌کی گونجــاو .ئه‌گــه‌ر ئه‌مانه‌مــان ئه‌نجــام نــه‌دا ئــه‌وا ناتوانیــن پرســه‌کان له‌ریشــه‌وه چاره‌ســه‌ر بکه‌یــن. پرســی شــارو گونــد پرســێکی تــر ه ک ـه ئه‌مــڕۆ كۆمه‌ڵگ ـه‌و گه‌ردوونــی ته‌نــگاو کــردووه ،به‌خوێندنه‌وه‌یه‌کــی راســتی مێــژوو بۆمــان ده‌رده‌که‌وێــت کــ ه شــار وه‌کــو پێویســتیه‌ک بــۆ ســاغبوونه‌وه‌ی به‌روبومــی گونــده‌کان و گه‌یاندنــی به‌رووبوومــه‌کان به‌یه‌کــری وه‌کــو بــازاڕی هاوبــه‌ش ده‌رکه‌وتــووه .چــۆن له‌گوندێکــدا ئاڵۆگــۆڕی به‌رهــه‌م بــووه به‌بنه‌مــای به‌رده‌وامــی ژیــان و ئه‌گــه‌ر تــاک و کۆمه‌ڵــه جیــاوازه‌کان وبه‌رهه‌مه‌کانیــان نه‌بێــت ئــه‌وا ئاڵۆگــۆڕی به‌رهه‌میــش روونــادات ،له‌شاریشــدا پشــت به‌به‌رووبوومــی گونــده‌کان ده‌به‌ســرێت و له‌رێگــه‌ی شــاره‌وه ده‌گۆڕدرانــه‌وه .واتــه
له‌گــه‌ڵ ئه‌مــه‌دا له‌بونیــادی ده‌روونــی تاکــی مرۆڤــدا خۆبه‌ناوه‌نــد بینینــی گ ـه‌ردوون خولقــاوه .ئه‌م ـه وایکــردووه که‌مــرۆڤ وا هه‌ســت بــکات کــه هه‌رچــی له‌گه‌ردووندایــ ه بــۆ خزمه‌تــی ئــه‌و دروســت بــووه‌و ده‌توانێــت به‌ویســتی خــۆی مامه‌ڵ ـه‌ی پێــوه بــکات ،ئالێــره‌وه
( no /12 )- 1 - 12 - 2016
ئــه‌م بابه‌تــه پــه‌روه‌رده‌و مــه‌زن ده‌کرێــت.
شــار بۆخــۆی ناوه‌ندێکــی به‌رهــه‌م هێنــان نهبــووه ،به‌ڵکــو ناوه‌نــدی به‌کارهێنــان بــووه .ئه‌مــه‌ش وایکــردوو ه کــه شــار پشــت بــه گونــد ببه‌ســتێت بــۆ به‌رده‌وامیــدان به‌خــۆی .له‌ڕوانگه‌یه‌کــی تــره‌وه باســی بکه‌یــن ،چــۆن كۆمه‌ڵگــ ه فاکتــه‌ری ســه‌ره‌کی و بناغه‌یــه له‌ژیانــدا نــه‌ک ده‌وڵــه‌ت ،ئــه‌وا ده‌توانیــن بڵێیــن له‌نێــوان گونــدو شاریشــدا، گونــد بناغــه‌ی ژیانــه‌و شــار ته‌واوکــه‌ره ،نــه‌ک به‌پێچه‌وانــه‌وه. مێــژووش پێــان ده‌ڵــێ کــه ســه‌ره‌تای گونــد ده‌گه‌ڕێتــه‌وه بــۆ زیاتــر ل ـه 10000ســاڵ پێــش ئێســتا ،ب ـه‌اڵم مێــژووی شــار ناگات ـه 6000ســاڵ، ئه‌مــه‌ش ســه‌ملێنه‌ری ئه‌وه‌یــه کــه گونــده‌کان بــۆ ماوه‌یه‌کــی زۆر دوورودرێــژ پێــش دروســتبوونی شــار جێگــه‌ی ژیــان و پێشــکه‌وتن بــوون .ل ـه‌دوای دروســتبوونی شاریش ـهوه هه‌میش ـه وهه‌تــا س ـه‌رده‌می شۆڕشــی پیشه‌ســازی رێــژه‌ی دانیشــتوانی گونــده‌کان چه‌ندیــن ئه‌وه‌نــده‌ی رێــژه‌ی دانیشــتوانی شــاره‌کان بــوون و به‌مڕه‌نگــه هاوســه‌نگی ژیانیــان پاراســتووه .بۆمنوونــه له‌کوردستانیشــدا هه‌تــا ســه‌ره‌تای هه‌شــتاکان نیــوه‌ی زیاتــری جه‌مــاوه‌ر له‌گونده‌کانــدا ژیانیــان به‌ســه‌ر ده‌بــرد ،بــه‌اڵم له‌گــه‌ڵ به‌رپابوونــی شۆڕشــی پیشه‌ســازیدا قۆناخێکــی نــوێ ده‌ســتی پێکــرد ،ئه‌ویــش م ـه‌زن بوونــی شــار بــوو ،کــه ئه‌مــڕۆ بیرمه‌نــدان ده‌ڵێــن ســه‌ره‌تای کۆتایهاتنــی شــاره ،چونکــه پیشه‌ســازی شــاری ئاوســان وگــه‌وره‌ی کــرد ،ئه‌مــه‌ش له‌گ ـه‌ڵ خۆیــدا ژینگ ـه‌ی تێکــدا وگونــدی که‌مکــرده‌وه‌و ئ ـه‌و پێگان ـه‌ی نه‌هێــا که‌شــاری له‌ســه‌ر دروســت بــووه ،هــه‌ر بۆیــه ئــه‌م شۆڕشــه له‌گــه‌ڵ خۆیــدا بێــکاری زیادکــردو زه‌مینــه‌ی بــۆ مردنــی شــاریش دروســت کــرد .بــه‌اڵم ئــه‌م راســتیه ئه‌مــڕۆ له‌كۆمه‌ڵگــه‌دا پێچه‌وانــه بۆتــه‌وه ،ده‌ســه‌اڵت وهاواڵتیانیــش هه‌میشــ ه له‌هه‌وڵــی مه‌زنکردنــی شــاردان و ده‌خــوازن له‌رێگ ـه‌ی مه‌زنکردنــی شــاره‌وه پرس ـه‌کانی شــار چاره‌ســه‌ر بکــه‌ن ،کــه ئه‌مــه مه‌حاڵــه .هه‌روه‌هــا بارێکــی ده‌روونــی وه‌هــا دروســتکراو ه الی تاکه‌کانــی كۆمه‌ڵگــه که‌به‌شــی زۆری پێــی نه‌نگ ـه ئه‌گ ـه‌ر خه‌ڵکــی گونــد بێــت یاخــود له‌گونــددا بــژی .بێگومــان ئ ـهم بــاره ده‌روونیی ـ ه تێپ ـه‌ڕ نه‌کرێــت ناتوانرێــت کۆمپلێکســێکی تــری تــاک و كۆمه‌ڵگــ ه چاره‌ســه‌ر بکه‌یــن کــ ه فاکته‌رێکــی قوڵبوونــه‌وه‌ی کێشــه‌کانه نــه‌ک چاره‌ســه‌ری.
(ژ10 )12 .ی سه‌رماوه‌رز 2716
40 پیشه‌ســازی بــێ کۆنــرۆڵ وســه‌ربڕینی ئــاژه‌ڵ و به‌کارهێنانــی رسوشــت به‌بــێ ســنوور پــه‌ره‌ی ســه‌ندووه‌و ئه‌مانــه‌ش الســه‌نگی ژینگه‌ییــان دروســت کــردووه .بــه‌اڵم هه‌تــا ئێســتا ئه‌مانــه لــه‌الی مــرۆڤ وه‌کــو پرســگریی نابیرنێــن ،به‌ڵکــو وه‌کــو پێشــکه‌وتن ده‌بیرنێــن، ئه‌مــه‌ش وا ده‌کات که‌پرســگرییه‌کان قولــر ببنــه‌وه نــه‌ک چــاره بــن. پرســێکی تــر پرســی دیموکراتیه‌ت ـه« ،دیموکراتی ـه‌ت هه‌مــوو الی ـه‌ک له‌ســه‌ری کۆکــن کــه به‌واتــای «به‌رێوه‌به‌رایه‌تــی گــه‌ل»ه ،لێــره‌دا پێویســته جیــاوازی له‌نێــوان ده‌س ـه‌اڵت و به‌ڕێوه‌به‌رایه‌تــی دا بکه‌یــن، چونک ـه دیموکراتــی به‌واتــای ده‌س ـه‌اڵتی گ ـه‌ل نای ـه‌ت و زۆرجــار بــێ ئاگایــی ئه‌مـه ده‌گوترێــت و پێویســته خۆمــان لـه‌م تێکـه‌ڵ کردنـ ه رزگار بکه‌یــن .بـه‌اڵم لـه ئه‌مــڕۆدا دیموکراتــی و ده‌سـه‌اڵت تێکـه‌ڵ کــراوه کـه بۆخــۆی دوو پرۆســه‌ی جیــاوازن له‌یه‌کــر .هاوکاتــی ئه‌مــه ده‌وڵــه‌ت ودیموکراتــی تێکه‌ڵــی یه‌کــری کــراون یاخــود پاشــکۆی جیــاواز ده‌لکێنــن به‌دیموکراتیه‌تــه‌وه ،له‌وێنــه‌ی دیموکراتــی لیــراڵ یاخــود بــۆرژوا وهه‌روه‌هــا .هه‌تــا ئێســتاش زۆری بیرمه‌نــد وسیاســه‌مته‌دارو هاواڵتیــان ناتوانــن بیــر لــه‌وه بکه‌نــه‌وه که‌دیموکراتــی و ده‌وڵــه‌ت دوو بابه‌تــی جیــاواز و پێچه‌وانــه‌ی یه‌کرتیــن» .پێیــان وایــه ئــه‌م دوو دیارده‌یــه له‌نــاو یه‌کرتیــدان و ئــه‌وه ده‌وڵه‌تــه ده‌توانێــت دیموکــرات بێــت یاخــود نابێــت .بێگومــان ســوڕانه‌وه لـه‌م بازنـه‌و پێوانـه‌دا هێنده‌ی تــر له‌دیموکراتــی دوورمــان ده‌خاتــه‌و ه وكۆمه‌ڵگه‌کامنــان بــێ ئیــراده ده‌کات .چونکــه له‌بــن نــاوی تێکۆشــان بــۆ دیموکراتیــدا به‌مڕه‌نگــه دیموکراتی ـه‌ت ســنووردار ده‌که‌یــن .چونک ـ ه چه‌نــده ده‌وڵ ـه‌ت به‌هێــز ببێــت ئه‌وه‌نــده ده‌س ـه‌اڵت و حوکمکــردن له‌س ـه‌ر گ ـه‌ل زیــاد ده‌بێــت و ئه‌مــه‌ش خۆبه‌ڕێوه‌بردنــی گــه‌ل کــه‌م ده‌کاتــه‌وه .هــه‌ر بۆیــه ده‌بێــت بتوانیــن راســت پێناســه‌ی ده‌وڵــه‌ت و ده‌ســه‌اڵت بکه‌یــن و جیــای بکه‌ین ـهوه له‌دیموکراتــی .وه‌کــو ده‌زانرێــت «س ـه‌ره‌تا ده‌وڵ ـه‌ت وه‌کــو کۆمه‌ڵــه ده‌زگایه‌کــی بــان كۆمه‌ڵگه‌یــی دروســت بــووه وله‌ســه‌ر ڕه‌نجــی كۆمه‌ڵگــه ژیــاوه ،هیــچ کاتێــک نه‌گه‌ڕاوه‌تــه‌وه بــۆ جه‌مــاوه‌رو ره‌وایــی خــۆی له‌گه‌لــه‌وه وه‌رنه‌گرتــووه ،به‌ڵکــۆ له‌خوداوه‌نــد یاخــود ده‌ســه‌اڵتی ئایینــی و بنه‌ماڵه‌یــی وه‌رگرتــووه، ئێســتاش له‌بــن نــاوی هه‌ڵبژاردنــدا 4ســاڵ یاخــود چه‌نــد ســاڵ جارێــک پرســه گورگانــه به‌جه‌مــاوه‌ر ده‌کــه‌ن و ئیــراده‌ی جه‌مــاوه‌ر قــۆرخ ده‌کــه‌ن ،بــه‌اڵم کــۆی ده‌ســه‌اڵته‌که ره‌وایــی خــۆی له‌ناوه‌نــده ســه‌رمایه‌داره‌کانی جیهــان وه‌رده‌گرێــت نــه‌ک له‌جه‌مــاوه‌ر .ئه‌مــه‌ش ب ـه‌و واتای ـه دێــت ک ـه ده‌وڵ ـه‌ت به‌واتــای حوکــم کردنــی گ ـه‌ل دێــت نــه‌ک خــۆ به‌رێوه‌بردنــی گــه‌ل .که‌واتــه چه‌نــد ه حوکــم کــردن زیاتــر
بێــت ئه‌وه‌نــده خــۆ به‌رێوه‌بــردن وئیــراده‌ی گــه‌ل الواز ده‌بێــت». منوونه‌شــان بــۆ ئـهوه ســااڵنی پێــش ئه‌نفــال و رابــردووی کوردســتانه، ئــه‌وه بــوو ســه‌ره‌ڕای دژواری ده‌وڵــه‌ت وده‌ســه‌اڵت ،له‌بــه‌ر ئــه‌وه‌ی کــه حوکمــی ده‌وڵــه‌ت نه‌گه‌یشــتبوو ه هه‌مــوو جێگه‌یــه‌ک ،ئــه‌وا جه‌مــاوه‌ر به‌ئیــراده وتوانــای خــۆی ده‌ژیــا ،ب ـه‌اڵم ئێســتا ئ ـهم الیه‌ن ـه کــه‌م بۆتــه‌وه .لێــره‌وه ده‌گه‌ینــ ه ئــه‌و ئه‌نجامــه‌ی کــه پێویســته دیموکراتیــه‌ت به‌چینێــک یاخــود پێکهاته‌یه‌کــی كۆمه‌ڵگــه‌وه نه‌به‌ســرێته‌وه وله‌چنگــی ده‌وڵه‌تیــش رزگار بکرێــت ،هه‌تــا بتوانیــن خۆمــان به‌ڕێــوه ببه‌یــن و پرســه‌کانی خۆشــان چاره‌ســه‌ر بکه‌یــن، ئه‌مــه‌ش خــۆ نوێکردنــه‌وه‌ی پێویســته. ه رێبه‌ر ئاپۆ و ته‌ڤگه‌ری ئازادیخوازی کوردستان هه‌میش ه پرسی که‌سێتی و پێوانه‌کانی کادیربوونیان وه‌کو پێوان بۆ چاره‌سه‌ری پرسه‌کان گرتۆته ده‌ست
ئه‌مــه‌و چه‌ندیــن پرســی رۆژانه‌یــی و ژیانــی کــه رۆژانــ ه رووبه‌روویــان ده‌بینــه‌وه و پێویســتیان به‌خوێندنــه‌وه‌ی راســت هه‌یــه .ئه‌گــه‌ر ســه‌رجه‌می پرســه‌کامنان گه‌ڕانــده‌وه بــۆ ڕه‌گ و ریشــه‌کانیان و چاره‌ســه‌ری گونجاومــان له‌تاکــی خۆمــان وكۆمه‌ڵگــه‌دا بــۆ دانــا ،ئه‌وکاتــه ده‌توانیــن گۆڕانــکاری ریشــه‌یی ئه‌نجــام بده‌یــن. له‌بــه‌ر ئه‌مه‌یــه کــه رێبــه‌ر ئاپــۆ ســه‌رجه‌م پرســه‌کان ده‌به‌ســتێت بــه پرســی که‌ســێتییه‌وه .رێبه‌رئاپــۆ له‌ســاڵی 1986دا هه‌ڵســه‌نگاندنێک له‌که‌ســێتی خۆیــدا ده‌کات و ده‌ڵــێ :ئـه‌وه‌ی مــن ئێســتا شــی ده‌که‌مـه‌وه تاکــه کــه‌س نییــه ،به‌ڵکــو كۆمه‌ڵگه‌یــه ،هه‌روه‌هــا هه‌نووکــه نییــه مێــژووه .لێــره‌وه پێوانــه‌ی گۆڕانــکاری ریشــه‌یی داڕشــت ویه‌کــه‌م کــه‌س له‌خۆیــدا پێکــی هێنــا .ئه‌مــه وایکــرد کــ ه رێبه‌رئاپــۆ ببێتــه مۆڵکــی كۆمه‌ڵگ ـه‌و مێژوویه‌کیــش بخوڵقێنــێ .ئــا لێــره‌و ه «رێب ـه‌ر ئاپــۆ و ته‌ڤگــه‌ری ئازادیخــوازی کوردســتان هه‌میشــه پرســی که‌ســێتی و پێوانه‌کانــی کادیربوونیــان وه‌کــو پێوانــه بــۆ چاره‌ســه‌ری پرســه‌کان گرتۆت ـه ده‌ســت و ه ـه‌ر ئه‌مه‌ش ـه وایکــردووه ل ـه مێــژووی تێکۆشــانی ئــه‌م ته‌ڤگــه‌ره‌دا گــه‌ل و کادیــری ئــه‌م جواڵنه‌وه‌یــه وه‌کــو گۆشــت و خوێــن تێکه‌ڵــی یه‌کــر بــوون .کادیــر بــوون و ژیانــی خــۆی لـه خزمه‌تــی گــه‌ل و خــۆ ئاوێته‌کردنــی گه‌لــدا ده‌بینێــت و گه‌لیــش ئــازادی خــۆی لــ ه تێکۆشــانی کادیــر و پێوانه‌کانــی کادیربوونــدا ده‌بینێــت» .بــه‌اڵم هه‌ندێــک جــار له‌الیه‌نــی هه‌ڤــاڵ و شــوێنکه‌وتوانی رێبه‌رئاپــۆوه ســه‌ره‌ڕای بوونــی قه‌ناعــه‌ت به‌راســتی ســه‌رۆکایه‌تی وپێوانه‌کانــی،
41
دیــاره ئــه‌م هه‌ڵوێســت ه لــه‌الی هه‌رکــه‌س والیه‌نێکــه‌وه نیشــان بدرێــت وپێکبهێرنێــت جێگ ـه‌ی ئه‌وه‌ی ـه رێــزی لــێ بگرێــت ،بێگومــان هه‌مــوو تاکێکــی كۆمه‌ڵگــه‌ش نابێتــه کادیــرو پێویســتیش نییــه ببێتــه کادیــر .ئاشکراشــ ه کاتێــک تاکێــک بخوازێــت ببێتــه کادیرێــک رووبــه‌رووی ئاســته‌نگی جۆراوجــۆر ده‌بێتــه‌وه .یه‌کــه‌م ئاســته‌نگ له‌که‌ســی خۆیــدا رووبــه‌رووی ده‌بێتــه‌وه ،ئه‌ویــش ئه‌وه‌یــه کــه نه‌فســی داخــوازی مــاددی وغه‌ریزه‌یــی هه‌یــه‌و ده‌خوازێــت ئــه‌و داخوازیانــه‌ی بــۆ جێبه‌جــێ بــکات ،ئه‌گــه‌ر هــات و مــرۆڤ له‌تاکــی خۆیــدا توانــی به‌ســه‌رخۆیدا زاڵ بێــت و نه‌فســی خــۆی پــه‌روه‌رده بــکات وکۆنرتۆڵــی بــکات ،ئه‌وکات ـه ده‌توانێــت هه‌نــگاو بنێــت .دووه‌م ئاســته‌نگی له‌ناوخێزانــه‌وه رووبــه‌ڕووی ده‌بێتــه‌وه ،وه‌کــو ده‌زانرێــت خێــزان منــداڵ پ ـه‌روه‌رده ده‌کات بــۆ ئ ـه‌وه‌ی له‌په‌نایــدا بحه‌ســێته‌وه، کاتێــک ده‌بینــێ رۆڵه‌کــه‌ی لێــی دوور ده‌که‌وێتــه‌وه( به‌بــێ ئــه‌وه‌ی گرنگــی بــه‌وه بــدات کــه خــۆی بۆگــه‌ل ونیشــتامن وبه‌هــای مرۆڤایه‌تــی ته‌رخــان ده‌کات) ،زۆربــه‌ی خێزانــه‌کان پێیــان ناخۆشــه‌و هــه‌وڵ ده‌ده‌ن رۆڵه‌کانیــان نزیکــی خۆیــان بــن و خزمه‌تیــان بکــه‌ن. دیــاره ئه‌مــه‌ش تێکۆشــانێکی ده‌روونــی و رووحــی پێویســته ،ئه‌گــه‌ر ل ـهم بواره‌شــدا ئ ـه‌و تاک ـه توانــی خــۆی پ ـه‌روه‌رده بــکات ئ ـهوه ب ـه‌و واتای ـه دێــت ک ـه ده‌توانێــت ئاســته‌نگییه‌کی تــر تێپ ـه‌ڕ بــکات .ســێیه‌م، پێوانــ ه کۆمه‌اڵیه‌تیه‌کانــ ه کــه تــاک رووبــه‌رووی ده‌بێتــه‌وه‌و زۆر کات داب و نه‌ریتــ ه کۆمه‌اڵیه‌تیــه‌کان ده‌رفه‌تــی نوێبوونــه‌و ه نــاده‌ن و ئاســته‌نگی بــۆ ئ ـه‌و تاکان ـه دروســت ده‌ک ـه‌ن ک ـه ده‌خــوازن نوێگ ـه‌ری ئه‌نجــام بــده‌ن .چواره‌میــش رێگرییه‌کانــی ده‌ســه‌اڵته ،که‌هه‌میشــه
کاتێک باس له‌م شێوه کادیربوون و میلیتان ه کادیر ه ک بوونه ده‌کرێت ،به‌و واتایه نیی یاخود میلیتان بێ که‌م وکورتییه بێگۆمــان کاتێــک بــاس ل ـهم شــێوه کادیربــوون و میلیتــان بوون ـ ه ده‌کرێــت ،بــه‌و واتایــ ه نییــ ه کــه کادیــر یاخــود میلیتــان بــێ کــه‌م وکورتیی ـه ،یاخــود ئه‌م ـه بکات ـ ه ئیمتیازێــک وله‌س ـه‌ری بــژی ،هه‌ڵبه‌ت ـه له‌مێــژووی ته‌ڤگــه‌ری ئاپۆچیــدا کادیــرو میلیتــان ده‌رکه‌وتــوون کــه بانگه‌شــه‌ی کادیربوونیــان کــردووه ،بــه‌اڵم له‌کــرداردا شایســته‌ی ئــه‌و پێوانــه نه‌بــوون ،ئیــر بــ ه ئاگاییــه‌وه هه‌ڵســوکه‌وتی بــه‌و شــێوه‌یان کردبێــت یــان لــه بــێ ئاگاییــه‌وه .ئه‌وانــه‌ی به‌نه‌زانیــن پێوانه‌کانــی کادیربوونیــان جێبه‌جــێ نه‌کردبێــت کاتێــک هه‌ســتیان بــ ه کــه‌م وکورتیه‌کانیــان کــردووه یاخــود بۆیــان راســتکراوه‌ته‌وه‌و ره‌خنه‌یــان لــێ گیــراوه به‌خۆیانــدا چوونه‌تــه‌وه‌و هه‌ڵه‌کانیــان راســتکردۆته‌وه، ب ـه‌اڵم «ئه‌وانــه‌ی به‌ئاگاییــه‌و ه خواســتویان ه یــان ده‌خــوازن پێوانه‌کانــی کادیربــوون وه‌کــو ئیمتیازێــک به‌ده‌ســته‌و ه بگــرن له‌رێگه‌یــه‌وه حوکمــی جه‌مــاوه‌ر بک ـه‌ن وســوود له‌ڕه‌نجــی جه‌مــاوه‌ر وه‌ربگــرن بــۆ خۆیــان ،له‌نــاو ئ ـهم ته‌ڤگ ـه‌ره‌دا په‌ســند نه‌کــراون و په‌ســند ناکرێــن»، ه ـه‌ر بۆی ـه ئ ـهم جــۆره‌ش یــان ئه‌وه‌تــا خۆیــان راســتکردۆته‌و ه یاخــود ئ ـهم ته‌ڤگه‌ره‌یــان جــێ هێــاوه .ه ـه‌ر بۆی ـه نه‌یارانــی ئ ـهم ته‌ڤگ ـه‌ره، ئه‌وان ـه‌ی ده‌خــوازن ئ ـهم ته‌ڤگ ـه‌ره بــۆ خۆیــان ب ـه‌کار بهێنــن هه‌میش ـه هه‌وڵیانــداوه کادیربــوون و پێوانه‌کانــی الواز بکــه‌ن وبه‌شــێوازی جیاجیــا کاریــان بــۆ ئه‌مـه کــردووه .بــۆ منوونـه لـه‌دوای ده‌ســتگیرکردنی رێبه‌رئۆجــه‌الن ،رێبه‌رئۆجــه‌الن ره‌خنــه‌ی ئــه‌وه‌ی کــرد کــه کادیــری په‌که‌کــه له‌گ ـه‌ل دوورکه‌وتۆت ـهوه .ه ـه‌ر بۆی ـه زۆر پێداگیــری له‌س ـه‌ر
( no /12 )- 1 - 12 - 2016
ب ـه‌اڵم به‌هــۆی قــوڵ نه‌بوون ـه‌وه‌و بــاش پراکتیزه‌نه‌کردنی ـهوه دابڕانێــک له‌نێــوان رێکخســن وجه‌مــاوه‌ر یاخــود ئــه‌و کادیــره‌و جه‌مــاوه‌ردا دروســت ده‌بێــت .ئه‌مــه‌ش پێویســتی به‌هه‌ڵوه‌ســته‌یه‌کی گونجــاو هه‌یــه بــۆ تێپه‌ڕاندنــی ،چونکــه ئه‌مــه خوێندنــه‌وه‌ی جیــاواز بــۆ بابه‌تــی کادیــر بــوون و پێوان ـه‌ی میلیتانــی ئ ـهم جواڵنه‌وه‌ی ـه دروســت ده‌کات« .ئاشــکرای ه کادیــر له‌نــاو ئ ـهم جواڵن ـه‌وه‌دا ئ ـه‌و که‌س ـه‌یه ک ـه له‌رێــگای تێگه‌یشــن ،هه‌ســتکردن به‌به‌رپرســیارێتی وخــۆ قه‌ناعــه‌ت پێکــردن خــۆی ته‌رخــان ده‌کات بــۆ خزمه‌تــی جه‌مــاوه‌رو ئــه‌م دۆزه، واتــه ئه‌وکه‌ســه‌یه کــه خــۆی له‌بۆتــه‌ی هیــواو ئامانجــی جه‌مــاوه‌ردا ده‌توێنێتــه‌وه ،نــه‌ک خــۆی له‌جه‌مــاوه‌ر داده‌بڕێــت .به‌واتایه‌کــی تــر له‌پێنــاوی خــۆی وخێزانێکــدا نــاژی ،به‌ڵکــو له‌پێنــاوی كۆمه‌ڵگــه‌و پێوانــه مرۆییه‌کانــدا ده‌ژی».
هه‌وڵــده‌دات تاکـه‌کان بــۆ خۆیــان بژیــن و دوای ژیانــی مــاددی بکـه‌ون و نــه‌ک دوای پێوانــه‌ی ئه‌خالقــی وســوودی گــه‌ل ،له‌بــه‌ر ئه‌مه‌یــه به‌شــێوازی جۆراوجــۆر هه‌وڵــده‌دات کــه ئــه‌و مرۆڤــه په‌شــیامن بکاتــه‌وه‌و ده‌ســته‌مۆیان بــکات .دیــاره ئه‌گــه‌ر مــرۆڤ بتوانێــت له‌که‌ســی خۆیــدا به‌ســه‌ر ئــه‌و ئاســته‌نگیانه‌دا ســه‌ربکه‌وێت، ئه‌وکاتــه ده‌توانێــت خــۆی له‌بۆتــه‌ی گــه‌ل وبه‌هاکانــی مرۆڤایه‌تیــدا بتوێنێتــه‌وه و به‌گــه‌ل ببێــت.
(ژ10 )12 .ی سه‌رماوه‌رز 2716
42 ئــه‌وه ده‌کــرد که‌پێویســته ســه‌رله‌نوێ پرۆســه‌ی به‌گــه‌ل بــوون ئه‌نجــام بــده‌ن .دیــار ه رێبه‌رئۆجــه‌الن لێــره‌دا مه‌به‌ســتی ئــه‌وه بــوو که‌کادیــر له‌پێوانــه‌ی خزمه‌تــی گــه‌ل دوور که‌وتۆتــه‌وه‌و پێویســته ئـه‌و پێوانانـه له‌خۆیــدا زینــدوو بکاتـه‌وه ولـه‌و رێگه‌یـه‌وه خــۆی بکاتـه ماڵــی جه‌مــاوه‌ر وجه‌مــاوه‌ر بکاتــ ه ئیــراده‌و رێکــی بخــات .بــه‌اڵم که‌ســانێک هه‌بــوون له‌نــاو ئــه‌م ته‌ڤگــه‌ره‌دا به‌گــه‌ل بوونیــان وه‌هــا بینــی کــ ه ده‌ســت له‌خه‌باتــی چه‌کــداری و دیموکراتی(تێکۆشــانی رزگاری وئازادیخــوازی) به‌ربدرێــت ،هه‌رکه‌ســێک ژیانــی هاوســه‌ری بــۆ خــۆی پێکـه‌وه بنــێ .هـه‌ر ئه‌مـه‌ش بــووه هــۆی ئـه‌وه‌ی ژماره‌یـه‌ک کادیــر که‌وتنــه هه‌ڵپــه‌ی دروســتکردنی ژیانــی تاکه‌که‌ســی خۆیــان وله‌خه‌بــات دوورکه‌وتنــه‌وه ،ته‌نیــا به‌مه‌شــه‌وه نه‌ده‌وه‌ســتان هه‌وڵیــان ده‌دا که‌ســه‌رجه‌م کادیرانــی ئــه‌م ته‌ڤگــه‌ر ه ژیانــی هاوســه‌ری پێکــه‌وه بنێــن و هاوشــێوه‌ی پــارت ورێکخســتنی تــر سیاس ـه‌ت وژیانــی تایبه‌تــی پێک ـهوه ئه‌نجــام بــده‌ن ،ئه‌مه‌شــیان وه‌کــو مــاف پێناســ ه ده‌کــرد .دیــاره له‌مــه‌دا ســه‌رکه‌وتوو نه‌بــوون ،هــه‌ر بۆیــه ده‌ســتیان کــرد به‌هه‌ڵمه‌تێــک بــۆ ناشــیرینکردن و شــێواندنی پێوان ـه‌ی کادیــری الی ته‌ڤگ ـه‌ری ئاپۆچــی ،ئ ـهم هه‌ڵمه‌تــی ره‌شــکردنه وکاروکــرده‌وه‌ی ئه‌وکه‌ســانه بــۆ ماوه‌یــه‌ک که‌لێنێکــی خســته نێــوان کادیــر و خه‌باتــکارو گه‌لــه‌وه له‌نــاو ئــه‌م ته‌ڤگــه‌ره‌دا. وه‌کــو ده‌زانرێــت له‌گــه ڵ ئــه‌و پێوانانــه‌دا کادیربــوون به‌واتــا به‌رێوه‌به‌رێتــی نایــه‌ت ،کادیــر لــه‌رووی فکــری وهێڵــی ژیانیــه‌وه پێشـه‌نگه ،بـه‌اڵم مـه‌رج نییـ ه به‌رپرســیار بێــت .هـه‌ر ئه‌مـه‌ش هۆکاربوو بــۆ ئــه‌وه‌ی کــه له‌رابــردوودا خه‌باتــکارو ئه‌نــدام و الیه‌نگــری ئــه‌م جواڵنه‌وه‌یــه له‌گــه‌ڵ کادیــردا له‌ناویه‌کــدا ئاوێتــه‌ی یه‌کبووبــوون، بــه‌اڵم لــه‌دوای ئــه‌و قۆناخــه‌وه ده‌بینیــن کادیــر به‌تــه‌واوی پرۆســه‌ی به‌گــه‌ل بوونــی ئه‌نجــام نــه‌داوه‌و هێشــتا کــه‌م وکوڕتــی له‌به‌شــێکی کادیــرو میلیتانــی ئــه‌م ته‌ڤگــه‌ره‌دا ده‌بیــرێ وله‌الیه‌کــی تریشــه‌وه کاریگه‌ریــی ئــه‌و هێرشــانه و ئــه‌و هۆکارانــه‌ی که‌ســه‌ره‌تا باســان کــرد دوو هــۆکاری تــرن که‌جاربه‌جــار له‌ناوخه‌باتکاروئه‌ندامانــی ته‌ڤگــه‌ری ئێمــه‌دا بــه‌د گومانــی به‌رامبــه‌ر کادیربــوون دروســت ببێــت و به‌کاردانــه‌وه هه‌ڵســوکه‌وت بکــه‌ن له‌گــه‌ڵ کادیــردا .ئــه‌م هه‌ڵوه‌ســته‌یه به‌ئاگاییــه‌وه بێــت یاخــود بــێ ئاگایــی هاوشــێوه‌ی ئــه‌و کادیــره‌ی کــه پێوانــه‌ی کادیــر بــوون پێــک نایه‌نێــت زیــان بــه تێکۆشــانی ئــازادی ده‌گه‌یه‌نێــت؛ چونکــه وه‌کــو له‌ســه‌ره‌تادا باســان کــرد پێویســت ه کــۆی پرۆســه‌ی کادیربــوون وکادیــر بۆخــۆی تێکــه‌ڵ نه‌که‌یــن ،هــه‌ر کادیرێــک مرۆڤــه و هاوشــێوه‌ی هه‌رتاکێکــی تــر
قابیلــی هه‌ڵه‌کردنــه ،بــه‌اڵم ئه‌مــه بــه‌و واتایــه نییــه کــۆی پرۆســه‌ی کادیــر بــوون هه‌ڵه‌یــه ،چونکــه له‌ســه‌ره‌تاوه باســان کــرد کادیــر بــوون نکۆڵێکردنـه له‌خــود و خــۆ تواندنه‌وه‌یـه له‌نــاو بۆتـه‌و داخــوازی وبه‌رژه‌وه‌نــدی گه‌لــدا ،کادیربــوون گه‌ڕانه‌وه‌یــه بــۆ رسووشــتی مــرۆڤ .بێگومــان کادیــر بــوون ئه‌گــه‌ر پرۆســه‌یه‌کی بــه‌م ڕه‌نگــه بێــت ،ئــه‌وا ناکرێــت وه‌کــو پرۆســه‌یه‌کی هه‌ڵــه هه‌ڵبســه‌نگێندرێت. گرنگ ـه ک ـ ه هه‌مــوو تێکۆش ـه‌رێکی ئــازادی ئه‌گ ـه‌ر کادیــر بێــت یاخــود خه‌باتگێــڕ ده‌بێــت هه‌وڵبــدات پرۆس ـه‌ی به‌مڕه‌نگ ـه پ ـه‌ره پــێ بــدات نــه‌ک بــه‌ره‌و دواوه‌ی رابکێشــێت. ه باســی ئ ـه‌وه‌ش بکه‌یــن ه ـه‌ر لێــره‌و ه گرنگ ـ ه زۆرجــار بــۆ کادیــر ومیلیتانــی ئــه‌م ته‌ڤگــه‌ر ه کــ ده‌گوترێــت بــێ ره‌حمــن یاخــود له‌خانــه‌واد ه داده‌بڕێــن وئه‌مــه‌ش ده‌خوازرێــت وه‌کــو بابه‌تێکــی خــراپ وناشــیرینی ئــه‌م ته‌ڤگــه‌ر ه نیشــان بدرێــت .بێگومــان ه بــۆ شــرۆڤه‌کردنێکی راســتی ئــه‌م بابه‌تــه‌ش گرنگــ تێکۆشــه‌رانی ئــازادی و گه‌لیــش .هه‌تــا ئــه‌و راده‌یــه‌ی ه کادیــر له‌زهنییه‌تــدا خــۆی له‌خێــزان و خــزم و کــه‌س کــ داده‌بڕێــت ئه‌گــه‌ر ئــه‌و ه وه‌کــو بــێ ڕه‌حمــی ســه‌یر ه بــه‌و ه واتایه‌کــی هه‌بێــت .بــه‌اڵم ئه‌مــ بکرێــت ڕه‌نگــ ه ئــه‌و کادیــر ه په‌یوه‌نــدی خزمایه‌تــی ه کــ ه نییــ واتایــ وکۆمه‌اڵیه‌تــی ناهێڵێــت وبــێ ره‌حــم ده‌بێــت ،به‌ڵکــۆ ه رۆڵــه‌ی ه ببێتــ به‌پێچه‌وانــه‌وه ،ئــه‌و هه‌وڵــده‌دات کــ ه کۆمه‌اڵیه‌تیه‌کانــی فراوانتــر گــه‌ل و په‌یوه‌ندییــ بــکات وجیــاوازی له‌نێــوان خێزانــی خــۆی و خێزانێکــی تــری نه‌ناســدا نــه‌کات .ئه‌مــه‌ش بــۆ خــۆی ئــه‌و هیــواو ه ه گه‌له‌که‌مــان چاوه‌ڕوانێتــی .هــه‌ر بۆیــ ه کــ ئاواته‌یــ ئه‌گــه‌ر کادیرێــک پێوانــه‌ی کادیــر بــوون پێکبێنێــت، له‌لوتکــه‌دا خاوه‌نــی ســۆز ه به‌رامبــه‌ر مــرۆڤ به‌گشــتی وخان ـه‌واده‌و خزمه‌کانیشــی ،ب ـه‌اڵم جیــاکاری نــاکات .ه ـه‌ر ه ه که‌کادیــر وخه‌باتــکاری ئــه‌م جواڵنه‌وه‌یــ ه گرنگــ بۆیــ ه بــۆ خۆیــان وه‌کــو الوازی نه‌بینــن ،به‌ڵکــو وه‌کــو ئه‌مــ تایبه‌تمه‌ندییه‌کــی شۆڕشــگێڕی ســه‌یری بکــه‌ن. ه هه‌نــاوی هه‌مــوو تاکێکــی کۆمه‌ڵگ ـه‌دا ئ ـه‌و ه ه لـ چونک ـ ه ه پێشــه‌نگ و به‌رپرســه‌کان چــاوه‌ڕوان ده‌کــه‌ن کــ لــ ه نێــوان تاکه‌کانــی کۆمه‌ڵگــه‌دا نه‌کــه‌ن. جیــاکاری لــ
43 ئــه‌و خااڵنــه‌ی له‌ســه‌ره‌وه باســان کــرد و گه‌لێــک بابه‌تــی تــر کــ ه ئه‌مــڕۆ ته‌ڤگــه‌ری ئاپۆچــی له‌پێناویــدا تێکۆشــان ده‌کات و ئــه‌و یه‌کالییبوونه‌وه‌یــه فکرییــه‌ی که‌تێیــدا ده‌ژیــی ،خاڵــی به‌هێــزی ئــه‌م ته‌ڤگه‌ره‌یــه .ئــه‌م راســتیه ئه‌مــڕۆ له‌سه‌رتاســه‌ری کوردســتاندا ده‌بیرنێــت ،ئه‌وه‌تــا ســه‌ره‌ڕای هه‌وڵــی زۆر بۆئــه‌وه‌ی کــه ئــه‌م ته‌ڤگــه‌ره‌و چه‌مکه‌کانــی نه‌بنــ ه هیــواو ئیــراده‌ی جه‌مــاوه‌ر له‌باکــووری کوردســتان ئــه‌م ته‌ڤگــه‌ره زیاتــر بــوو ه جێگــه‌ی هیــوای گــه‌ل و درووســتبوونی بــه‌ره‌ی ره‌نــج و ئــازادی و دیموکراتیــش بــۆ هه‌ڵبژاردنه‌کانــی 12ی حوزه‌یــران به‌رهه‌مــی ئــه‌م هیــواو باوه‌ڕییه‌یــه .هه‌روه‌هــا له‌رۆژئــاوای کوردســتانیش دروســتبوونی بـه‌ره‌ی پارتـ ه کوردســتانیه‌کان به‌شــێکه لـه‌م پێشــکه‌وتنانه .له‌باشــووری کوردســتان و رۆژهه‌اڵتــی کوردستانیشــدا به‌رهه‌مــی ئ ـهم سیاس ـه‌ته‌یه کــه ئه‌مــڕۆ گیانــی نه‌ته‌وه‌یــی و تێکۆشــانی دیموکراتــی بــه‌ره‌و پێــش ده‌چێــت .به‌واتایه‌کــی تــر له‌باکــوور و رۆژئــاوا ئیــراده‌ی نه‌ته‌وه‌یــی و دیموکراتــی گه‌لــی کــورد س ـه‌رکه‌وت و ل ـه باشــوور و رۆژهه‌اڵتیــش بــه‌ره‌و ســه‌رکه‌وتن هه‌نــگاو ده‌نێــت .بــه‌اڵم به‌شــێوه‌ی راســته‌وخۆ وناڕاســته‌وخۆ هه‌وڵــدرا وانیشــان بدرێــت کــه له‌باشــووری کوردســتاندا هه‌ڵوێســتی پارتــی چاره‌س ـه‌ری دیموکراتــی کوردســتان و ته‌ڤگ ـه‌ری ئــازادی کوردســتان الواز بــووه ،یاخــود خــاوه‌ن هه‌ڵویســتی گونجــاو نهبــووه ،هه‌تــا لــه‌وه زیاتــر بانگه‌شــه‌ی ئه‌وه‌یــان ده‌کــرد کــه ئێمــه خــاوه‌ن له‌گه‌لــی باشــوورو شــه‌هیدامنان ده‌رناکه‌ویــن. یاخــود هه‌وڵیــان ده‌دا جیــاوازی بخه‌نــ ه نێــوان هه‌ڵوێســتی پارتــی چاره‌ســه‌ری دیموکراتــی کوردســتان و راســتینه‌ی رێبــه‌ر ئاپــۆوه. هــه‌ر لێــره‌وه بــوو کــه هه‌ندێــک که‌ســی نه‌نــارساو به‌نــاو «ره‌وتــی ئاپۆچــی کوردســتان» ه‌وه ره‌خنــه‌ی توندیــان له‌هه‌مــوو ئــه‌و پــارت و رێکخراوان ـه گــرت ک ـ ه له‌س ـه‌ر بیــر و بۆژوونــی رێب ـه‌ر ئاپــۆ به‌ڕێــوه ده‌چــن ،هه‌روه‌هــا بانگه‌شــه‌ی ئه‌وه‌یــان ده‌کــرد کــه ئــه‌وان له‌باشــووری کوردســتاندا هێڵــی رێبــه‌ر ئاپــۆ پیــاده ده‌کــه‌ن .کــ ه لــه به‌یاننامه‌کــه‌دا چه‌مکــی ره‌تکردنــه‌وه و دژایه‌تــی تێــدا بــوو کــه دووره له‌راســتی رێبــه‌ر ئاپــۆو ته‌ڤگه‌ره‌کــه‌ی .یاخــود زۆر کاریــان له‌ســه‌ر ئــه‌وه ده‌کــرد کــه ده‌بێــت پارتــی چاره‌ســه‌ری دیموکراتــی کوردســتان به‌بــێ قه‌یــدو شــه‌رت بکه‌وێتــه پێشــی جه‌مــاوه‌ره‌وه، ئه‌گــه‌ر نــا ئــه‌وه بــه‌و واتایــه دێــت کــه پارتــی چاره‌ســه‌ری له‌گــه‌ڵ ره‌خنــه‌و هه‌ڵوێســته‌کانی رابردوویــدا راســت نــاکات .یاخــود لــه‌وه زیاتــر کاریــان له‌ســه‌ر ئــه‌وه ده‌کــرد کــه کۆمــا جڤاکێــن کوردســتان گرنگــه ئێمــ ه به‌لۆجێکێکــی راســت هه‌ڵســوکه‌وت بکه‌یــن ،ئایــا و هێــزی پاراســتنی گــه‌ل راکێشــنه نــاو شــه‌ڕێکی ناوخــۆوه ،ئه‌مــه شــه‌هیدامنان وگه‌له‌که‌مــان شــه‌ڕی یه‌کــری ویه‌کــری ره‌شــکردمنان
( no /12 )- 1 - 12 - 2016
له‌کاتێکدای ـه له‌باشــووردا زۆر پێداگیــری ده‌کرێــت ک ـه ده‌بێــت هێــزی پێشــمه‌رگه بێالیــه‌ن بێــت .بێگومــان ئــه‌م هه‌ڵوێســت و پێناســانه هه‌ندێــک کــه‌س و الیــه‌ن به‌ئاگایــی ده‌یانکــرد بــۆ ئــه‌وه‌ی ئێمــه راکێشــنه نــاو ب ـه‌ره‌ی خۆیان ـه‌وه‌و جارێکــی تــر دووبه‌ره‌کــی دروســت بکرێــت و رێگــه له‌درووســتبوونی ئیــراده‌ی نه‌ته‌وه‌یــی دیموکراتــی بگــرن ،ئــه‌م هه‌ڵوێســتانه له‌الیه‌نــی ده‌ســه‌اڵت و ئۆپۆزســیۆنی نــاو په‌رله‌مانیشــه‌وه به‌شــێوه‌ی راســته‌وخۆ یــان ناراســته‌خۆ نیشــانده‌درا. بــه‌م هه‌ڵوێســتان ه خواســتیان خه‌ڵکــی باشــوور وســه‌رجه‌م رێکخســتنه‌کان دابــه‌ش بکــه‌ن به‌ســه‌ردوو بــه‌ره‌دا و هه‌رالیه‌نێکــی ده‌ره‌وه‌ی خۆشــیان به‌شــێوه‌یه‌ک ده‌خســت ه بــه‌ره‌ی به‌رامبــه‌ره‌وه‌و له‌که‌داریــان ده‌کــرد ،ئێمــه‌ش به‌شــێک لــه‌و هێرشــانه‌مان به‌رکــه‌وت له‌هــه‌ردوو الوه .ئــه‌م هه‌ڵوێســت و رشۆڤانــه کاریگه‌ریــی له‌به‌شــێک الیه‌نگــر ودۆســتانی ئێمــه‌ش کــردووو پێیــان وابــوو کــه ئێمــه پێویســته بکه‌وینــه به‌ره‌یــه‌ک لــه‌و به‌رانــه‌وه ،بــه‌اڵم له‌گــه‌ڵ هه‌ســتکردمنان بــه مه‌ترســی ئــه‌و هه‌ڵوێســتانه‌و ســوور بوونــی ئێمــه له‌ســه‌ر هه‌ڵوێســتی خۆمــان وه‌کــو هێڵێکــی ســه‌ربه‌خۆ کــه پێداگیریــان له‌ســه‌ر گۆڕانکاریــی دیموکراتیانــه ده‌کــرد له‌رێــگای دیالۆگ ـهوه ،له‌س ـه‌ره‌تادا کاریگ ـه‌ری خراپــی الی به‌شــێک ل ـه‌و ئه‌نــدام الیه‌نگرامنــان درووســت کــردن کــه که‌وتبوونــه ژێــر کاریگــه‌ری ئــه‌و بانگه‌شــه و که‌شــوهه‌وایه‌ی کــه دروســتکرابوو ،بــه‌اڵم دواتــر بــووه هــۆکاری ئــه‌وه‌ی کــه زه‌مینــه‌ی دیالــۆگ له‌نــاو جه‌مــاوه‌ردا دروســت ببێــت و ئه‌مــڕۆ ئــه‌و دوو به‌ره‌یــه‌ش په‌نــا ببه‌نــه بــه‌ر دیالۆگ(ئه‌مــه‌ش راســتی هه‌ڵویســت و خوێندنه‌وه‌مــان بــۆ رووداوه کۆمه‌اڵیه‌تــی ،سیاســی وهزرییــه‌کان ده‌ستنیشــان ده‌کات) ،ئه‌مــه‌ش به‌واتــای ســه‌رکه‌وتنی چه‌مکــی خه‌بــات و تێکۆشــانی ئێمه‌یــه و چه‌مکــی ئــه‌و هه‌ڤااڵنه‌شــی راســتکرده‌وه کــ ه که‌وتبوونــه ژێــر ئــه‌و کاریگه‌ریان ـه .ه ـه‌ر ئه‌م ـه‌ش خاڵــی به‌هێــزی ئێمه‌ی ـه و بڕیــاری الیه‌ن ـه کوردســتانیه‌کان ســه‌باره‌ت بــه‌وه‌ی کــه له‌مانگــی یــازده‌ی ئه‌مســاڵدا کۆنفرانســی گشــتی پارتــ ه کوردســتانیه‌کان ببه‌ســرێت ده‌رئه‌نجامــی ئــه‌و سیاســه‌ته‌یه کــه ئێمــه‌و ته‌ڤگــه‌ری ئێمــ ه له‌باشــوور و ســه‌رتاپای کوردســتاندا به‌ڕێوه‌مــان بــرد ،نــه‌ک ده‌رئه‌نجامــی ئــه‌و سیاســه‌ته بێــت که‌ده‌ســه‌اڵت وئۆپۆزســیۆنی ناوپه‌رله‌مــان به‌رێوه‌یــان بــردو له‌ناوه‌ڕۆکــدا یه‌کرتیــان ڕه‌تده‌کــرده‌وه.
44 لــێ ده‌خــوازن؟ ئایــا به‌سیاســه‌تی ره‌تکردنــه‌وه ده‌توانیــن ئیــراده‌ی یه‌کگرتوویــی نه‌ته‌وه‌یــی ودیموکراتــی دروســت بکه‌یــن؟ ئایــا به‌سیاســه‌تی ره‌تکردنــه‌وه‌ی یه‌کــر ده‌توانیــن زه‌مینــه‌ی ده‌ســتێوه‌ردانی ده‌ره‌کــی کــه‌م بکه‌ینــه‌و ه یاخــود پێچه‌وانه‌کــه‌ی راســته؟ ئایــا له‌رێگــه‌ی دژایه‌تــی یه‌کــره‌وه ده‌توانیــن کاریگه‌رییــان هه‌بێــت له‌گۆڕانکارییه‌کانــی جیهــان و رۆژهه‌اڵتــی ناوینــدا یاخــود له‌رێگــه‌ی ســراتیژییه‌کی نه‌ته‌وه‌یــی و دیموکراتیــه‌و ه ئه‌مــه ده‌بێــت؟ دیــاره ئێمــه پێــان وابــووه و پێــان وایــه کــه گه‌له‌که‌مــان و شــه‌هیدان چه‌نــده عه‌دالــه‌ت وئــازادی و بنه‌بڕکردنــی گه‌نده‌ڵــی ده‌خــوازن ،دوو ئه‌وه‌نــده‌ش کۆتایهێنــان به‌سیاســه‌تی ره‌تکردنــه‌وه‌و دژایه‌تیکردنــی یه‌کــر ده‌خــوازن وداوای یه‌کێتــی نه‌ته‌وه‌یــی وجێگیرکردنــی بنه‌ماکانــی دیموکراتیــان لــێ ده‌کــه‌ن .ئێمــه پێــان وایــه کــ ه له‌رێگــه‌ی رێککه‌وتنێکــی دیموکراتیانــه‌و دروســتکردنی ئیراده‌یه‌کــی نه‌ته‌وه‌یــی ودیموکراتیــه‌وه کــ ه هه‌موومــان به‌شــداربین له‌دروســتکردنیدا ده‌توانیــن ســوود له‌گۆڕانکارییه‌کانــی رۆژهه‌اڵتــی ناویــن وجیهــان وه‌ربگریــن نــه‌ک لــه رێگــه‌ی ره‌تکردنــه‌وه‌ی یه‌کــر والوازکردنــی یه‌کــره‌وه .هــه‌ر بۆیــه هه‌رهه‌نگاوێــک به‌ئاراســته‌ی رێککه‌وتنێکــی دیموکراتیانـه‌دا بێــت ده‌توانیــن وه‌اڵمــی گـه‌ل وشـه‌هید و تێکۆشــان وقوربانــی رابردوومــان بداتـه‌وه .ئێمـه شــادومانین کـ ه بـه‌و ئاڕاســته‌یه‌دا هه‌نــگاو ده‌نرێــت.
(ژ10 )12 .ی سه‌رماوه‌رز 2716
به‌دڵنیاییــه‌وه ته‌نیــا دانیشــن ورێککه‌وتنــی چه‌نــد الیه‌نێــک به‌واتــای جێگیربوونــی سیاســه‌تی نه‌ته‌وه‌یــی ودیموکراتــی نایــه‌ت و ئــه‌م پرۆســه‌یه‌ش تێکۆشــانێکی جــددی ده‌خوازێــت .ئه‌ویــش هه‌وڵدانــه بــۆ گۆڕانــکاری ریشــه‌یی لــه بونیــادی زهنــی تــاک وكۆمه‌ڵگــه‌دا وهه‌تــا ل ـه‌و رێگه‌ی ـهوه بتوانیــن ناوه‌ڕۆکــی دیالــۆگ ورێککه‌وتن ـه‌کان پڕبکه‌ینــه‌و ه وگۆڕانــکاری پێویســت ئه‌نجــام بده‌یــن ومــاف وئازادییه‌کامنــان به‌ده‌ســت بهێنیــن .ئه‌مــه‌ش ئه‌رکــی ئــه‌م قۆناخــه‌ی ئێمه‌یــه و گرنگــ ه که‌ســه‌رجه‌م کادیــر و ئه‌ندامــی پارتــی چاره‌ســه‌ری دیموکراتــی کوردســتان و هه‌مــوو ئــه‌و رێکخســتنانه‌ی باوه‌ڕیــان بــه چه‌مــک و هێڵــی رێبــه‌ر ئاپۆیــه خــاوه‌ن لــه ئه‌رکــی خۆیــان ده‌ر بکــه‌ون و ئامــاد ه بــن که‌وه‌اڵمــی پێشــکه‌وتنه‌کان بده‌نــه‌وه.
و پێشــه‌نگانی هــه‌ر كۆمه‌ڵگه‌یــه‌ک وه‌رچه‌رخانــی ریشــه‌ییان له‌که‌ســێتی خۆیانــدا ئه‌نجامــدا ،ئــه‌وا ده‌توانــن گۆڕانــکاری رێشــه‌یی لــه ژیــان و سیســته‌مدا ئه‌نجــام بــده‌ن .هاوکاتــی ئه‌مــه ئــه‌و قه‌ناعــه‌ت و باوه‌ڕیــه لــه‌الی خۆیــان دروســت بکــه‌ن کــه کاراکته‌ره‌کانــی نــاو ده‌ســه‌اڵت و پرۆســه‌ی سیاســی بااڵده‌ســت ناتوانــن گۆڕانــکاری ریشــه‌یی ئه‌نجــام بــده‌ن .ڕه‌نگــه بتوانــن ڕووی ده‌ســه‌اڵت بگــۆڕن ،بــه‌اڵم ناتوانــن ناوه‌ڕۆکــی ده‌ســه‌اڵت بگــۆڕن. ئه‌وه‌شــی کــ ه رێبــه‌ر ئــۆج ئــاالن و په‌که‌کــه له‌ســه‌ر ئاســتی هه‌مــوو کوردســتان وناوچه‌کــه ئه‌نجامــی داوه به‌رهه‌مــی ئــه‌م تێگــه‌و هه‌وڵدانه‌یــه .خوالنــه‌وه‌ی کێشــه‌ی کوردیــش له‌نــاو بازنه‌یه‌کــی داخــراودا لــه باشــووری کوردســتانداو دووباره‌بوونــه‌وه‌ی ڕووداوو به‌ســه‌رهاته‌کانیش وابه‌ســته‌ی ئه‌وه‌یــه که‌لــه پێشــه‌نگایه‌تی و که‌ســایه‌تی سیاســی پارته‌کانــدا ئــه‌م وه‌رچه‌خانــه ئه‌نجــام نــه‌دراوه. ئه‌وانه‌شــی خواســتویانه ئه‌نجامــی بــده‌ن نه‌یانتوانیــوه به‌ســه‌ر ئاســته‌نگیه زهنــی ،خانه‌واده‌یــی ،کۆمه‌اڵیه‌تــی و سیاســیه‌کاندا ســه‌ربکه‌ون .ئه‌مــه‌ش بووه‌تــه هــۆی ئــه‌وه‌ی یــان له‌نــاو سیاســه‌تی نه‌ریتــی و بــاودا بتوێنــه‌وه یــان له‌الیه‌نــی ده‌ســه‌اڵته‌و ه له‌نــاو بــراون .ئه‌مــه‌ش كۆمه‌ڵگــه و تاکه‌کانــی باشــووری کوردســتان ده‌خاتــه بــه‌رده‌م به‌رپرســیارێتیه‌کی مــه‌زن و مێژوویــی .یــان ئه‌وه‌تــا له‌که‌ســێتی خۆمانــدا گۆڕانــکاری ریشــه‌یی ئه‌نجــام بده‌یــن و بوێرانــه هه‌ڵســوکه‌وت بکه‌یــن و له‌ناخــی خۆمانــه‌و ه ده‌رده‌کانــی خۆمــان چاره‌ســه‌ر بکه‌یــن.
ئیــر چاومــان لــه‌وه نه‌بێــت که‌ســێک له‌نــاو ده‌ســه‌اڵته‌وه ده‌ر بکه‌وێــت و بانگه‌شــه‌ی چاکســازی و گۆڕانکاریــان بــۆ بــکات و ئێمــه‌ش دوای بکه‌ویــن و توانــاو کاتــی خۆمانــی پێشــکه‌ش بکه‌یــن و ئه‌ویــش ته‌مه‌نــی ده‌ســه‌اڵت و سیســته‌م درێــژ بکاتــه‌وه .ئه‌گــه‌ر وا نه‌که‌یــن ئــه‌وا ده‌بێــت ئــه‌و واقیعــه په‌ســند بکه‌یــن کــه داســه‌پاوه به‌ســه‌رمانداو ئه‌گــه‌ر ئه‌مــڕۆ بزوتنــه‌وه‌ی گــۆڕان له‌هه‌نــاوی یه‌کێتیــه‌وه ده‌رکه‌وتــووه‌و بانگه‌شــه‌ی گــۆڕان و چاکســازی ده‌کات، بــه‌اڵم له‌ئه‌نجامیشــدا ده‌رده‌که‌وێــت که‌ســوود لــ ه ناڕازیبوونــی گــه‌ل و توانــای گــه‌ل وه‌رده‌گرێــت بــۆ جێگیرکردنــی به‌رژه‌وه‌نــدی کۆمه‌ڵێــک که‌ســی تــر و گیــان ده‌کات ـهوه به‌ب ـه‌ر ده‌س ـه‌اڵتدا .گومانــی وه‌کــو ئه‌نجــام ده‌کرێــت بڵێیــن پرۆســه‌ی گۆڕانکاریــی ریشــه‌یی و تێــدا نیــه کــه ســبه‌ینێ که‌ســانی تــری به‌وڕه‌نگــه له‌نــاو پارتــی و رێگــه گرتــن له‌خــۆ دووبــاره کردنــه‌وه ،به‌پرۆســه‌ی وه‌رچه‌رخانــی حزبه‌کانــی تریشــدا ده‌رده‌کــه‌ون .ئــه‌و کاتــه‌ش په‌شــیامنی دادمــان که‌ســایه‌تیدا تێپــه‌ڕ ده‌بێــت .کاتێــک تاکه‌کانــی كۆمه‌ڵگــه به‌گشــتی نــادات.
45
قه‌یرانــی رۆژهه‌اڵتــی ناویــن .چه‌نــده ئه‌مه‌تاقیــش کرابێتــه‌وه و پێچه‌وانه‌که‌شــی ســه‌ملابێ ،بــه‌اڵم ســه‌رمایه‌داری لــه‌وه‌دا پێداگــری ده‌کات ،واتــه ســه‌رمایه‌داری ده‌یــه‌وێ نیشــانی بــدات کــه رێــی ده‌رچــوون له‌قه‌یرانــی جیهــان به‌قه‌بــوڵ کردنــی نــرخ و به‌هاکانــی ســه‌مایه‌داری ده‌بــێ .بــێ گومــان رێــی تریــش هــه‌ن وه‌ک پــرۆژه‌ی مۆدێرینیتــه‌ی دیموکراتــی له‌ســه‌ر بنه‌مــای نــرخ و به‌هــای ئه‌رێنــی به‌شی یه‌كه‌م لــه کولتــوور و کۆمه‌ڵگه‌بوونــی رۆژهه‌اڵتــی ناویــن دا به‌نرخــه شــیكردنه‌وه‌ی قه‌یرانــی جیهــان و رۆژهه‌اڵتــی ناویــن بــۆ ئێمــه‌و بــۆ ســه‌ره‌کی و به‌رچاوه‌کانــی رۆژهه‌اڵتــی ناویــن کاتــێ به‌زانســت و هه‌مــوو ئه‌وان ـه‌ی کــه‌له‌چوارچێــوه‌ی دیــدی مۆدێرینیت ـه‌ی دیموکراتــی ته‌کنه‌لۆژیــاوه ببه‌ســرێته‌وه ده‌کــرێ رێــی رزگاری له‌قه‌یرانــی و له‌پرســه‌کاندا ده‌ڕوانــن به‌رگرینامه‌کانــی ڕێبــه‌ر ئاپــۆ پێــوه‌ر و گێــژاوی رۆژهه‌اڵتــی ناویــن ببینێتــه‌وه. بنه‌مایه(ڕه‌فرانســێکه) .ئێمه‌باســی گێــژاو ،قه‌یــران ،ئه‌نارشــی، فــه‌وزای رۆژهه‌اڵتــی ناویــن ده‌كه‌یــن و ده‌خوازیــن شــیکاری بکه‌یــن .له‌ئێســتادا قه‌یرانێــک هه‌یــه ئــه‌و قه‌یرانــه زۆر دژواره و ســه‌خته، گێــژاو چی ـه؟ بــۆ ئ ـه‌وه‌ی‌مــرۆڤ به‌منونه‌یه‌کــی کرده‌یــی باســی بــکات ســه‌ختیه‌که‌ی له‌کوێــوه دێ؟ کاتــێ مــرۆڤ لێــی ده‌ڕوانــێ لــه‌زۆر بــا وای دانێــن کــه‌مرۆڤێــک له‌نێــو شــه‌پۆله‌کانی ده‌ریایــه‌ک‌دایــه ،ده‌ڤــه‌ری جیهــان قه‌یــران هه‌یــه ،بــه‌اڵم وه‌ک رۆژهه‌اڵتــی ناویــن له‌راســتیدا ئه‌وه‌دۆخــی گێــژاوه،بۆچــی ؟ چونکــ ه دۆخــی نادیــاری ده‌رچــوون لێیبه‌ئێــش و کاره‌ســاتبار نیــه ،هه‌نــدێ هه‌رێمــی تــر و ناڕوونــی هه‌یــه ،مه‌ترســی هه‌یــه ،قه‌یرانــه ،هــه‌ر چركه‌یــه‌ك به‌هــۆی دۆخــی كولتــووری و کۆمه‌اڵیه‌تیــه‌وه‌ده‌رفه‌تیــان زیاتــر بــۆ ئه‌گــه‌ری ئــه‌وه‌هه‌یــه‌کــه‌شــه‌پۆله‌کان قوتیــده‌ن ،کــه‌ی مــرۆڤ لــه دانوســتان هه‌یــه‌و ده‌توانــن نرخــی ده‌ره‌وه‌قه‌بــوڵ بکــه‌ن و به‌پێــی گێــژاو رزگاری ده‌بــێ؟ کاتــێ ده‌گاتـه که‌نــار .واتـه بـه‌و ڕه‌نگــه‌مــرۆڤ خۆیــان شــێوه‌ی پێبــده‌ن و خۆیــان له‌قه‌یــران رزگار بکـه‌ن .بــۆ منونــه لــه ده‌کــرێ وه‌ک چاره‌س ـه‌ری لــه‌قه‌ڵه‌مــی بــدات ،کاتــێ ده‌ڵێیــن گێــژاوی رۆژهه‌اڵتــی ئاســیا لــه‌مالیزیــا ،ئه‌نده‌نوســیا ،ســه‌نگافورا و هه‌نــدێ رۆژهه‌اڵتــی ناویــن واتــه‌ئــه‌م هه‌رێمــه ،کێشــه‌کانی و هه‌مــوو ئــه‌و جێــی تــر گۆڕانــکاری لیبڕالیزه‌کردنیــان ئه‌نجــام دران ،له‌ئاســیای که‌موکوڕیانــه‌ی کــه لــه‌م هه‌رێمــه ســه‌رهه‌ڵده‌ده‌ن له‌دۆخێکــی ناویــن و قه‌فقاســیاش هه‌نــدێ گۆڕانــکاری پێکهاتــن له‌ســه‌ر بنه‌مــای ناجێگیــر و نادیــار دان ،کــه‌ی شــه‌پۆڵی ده‌ریــا بیپێچێتــه‌وه دیــار نیــه ،لیبڕالیزه‌کردنــی سیســته‌م ،بــه‌و رێبــازه ڕێــی رزگاریــان له‌قه‌یــران بــۆ ئــه‌وه‌ش به‌شــێوه‌یه‌ک لهشــێوهکان له‌هه‌وڵــی ئــه‌وه‌دایــه‌بگاتــه و بــن به‌ســت بــوون نیشــان دا ،واڵتــه یه‌کگرتووه‌کانــی ئه‌مه‌ریــکا و ســه‌رمایه‌داری خــۆی له‌ســه‌روویانه‌وه له‌قه‌یــران دا ده‌ژی، بــه‌ر که‌نــار. رێــگای رزگاری له‌چیــدا ده‌بینــێ؟ به‌باڵوکردنــه‌وه‌و گشــتی کردنــی بــێ گومــان بــۆ ئ ـه‌و هه‌واڵنــه‌شــێوه‌ی جیــاواز ده‌گیرێته‌ب ـه‌ر ،ی ـه‌ک دێ سیســته‌مه‌که‌ی خۆیــدا ده‌بینــێ ،لــه‌ڕووی فکــری ،پڕوپاگه‌نده‌یــی و و ده‌ڵــێ رێــی رزگاری له‌گێــژاو بــه‌م رێبــازه ده‌بــێ ،یه‌کێکــی تــر دێ ئایدیۆلۆژیــدا هه‌مــوو جیهانــی خســتۆته‌ژێــر بۆردومانێک ـهوه و ده‌ڵــێ ده‌ڵــێ نــا بـه‌م رێیــه‌ده‌بــێ ،بــۆ ئه‌وه‌شــه‌کــه‌لــه‌رێبــازی ده‌رچــوون لـه‌و پــرۆژه‌ی سۆســیالیزم ئیفالســی کــرد ،پــرۆژه‌ی ئاینــی نه‌یتوانــی ببێت ـه گێــژاو و مه‌ترســیانه‌ش کێشــه هــه‌ن .ئه‌مــڕۆ بۆچوونــی سه‌رده‌ســت ،ئه‌لته‌رناتیــڤ بــۆ ئــه‌وه‌ش هه‌میشــه‌هه‌وڵدانــی جیهــان و مرۆڤایه‌تــی بــۆ چوونــی ههژموونــی ســه‌رمایه‌داریه‌کــ ه وه‌ک سیســته‌مێک بــۆ هه‌میشــه بــۆ ئــه‌وه‌ی کــه بگاتــه چاره‌ســه‌ریه‌ک چاره‌ســه‌ری هه‌مــوو جیهــان پێویســتی هه‌یــه و وه‌ک رێــی چاره‌ســه‌ری نیشــانی له‌سیســته‌مێک دا ده‌بینــێ کــه ئه‌ویــش سیســته‌می ســه‌رمایه‌داریه ده‌ده‌ن ،بــه‌و شــێوه‌ی ه نیشــانی ده‌ده‌ن ئه‌گــه‌ر هه‌رێمــی رۆژهه‌اڵتــی به‌ڕێــی دیموکراســی لیبــڕال ،بۆچــی؟ ناویــن نرخه‌كانــی ســه‌رمایه‌داری وهك تاکــڕه‌وی ،لیبڕالیــزم و بــازاڕی ئــازاد قه‌بــوڵ بکــه‌ن ئــه‌وه رێــی رزگاربوونــه له‌گێــژاو و له‌به‌رئــه‌وه‌ی ســه‌رمایه‌داری ده‌ڵــێ هه‌مــوو هه‌وڵــه‌کان بــۆ
( no /12 )- 1 - 12 - 2016
قەیرانی رۆژهه‌اڵتی ناوین و ئەگەرەکانی
46 هه‌ڵوه‌شــانی سیســته‌می ســه‌رمایه‌داری ســه‌رنه‌که‌وتن ،نــه‌ک هــه‌ر ســه‌رنه‌که‌وتن راده‌ســت بــوون .بــه‌وه‌ش ده‌یســه‌ملێنێ کــه سیســته‌مێکی حه‌قیقه‌تــی له‌چه‌نــگ دایــه و بــه‌دوای حه‌قیقــه‌ت دا ده‌چــێ ئه‌ویــش سیســته‌می ســه‌رمایه‌داریه .بــۆ ئه‌وه‌شــه ده‌ڵــێ ده‌بــێ ئــه‌و سیســته‌مه قه‌بــوڵ بکــرێ .له‌به‌رامبــه‌ری کاردانــه‌وه و ناڕه‌زایــی هــه‌ن و ئــه‌و کاردانه‌وانــه‌وه‌ک دڕنــده نیشــان ده‌ده‌ن و هــه‌وڵ ده‌ده‌ن کــه ئــه‌و کاردانــه‌وه‌دا وه‌ک دۆخــی دواخســن و پاشــکه‌وتن نیشــان بــده‌ن ،له‌گــه‌ڵ زانســت نایه‌تــه‌وه‌و ،پێچه‌وانــه‌ی پێشــکه‌وتنه و ده‌بــێ مه‌حکومــی له‌ناوبــردن بکــرێ .هــه‌رواش بیانــوو بــۆ هێــرش کردنــه ســه‌ر عێــراق ،ئه‌فغانســتان ،ســه‌ر لیبیــا و بزووتنــه‌وه‌ی دیموکراتــی وه‌ک بزووتنه‌وه‌که‌مــان ده‌بیننــه‌وه،له‌ســه‌ر بنه‌مــای ئــه‌وه‌ی کــه کلیلــی حه‌قیقــه‌ت له‌ده‌ســتی ئــه‌وان دایــه و هه‌مــوو که‌ســێکی به‌پێــی ئــه‌وان لــه‌دژی حه‌قیقه‌تــن و شــایانی له‌ناوبردنــن و ده‌یــه‌وێ وه‌هــا له‌قه‌یــران رزگاری بــێ .بــۆ ئــه‌وه چاره‌ســه‌ر کردنــی کێشــه لــه‌رۆژهه‌اڵتــی ناویــن ،هه‌روه‌هــا ئاســان نیــه‌بۆچــی؟ زۆر شــت لــ ه رۆژهه‌اڵتــی ناویــن ده‌گوتــرێ ،راســتیش هه‌میشــه شــتێک ده‌ســه‌ملێنێ چیــه ئــه‌و راســتیه؟ هــه‌ر پالنێکــی ده‌ربــاره‌ی ئ ـهم هه‌رێم ـه داده‌ڕێــژرێ کاتــێ له‌گ ـه‌ڵ کرده‌یــی کردنــی ڕووبــه‌ڕوو ده‌بێتــه‌وه‌ئیفــاس ده‌کات ،وه‌ک ئــه‌وه‌ی کــه‌ڕۆژهه‌اڵتــی ناویــن ده‌بێتــه‌گۆڕســتانی ئ ـه‌و پرۆژان ـه‌ی ل ـه‌ده‌ره‌وه‌ئامــاده ده‌کــرێ، چه‌ندیــن ســاڵه بــۆ ئ ـه‌وه‌ی ئ ـهم هه‌رێم ـ ه ببێت ـ ه پارچه‌ی ـه‌ک له‌هێــزی جیهانــی بــه فکــر و له‌کرده‌یــی دا هــه‌وڵ دراوه ،هه‌وڵــی گۆڕانــکاری کۆمه‌اڵیه‌تــی و كولتــووری کــراوه ،بــه‌اڵم هیچــی ســه‌رکه‌وتوو نه‌بــوو ،ئ ـه‌و ه رێک ـه‌وت نی ـه ،ئه‌ویــش راســتیه‌ک له‌گ ـه‌ل خــۆی دێنــێ لــه‌زۆر ده‌ڤــه‌ری جیهانیــش قه‌بــوڵ کــراوه،چیــه‌ئــه‌و راســتیه؟
(ژ10 )12 .ی سه‌رماوه‌رز 2716
رۆژهه‌اڵتــی ناویــن زوو بــه زوو بــۆ قه‌بوڵکردنــی فکــری ده‌ره‌وه ئاماده‌نیــه ،هــۆی چیــه ئــه‌و قه‌بــوڵ نه‌کردنــه؟ له‌به‌رئــه‌وه‌ی کــه كولتــووری كۆمه‌اڵیه‌تــی هــه‌زاران ســاڵه بااڵده‌ســته ،ئــه‌و كولتووره‌یــه که‌ســایه‌تی به‌ڕێــوه ده‌بــات ،مــۆڕاڵ ،هه‌ســت و شــێوازی ژیانــی دیــاری ده‌کات ،بــۆ ئه‌وه‌شــه‌‌گواســتنه‌وه‌ی كولتــوور و فکــری ده‌ره‌وه‌‌س ـه‌‌رناکه‌‌وێ .پالنێکــی ل ـه‌‌ده‌‌ره‌و ه‌بــۆ ئ ـهم هه‌رێم ـه داده‌ڕێــژێ هه‌میشــه‌ســه‌رکه‌وتنیان کاتیــه ،هه‌میشــه‌یی و ریشــه‌یی نیــن ،نابنــه ره‌چه‌ته‌یــه‌ک بــۆ چاره‌ســه‌ری پرســه‌کانی هه‌رێمه‌کــه. بێگومــان مــرۆڤ ده‌بــێ راوه‌ســته‌له‌سـه‌ر ئـه‌و راســتیه بــکات کـ ه داخــۆ ئــه‌وه‌خه‌یــاڵ و بانگه‌شــه‌یه‌کی بــێ بنه‌مایــه یــان بنه‌مــای هه‌یــه؟.
ب ـه‌اڵم یه‌ک ـهم شــتی کــه‌ئ ـه‌و راســتیه‌ده‌س ـه‌ملێنێ چی ـه؟ پرۆژه‌یه‌کــی لــه ده‌ره‌‌وه‌ئامــاده‌ده‌کــرێ بــۆ ســه‌رله‌نوێ داڕشــتنه‌وه‌و دیزایــن کردنــه‌وه‌ی ئــه‌م هه‌رێمــه ئه‌مڕۆشــی له‌گــه‌ڵ دابــێ ســه‌رکه‌وتوو نهبــووه .بــۆ منونــ ه ئــه‌و پرۆژه‌یــه تــا ئاســتێک لــه رۆژهه‌اڵتــی ئاســیا و لــه ئه‌مه‌ریــکا ســه‌رده‌که‌وێ ،بــه‌اڵم لــه‌رۆژهه‌اڵتــی ناویــن ســه‌رناکه‌وێ. ئه‌و بزووتنه‌وه‌زانستیه‌ی که‌له‌رۆژهه‌اڵتی ناویندا ده‌رکه‌وت ،به‌گشتی بزووتنه‌وه‌‌یه‌ک بوو پشت قایم بوو به‌مۆدێرنیته‌ی سه‌رمایه‌داریه‌وه
ئ ـه‌و كولتــووره‌ی ه ـه‌زاران ســاڵه‌ل ـهم هه‌رێم ـه‌دا ده‌ركه‌وتــوه دیــاره هێشــتا کاریگــه‌ری خــۆی له‌ده‌ســت نــه‌داوه .بــۆ ئــه‌وه‌ش له‌ناوخۆیــدا له‌ســه‌ر بنه‌مــای دینامیکــی ناوخۆیــی هه‌نــدێ هه‌وڵــدرا بــۆ تێپه‌ڕاندنــی قه‌یــران ،بــه‌اڵم ئــه‌و هه‌واڵنــه‌ســه‌رکه‌وتوو نه‌بــوون فیــداکاری کــرا ،الیه‌نــی زانســتی هه‌بــوو و هه‌وڵدانــی جــدی بــوون، بــه‌اڵم ســه‌رنه‌که‌وتن .بــۆ ســه‌رنه‌که‌وتن؟ له‌به‌رئــه‌وه‌ی راســته هه‌وڵ ـه‌کان ل ـه‌دژی داگیــرکاری بــوون ،به‌تایبه‌تــی هه‌وڵــی رێنسانســی ســه‌ده‌ی 19و ســه‌ره‌تای ســه‌ده‌ی 20میــن و لــه‌دژی ده‌ســه‌اڵتی ده‌ره‌وه‌بــوون ،بــه‌اڵم ده‌یانویســت به‌چه‌کــی ئــه‌وان ،شــه‌ڕی ئــه‌وان بک ـه‌ن ،مۆدێرنیت ـه‌ی س ـه‌رمایه‌داریان قه‌بــوڵ کــرد ،واتــه‌ده‌یانویســت رێــی رزگاری له‌قه‌یــران به‌کۆپــی کردنــی نرخه‌کانــی ســه‌رمایه‌داری لــه واڵته‌که‌یــان دا بکــه‌ن و تــا دوا راده په‌یوه‌ســت بــوون بــه مۆدێرنیتـه‌ی سـه‌رمایه‌داریه‌وه ،کۆیالیه‌تیــان بــۆ ده‌کــرد و بــێ دوودڵــی و بــێ گفتوگــۆ قه‌بوڵیــان کــرد ،بــه‌اڵم له‌هه‌مــان کاتیــش دا لــه‌دژی داگیــرکاری و کۆلۆنیالیــزم تێده‌کۆشــین ئــه‌وه‌ناکۆکــی بــوو که‌واتــه کۆپــی کردنیــش پرسـه‌که‌چاره‌سـه‌ر نــاکات ،ئـه‌و بزووتنـه‌وه‌زانســتیه‌ی کــه‌لــه‌رۆژهه‌اڵتــی ناوینــدا ده‌رکـه‌وت ،به‌گشــتی بزووتنه‌وه‌‌یـه‌ک بــوو پشــت قایــم بــوو بــه‌مۆدێرنیت ـه‌ی س ـه‌رمایه‌داریه‌وه .واتــه‌پشتڕاســت بــوو به‌نرخه‌کانــی مۆدێرنیتــه‌ی ئه‌وروپــا ،لــه شۆڕشــی فه‌ره‌نســا، شۆڕشــی ئینگلیــزه‌کان ،دیموکراتیه‌تــی ئه‌وروپــا ،مافــی مرۆڤــی ئه‌وروپــا ،مافــی تــاک .لـه ئێــران ،میــر ویســرا ئـه‌و شــتانه‌پێــک بێــت که‌ســانی وه‌ک جه‌ماله‌دیــن ئه‌لئه‌فغانــی ،که‌واکبــی ،میــرزا مارکۆنــی ئێرانــی ئه‌وانــه‌هه‌مــوو لــه‌دژی داگیــرکاری و مۆنارشــیه‌ت بــوون،
47
بــۆ منونــه لــه‌ئه‌فریقیــا خوێنــدکاران ده‌چوونــه‌واڵتــی داگیرکــه‌ر لــه فه‌ره‌نســا ،به‌لجیــکا و ئینگلتــه‌ڕا کــه هێــزی داگیرکــه‌ر بــوون لــه ئه‌فریقیــا ده‌یانخوێنــد ،پاشــان ده‌هاتن ـه‌وه‌به‌هاکانــی ئ ـه‌و واڵتانه‌یــان ده‌گواســته‌وه‌واڵته‌کانــی خۆیــان و ده‌یانتوانــی گۆڕانــکاری بکــه‌ن و هه‌نــدێ مه‌ســه‌له‌یان چاره‌ســه‌ر بکــه‌ن و ده‌یانتوانــی ســه‌ربکه‌ون، بــه‌اڵم ئــه‌و هه‌واڵنــه‌لــه‌رۆژهه‌اڵتــی ناویــن دا کــرا ،بــه‌اڵم ئاوێتــه نه‌بــوون له‌گــه‌ڵ گــه‌ل و نه‌بوونــه ماڵــی گــه‌ل ،بیــری چه‌پیــش به‌هه‌مــان شــێوه،قه‌یــران‌هێــزی ئ ـه‌وه‌ی نی ـه دۆخــی هه‌ی ـ ه تێپه‌ڕێنــێ واتــه گێــژاو تێپه‌ڕێنــێ و بگاتــ ه که‌نــار و هه‌وڵــی گواســتنه‌وه‌ی به‌هاکانــی ده‌ره‌وه‌ش وه‌ک ئــه‌وه‌ی کــ ه به‌ڕێــی هێــرش بــۆ ســه‌ر عێــراق و ئه‌فغانســتان ،ن ـه‌ك‌به‌ڕێــی گواســتنه‌وه‌به‌هــا كولتووری ـه‌کان و مۆدێلــه كۆمه‌اڵیه‌تیــه‌کان و شــێوازی ژیــان ده‌بــێ و ســه‌رکه‌وتوو نابــێ ،ده‌ڕوخێنێــت .واتــه‌هه‌ڵــه نه‌بێتــه‌مایــه‌ی تێگه‌ێشــن ،کاتــێ ده‌ڵێیــن ســه‌رناکه‌وێ بــه‌و واتایــه‌نایــه‌ت کــه تــه‌واو بــێ ئه‌نجامــه یــان هیــچ ئه‌نجامێکــی بــۆ خاوه‌نه‌کــه‌ی نیــه ،ئه‌مه‌ریــکا قازانجــی لــێ ده‌کات ،ئه‌وروپــا قازانجــی لــێ ده‌کات ،ب ـه‌اڵم ئێمــه‌لێــره‌دا قســه له‌ســه‌ر شــتێکی تــر ده‌که‌یــن ئه‌ویــش گێــژاو و قه‌یرانــه ،قه‌یرانــی رۆژهه‌اڵتــی ناویــن .واتــه‌قه‌یرانه‌کــه‌تێپــه‌ڕ نابــێ واتــه‌پرســه‌کان ده‌مێنــن وه‌ک شــه‌ڕی ناوخۆیــی ،هــه‌ژاری ،نه‌زانــی و زۆر نیشــانه‌ی تــری قه‌یرانه‌کــه‌ده‌مێنــن ئه‌وه‌یــه‌‌تێپه‌ڕنابــێ و چاره‌ســه‌ر نابــێ .بــۆ ئه‌وه‌شــ ه کاتــێ بــاس لــه‌م بابه‌تــه‌ده‌که‌یــن ده‌بــێ مــرۆڤ هه‌نــدێ تایبه‌مته‌نــدی هه‌یــه‌‌به‌بنه‌مــای بگــرێ ،کاتــێ مبانــه‌وێ له‌هه‌رێمێــک دا گۆڕانــکاری ئه‌نجــام بده‌یــن و شــۆڕش به‌رپــا بکه‌یــن و پرســه‌کانی چاره‌ســه‌ری بکه‌یــن بــه‌ر له‌هــه‌ر شــتێک ده‌بــێ ئینتیــای بــۆ ئــه‌و هه‌رێمــه‌هه‌بــێ واتـه لـه‌و زه‌مینـه‌وه‌بــێ ،پشــتقایم بــێ بـه‌و هه‌رێمــه و لــه‌وێ بــه‌دوای چاره‌ســه‌ری پرســه‌کان دا بگه‌ڕێیــن ،ئه‌وه‌یــه‌کــه ده‌بــێ یه‌کالببێتــه‌وه ،بۆچــی؟
ئه‌و شارستانیه وه‌ک به‌رهه‌مێکی مێژوویی مرۆڤه‌کان که‌له زه‌مینه‌یه‌کی تردا زیاتر پێشبکه‌وێ شتێکی زۆر ئاساییه
ئه‌مــڕۆ لــه‌م ئه‌كادیمیایــه‌دا هه‌نــدێ هه‌لومــه‌رج هــه‌ن ،تــا ئاســتێک ده‌کــرێ پێشــی بخه‌یــن ،بــه‌اڵم کاتــێ ده‌چینــه‌ده‌ڤه‌رێکــی تــری جیــاواز کــه هه‌لومه‌رجێکــی تــری هه‌بــێ ئه‌وکاتــ ه پێشــكه‌وتن و پاشــکه‌وتنی ئێمــه‌له‌ده‌فه‌رتێکــی تــر دا ده‌کــرێ بکه‌وێتــه‌جوڵــه، راســتینه‌یه‌که شارســتانی ســه‌رچاوه‌که‌ی لــه رۆژهه‌اڵته‌وه‌یــه، هه‌نــدێ کـه‌س ئێســتا نهێنــی یــان شــاراوه‌یــان شـه‌رمنانه‌ش بــێ دان به‌و راســتینه‌یه‌دا ده‌نێــن و قه‌بوڵــی ده‌ک ـه‌ن ،ب ـه‌اڵم ئ ـه‌و شارســتانیه وه‌ک به‌رهه‌مێکــی مێژوویــی مرۆڤــه‌کان که‌لــ ه زه‌مینه‌یه‌کــی تــردا زیاتــر پێشــبکه‌وێ شــتێکی زۆر ئاســاییه ،ئـه‌وه‌که‌موکوڕیه‌کــی رۆژهـه‌اڵت نیـه و ده‌بــێ مــرۆڤ وه‌ک که‌موکــوڕی نه‌یبینــێ ،که‌موکــوڕی له‌کوێــی دایــه؟ له‌وه‌دایــه رۆژئــاوا مامه‌ڵــه کردنــی له‌گــه‌ڵ زانســت ،هونــه‌ر و هــه‌ر
( no /12 )- 1 - 12 - 2016
پێیــان وابــوو کــ ه خــاوه‌ن پرۆژه‌یه‌کــی رێنسانســین و ســه‌رله‌نوێ زاینــی رۆژهه‌اڵتــی ناویــن بــوون ،بــه‌اڵم ســه‌رنه‌که‌وتن ،هۆکاره‌کــه‌ی چیــه ؟ نــه‌ک که‌ســێک لــه‌ده‌ره‌وه‌ده‌توانــن سیســته‌می خۆیــان لــه‌م هه‌رێمــه بچه‌ســپێنن ده‌توانــن ســه‌رکه‌ون ،نــه که‌ســێکی له‌ناوخــۆ دایــه بــه به‌هاکانــی ده‌ره‌وه و چاندنــی به‌هــای ده‌ره‌وه ناکــرێ ســه‌رکه‌وتن به‌ده‌ســبێنن و مه‌ســه‌له‌کانی ئــه‌م هه‌رێمــه چاره‌ســه‌ر بکــه‌ن .له‌ده‌ڤــه‌ری تــر به‌ئاســانی پێــک دێــت.
کێش ـه‌که‌ل ـه‌وه‌دایــه ئێم ـه کاتــێ گفتوگــۆ له‌س ـه‌ر رۆژهه‌اڵتــی ناویــن ده‌که‌یــن لــه‌و هه‌رێمــه‌ناچه‌ســپێین و ئینتامبوومنــان نیــه ،ده‌مانــه‌وێ به‌میتــۆدی رۆژئــاوا و به‌لۆژیکــی رۆژهه‌اڵتناســه‌کان مامه‌ڵــه له‌گــه‌ڵ کێشــه‌کان بکه‌یــن ،میتــۆدی رۆژهه‌اڵتناســان چیــه؟ ئــه‌و که‌ســانه‌ی به‌پێــی بۆچوونــی خۆیــان زانیــاری و ســه‌رنجیان له‌ســه‌ر رۆژهه‌اڵتــی ناویــن هه‌بــووه،بــه‌اڵم هه‌میشــه له‌به‌رهه‌مه‌کانیــان دا کارده‌کــه‌ن تاکــو بااڵده‌ســتی ڕۆژئــاوا نیشــان بــده‌ن ،له‌شــێوه‌پێدانی تاکــی رۆژهه‌اڵتــی ناویــن دا به‌هــای رۆژئــاوا بچه‌ســپێنن ،بــه‌اڵم تــا ماوه‌یه‌کــی درێژیــش ئۆرێنتالیــزم وه‌ک جواڵنه‌وه‌یه‌کــی ئه‌رێنــی هه‌ڵســه‌نگێرناوه،بــه‌اڵم له‌ڕاســتی دا په‌یوه‌ســتبوون‌واتــه‌له‌شــێوازی ژیانــی و فکــری دا رۆژهه‌اڵتــی ناویــن وه‌ک درێژکــراوه‌ی کۆلۆنیکــراوی رۆژئــاوا بیــراوه‌و ده‌ستپێشــخه‌ری له‌ده‌ســتی رۆژئــاوا دایــه‌بۆچــی؟ چونکــه‌بزووتنــه‌وه‌‌ی شارســتانی زانســتی و ته‌کنه‌لــۆژی ئه‌مــڕۆ لــه رۆژئــاوادا گــوزاره له‌ناســنامه‌ی خــۆی ده‌کات ،فه‌لســه‌فه ،بیناســازی، هه‌مــوو به‌شــه‌کانی زانســت ،زانســتی كۆمه‌اڵیه‌تــی ،زانســتی رسوشــتی ،هه‌مووشــتێك بــه رۆژئــاوا گــوزاره‌ی لــێ ده‌کــرێ ،ئــه‌وه له‌ڕاســتیدا شــتێکی ئاســاییه بۆچــی؟ چونکــ ه پێشــکه‌وتن مه‌حکومــی هه‌لومه‌ر جــه.
48 شــتێکی ئاســتی مــرۆڤ پێــش ده‌خــات ،زاناییه‌کــی نه‌ژادپه‌رســتانه‌یه و ناوه‌ندگه‌رایــه و ڕه‌گه‌زگه‌راییــه ،واتــه زانســت وه‌ک ماڵــی مــرۆڤ ،وه‌ک دۆخێکــی مێژوویــی کــه‌ب ـه‌ر له‌ه ـه‌زاران ســاڵ ده‌ســتی پێکــردووه ل ـه‌و کات ـه‌وه‌ی ک ـه مــرۆڤ ب ـه‌ردی به‌کارهێنــاوه تــا رۆژی ئه‌مــڕۆ گه‌یشــتۆته ئاســتی ته‌کنه‌لۆژیانــه‌ی ئه‌له‌کرتۆنــی مامه‌ڵــه‌ی له‌گــه‌ڵ نــاکات ،به‌ڵکــو به‌پێچه‌وانــه‌وه له‌چوارچێــوه‌ی ســه‌ربه‌خۆ و دابــڕاو له‌مێــژوو زانســتیه‌کی له‌ســه‌ر بنه‌مــای نه‌ژادپه‌ســتانه ده‌گرێته‌ده‌ســت .واتــه زانســت وه‌ک به‌رهه‌مــی مرۆڤــی ســپی رۆژئاوایــی ده‌بینــێ و که‌ســانی بــه‌ده‌ر له‌خــۆی بــێ ئیــراده‌ی و بــێ هیــوا ده‌کات ،به‌تایبه‌تــی ده‌یــه‌وێ به‌ســه‌ر رۆژهه‌اڵتــی ناویــن دا بســه‌پێنێ و حوکمــی له‌ســه‌ر بــکات له‌رۆژهــه‌اڵت دا به‌تایبه‌تــی رۆژهه‌اڵتــی ناویــن دا ماته‌وزه«پۆتانســێل»ی ئه‌لته‌رناتیــڤ هه‌یــه، شارســتانی رۆژئــاوا له‌چــاو شارســتانی رۆژهــه‌اڵت دا نوێیــه واتــه هێنــده‌کــۆن نیــه.بــۆ ئــه‌وه‌ش پۆتانســێلی ئه‌لته‌رناتیــڤ به‌رامبــه‌ر شارســتانی رۆژئــاوا هه‌میشــه‌لــه‌رۆژهــه‌اڵت دا هه‌یــه له‌ســه‌ر ئــه‌و بنه‌مایــه‌زانیــاری رۆژئــاوا و سیســته‌مه‌سیاســیه‌که‌ی له‌نێــو هه‌وڵێکــی سـه‌خت دان کـه مرۆڤــی رۆژهـه‌اڵت له‌راســتینه‌ی خــۆی نامــۆ بکـه‌ن و نامــۆ بــێ ،بــۆ ئـه‌وه‌ش چــۆن مامه‌ڵــه‌له‌گـه‌ڵ زانســتی رۆژئــاوا ده‌کــرێ و نه‌ژادپه‌رســتبوونی له‌کــوێ دا دیــاره؟
(ژ10 )12 .ی سه‌رماوه‌رز 2716
ده‌ڵێــن زانســت بــه‌شارســتانی رۆژئــاوا ده‌ســتی پێکــردووه ،هه‌نــگاوی یه‌که‌مــی بــ ه گریــک -رۆمــا نــاوه و بــه ڕێنسانســیش ســه‌رله‌نوێ زینــدوو کراوه‌تــه‌وه‌و ژیانــی به‌بــه‌ردا کــراوه ،خۆبه‌خــۆ رێنیســانس واتــه ســه‌رله‌نوێ ژیانــه‌وه‌دێ ،نــه‌ک ســه‌رله‌نوێ ژیانــه‌وه‌ی مــرۆڤ، به‌ڵکــو ســه‌رله‌نوێ ژیانــه‌وه‌ی به‌رهه‌مــی گریــک -رۆمــا ،کاتــێ ده‌گوتــرێ نووســینی هیرۆگلیفــی لــه‌میــر‌ه ـه‌زاران ســاڵ هه‌بــووه، بــه‌ر لــه زاییــن ،ئه‌هرامــه‌کان هــه‌ن کــه‌له‌ســه‌ر زانســتی ئه‌ندازه‌یــی جــدی دروســت کــراون ،ئه‌ستێره‌ناســی «ئه‌ســرۆنۆمی» و په‌رســتگاکان هــه‌ن لــه ڕۆژهه‌اڵتــی ناویــن دا ،کشــتوکاڵ و ئاودێــری هه‌بــووه، هه‌مــوو ئه‌وانــه له‌كۆنــه‌وه‌‌هه‌بــوون ،ده‌ڵێــن نــا ،ئه‌وانــه‌رێکه‌وتــن، له‌بــه‌ر ئــه‌وه‌ی ئه‌نجامــی لێکۆڵێنــه‌وه‌ی ژیــری نییــن .ته‌نانــه‌ت هه‌نــدێ جــار ئــه‌و بۆچوونانــه‌ی رۆژئــاوا وه‌ک ســه‌رچاوه‌یه‌کیش چــاوی لــێ ده‌کــرێ وه‌ک بێرترانــد راســل ئـهوه به‌ئاشــکرا ده‌رده‌بــڕێ و ده‌ڵــێ ئ ـه‌و شــتانه‌به‌ڕێک ـه‌وت س ـه‌ریان هه‌ڵــداوه .کاتــێ ده‌ڵێیــن لــه رۆژهه‌اڵتــی ناویــن زانســتی گه‌ردووناســی و ئه‌ستێره‌ناســی ســه‌ری هه‌ڵــداوه ،بــه‌اڵم لــه‌وه‌اڵم دا ده‌ڵێــن ئه‌وانــه بــۆ ئــه‌وه‌ی ســه‌یری
چانــس و به‌خــت بکــه‌ن ئه‌وانه‌یــان بــه رێکــه‌وت بینیــوه ،یــان کاتــێ ویســتویانه‌چاره‌نوســی خۆیــان بزانــن بــه‌دوای جوڵــه‌ی هه‌ســاره‌کان داچــوون و بــه‌وه‌ش هه‌نــدێ زانیاریــان کۆکردۆتــه‌وه ،تــۆ ده‌ڵێــی ئه‌هرامــه‌كان هــه‌ن ئــه‌وه‌راســتیه‌کی ئه‌ندازه‌ییــه ،تــا ئه‌مــڕۆ له‌ســه‌ر بنه‌مــای ئ ـه‌و یاســایه مامتاتیکیــه‌جیۆمه‌تــری داده‌ڕێــژرێ و فۆرمیل ـه‌ی له‌ئه‌نــدازه‌دا هه‌یــه،ده‌ڵێــن نــا مــرۆڤ بــۆ ئــه‌وه‌ی گه‌وره‌یــی خــۆی نیشــان بــدات و خوداوه‌نــدی خــۆی نیشــان بــدات شــتی وای دروســت کــردووه و لێگه‌ڕیــن و هه‌وڵێکــی ژیــری تێــدا نیــه.
له‌و کاته‌وه‌ی که‌سه‌رمایه‌داری ه حه‌سره‌تی سه‌رده‌که‌وێ مرۆڤ هه‌میش بۆ گه‌ڕانه‌وه‌یه‌بۆ رابردوو
ئ ـه‌وه‌چی ـه؟ ئ ـه‌وه‌له‌بنه‌مــادا بــۆ ئ ـه‌وه‌ی رۆژه ـه‌اڵت به‌رامب ـه‌ر خــۆی بــێ هیــوا بــکات ،بــۆ ئه‌وه‌یــه‌مۆدێرنیت ـه‌ی س ـه‌رمایه‌داری کاریگ ـه‌ری له‌ســه‌ر دواکه‌وتنــی مــرۆڤ زۆره ،بــۆ؟ له‌به‌رئــه‌وه‌ی کــه خــۆی به‌بنه‌مــا ده‌گــرێ ،خــۆی ناوه‌نــد ده‌کات ،نه‌ژادگه‌رایــه ،ده‌ره‌وه‌ی خــۆی وه‌ک مرۆڤــی کامــڵ ،به‌هێــز و به‌توانســت نابینــێ تابتوانــێ بیــر بکاتــه‌وه و پرســه‌کان چاره‌ســه‌ر بــکات ،به‌ڵکــو وه‌ک مرۆڤــی دڕنــده ،نــه‌ک به‌رهه‌مهێــن،به‌ڵکــو شــتی ده‌ره‌وه قه‌بــوڵ بــکات و مه‌حکومــی بــێ و ژیانــی وه‌هــا بــه‌رده‌وام بــکات ده‌بینــێ .بێگومــان ئــه‌وه زۆر کێشــه‌ی لێده‌که‌وێتــه‌وه ،له‌راســتیدا ئامانجــی رۆژئــاوا ئه‌وه‌یــه ،كولتــووری مۆدێرینیتــه‌ی ســه‌رمایه‌داری ئه‌وه‌یــه .بڕوانــن لــه‌و کاتــه‌وه‌ی کــه ســه‌رمایه‌داری ســه‌رده‌که‌وێ مــرۆڤ هه‌میشــه حه‌رسه‌تــی بــۆ گه‌ڕانه‌وه‌یــه بــۆ رابــردوو ،چونکــه به‌ختــه‌وه‌ری و شــادومانی لــه‌وێ دا ده‌بینــێ.لــه‌ســه‌رمایه‌داری دا ئــه‌وه‌ی‌گۆڕانــی به‌س ـه‌ردا دێــت ل ـ ه بنه‌ڕه‌تــدا چــی‌هه‌ی ـه؟ مــرۆڤ به‌ئه‌نقه‌ســت بــێ یــان نه‌زانــی کاتــێ به‌خت ـه‌وه‌ری له‌مێــژووی کــۆن دا ده‌بینــێ ده‌ی ـه‌وێ بگه‌ڕێتــه‌وه کۆمه‌ڵگــه‌ی رسوشــتی بــۆ نرخــه کۆمه‌اڵیه‌تیه‌کانــی، مرۆییه‌کانــی و دادوه‌ری ،یه‌کســانی و هاوســه‌نگی نێــوان مــرۆڤ و رسوشــت ،چونکــه ســه‌رمایه‌داری ئه‌وانــه‌ی له‌ناوبــرد .له‌جێیه‌کــی ســه‌رمایه‌داری ســه‌رده‌که‌ێ کــه‌س ئیــدی نایــه‌وێ بگه‌ڕێتــه‌وه بــۆ رابــردوو ،لــه‌و جێیانــه‌ی کــه‌بیــری ســه‌رمایه‌داری لێــی بااڵده‌ســت ده‌بــێ ،کــه‌س ئیــدی نایــه‌وێ بــه‌ره‌و دواوه بگه‌ڕێتــه‌وه ،ته‌نانــه‌ت
له‌گه‌ڕانــه‌و ه بــۆ رابــردوودا دواکه‌تویــی ،کۆنه‌په‌رســتی ،دڕنده‌یــی و خراپــی ده‌بێنــێ ،لــه‌وێ دا کۆمه‌ڵکــوژی مــه‌زن ده‌کــرێ واتــه مرۆڤــه‌کان له‌ریشــه‌ی خۆیــان په‌راوێــز ده‌کــه‌ن و مــرۆڤ ده‌کاتــه کهرهســتهیهک بــۆ سیســته‌می خــۆی ،بۆئــه‌وه‌ی بتوانــێ به‌هاکانــی خــۆی له‌ســه‌ر بچه‌ســپێنێ ئــه‌وه مه‌ترســیه‌کی مه‌زنــه بــۆ کۆمه‌ڵگــه‌ش شــتێکی به‌هه‌مــان شــێوه ده‌کات ،کۆمه‌ڵگــه به‌رامبــه‌ر به‌خــۆی بــێ هیــوا ده‌کات ،کاتــێ ئــه‌وه‌ده‌کات چــی ڕووده‌دات ئــه‌و کۆمه‌ڵگه‌یــه ئیــر هێــزی به‌خشــینی نامێنــێ ،بــاوه‌ڕ به‌خــۆ بوونــی نامێنــێ ،ده‌که‌وێتــه‌دۆخێک ـهوه ته‌نیــا قه‌بــوڵ ده‌کات ،ته‌نیــا بــۆ خــۆی وه‌رده‌گــرێ ،ناتوانــێ بــدات و شــتی بــاو قه‌بــوڵ ده‌کات ،ئ ـهوه مردنــی کۆمه‌ڵگــه‌ی لێده‌که‌وێتــه‌وه ،هێــزی دروســت کــردن و خوڵقــکاری تێــدا له‌ده‌ســت ده‌چــێ ،هه‌میشــه‌چاوه‌ڕوانــی لــه‌ده‌ره‌وه‌یــه‌بــه‌و پێیــه‌ی ده‌ستپێشــخه‌ری له‌ده‌ســت ده‌چــێ ،شــێوازی ژیانــی له‌ده‌ســت ده‌چــێ ،سیســته‌می سیاســی و کاری ئابــووری هه‌مــوو شــتێک ،به‌پێــی ده‌ره‌وه‌کاتــێ حاڵه‌تــی خــۆی ده‌ســت نیشــان بــكات خۆبه‌خــۆی ئ ـهوه گه‌وره‌تریــن خراپه‌کاریــه کــه‌به‌ســه‌ر خــۆی دێنــێ.
ده‌ڵێن دۆخێکی زۆر خراپ هه‌بوو له‌گه‌ڵ ئه‌قڵ و لۆژیک نه‌ده‌بووه‌یه‌ک، به‌رامبه‌ری تێکۆشان کرا و شۆڕش به‌رپاکرا
ئه‌مــه له‌خۆیــه‌و ه دروســت نابــێ ئــه‌وه بــه بۆردومانــی كولتــووری و ئایدیۆلــۆژی و فکــری له‌ســه‌ر به‌ڕێوه‌ده‌بــرێ ئــه‌و ئه‌نجام ـه‌ی لــێ ده‌که‌وێت ـهوه ،بــۆ ئ ـه‌وه‌رۆژئــاوا ئه‌مــڕۆ چــی ده‌کات؟ لــه رۆژهه‌اڵتــی ناویــن دا به‌شــێوه‌یه‌ک لهشــێوهکان ده‌یــه‌وێ به‌رامب ـه‌ر ناســنامه‌ی خــۆی نامۆبوونێــک دروســت بــکات واتــه‌مــرۆڤ له‌رۆژهه‌اڵتــی ناویــن دا به‌رامبــه‌ر ناســنامه‌ی خــۆی نامــۆ بــێ، ناســنامه‌و كولتــووری خــۆی ره‌ت بکاتــه‌وه ،شــێوازی ژیــان و به‌هــا كۆمه‌اڵیه‌تیه‌کانــی و نرخــه‌ئه‌رێنیه‌کانــی وه‌ک هــاوکاری و پشــتوانی و ئه‌خــاق له‌ئــارادا نه‌هێڵــێ و به‌شــێوه‌یه‌کی راســت مامه‌ڵــه له‌گــه‌ڵ مێــژوو نــه‌كات. تێبینــی بک ـه‌ن مامه‌ڵ ـه‌ی شــیکاری و مامه‌ڵ ـه‌ی مێژوویــی بهوشــێوهیه
له‌یــه‌ک جیــاوازن ،له‌به‌رگرینامه‌کــه‌ی ســه‌رۆک دا زۆر له‌ســه‌ر ئــه‌و خاڵــه‌راوه‌ســته‌ده‌کات ،ل ـ ه سۆســیۆلۆژی مۆدێرینیت ـه‌ی س ـه‌رمایه‌داری پۆزه‌تیــڤ دا چــی هه‌یــه؟ ئه‌نالیتیــک هه‌یــه ،واتــه مامه‌ڵه‌یه‌کــی شــیکاری هه‌یـه ،له‌سـه‌ر چ بنه‌مایه‌ک شــیکارکردن؟ ده‌ڵێــن دۆخێکی زۆر خــراپ هه‌بــوو له‌گ ـه‌ڵ ئه‌قــڵ و لۆژیــک نه‌ده‌بــووه‌ی ـه‌ک ،به‌رامب ـه‌ری تێکۆشــان کــرا و شــۆڕش به‌رپاکــرا به‌ســه‌رکه‌وتنی ســه‌رمایه‌داری ئه‌نجامگیــر بــوو و بــه‌و ســه‌رکه‌وتنه‌ش رێ له‌ســه‌ر زانســت و ته‌کنه‌لۆژیــا و هه‌مــوو شــتێك کرایــه‌وه ،ئــه‌وه‌مامه‌ڵه‌یه‌کــی شــیکاریه و نکوڵــی له‌بواره‌كــه‌‌ی و ڕووه‌مێژووییه‌کــه‌ی ده‌کات ،بــه‌اڵم ئه‌گــه‌ر بــوار ه مێژووییه‌ک ـه‌ی ره‌ت ناکات ـهوه چــی لێده‌که‌وێت ـهوه؟ مــرۆڤ بــۆ ئ ـه‌وه‌ی ک ـه هه‌رچــی مــرۆڤ بوونــی خــۆی پێــک بێنــێ به‌ڕه‌نگێکــی راســت ب ـه‌دوای حه‌قیق ـه‌ت دا ده‌چــێ هه‌میش ـه بۆتــه‌هه‌وڵــدان ،ئ ـه‌و هه‌واڵنــه به‌شــێوه‌ی بچــوک ده‌ســتی پێکــردووه،هه‌نــگاو به‌هه‌نــگاو به‌میتۆلــۆژی گه‌یشــتۆته ئاســتی ده‌ق ،به‌ئاییــن هه‌نگاوێکــی تریــش خــۆی نزیــک به‌حه‌قیقــه‌ت کردۆتــه‌وه ،بــه فه‌لســه‌فه و میتــۆدی زانســتی زیاتــر مــه‌ودای بڕیــوه و تــا ئێســتاش به‌رده‌وامــه ،ئــه‌وه رووه‌مێژووییه‌که‌یه‌تــی .کاتــێ ئێمــه‌بــواره‌مێژووییه‌کــه‌ی به‌بنه‌مــا بگریــن ده‌بــێ بای ـه‌خ بــه‌شارســتانی رۆژهه‌اڵتــی بده‌یــن ،ده‌بــێ وه‌ک سـه‌رچاوه‌ی شارســتانی لێــی بڕوانیــن ،کاتــێ وا لێــی بڕوانــرێ ئـه‌و کاتــه هــۆکاری بوونــی ده‌ســه‌اڵتداری و ههژموونــی له‌ئــارادا نامینــێ .واتــه هــۆکاری ده‌ســه‌اڵتداری و ههژموونــی رۆژئــاوا له‌ئــارادا نامێنــێ ،بــۆ ئــه‌وه‌ش‌رۆژئــاوا به‌پێداگریــه‌وه ئــه‌وه‌ی هه‌میشــه‌‌بیانــوو و هــۆکاری ده‌ســه‌اڵتداری و ههژموونــی بــێ ،ســووره له‌ســه‌ر ئــه‌و راســتیه له‌به‌رچــاو ون بــکات و به‌شــێوه‌یه‌کی ســنووردار مامه‌ڵــه‌ی له‌گــه‌ڵ ده‌کات ،ه ـه‌ر وه‌ک چــۆن مه‌س ـه‌له‌ی زانســت و پێشــکه‌وتن دۆخێکــی په‌یوه‌ســت به‌جوگرافیــای رۆژئــاوا و ئه‌وروپایــه ،به‌تایبــه‌ت به‌ژیــری مرۆڤــی ســپی ســه‌ری هه‌ڵــداوه ،ئــه‌و نه‌ژادگه‌راییــه به‌ئاگاییــه‌وه ده‌ســه‌پێرنێ بــۆ ئــه‌وه‌ی مــرۆڤ به‌رامبــه‌ر خــۆی بــێ هیوابــێ. بێگومــان ئ ـهوه کاریگ ـه‌ری هه‌ی ـه ،کاریگ ـه‌ری له‌کــێ ده‌کات؟ ئه‌وروپــا چــی ده‌ڵــێ سه‌ربه‌ســته خۆبه‌خــۆ هه‌وڵــی ســه‌پاندنی ههژموونــی هه‌یــه و بیانــوو و هــۆکار بۆخــۆی ده‌بینێتــه‌وه .ئــه‌و هۆکارانــه نه‌ژادگه‌راییــه ،ئایدیۆلۆژیــه و شــێوازی جیــاوازی هه‌یــه له‌هه‌نــدێ مه‌یدانــی جیــاوازی ژیــان دا ســه‌رکه‌وتنی خــۆی ده‌کاتــه هــۆکار و ده‌ی ـه‌وێ خــۆی بس ـه‌پێنێ ،ئ ـه‌و ه مای ـه‌ی تێگه‌یشــتنه،ب ـه‌اڵم به‌رامب ـه‌ر بــه‌وه‌گرنگــه هه‌مــوو که‌ســێ گــوزاره له‌هێــزی ژیــان بــکات .واتــه هێزێــک بتوانــێ بــژی ،بــۆ خــۆی بــژی له‌ســه‌ر ریشــه‌ی خــۆی بــژی،
( no /12 )- 1 - 12 - 2016
49
50 واتــه هانده‌ره‌کــه‌ی تایبه‌مته‌ندیه‌کانــی بــێ ،نــه‌ک لــه‌ده‌ره‌وه بــن، ئ ـه‌و هه‌وڵدان ـه‌ش ده‌بــێ هه‌بــێ ئ ـه‌و کات ـ ه کێش ـه نایه‌تــه‌ئــاراوه،ئ ـه‌و کاتــ ه کــێ حوکــم ده‌کات ،تــۆ چه‌نــد رێکخســن کــراو بیــت و چه‌نــد زانســت به‌بنه‌مــا بگــری ،ده‌کــرێ ئه‌نجــام به‌ده‌ســت بێنــی لــه‌وێ کێشــه‌نی ـه ،ک ـه‌ی کێش ـه دێتــه‌ئــاراوه؟ کاتــێ خــۆت به‌رامب ـه‌ر خــۆت بــێ هیــوا بیــت کێشــه‌یه‌کی کــه ئێمــه‌هه‌مانــه‌ئه‌وه‌یــه. نرخگه‌لێک هه‌ن که‌به‌رگری ده‌که‌ن به‌های ئاینی ،بنه‌ماڵه‌یی ،عه‌شیره‌تی و قه‌بیله‌یین، ه قه‌یران له‌جێی ئه‌وه‌ده‌بێته‌هۆکاری ئه‌وه‌ی ک ئه‌وه‌ی که‌چاره‌سه‌ر ببێ قوڵتر بێته‌وه
(ژ10 )12 .ی سه‌رماوه‌رز 2716
واتــه ســه‌رمایه‌داری ده‌یــه‌وێ ئــه‌و ئه‌نجامــه به‌ده‌ســت بێنــێ مــرۆڤ به‌رامبـه‌ر خــۆی بــێ هیــوا بــکات واتــه‌مــرۆڤ به‌رامبـه‌ر خــۆی بــێ هیــوا بــێ و رێــی رزگاری له‌خــۆی دا نه‌بینــێ رێــی چاره‌ســه‌ری له‌خــۆی دا نه‌بینــێ و به‌خــۆی بــێ بــاوه‌ڕ بــێ و رێنامیــی کاروانێکــی بــه‌ره‌و پێشــی نه‌بــێ و خــاوه‌ن پــرۆژه نه‌بــێ ،کێشــه‌لــه‌وه دایــه. ئ ـه‌و مرۆڤــه‌ئ ـه‌و کاتــه‌چــی ده‌مێنــێ ده‌بێتــه‌که‌ره‌ســته‌و ماده‌ی ـه‌ک بــۆ جێبه‌جــێ کردنــی پــرۆژه‌ی ده‌ره‌وه‌ی خــۆی ،ئــه‌و که‌ســه‌ته‌نیــا وه‌رده‌گــرێ و نــادات رۆڵــی ته‌وار»بــورج»ی پــێ ده‌درێ واتــ ه ته‌نیــا شــتێکی ده‌تــه‌وێ وه‌رگــری ده‌بینــی ،بــه‌اڵم له‌هه‌مانکاتــدا نــادات و بــاو ناکات ـهوه ،بــۆ ئ ـه‌وه‌ش به‌رامب ـه‌ر ده‌ره‌وه‌ی بــێ ئومێــد ده‌بــێ و شــتێکی له‌ژیــان دا بااڵده‌ســت ده‌بــێ فکــر و ژیانــی رۆژئاوایــه‌بــۆ؟ له‌به‌رئــه‌وه‌ی‌هیــوای به‌خــۆی ون کــردووه ،بۆئــه‌وه‌ی‌هه‌نگاوێكــی شارســتانی بنێیــن و قه‌یرانــی خۆمــان تێپه‌ڕینێــن ،پێویســت به‌ده‌رخكــردن شــتێکی له‌الیه‌نــی ڕۆژئــاواوه‌دێــت ده‌بینیــن ،ئ ـه‌وه‌ش له‌گــه‌ڵ راســتینه‌ی كولتــووری و كۆمه‌اڵیه‌تــی کۆمه‌ڵگه‌که‌مــان ئــاوه‌ژووه‌و له‌کرده‌یــی کــردن دا رووبـه‌ڕووی زۆر ناکۆکــی ده‌بینـه‌وه، له‌جێــی ئــه‌وه‌ی چاره‌ســه‌ری له‌گــه‌ڵ خــۆی بینــێ قه‌یرانــی كۆمه‌اڵیه‌تــی قــوڵ تــر ده‌کاتــه‌وه ،نرخگه‌لێــک هــه‌ن کــه‌به‌رگــری ده‌کــه‌ن به‌هــای ئاینــی ،بنه‌ماڵه‌یــی ،عه‌شــیره‌تی و قه‌بیله‌ییــن ،ئــه‌وه ده‌بێتــه‌هــۆکاری ئــه‌وه‌ی کــ ه قه‌یــران له‌جێــی ئــه‌وه‌ی که‌چاره‌ســه‌ر ببــێ قوڵــر بێت ـهوه.له‌به‌رئ ـه‌وه‌ی کاتــێ گفتوگــۆ له‌س ـه‌ر رۆژهه‌اڵتــی ناویــن ده‌که‌یــن ده‌بــێ خۆمــان ل ـه‌و ســایکۆلۆژیه‌رزگار بکه‌یــن ،ئ ـه‌و
ســایکۆلۆژیه‌ی کــه هه‌میشــه‌کاتــێ ده‌گوتــرێ رۆژئــاوا گــوزاره لــه زانســتی ،پێشــكه‌وتن و مه‌زنــی ده‌کرێــت تێبگه‌یــن یــان به‌شــێوه‌یه‌کی ره‌خنه‌گرانــه مامه‌ڵــه‌ی له‌گــه‌ڵ بکه‌یــن؟ ئێمــه کــه خۆمــان وه‌ک هێزێكــی رێکخســتنی پێشــه‌نگ ده‌بینیــن تــا ئێســتاش له‌نێــو ئێمــه‌دا کاتێــک هه‌نــدێ هه‌ڤــاڵ له‌نێــو ئێمــه‌جه‌ســاره‌ت ده‌کــه‌ن و ،ره‌خنــه لــه‌مۆدێرینیتــه‌ی ســه‌رمایه‌داری ده‌گــرن ،هه‌نــدێ کــه‌س هــه‌ن‌ئــه‌و ڕه‌خنانــه‌به‌ڕاســت نازانــن ،به‌شــێوه‌یه‌کی قه‌ب ـه ده‌ڵێــن‌تــۆ چــی؟ تــۆ کێــی ره‌خن ـ ه لــه‌مۆدێرینیت ـه‌ی س ـه‌رمایه‌داری ده‌گریــت؟ چیــت هه‌یــه تاكــو‌ره‌خن ـه‌ی لــێ ده‌گــری؟ ئ ـه‌وه‌کێش ـه‌یه،بۆچــی؟. چونکــه‌مۆدێرینیتــه‌ی ســه‌رمایه‌داری شــتێکی لــه‌رۆژئــاوا پێكدێــت وه‌ک ده‌وڵــه‌ت -نه‌تــه‌وه ،پیشه‌ســازگه‌رایی ،ســه‌رمایه‌داری هاوته‌ریــب له‌گ ـه‌ڵ هێــزی شــیکاری و فکــری له‌گ ـه‌ڵ خــۆی دا پ ـه‌ره‌ی بــه بااڵده‌ســتی ســایکۆلۆژی داوه ،به‌رامبــه‌ر ئــه‌وه لــه كه‌ســایه‌تی ئێمــه‌دا پــه‌ره‌ی بــه بنکه‌وتنێکــی ســایکۆلۆژی داوه .چــۆن ده‌مانــه‌وێ ئ ـه‌و بنکه‌وتن ـه ت ـه‌واو بکه‌یــن ،کاتــێ مبان ـه‌وێ وه‌ک ئ ـه‌وان بیــن ن ـه‌ک وه‌ک خۆمــان بیــن ،بــۆ ئه‌وه‌شــه‌هێــزی ره‌خنه‌مــان نیــه لــه ره‌خنــه زیاتــر الســایی کردن ـهوه هه‌ی ـه ،الســایی کردن ـه‌وه‌پرس ـه‌که‌چاره‌س ـه‌ر نــاکات قوڵــری ده‌کاتـه‌وه ،تێبینــی بکــه‌لــه‌رۆژئــاوا زانســتی ده‌روونــی، زانســتی کۆمه‌اڵیه‌تــی و ،زانســتی شــیکاری ،زانســتی رسوشــتی هه‌یــه‌له‌ســه‌ر ئــه‌و بنه‌مایانــه‌ش ده‌وڵــه‌ت دامــه‌زراوه‌و کۆمه‌ڵگــه رێكخــراوه و پــه‌ره به‌پیشه‌ســازی دراوه و وای کــردوو ه وێنایــه‌ک له‌ڕۆژئــاوا نیشــان بــدات ،ببێتــه‌روخســارێک و س ـه‌رنجێك و هێزێــک. ئ ـه‌و کاتــه‌ئێم ـه تێکۆشــانی مۆدێرینیت ـه‌ی دیموکراتــی به‌چــی ئه‌نجــام بده‌یــن و رێنامییــان بــۆ تێکۆشــان چــی بــێ؟ ،ئــه‌وه‌ده‌بــێ‌له‌نێــو هه‌مــوو مۆدێرینیتــه‌دا نرخــی مرۆیــی له‌گــه‌ڵ الیه‌نــی زانســتی و ویژدانــی زه‌ق بکه‌ین ـه‌وه‌و ل ـه رێــگای ئاکادیمیاکان ـه‌وه‌به‌شــێوه‌یه‌کی پســپۆرانه نرخــه هه‌ره‌وه‌زیــه‌کان ،کۆمینالیــزم و هــاوکاری و ئــاكار به‌بنه‌مــا بگــرێ ،بــاش پێکــه‌وه ببه‌ســرێته‌وه و ســه‌ربه‌خۆ به‌پێــی هه‌لومه‌رجه‌ك ـه .مێــژوو خۆمــان و ئه‌خــاق و كولتــووری خۆمــان پێــك بێنیــن و وه‌هــا ســه‌رکه‌وتن به‌ده‌ســت بێنیــن یــان الســایی کردنــه‌وه به‌بنه‌مــا ده‌گریــن ،هه‌نوکــه کامــڵ بــوون و نه‌بــوون لــه‌و نێــوه‌دا کێش ـه‌یه‌بــۆ منون ـ ه ک ـه‌ی خــۆ کامــڵ ده‌بینــی کاتــێ زمانــی ئینگلیــزی بزانــی یــان شــێوه‌ی ژیانــت وه‌ک ئه‌وروپیــه‌کان بــێ ،جلوبــه‌رگ و شــێوه‌ی قســه‌کردن و هه‌ســتان و دانیشــتنت ،مامه‌ڵه‌کــردن له‌گــه‌ڵ مه‌ســه‌له‌کان ،له‌گــه‌ڵ ده‌وڵــه‌ت و کۆمه‌ڵگــه کامــڵ بــوون ده‌توانــی
51
پسپۆر له‌ده‌ره‌وه‌دێنێ بۆ ئه‌وه‌ی بۆچوونیان وه‌رگرێ به‌پاره‌یه‌کی زۆر و به‌کرێ ،نرخی کۆمه‌ڵگه‌خه‌رج ده‌کرێ ته‌نیا بۆ ئه‌وه‌ی دێن بۆچوونێک ده‌ڵێن!
ب ـه‌اڵم پێویســتیان به‌زانــا و پســپۆر هه‌بــوو ،دوو ک ـه‌س ئه‌گ ـه‌ر بچووبایــه‌ســعودیه‌هــه‌ردوو ئه‌ندازیــار بوانایــه‌و هه‌ردووکیشــیان له‌یه‌کێــک له‌زانکــۆ به‌ناوبانگه‌کانــی جیهــان خوێندبێتیــان و هه‌ردووکیــان بــۆ کار بچوبانایــه ســعودیه بــۆ کار ،یه‌کێکیــان له‌وانــه ع ـه‌ره‌ب و ئ ـه‌وی دیکه‌یــان ئینگلیــز یــان ئه‌مه‌ریکــی بوانایــه‌ئ ـه‌وه‌ی عــه‌ره‌ب مووچه‌کــه‌ی هــه‌زار دۆالر بــێ ئــه‌وه‌ی ئینگلیــز ده‌هــه‌زار دۆالره ،له‌هه‌مــان جێــگا خوێندویانــه و هه‌مــان به‌هره‌یــان هه‌یــه، بــه‌اڵم بۆچــی مووچه‌که‌یــان جیــاوازه ،ئــه‌وه‌بــێ بــاوه‌ڕی به‌رامبــه‌ر ئێســتا کێشــه‌که‌مان ئه‌وه‌یــه کــه ئــه‌و باوه‌ڕیــ ه چــۆن به‌خۆمــان مرۆڤــی رۆژهه‌اڵتــه ،ئــه‌وه‌له‌هه‌مــوو بواره‌کانــی ژیــان دا مــرۆڤ بێنیــن ،وێنای ـه‌ك الی ئێم ـه هه‌ی ـه ،چی ـه؟ رۆژئــاوا نیشــانه‌ی پێشــکه‌تنه ده‌کــرێ به‌ئاســانی ببینــێ. و رۆژهه‌اڵتیــش دواکه‌وتــن ،ئــه‌وه کاریگه‌ریه‌کــی زۆری له‌ســه‌رمان هه‌یــه ،بــێ بــاوه‌ڕی ،بــێ ئیراده‌بــوون و هه‌میشــه ئه‌وروپــا وه‌ک بــۆ منونــه هه‌نــدێ ئه‌ندازیــاری مــه‌زن هــه‌ن له‌ســوریا و هه‌نــدێ ســه‌رچاوه ده‌بیــرێ ،بــۆ ئــه‌وه‌ی شــیکاریه‌کی راســت بکه‌یــن جێــی تــر زۆر شــتی س ـه‌رنج راکێــش دێنــن ،تێزیــان هه‌یــه‌ده‌ربــاره‌ی باوه‌ڕمــان به‌هێــزی خۆمــان نیــه ،رۆشــنبیرانی رۆژهه‌اڵتــی ناویــن ئه‌ندازیــاری ،مامتاتیــک و شــتی دیکــه ،بــه‌اڵم کاتــێ پرۆژه‌یــه‌ک بــۆ ئه‌وه‌شــه هه‌ڵســه‌نگاندنه‌كانی شارســتانی کتێبه‌کانــی رێبــه‌ر گه‌اڵڵــه ده‌کــرێ ،ســوریا پســپۆر لــه‌ده‌ره‌وه دێنــێ بــۆ ئــه‌وه‌ی ئاپــۆ ناخوێننــه‌وه ،کێبه‌کانــی هاندیکتــۆن ،فۆکۆیامــا ،بردنــارد لویــس بۆچوونیــان وه‌رگــرێ به‌پاره‌یه‌کــی زۆر و به‌کــرێ ،نرخــی کۆمه‌ڵگــه و کتێبه‌کانــی ئۆرینتالیســته‌کان ده‌خوێننــه‌وه ،ته‌نیــا بــۆ ئــه‌وه‌ی خـه‌رج ده‌کــرێ ته‌نیــا بــۆ ئـه‌وه‌ی دێــن بۆچوونێــک ده‌ڵێــن ،لـ ه راســتی خۆیــان رزگاربکــه‌ن ده‌یخوێننــه‌وه ،بــه‌اڵم ئــه‌و کتێبانــه‌ش له‌ســه‌ر دا ئه‌ندازیارێکــی ســوری هه‌مــان بۆچــوون ده‌توانــێ ده‌ربــڕێ و بگــره بنه‌مــای ســه‌رکه‌وتنی رۆژئــاوا و راســته‌ڕێكردنیه‌تی ،هه‌رچه‌نــده باشــریش و کرده‌یــی ده‌توانــێ ده‌ریبــڕێ ،چونکــه ئــه‌و هه‌لومه‌رجــی
( no /12 )- 1 - 12 - 2016
خــۆت کامــڵ ده‌بینــی ،کاتێکیــش وا نه‌بــم خــۆ کامــڵ نابینــم ،بـه‌اڵم بــڕوا نــه‌کات كاتــێ یه‌کێکــی ئینگلیــز کــوردی نه‌زانــێ وه‌ک که‌موکــوڕی نابینــێ ،بــه‌اڵم کاتــێ کوردێــک ئینگلیــزی نه‌زانــێ وه‌ک که‌موکــوڕی ده‌بینــێ ،کاتــێ لــه کوردســتان «گوێــک ته‌لــه‌ن» نه‌بــێ ده‌ڵێیــن کوردســتان واڵتێکــی هــه‌ژاره. بــۆ ئــه‌وه‌ش له‌گــه‌ڕان بــه‌دوای ده‌رچــوون له‌قه‌یرانــی رۆژهه‌اڵتــی ناویــن دا له‌ڕێیه‌کــی هه‌ڵه‌دایــن .چــۆن؟ له‌به‌رئــه‌وه‌ی کــه ده‌ڵێــن کاتــێ خۆمــان وه‌ک ئـه‌وان لــێ بکه‌یــن ده‌توانیــن قه‌یرانــی ڕۆژهه‌اڵتــی ناویــن تێپه‌ڕێنیــن ،ئــه‌وه شــتێكی چه‌وتــه بــۆ؟ له‌بــه‌ر ئــه‌وه‌ی که‌رۆژئــاوا هه‌رگیــز نرخه‌کانــی خــۆی گه‌ردوونــی و گشــتگیر نــاکات له‌به‌رئــه‌وه‌ی پۆلیســێکی ئینگلیــز له‌واڵته‌کــه‌ی خــۆی به‌ڕێــزه‌وه له‌به‌رامبــه‌ر هاواڵتیــان راده‌وه‌ســتێ ،بــه‌اڵم هه‌مــان پۆلیــس له‌هیندســتان مــرۆڤ ده‌کــوژێ ،ئ ـه‌وه‌ب ـه‌چ واتای ـه‌ک دێــت؟ هه‌نــدێ نرخــی وه‌ک ئــازادی ،مافــی مــرۆڤ و ...هتــد ،بــۆ هه‌مــوو جیهــان نی ـه و بــاوی ناکان ـهوه .کاتــێ بیان ـه‌وێ وه‌ک خۆیانــی لــێ بک ـه‌ن له‌چــوار چێوه‌یـه‌ک دا وه‌ک خۆیانــی لــێ ده‌کـه‌ن لــه‌ئێمـه‌دا پـه‌ره به‌به‌کاربــردن ده‌ده‌ن و قاڵبــه‌زهنیه‌کانیــان به‌ســه‌رمان دا ده‌ســه‌پێنن ،بــۆ ئــه‌وه‌ی ببینــه کهرهســتهیهک بــۆ ســه‌رمایه‌کانیان لــه‌عێــراق دا کتێــب بــاو ده‌که‌نــه‌وه‌و تیپێــک لــ ه گه‌نــج ،لــه‌ژن زه‌ق ده‌که‌نــه‌وه‌و جۆرێــک لــه‌بــازاڕ و زانیــاری زه‌ق ده‌که‌نــه‌وه‌و جۆرێــک لــه پارتــی سیاســی زه‌ق ده‌که‌نــه‌وه،بــۆ ئــه‌وه‌ی وه‌ک خۆیانیــان لــێ بکــه‌ن ،ئێمــه لــه‌و پێشــبڕکێیه‌دا ســه‌رکه‌وتوو نابیــن ،زۆر زۆر مــرۆڤ خــۆی له‌ده‌ســت ده‌دات و لــه‌ڕه‌گ و ریشــه‌ی خــۆی دوور ده‌که‌وێتــه‌وه،ئــه‌وه‌رێــی چاره‌ســه‌ری نیــه،ده‌بــێ بــاوه‌ڕی به‌خۆمــان بێنیــن.
هه‌نــدێ ڕه‌خنه‌شــی تێــدا بــێ ،ب ـه‌اڵم ئ ـه‌و سیســته‌مه‌ڕه‌ت ناکات ـهوه، به‌ڵکــو ده‌یکاتــه بانگێشــه‌یه‌ك بــۆ کردنــی به‌سیســته‌مێکی جیهانــی. بۆچــی؟ له‌به‌رئــه‌وه‌ی کــه‌به‌خۆمــان بــێ باوه‌ڕیــن و ده‌ستپێشــخه‌ری له‌‌ده‌ســتامن ده‌رچــووه‌بــۆ ئه‌وه‌شــه‌‌بــێ باوه‌ڕیــن و ڕه‌نگدانــه‌وه‌ی له‌ســه‌ر کرده‌وه‌کانیشــان ده‌بــێ .بــۆ منونــه‌واڵتانــی که‌نــداو وه‌ک ســعودیه ،قه‌تــه‌ر ،کو‌ێــت و ...هتــد له‌نــاکاو زانیــان کــه له‌ســه‌ر ده‌ریایه‌کــی پتڕۆڵــن و زۆر که‌ڵکــی بــۆ جیهانیــش هه‌یــه و جیهــان هه‌مــووی بـه‌دوای دا ده‌گـه‌ڕێ و لـه‌ڕووی ئابوریـه‌وه‌داهاتێکــی زۆریان بــۆ دێنــێ ،ده‌ســتیان به‌وه‌کــرد له‌ســه‌ر بنه‌مــای فرۆشــتنی په‌تــڕۆڵ نــوێ بوونه‌وه‌یه‌کــی مه‌زنــی کــرد ،شــاریان دامه‌زرانــد ،باڵه‌خانه‌یــان بونیادنــا ،په‌ره‌یــان به‌بازرگانــی دا و بوونــه به‌کاربه‌رێکــی گــه‌وره.
52
(ژ10 )12 .ی سه‌رماوه‌رز 2716
واڵته‌کــه‌ی خــۆی باشــر ده‌زانــێ ،بــه‌اڵم ئــه‌و بــێ هیواییــه به‌رامبــه‌ر که‌ســانی خــۆی ،ئ ـه‌و ئه‌نجامــی لــێ ده‌که‌وێت ـه‌وه‌ل ـه‌زۆر بــواری ژیــان دا وه‌ک له‌که‌ســایه‌تی دا ده‌کــرێ ببیــرێ ،بــۆ ئه‌وه‌شــه بایه‌خدامنــان به‌ڕۆژهه‌اڵتــی ناویــن الوازه‌و گرنگــی پــێ ناده‌یــن. بــۆ منونــه؛ زانیــاری باشــان له‌ســه‌ر شۆڕشــی فه‌ره‌نســی ،شۆڕشــی به‌ریتانــی و ئه‌مه‌ریکیــه‌کان هه‌یــه ،کاتــێ لــه‌و جێیانــه‌هه‌ڵبــژاردن ئه‌نجــام ده‌درێ یــان چاالکــی كولتــووری یــان هونــه‌ری کــه به‌ڕێوه‌ده‌چــێ به‌په‌رۆشــه‌وه بــه‌دوای دا ده‌چیــن ،بــه‌اڵم رۆژهه‌اڵتــی ناویــن س ـه‌روژێر بــێ زۆر نابێتــه‌مای ـه‌ی س ـه‌رنجامن ،له‌واڵتێکــی تێــدا کار ده‌که‌یــن و په‌یوه‌نــدی ئۆرگانیــان له‌گه‌ڵــی دایــه لــه ئێــران، ســوریا ،تورکیــا و عێــراق و واڵتانــی عه‌ره‌بــی ،فارســی و عه‌جه‌مــی
دا لــه‌ڕووی كۆمه‌اڵیه‌تــی و سیاســیه‌وه ئــاگاداری زۆرمــان نیــه، سیســته‌می سیاســی له‌ســه‌ر چ بنه‌مایــه‌ك دامــه‌زراوه؟ كولتــووری بااڵده‌ســت لــه‌و کۆمه‌ڵگه‌یانــه‌دا چیــه؟ مرۆڤــه‌کان به‌چــی کاریگــه‌ر ده‌بــن ؟ لــه‌دژی چــی کاردانــه‌وه ده‌رده‌بــڕن؟ ده‌ربــاره‌ی ئه‌وانــه‌زۆر قوڵبوونه‌وه‌مــان نیــه .هۆکاره‌که‌شــی لــه‌و لۆژیکــه‌وه دێــت ،ئامانجــی ئــه‌و گفتوگۆیــه چاره‌ســه‌رکردنی ئــه‌و کێشــه‌یه‌و تێپه‌ڕاندنێتــی بــۆ ئـه‌وه‌ی کـه لـه‌ڕووی کرده‌ییـه‌وه‌پێکــی بێنیــن ،ئه‌وه‌یــه‌‌نامۆیــی بــوون له‌خــۆی تێپه‌ڕێنــێ و ببێتــه هــی خــۆی.
53 ئه‌زمونه‌كانی تێكۆشانی ژنان له‌پێناوی ئازادی ل ه جیهانی عه‌ره‌بی
ئایــا ئاشــتی و س ـه‌قامگیری و كه‌رام ـه‌ت و ئــازادی هه‌ی ـه له‌ژێــر • ســێبه‌ری كۆیالیه‌تــی س ـه‌پێرناو به‌س ـه‌ر ژنانــدا؟ ئایــا ئاشــتی و س ـه‌قامگیری و كه‌رام ـه‌ت و ئــازادی هه‌ی ـه له‌ژێــر • ســێبه‌ری تاوانه‌كانــی جیهــادی نیــكاح و بازرگانــی بــه ژنانــی ئێزیــدی و ژنانیــره‌وه؟ یــان له‌ژێــر ســێبه‌ری فره‌ژنیــدا كــه بنپێكردنێكــی كه‌رامه‌تــی ژن و ته‌نانــه‌ت كه‌رامه‌تــی پیاویشــ ه كــه ئــاره‌زووی سێكســی رووله‌ژێــری ده‌كات بــه‌ره‌و مه‌قامێكــی شــه‌رمهێنه‌ر؟ * ئایــا ئاشــتی و ســه‌قامگیری و كه‌رامــه‌ت و ئــازادی مانایه‌كــی هه‌یــ ه ل ـه ژێــر ســێبه‌ری ئ ـه‌وه‌ی ئه‌مــڕۆ ده‌یبینیــن ل ـه ماره‌كردنــی منــدااڵن كــه ژێرپێخســتنی ســاده‌ترین پرانســیپه‌كانی مافه‌كانــی مندااڵنــه؟ * ئایــا ئاشــتی و ســه‌قامگیری له‌ژێــر ســێبه‌ری چاوســووركردنه‌وه‌و لێپرســینه‌وه لــه‌وه‌ی بــۆ به‌دســتهێنانی مۆڵه‌تــی لێخوڕینــی ئۆتۆمبیــل له‌هه‌نــدێ شــوێنی ئــه‌م جیهانــه ،ده‌خــوازن لــه ریــزی مرۆڤبــوون خۆیــان نزیكبكه‌نــه‌وه. * ئایــا ئاشــتی و س ـه‌قامگیری و كه‌رام ـه‌ت له‌ژێــر ســێبه‌ری كڕینــی ژن بــه ماره‌یــی كــه شــێوه‌یه‌كه لــ ه ســێكس له‌گــه‌ڵ ژن به‌رامبــه‌ر پــاره، ته‌نانــه‌ت ئه‌گــه‌ر به‌شــێوه‌یه‌كیرت گوزارشــتی لێبكرێــت؟ * ئایــا بــێ كه‌رامه‌تــی مــرۆڤ و یه‌كســانی راســته‌قینه‌ی‌نێــوان ژن پیــاو و نێــوان الیــه‌ن و پێكهاتــه‌كان دیموكراســی راســته‌قین ه هه‌یــه؟ ئه‌مانــه هه‌ندێــك لــه‌و پرســانه‌ن كــ ه ژنانــی پێشــكه‌وتنخوازیان له‌ناوچه‌كــه‌دا ســه‌رقاڵكردوه -به‌پێــی ئــه‌وه‌ی لــه‌زۆر لــه جڤینــه نیشــتامنی و هه‌رێامیه‌تــی و جیهانیی ـه‌كان له‌س ـه‌ری هاوڕابــوون .ه ـه‌ر هه‌مــان ئـه‌و پرســانه‌ن كـه لـه كۆنفرانســی ئامـه‌د لـه 2013خرانـه‌ڕوو
ئــه‌و ده‌مــه ،ئه‌زموونــی كۆنفرانســه‌كه بایه‌خێكــی دیرۆكــی گــه‌وره‌ی هه‌بــوو لــه‌و رووه‌و ه كــه رێیخۆشــكرد بــۆ داڕشــتنی نه‌خشــه‌ڕێی قۆناخــی داهاتــوو بــۆ رۆشــنكردنه‌وه‌ی رێــو رچــه‌ی تێكۆشــامنان له‌پێنــاوی چه‌ســپاندنی دیموكراســیه‌ت و ئــازادی و پووچه‌ڵكردن ـه‌وه‌ی هه‌مــوو شــێوه‌كانی جیــاكاری به‌رامبــه‌ر به‌ژنــان ،پشتبه‌ســت بــه به‌هــا گه‌ردوونیه‌كانــی مافه‌كانــی مــرۆڤ و رێككه‌وتنامــه نێوده‌وڵه‌تییه‌كانــی ئــه‌م بــواره. * ل ـهم باس ـه‌مدا به‌باشــمزانی میتۆدێــك بگرمه‌ب ـه‌ر بــۆ نزیكخســته‌وه‌ی پرۆســه‌یه‌كی مه‌یدانــی په‌یوه‌ندیــدار بــه‌و ئه‌زموونانــه‌ی ژنــان له‌ناوچه‌ك ـه‌دا كاریــان له‌س ـه‌ركردوه بــۆ ده‌ستنیشــانكردنی میكانیزمــی كاری هاوبــه‌ش .له‌سه‌ره‌تاشــدا ئامــاژه‌ده‌ده‌م بــه‌و ده‌ره‌نجامانــه‌ی به‌ماندوونه‌ناســیی ژنــان به‌دیهاتــوون بــۆ ئــه‌وه‌ی كاریگه‌رتــر و كاراتربیــن بــۆ ده‌ســته‌به‌ركردنی مرۆڤایه‌تــی تــه‌واو بــۆ ئــه‌وه ژنانــه‌ی رووبــه‌ڕووی چه‌ندیــن جــۆر له‌جیاكاریــی مــاددی و مۆراڵــی و په‌راوێزخســن بوونه‌ت ـهوه به‌هــۆی هــزری باوكســاالریی پاشــڤه‌ڕۆو هه‌وروه‌هــا ســه‌پاندنی ههژموونــی ئیســامی سیاســیه‌وه كــه هێــزه ئیمپریالیــه‌كان پشــتگیرییان ده‌كــه‌ن.
( no /12 )- 1 - 12 - 2016
تونس وهك نمونه
بــه ئاماده‌بوونــی 250ژن كــه لــ ه واڵتانــی جیا جیــای جیهانــه‌و ه ئاماده‌ببــوون ،به‌تایبه‌تــی واڵتانــی رۆژهه‌اڵتــی ناوه‌ڕاســت و باكــووری ئه‌فریقــا بــۆ ئــه‌وه‌ی پێكــهوه بیربكه‌ینــه‌وه لــ ه كێشــه‌كانی ژن و كێشــه‌كانی ناوچه‌كــه به‌گشــتی ،وهك به‌شــدارییه‌كامن لــه كاروبــاری گشــتیدا. «ئێمــه ســووربوین له‌ســه‌ر نووســینه‌وه‌ی چه‌نــد دێڕێكــی مرۆڤانــه‌ی نــوێ له‌مێــژووی مرۆڤایه‌تــی هاوچــه‌رخ ،ئامانجه‌كامنــان دووپاتكــرده‌وه ل ـه‌وه‌ی بزاڤێكــی تێكۆشــانی هاوبه‌شــی جیهانــی ژنــان بــۆ رووبه‌ڕووبوونــه‌وه‌ی هه‌مــوو رژێمــه خۆســه‌پێن و دیكتاتــۆر و پیاوســاالری و پاشــڤه‌ڕۆكان .ئــه‌م كۆنفراســه بــه‌الی به‌شــدارانیه‌وه، خاڵــی ده‌ســتپێك و بـه‌ردی بناخـه بــوو تــا ئاســتی بونیادنــان لـ ه پێنــاوی جیهانێــك رێــز له‌مــرۆڤ بوونــی مــرۆڤ بگرێــت و ئاشــتی به‌دیبێنــێ بــۆ ئــه‌م ســه‌رزه‌مینه« به‌مشــێوه‌ی ه له‌روونكردنه‌وه‌كــه‌ی ئــه‌و كاتــه‌دا باســی لێوه‌كرابــوو، ئه‌وه‌تــا ئه‌مــڕۆش ،به‌هــۆی تێكۆشــانی هاوبه‌شــانه‌وه ،چه‌ندیــن هه‌نــگاو له‌پێشــه‌وه‌ین بــۆ دامه‌زراندنــی بزاڤێكــی پێشــكه‌وتنخوازی جیهانیــی ژنانــی ســه‌ربه‌خۆ كــ ه كاری بــۆ ده‌كه‌یــن.
54 مــن به‌نــاوی هــاوڕی ژنـه تێكۆشـه‌ره‌كان له‌واڵتانــی جیاجیــاو پابه‌ندییـ ه جیاوازه‌كان ـهوه -به‌ی ـه‌ك ده‌نــگ جه‌خــت ده‌كه‌ین ـهوه له‌س ـه‌ر بوونــی وشــیارییه‌كی ت ـه‌واو ب ـه‌وه‌ی ئ ـهم قۆناخ ـه به‌رپرســیارێتیه‌كی قورســی خســتۆه‌ت ه ئه‌ســتۆمان له‌رێــڕه‌وی مێژوویــی تێكۆشــانی ژنانــدا له‌پێنــاوی به‌دیهاتنــی كه‌رامــه‌ت و دادوه‌ری و ئــازادی و یه‌كســانی. ئێمـ ه هه‌موومــان سـه‌ر بـه‌م گــۆی زه‌ویه‌یــن و روو لـه به‌هــا گه‌ردوونیه مرۆڤایه‌تیه‌كانیــان ئیــر هه‌رچه‌نــد تایبه‌مته‌ندییه‌كانیشــان جیاوازبــن.
(ژ10 )12 .ی سه‌رماوه‌رز 2716
ه پشتگیریکردنی ه ل گرنگ ئه‌وه‌ی تێکۆشانی گه‌الن له‌پێناوی ماف و ه گه‌لی ئازادی و له‌سه‌روو هه‌مووانه‌و فه‌له‌ستینی داگیرکراوو کوردستانی له‌بیرکراو ،تێکۆشانمان سیاسی بێت. مــن ئــه‌و هه‌مــوو رێگه‌یــه‌م له‌تونســه‌و ه بڕیــوه بــۆ ئێــره ،له‌گــه‌ڵ هاوئاهه‌نــگ ره‌مزیانــه‌ی ئــه‌و زه‌ویــه‌ی كــه شــاعیری ســووری نــه‌زار قه‌بانــی له‌باوه‌شــگرتووه ،گوزارشــته‌كانی به‌خه‌یاڵمــدا گــوزه‌ری ده‌كــرد كاتــێ باســی كاریگه‌ریــی كرانــه‌وه‌و ئه‌زمــوون و ســه‌فه‌ره‌كانی ده‌كــرد له‌ســه‌ر شــێوه‌گرتنی ســیامی شــیعره گه‌ردوونیه‌كــه‌ی و ره‌هه‌نــدی هه‌ســته مرۆییه‌كــه‌ی وهك ئــه‌وه‌ی به‌زمانــی ئۆجــاالن و به‌زمانــی هه‌موومانــه‌وه بێته‌گــۆ، وێــڕای جیــاوازی كات و شــوێن ،كــ ه ده‌یگــوت: «مــن لــ ه شــیعردا ناســنامه‌ی هه‌مــوو جیهانــم هه‌ڵگرتــوه‌و ســه‌ر بــه یــه‌ك ده‌وڵه‌تــم كــه ئه‌ویــش ده‌وڵه‌تــی مرۆڤــه« *ئــه‌م شــایه‌ده گۆیه‌نده‌یــ ه ده‌مانخاتــه بــه‌رده‌م یه‌كێــك لــه‌و هه‌ڕه‌شــانه‌ی كــ ه پێویســته پــان و میكانیــزم دابڕێژیــن بــۆ رووبه‌ڕووبوون ـه‌وه‌ی ،ئه‌ویــش هه‌ڕه‌ش ـه‌ی كلتوریی ـه ،ب ـ ه تێپه‌ڕاندنــی چه‌مكــی ناســنامه له‌ســنوور ه ته‌ســكه‌كه‌یدا ،كــ ه رۆماننــوس ئه‌میــن مه‌علــوف بــه ناســنامه‌ی بكــوژی ده‌ناســێنێ. ده‌بــا پێناســان گه‌ردوونــی بێــت و هاوئاهه‌نــگ بێــت له‌نێــوان تایبه‌مته‌نــدی و گه‌ردوونــی لــ ه ده‌وڵه‌مه‌نــدی و كامه‌ڵیــدا، له‌به‌رامبــه‌ر هه‌رچه‌شــنه تێكشــكانێكی مێــژوودا بوه‌ســتێته‌وه ،بــه‌و هه‌مــوو گه‌ردوگۆڵــه‌ی تێپه‌ڕینــی كات و شارســتانیه‌ت ده‌مانباتــه‌وه
بــۆ هــه‌زاران ســاڵ و له‌میانیــدا نــه‌وه یــه‌ك لــه‌دوای یه‌كــه‌كان به‌شــداریده‌كه‌ن له‌په‌ره‌پێدانــی مه‌عریفــه‌ی مرۆڤایه‌تیــدا .ئێمــه نــه‌وه دوای نــه‌وه ،وهك جاحــزی بیرمه‌نــدی ســه‌ده‌ی ســێی كۆچــی گوزارشــتی لێكــردوه: بــه‌اڵم لــه‌رووی كردارییــه‌وه ،ئــه‌وا «ئــه‌وا گه‌النــی ناوچه‌كــ ه كــه له‌پێنــاوی ئــازادی و دیموكراســیدا تێده‌كۆشــن ،ناچــارن چاره‌نووســیان یه‌كبخــه‌ن» ،هــه‌روه‌ك بیرمه‌نــد عبدوڵــا ئۆجــاالن گوزارشــتی لێكــردوه. تێكۆشــان و هه‌ڵمه‌ته‌كامنــان پێویســته هاوبــه‌ش بــن له‌بــه‌ر ئــه‌وه‌ی مــژاری ژنــان له‌نێوامنانــدا هاوبه‌شــه هه‌رچه‌نــده جیاوازیشــان هه‌بێــت. له‌به‌ربه‌ره‌كانێــی سیاســه‌ته‌كانی نیولیبڕاڵیزمــدا كه‌خــۆی داســه‌پاندوه له‌بــواری كاركردنــداو هیــچ جــۆره دڵنیاییه‌كــی ده‌ســته‌به‌رنه‌كردوه بــۆ ســه‌المه‌تیی جه‌ســته‌یی و ده‌روونیــی ژنــان، پێویســت ه تێكۆشــامنان كۆمه‌اڵیه‌تــی بێــت و ئامانجــی دادوه‌ری بێــت له‌نێــوان هه‌مووانــدا. گرنــگ لــه رووبه‌ڕووبوونــه‌وه‌ی هه‌مــوو چه‌شــنه‌كانی جیــاكاری له‌ســه‌ر بنه‌مــای ره‌گــه‌ز و ئه‌تنیــك و ئایــن ،به‌رگــری بێــت له‌مافــی بــێ ئاینــه‌كان و مافــی هه‌مــوو گــه‌الن له‌پاراســتنی زمانــی دایــك و به‌رگریكــردن لێــی ،به‌شــێوه‌ی تێكۆشــانی قانونــی بێــت و ئامانجیشــی داڕشــتنی قانــون بێــت بــۆ مــاف و دادوه‌ری. هه‌روه‌هــا گرنــگ ئه‌وه‌یــه لــه پشــتگیریكردنی تێكۆشــانی گــه‌الن له‌پێنــاوی مــاف و ئــازادی و له‌ســه‌روو هه‌مووانــه‌وه گه‌لــی فه‌له‌ســتینی داگیركــراوو كوردســتانی له‌بیركــراو ،تێكۆشــامنان سیاســی بێــت. لــه‌م چوارچێوه‌یــه‌دا ،ئایــا ده‌كــرێ چــاو بپۆشــم له‌یه‌كێــك لــه‌و دروشــانه‌ی لــ ه گۆنگــره‌ی دیاربه‌كــردا هه‌ڵكرابــوو و له‌بزاڤــه جیهانییه‌كه‌مانــداو لــه كۆبوونه‌وه‌كانــی ڤێنزه‌ویــاو نیپــاڵ و ئه‌ڵامنیــاو ئه‌وانیــردا ده‌نگیدابــوه‌وه: «بــا ناوه‌ڕۆكــی تیكۆشــامنان بكه‌ینــه شۆرشــێكی ژنانــه‌ی دژ بــه ســته‌مكاری و پاشــڤه‌ڕۆیی» ئ ـهم دروشــمه له‌نێــو بزاڤــی س ـه‌ربه‌خۆی جیهانیــی ژنــان گه‌اڵڵ ـه بــوو له‌میانــه‌ی كۆنگــره‌ی دیاربه‌كــر كــه ئاوێنــه‌ی چه‌ندیــن ئه‌زموونــی جیاجیــای تێكۆشــانی ژنانــه بــوو له‌پێنــاوی ئازادیــدا له‌ســه‌ر ئاســتی نیشــتامنی له‌واڵتانــی عه‌ره‌بــی .شــتێكی به‌كه‌ڵكــه لــه‌و ئه‌زموونانــه
رامبێنیــن كه‌نــاوی چه‌ندیــن كه‌ســی تێــدا ده‌ركه‌وتــوون له‌بزاڤــی ژنانــی ســه‌رده‌می نوێــدا. زۆر لــه ژنــان له‌مه‌یدانــی سیاســه‌ت و هــزردا پێشــه‌نگ بــوون وهك هــودا شــه‌عراوی و نه‌زیــره زینه‌الدیــن و نــوال ســه‌عداوی لــه میــرو دڕیــه شــه‌فیق ئه‌لدرزیــه‌ی ســوری لوبنانــی و فاتیمــه مه‌رئیســی مه‌غریبــی و ئاســیا ئه‌لجه‌بــاری جه‌زائیــری و زۆریرتیــش كــ ه له‌مێــژووی كــۆن و هاوچــه‌رخ ده‌ركه‌وتــون. بــه‌اڵم گــه‌ڕان بــه‌دوای گشــتگیری لــه‌رووی مه‌نهه‌جییــه‌و ه ورده‌كاری له‌ده‌ســت ده‌دات و قســه‌كردن له‌ده‌ریــای هه‌مه‌كیــدا ده‌خنكێنــێ، له‌بــه‌ر ئــه‌وه په‌نــام بــرده بــه‌ر ته‌ركیزكردنــه ســه‌ر منونــه‌ی تونســی.
ئه‌م ده‌ستکه‌وتانه‌ی بۆ ژن به‌دیهاتوون له تونس مێژوویان هه‌یه‌و له‌ده‌ره‌وه‌ی رێڕه‌وه مێژوویه‌که‌ی به‌درێژایی چه‌ند ه تێناگه‌ین چاخێک ،له‌م ئه‌زموون
و وهك ســیمبولێكی راپه‌ڕینــی تونســی (ناشــڵێم شــۆرش) كه‌ژنــان كۆمه‌ڵــی مه‌ده‌نــی رۆڵێكــی كاریگه‌ریــان تێــدا بینــی .هه‌روه‌هــا تیشــك ده‌خه‌مــ ه ســه‌ر چه‌نــد مژارێكــی رێنیشــانده‌ر بــۆ ده‌رخســتنی رۆڵــی تێكۆشــه‌رانه‌ی ژنــان له‌پێنــاوی ئــازادی و یه‌كســانی. *وێــڕای ئ ـه‌و جیاوازی ـه س ـه‌یرو گۆڕانكاری ـ ه جۆرایه‌تی ـه‌ی ل ـه بونیــادی كۆمه‌ڵگــه و ئــه‌و ئه‌قڵیه‌تــ ه ســه‌یرانه‌ی هاورده‌كــراون ،كاتــێ ده‌ســكه‌وته‌كانی ژنانــی تونســی وه‌بیردێنمــه‌و ه كــه له‌بیــری ژنانــدا هه‌ڵگیــراون بــۆ شــێوه‌گرتنی كه‌ســایه‌تی ژن لــه واڵته‌كامنــان ،ئــه‌و كاتــه هیــچ گومانــم النامێنــێ ســه‌باره‌ت به‌ڕۆڵــی هه‌مه‌ڕه‌نگیــی كلتــوری و شارســتانی لــ ه درســتبوونی روانگــه‌ی تونســی كــراوه له‌الی ـه‌ك و ل ـه‌وه‌ش تێده‌گ ـهم بۆچــی بورقێب ـه ناڕه‌زاییه‌كــی گ ـه‌وره‌ی ن ـه‌دی له‌كاتــی ده‌ركردنــی گۆڤــاری ئه‌حــوال شــخصی ه ل ـه 1956/8/13 پێــش نووســینی ده‌ســتووری سـه‌ربه‌خۆیی بـه ســێ ســاڵ لــه حوزیرانـی .1969 ئــه‌م گۆڤــاره قانونیــه ده‌ره‌نجامێكــی رسوشــتی بــوو بــۆ ره‌وشــێكی پێگه‌یشــتوو بــۆ پێدانــی مافــی یه‌كســانی بــه‌ژن و قه‌ده‌خه‌كردنــی
فره‌ژنــی و ســه‌پاندنی جیابوونــه‌وه له‌بــه‌رده‌م دادوه‌ر بــۆ زامنكردنــی مافــی ژن و ده‌ستنیشــانكردنی ته‌مه‌نــی هاوســه‌رگیری بــه 18ســاڵ. ئ ـهم گۆڤــاره ل ـه شه‌ســته‌كانی س ـه‌ده‌ی رابــوردوو ،مافــی له‌باربــردن و ده‌ستنیشــانكردنی ژمــاره‌ی منداڵــی زیادكــرد ئه‌ویــش له‌هه‌نگاوێكــی كه‌موێنــه‌دا له‌جیهانــی عه‌ره‌بــی كه‌وایكــرد قانونه‌كانــی بــاری كه‌ســێتی هــه‌ر له‌ســه‌رده‌می ســه‌ربه‌خۆییه‌وه هاوئاهه‌نــگ بــگات به‌زۆربــه‌ی رێكه‌وتــن و په‌یامننامــه نێوده‌وڵه‌تیــه‌كان. ه ـه‌ر له‌س ـه‌ر ئ ـهم بنه‌مای ـه ،ژن ـه تونســیه‌كان ك ـه ل ـه رووی مه‌عریفــی و رێكخســتنه‌وه ئاماده‌بــاش بــوون بــۆ بڕیــاردان له‌ســه‌ر ده‌ســتوری كۆمــاری تونســی دووه‌م ل ـه .2014/1/27 *بنه‌مــای یه‌كســانی ل ـه به‌نــدی « :21هاواڵتیانــی (نێــرو مــێ) ل ـه مــاف و به‌رپرســیارێتی یه‌كســانن ،هه‌مــووان یه‌كســانن له‌بــه‌رده‌م قانونــدا بــێ هیــچ جــۆره جیاكارییـه‌ك» *پابه‌ندبوونی ده‌وڵه‌ت (له‌به‌ندی :)46 بــه پاراســتنی مافــ ه به‌ده‌ســتهاتووه‌كانی ژن له‌پشــتگیری وپهر ه‌پێدانیــان. زامنكردنــی هه‌لــی یه‌كســان بــۆ ژن و پیــاو لــه ههڵگرتنــیبهرپرســیارێتی له‌هه‌مــوو بــواره‌كان. هه‌وڵــدان بــۆ هاوســه‌نگی له‌نێــوان ژن و پیــاو لــه دهســتهههڵبژێــردراو ه‌كان. ئـه‌م ده‌ســتكه‌وتانه‌ی بــۆ ژن به‌دیهاتــوون لـه تونــس مێژوویــان هه‌یـه‌و لــه‌ده‌ره‌وه‌ی رێــڕه‌وه مێژوویه‌كــه‌ی به‌درێژایــی چه‌نــد چاخێــك، لــه‌م ئه‌زموونــ ه تێناگه‌یــن له‌بــه‌ر ئــه‌وه‌ی به‌شــداریكردو ه لــه شــێوه‌گرتن و به‌رجه‌ســته‌كردنی كه‌ســێتی ژنــه تونســیه‌كان كــه دوو پرنســیپی یه‌كســانی و نیــوه به‌نیوه‌مــا ن «تناصــف» ســه‌پاند به‌ســه‌ر ئه‌نجومه‌نــی دامه‌زرانــدن و له‌ده‌ســتوری نوێــدا چه‌ســپاندیان هه‌رچه‌نــده ئیســامی سیاســی لــه ناوه‌نده‌كانــی بڕیــاردا بــوون. ســه‌ره‌ڕای ئــه‌و كه‌لێــن و هه‌ڵدێرانــه‌ی له‌ده‌ســتوری واڵتــدا هه‌یــه به‌هــۆی له‌به‌رچاوگرتنــی ســازان كــ ه هه‌ندێجــار بووه‌تــه هــۆی دروســتبوونی ئالــۆزی ،هێشــتا ئ ـه‌و قانــون و مافان ـه‌ی ژنانــی تونســی به‌ده‌ســتیانهێناوه له‌پێشــه‌وه‌ی واڵتانــی ناوچه‌كه‌وه‌یــه‌و بــه كۆششــی هاوبه‌شــان ئامانجامنــه بــۆ به‌رزكردنــه‌وه‌ی ئاســتی مافه‌كانــی ژنــان له‌هه‌مــوو واڵته‌كامنــان. چۆن گه‌یشتینه بڕیاری یه‌كسانی له ده‌ستور؟ پرســێك كـه خراوه‌تـه‌ڕوو بریتیـه لـه‌وه‌ی چــۆن جه‌ختكردنـه‌وه‌ی بزاڤــی ژنانــی تونســی لێكده‌درێت ـهوه بــۆ قازانجكردنــی چه‌ندیــن به‌رهه‌ڵســت
( no /12 )- 1 - 12 - 2016
55
56 و گــره‌وو شــه‌ڕ لــه‌دژی پاشــڤه‌ڕۆیی و هێــز ه به‌رپه‌رچــده‌ره‌وه‌كان له‌پێنــاوی یه‌كســانی؟ چۆن گه‌یشتین ه سه‌پاندنی یه‌كسانی له ده‌ستووردا؟ له‌وه‌اڵمــی ئه‌مــه‌دا چه‌ندیــن ره‌هه‌نــد ده‌رده‌كــه‌ون و پێــدراوه مێژووییــه‌كان هــه‌ر له‌ســاته كۆنه‌كانــه‌وه به‌یه‌كداده‌چــن ،لــه‌وه‌ی ده‌وڵه‌تــی ســه‌ربه‌خۆ چــی بــۆ ژنــان به‌ده‌ســتهێناوه‌و قۆناخــی شۆرشــیش چــی پشتڕاســتكردوه‌ته‌وه له‌بــاره‌ی وشــیاریی ژن و رۆڵیــان لــه بزواندنــی رێــڕه‌وی رووداوه‌كانــی واڵت. رۆڵی مێژوویی • رۆڵی رێكخسنت • بزووتنه‌وه‌و هه‌ڵمه‌ته‌كانی داكۆكی • ره‌هه‌ندی مێژوویی • مێــژووی ژنــه تونســی ه چاالكــه‌كان ده‌گه‌ڕێتــه‌وه بــۆ زیاتــر لــه 3000 ســاڵ .لێــره‌دا ته‌نیــا بــاس له‌هه‌ندێــك ســیمبوڵ ده‌ك ـهم بــۆ تێگه‌یشــن له‌كه‌ســایه‌تی تونســی و خســتنه‌ڕووی رۆڵــی گــه‌ڕان و كنه‌كــردن له‌كه‌له‌پــوری مێژوویــی و هۆشــیاریی په‌یــردن به‌شارســتانیه‌ت لــه بونیادنانــی تێڕوانیــن بــۆ ئێســتاو ئاینــده. *كاتــێ علیســه‌ی دامه‌زرێنــه‌ری قه‌رتــاج وه‌بیردێنمــه‌وه لــه ســه‌ده‌ی نــۆزده‌ی پێــش زایینــی ،وێنــه‌ی ئــه‌و ده‌وڵه‌تــه ده‌رده‌كــه‌وێ كــه پێشــبڕكێی رۆمــای ده‌كــرد ل ـه ده‌س ـه‌اڵت و ده‌ســتورێكی هه‌بــوو ك ـه ئه‌رســتۆی فه‌یله‌ســوفی گریكــی بــه باشــری ده‌زانــی له‌هــی ئه‌ســینا.
(ژ10 )12 .ی سه‌رماوه‌رز 2716
*كاتێكیــش ئازایه‌تــی عه‌زیزه«قدیســه» (بربتــۆ) ك ـه مردنــی هه‌ڵبــژارد له‌پێنــاوی ئــازادی بیــروڕاو بڕواهێنــان به‌كریســتیانی له‌ســه‌رده‌می چه‌وســاندنه‌وه‌ی كریســتانه‌كان لــه ســه‌ره‌تای ســه‌ده‌كانی زایینــی، رۆڵــی ژن ده‌رده‌ك ـه‌وێ ل ـه نووســینی یه‌كه‌میــن كتێــب ك ـه به‌ده‌ســتی ژنــی تونســی نوورسابــێ وهك شــاهیدێك بــۆ نـه‌و ه ژنه‌كانــی دوای خــۆی بــۆ ئ ـه‌و فیــداكاری و ئه‌شــكه‌نجه‌یه‌ی له‌پێنــاوی ئــازادی ،نزیك ـه‌ی دوو هــه‌زار ســاڵ پێــش ئێســتا ،چه‌شــتویه‌تی. * كاتێــك ئــه‌و راهیــب و ســه‌ركرده به‌ربه‌ریــه وه‌بیردێنمــه‌وه كه‌به‌هێزه‌كه‌یــه‌وه له‌ســه‌ده‌ی حه‌وته‌مــی زایینــی رووبــه‌ڕووی لێشــاوی عه‌ره‌بـه‌كان بــووه‌وه‌و له‌پێنــاوی خاكــی نیشــتامن ده‌كوژرێــت، ئـه‌و رۆڵـ ه سیاســیه‌م بیردێتـه‌وه كـه ژنــان پێــش 1500ســاڵ گێڕاویانـه. *كاتێكیــش ئــه‌روای قه‌یره‌وانیــم بیردێتــه‌وه كه‌مه‌رجــی بــۆ ئه‌بــو جه‌عفــه‌ری مه‌نســوری هه‌اڵتــوو لــ ه زه‌بروزه‌نگــی ئه‌مه‌ویــه‌كان بــۆ
قه‌یــره‌وان دانابــوو كــه نه‌توانــێ دووبــاره ژنــی به‌ســه‌ردا بێنێتــه‌وه، ئ ـه‌و گرێبه‌ســته نــوورساوه‌م بیردێت ـه‌و ه كــه ل ـه س ـه‌ده‌ی نــۆی زایینــی پێــی‌مــۆر كردبــوو و مێــژووی تونســی بــه (الصــداق القــرواين یــان الــزواج القــرواين) ناســاندوویه‌تی ،چونكــ ه به‌ربــه‌ر فره‌ژنیــان هه‌رگیــز به‌خۆیانــه‌وه نه‌دیبــوو .دواتریــش كایپێكــراوه‌و ته‌نانــه‌ت ده‌وڵه‌تــی ســه‌ربه‌خۆی تونســیش رێژه‌یه‌كــی كه‌مــی له‌حاڵه‌تــی فره‌ژنــی تۆماركــردوه كــه ناگاتــه .%2 خاتوو ئایشه‌ی مه‌ننوبییه‌ی سه‌ده‌ی 13ی زایینیم ه هاوسه‌رگیری له‌ته‌مه‌نی 10ساڵیدا ه ک بیرده‌که‌وێته‌و ره‌تکرده‌وه‌و بایه‌خی به‌زانست و زانیاری دا
*كاتێكیــش خاتــوو ئایشــه‌ی مه‌ننوبییــه‌ی ســه‌ده‌ی 13ی زایینیــم بیرده‌كه‌وێتــه‌وه كــه هاوســه‌رگیری له‌ته‌مه‌نــی 10ســاڵیدا ره‌تكــرده‌وه‌و بایه‌خــی به‌زانســت و زانیــاری دا ،وه‌بیــری دێنمــه‌وه چــۆن بـه‌ره‌و مزگـه‌وت و په‌رســتگاكان كه‌وتـه‌ڕێ و بــۆ وه‌ده‌ستخســتنی زانســت تــا وهك مامۆســتای فیقــه و زانســت ه ئایینیــه‌كان له‌ته‌نیشــت گه‌وره‌تریــن زاناكانــی ئــه‌و ســه‌رده‌م ه ده‌ركــه‌وت. كاتێكیــش لیســتی بێكۆتایــی ئـه‌و ژنانـه بیرده‌خه‌مـه‌وه كــه خودبوونــی ژنان ـه‌ی تونســی به‌درێژایــی چه‌رخ ـه‌كان جیاده‌كات ـهوه ،له‌ســاڵی 1924 له‌به‌رامبــه‌ر كه‌ســایه‌تی حه‌بیبــه ئه‌مله‌نشــاری هه‌ڵوه‌ســته‌ده‌كه‌م، تێكۆشـه‌ر له‌ریزه‌كانــی بزاڤــی نیشــتامنی ،هۆڵــی كۆبوونـه‌وه‌ی پیاوانــی نیشــتامنپه‌روه‌ر پــڕده‌كات لـه بانگـه‌وازی« :رزگاری نییـه به‌بــێ ئــازادی ژن» .ه ـه‌ر ل ـ ه كارێكــی ســیمبوڵیدا ،حیجابه‌ك ـه‌ی له‌س ـه‌ری ده‌كات ـه‌وه‌و د ه‌ڵێ: «ئا ئه‌مه كۆتیكردوم» * كاتێكیــش بیریده‌خه‌مــه‌وه كــ ه یه‌كێتــی ئیســامی ژنانــی تونســی له‌ســاڵی 1936یپێكهــات و دواتــر بــوو ب ـه «یه‌كێتــی نه‌ته‌وه‌یــی ژنانــی تونســی» «یه‌كێتــی ژنانــی تونــس»ی ســه‌رب ه پارتــی كۆمۆنیســت له‌ســاڵی 1944دامــه‌زراوه ،تێده‌گــه‌م له‌ئاســتی ره‌گدكوتانــی بزاڤــی ژنــان له‌پــه‌روه‌رده‌ی تونســیداو تایبه‌مته‌نه‌دییه‌كــه‌ی شــڕۆڤه ده‌كــه‌م. * كاتێكیــش ده‌زانــم یه‌كه‌میــن فێرگــه‌ی كچــان له‌ســاڵی 1901لــه تونســی پایته‌خــت دامــه‌زراو پاشــانیش چه‌ندیــن فێرگــه‌ی كچــان
له‌چه‌ندیــن شــوێنی دیكــه‌ی واڵت دامــه‌زرا ،ئه‌وكاتــه ده‌زانــم ئاســتی ل ـ ه كۆمه‌ڵه‌كانــی ژنان ـهوه ده‌ســتپێده‌كه‌م كه‌پێــش شــۆرش چاالكبــوون، له‌وانــه‌ش ئه‌وانــه‌ی ســه‌ربه ده‌ســه‌اڵت بــوون یــان ســه‌ربه‌خۆبوون. هۆشــیاریی ژنــان لــه تونــس چه‌نــده. هه‌ریــه‌ك له‌وانــه‌ش رۆڵــی خــۆی هه‌بــوو لــه باڵوكردنــه‌وه‌ی به‌شێوه‌یه‌كی گشتی ژنانی تونسی ئاوا پێكهاتوون. ** خســتنه‌ڕووی ئ ـهم چه‌نــد الپه‌ڕه‌ی ـه له‌مێــژووی تونــس له‌راســتیدا هۆشــیاری الی ژنــان. بانگه‌وازییه‌كــه بــۆ توێژینــه‌وه‌ی زانســتی بــه‌ره‌و ته‌كاندنــی تــۆز ه له‌میانه‌ی کارێکی مه‌یدانیدا سه‌رکه‌وتنی له‌ســه‌ر كه‌ســایه‌تییه ژنــه‌كان و الیه‌نــه رۆشــنه‌كانی مێژوویــان یه‌کێتیه‌ک له‌واڵتانــی جیــا جیــاوه. گرنگی به‌ده‌ستهێنا له‌وه‌ی ژنان قایلبکات چاكــه‌ی ئه‌مــه‌ش الی ئێمــه ده‌گه‌ڕێتــه‌وه بــۆ هه‌وڵــی هــاوكاره ه ه به‌رنامه‌ی «رێکخستنی خێزانی» تایبه‌ت ب ب ژنه‌كامنــان له‌زانكــۆی تونــس لــ ه حه‌فتاكانــی ســه‌ده‌ی رابــوردوو، ه خستنه‌وه سنوردارکردنی نه‌وه‌و نه‌و كــه لــه‌وه گه‌یشــتبوون كــه قووڵبوونــه‌وه بــۆ ســه‌ركه‌وتنه‌كانی ژن به‌درێژایــی مێــژوو به‌شــداریده‌كات لــه په‌ره‌پێدانــی ســه‌رنجی ژنــان بــۆ خۆیــان و ســه‌رنجی كۆمه‌ڵگــه بــۆ ژنــان. ا -یه‌كێتــی نیشــتامنی ژنانــی تونســی :ئه‌مــه‌ش درێژكــراوه‌ی بزاڤــی ژنانــی تونســی ه ك ـه له‌س ـه‌ره‌تای 1920ده‌رك ـه‌وت ،پــاش س ـه‌ربه‌خۆیی ئه‌زموونی تونس له‌ژێر ده‌وڵه‌تی سه‌ربه‌خۆدا: سـه‌ره‌تا ،گرنگـه ئامــاژه بـه‌وه بده‌یــن كـه ده‌وڵه‌تــی سـه‌ربه‌خۆ واڵت لــه 1956وهك یه‌كێــك له‌لقه‌كانــی پارتــی فه‌رمانڕه‌وابــوو و • كـه پــڕ چـه‌ك بــوو بـه ئیــراده‌ی سیاســی و گۆڤــاری (االحــوال الشــخصیه) گوزارشــتی ل ـه بۆچوونــی فه‌رمــی ده‌وڵ ـه‌ت ده‌كــرد به‌درێژایــی په‌نجــا ی به‌رهه‌مهێنــا و خوێندنــی گشــتاند و كــردی بـه خۆڕایــی ،رێــژه‌ی ســێ ســاڵی پێــش شــۆرش. یه‌كــی ده‌وڵه‌تــی ته‌رخانكــرد بــۆ پــه‌روه‌رده‌و فێركــردن ،ته‌نانــه‌ت ژنــ ه رۆشــنبیرو ســه‌ربه‌خۆكان په‌یوه‌ندییــان بــه یه‌كێتــی نیشــتامنی رێــژه‌ی خوێنــدن ،به‌پێــی ئامــاری فه‌رمــی وه‌زاره‌تــی پــه‌روه‌رده‌ی ژنانــه‌وه نه‌بــوو و له‌بــه‌ر په‌یوه‌ســتبوونی بــه پارتــی فه‌رمانــڕه‌واوه ســاڵی 2013-2012ده‌گاتــه %8,98له‌پۆله‌كانــی كچانــی ســه‌ره‌تایی و له‌كارلێكدانه‌بــوون له‌گه‌ڵیــدا ،بــه‌اڵم كــه‌س ناتوانــێ نه‌یســه‌ملێنێ كــه %676,له‌قۆناخــی دواناوه‌نــدی و %62ی ده‌رچــووی زانكــۆكان كچــن .ئــه‌م یه‌كێتیــه و له‌میانــه‌ی لقه‌كانیــه‌وه كــه ده‌گه‌شــته هــه‌زار 1000 و لــه‌رووی جوگرافییــه‌و ه له‌هه‌مــوو شــارو شــارۆچكه‌و ئاواییــه‌كان له‌گــه‌ڵ ئــه‌وه‌ش جێــی داخــه كــه دوای شــۆڕش زیاده‌بوونێكــی باڵوببــوه‌وه رۆڵــی گێــڕا لــه گشــتاندنی به‌رنامــه‌ی فێركردنــی ترســێنه‌ری زوو دابڕانــی كچــان لــه خوێنــدن ده‌بینیــن .ئامــاره‌كان گه‌وره‌ســااڵن و بنبڕكردنــی نه‌خوێنــده‌واری كــه ده‌وڵــه‌ت گــره‌وی پیشــانی ده‌ده‌ن كـه ئـه‌م ســااڵنه‌ی دوایــی زیاتــر لـه 100000خوێنــدكار له‌ســه‌ركردبوو. ســااڵنه دابــڕاون كه‌زۆربه‌یــان كــچ بــوون .هۆكاره‌كه‌یشــی زۆرن یه‌كێتیه‌كــه رۆڵــی گێــڕا لــه ئاماده‌ســازیی ژنــان و به‌تواناكردنیــان له‌وانــ ه مــاددی و كۆمه‌اڵیه‌تــی و هــۆكاری ئاســایش و ئایدیۆلــۆژی له‌فێربوونــی پیش ـه‌و كاری ده‌ســتی ســااڵنه وای لــه ه ـه‌زاران‌ژن كــرد كــه لــه‌رووی ئابووریــه‌وه په‌یوه‌ســت بــن و لــه‌رووی داراییــه‌وه بــوون. له‌ســه‌ر ئــه‌م ئاســته‌ش ئه‌وه‌تــا كۆمه‌ڵه‌كانــی ژنــان ده‌جوڵێــن بــۆ ســه‌ربه‌خۆبن وهك بنه‌مایه‌كــی ئــازادی ژنــان. كه‌مكردنــه‌وه‌ی ئــه‌م دیارده‌یــه له‌میانــه‌ی كاری مه‌یدانیــدا له‌پێنــاوی یه‌كێتیه‌كــه له‌میانــه‌ی كارێكــی مه‌یدانیــدا ســه‌ركه‌وتنی گرنگــی به‌ده‌ســتهێنا لــه‌وه‌ی ژنــان قایلبــكات بــه به‌رنامــه‌ی «رێكخســتنی به‌دیهێنانــی یه‌كســانی. به‌گشــتی ،لــه‌وه‌ی كــه خوێنــدن رۆڵێكــی گــه‌وره‌ی هه‌بــووه خێزانــی» تایبــه‌ت بــه ســنورداركردنی نــه‌وه‌و نــه‌وه خســتنه‌وه، له‌باڵوكردنــه‌وه‌ی هۆشــیاری ســه‌باره‌ت به‌مافــه‌كان له‌ریــزی ژنانــدا ،هه‌ربۆی ـه‌ش ئێســتا ژمــاره‌ی دانیشــتوامنان ته‌نیــا 10ملیۆن ـه ،ك ـه ئ ـه‌و ئـه‌وا بزاڤه‌كانــی ژنــان ده‌مانكێشــێ بــۆ تیشــك خســتنه سـه‌ر ره‌هه‌نــده ژماره‌یــ ه زۆریشــه ،كێشــه‌و گرفتــی زیــاده‌ی به‌دواوه‌یــه له‌ســه‌ر هه‌مــوو ئاســته‌كان. رێكخراو ه‌ییه‌كــه‌ی. ره‌هه‌ندی رێكخراوه‌یی: •
( no /12 )- 1 - 12 - 2016
57
58 •
لیژنه‌ی ژنانی كاركه‌ر له‌یه‌كێتی گشتیی تونسی بۆ كار:
یه‌كێتــی گشــتی تونســی بــۆ كار رێكخراوێكــی ســه‌ندیكایی تونســی ه له‌ســاڵی 1946دامــه‌زراوه‌و كۆنرتیــن رێكخــراوی ســه‌ندیكایه له‌جیهانــی عه‌ره‌بــی و ئه‌فریــكا كــه پاریــزگاری لــه مافــی كرێــكاران ده‌كات .له‌ســاڵی 1984ژماره‌ی ـه‌ك تێكۆش ـه‌ری س ـه‌ندیكایی و رۆشــنبیر رێكه‌وتــن له‌ســه‌ر ژیاندنــه‌وه‌ی لیژنــه‌ی ژنــی كرێــكار بــۆ پارێــزگاری له‌مافه‌كانــی ژنانــی كرێــكار له‌هــه‌ر بوارێــك بــێ .كاره‌كانــی ئــه‌م لیژنه‌یــه په‌ره‌یســه‌ند و بزاڤێكــی تێكۆشــانی ژنانــی پێكهێنــا كــه به‌شــداریكرد لــه به‌رهه‌مهێنانــی لێكۆڵینــه‌وه ســه‌باره‌ت بــه باردودۆخــی ژنــان و وشــیاركردنه‌وه‌ی ژنــان له‌مــه‌ڕ مافــه ئابــوری و پیشــه‌ییه‌كا نیا ن . هــه‌ر له‌ناخــی ئــه‌م لیژنه‌یــه‌وه بیرۆكــه‌ی ژیانــه‌وه‌ی كۆمه‌ڵه‌یه‌كــی ســه‌ربه‌خۆ له‌ده‌ســه‌اڵتی فه‌رمانــڕه‌وا ده‌ركــه‌وت و ره‌نــج و تێكۆشــان خرایــه ســه‌ر یــه‌ك بــۆ پێكهێنانــی كۆمه‌ڵــه‌ی ژنانــی دیموكراســی تونســی.
(ژ10 )12 .ی سه‌رماوه‌رز 2716
ه ه به‌و به‌رباڵوی باڵوکردنه‌وه‌ی ئه‌م چه‌مکان له‌میانه‌ی کاری مه‌یدانییه‌و ه پشت ده‌به‌ستێ به‌و کۆمه‌اڵنه‌ی دوای شۆڕشی 14ی جه‌نیوه‌ری دامه‌زران.
نووســینه‌كانیدا بانگــی یه‌كســانی هــه‌ردوو ره‌گــه‌زی لــه 1930دا كــردوه. *كۆمه‌ڵه‌كــه هــه‌ر له‌دامه‌زراندنیــه‌وه خیتابێكــی ژنانــه‌ی پێشــكوتنخوازی بره‌وپێــدا پشتبه‌ســت بــ ه بانگــه‌وازی گه‌ردوونــی مافه‌كانــی مــرۆڤ .كۆمه‌ڵه‌كــ ه بایه‌خێكــی ئه‌وه‌نــد ه گــه‌وره‌ی بــه رێكه‌وتننامــه‌ی نێوده‌وڵه‌تــی رووبه‌ڕووبوونــه‌وه‌ی هه‌مــوو چه‌شــنه‌كانی جیــاكاری دژ بــه ژنــان CEDAWدا به‌شــێوه‌یه‌ك كــه وایكــرد حكومه‌تــی تونســی له‌ســاڵی 1985رێكه‌وتننامه‌كــه واژۆ بــكات له‌گــه‌ڵ نیشــاندانی چه‌نــد خۆلێپاراســتنێك كــه به‌رزنه‌كرانــه‌وه تــا ســاڵی 2011و دۆكۆمێنتــی ئــه‌و خۆلێپاراســتنانه لــه نه‌تــه‌وه یه‌كگرتــوه‌كان نه‌ســپاردران تــا 2014پــاش ده‌ستله‌كاركێشــانه‌وه‌ی حكومه‌تــه ئیســامیه‌كه. * چه‌نــد كۆمه‌ڵه‌یه‌كیــر هه‌مــان رێچكه‌یــان گرته‌بــه‌ر وهك كۆمه‌ڵــه‌ی ژنانــی تونســی بــۆ توێژینــه‌وه‌ی په‌ره‌پێــدان و كۆمه‌ڵــه‌ی تونســی بــۆ به‌رگریكــردن له‌مافه‌كانــی مــرۆڤ كــه توانــی مۆڵه‌تــی قانونــی به‌دســتبێنێ پێــش ئ ـه‌وه‌ی دیكتاتۆریه‌تــی س ـه‌رۆك بــن عه‌لــی بــ ه تــه‌واوی باڵبكێشــێ به‌ســه‌ر كه‌شــی سیاســی و كۆمه‌اڵیه‌تیــدا. * هه‌رچۆنێــك بێــت ،ئـه‌م كۆمه‌اڵنـه هێــزی به‌رگیــری بــوون بــۆ رژێمــی دیكتاتــۆری و بنه‌مــای رۆشــنبیری مافپه‌روه‌ریــی لــ ه كۆمه‌ڵگــه‌ی تونســیدا دامه‌زرانــد و لێكۆڵینــه‌وه‌و بنه‌مــای تیــۆری به‌رهه‌مهێنــا له‌بــاره‌ی ژنانــه‌وه كــه ئه‌مــڕۆ لێڤه‌گه‌ڕێكــه (مرجع ّيــة) بــۆ هه‌مــوو كۆمه‌ڵــه ده‌ركه‌وتــووه‌كان .ده‌ســتیكرد بــه هه‌ماهه‌نگــی هه‌مــوو هه‌وڵــه‌كان له‌پێنــاوی گه‌شــه‌ی پێویســت له‌بــواری مافه‌كانــی ژنــان و پشــتگیری رێكخــراوی دیك ـه‌ی س ـه‌ربه‌خۆی وهك « ناوه‌نــدی ژنانــی عه‌ره‌بــی بــۆ راهێنــان و توێژینــه‌وه« ( )CAWTARیــان چه‌ندیــن ناوه‌نــدی دیكــه‌ی حكومــی وهك ناوه‌نــدی توێژینــه‌وه‌ی ســه‌ر بــه نووســینی ده‌وڵــه‌ت بــۆ ژن و خێــزان (.)CREDIF
ج -كۆمه‌ڵه‌ی ژنانی دیموكراسی تونسی: كۆمه‌ڵــه‌ی ژنانــی دیموكراســی تونســی ســاڵی 1989دامــه‌زرا له‌ســه‌ر بنه‌مــای ســه‌ربه‌خۆیی لــه پارتــی فه‌رمانــڕه‌وای ئه‌وكاتــه ،له‌الیــه‌ن كۆمه‌ڵێــك ژنانــه‌و ه كــه خوێندنــی زانكــۆو بزاڤــی خوێنــدكاران و ســه‌ندیكای و خۆپیشــاندان بــۆ ئازادكردنــی زیندانیانــی سیاســی یــان ناڕه‌زایــی به‌رامبــه‌ر ده‌ســتدرێژییه‌كانی زایۆنیــزم بــۆ ســه‌ر فه‌له‌ســتین و ئێــراق و چه‌نــد بابه‌تێكــی دیكــه‌ی سیاســی و عه‌ره‌بــی * باڵوكردنــه‌وه‌ی ئــه‌م چه‌مكانــه بــه‌و به‌رباڵویــه له‌میانــه‌ی كاری و نێوده‌وڵه‌تــی ،كۆیكردبوونــه‌وه. مه‌یدانییــه‌وه پشــت ده‌به‌ســتێ بــه‌و كۆمه‌اڵنــه‌ی دوای شۆڕشــی 14ی پرانســیپه‌كانی ئــازادی و دیموكراســی و دادوه‌ری و یه‌كســانی جه‌نیــوه‌ری دامــه‌زران. كۆیكردبوونــه‌وه .دیامنه‌كانــی ســه‌ره‌تا لــه یانــه‌ی رۆشــنبیری ئه‌لتاهیــر ئه‌لحــه‌داد ســازدران له‌بــه‌ر ئــه‌وه‌ی نــاوی یانه‌كــ ه لــه -3بزاڤ ه مه‌یدانییه‌كان :كۆمه‌ڵ ه چاالكه‌كانی ژنانی دوای شۆرش نــاوی ئــه‌و ســه‌ركرده ســه‌ندیكایی و بیرمه‌نــده‌و ه هاتــوو ه كــه لــه د -تۆڕبه‌ندیی هاوپه‌یامنی له‌پێناوی ژنانی تونس
59
ه ژنان وانه‌یه‌کیان ه کاتێ ئه‌ڵێم ک زێده‌ڕۆیی نیی ه بواری دانوستان و ه سیاسیه‌کان دا ل ب به‌ڕێوه‌بردنی دیالۆگ
* ئــه‌و بنه‌مایــه‌ی له‌پێناویــدا تۆڕبه‌نــدی «هاوپه‌یامنــی له‌پێنــاو ژنانــی تونــس» ی له‌ســه‌ر دامــه‌زرا هێشــتا ئه‌وه‌یــ ه كــه كۆمه‌ڵــه مێژووییه‌كانــی له‌ســه‌ر دامــه‌زراوه ،بــه‌اڵم به‌هه‌وڵێكــی تــاك الیه‌نــه ناشــێ رووبــه‌ڕووی ئــه‌و هه‌مــوو كێشــانه ببنــه‌و ه كــه واڵتــی پێــدا ده‌گــوزه‌رێ .بۆیــه ئه‌زمونه‌‌كــه له‌ســه‌ر یه‌كخســتنی هه‌وڵــه‌كان پێكهــات له‌ســه‌ر ئاســتی كۆمه‌ڵــ ه جیاجیــاكان له‌پێنــاوی رووبه‌ڕووبوونــه‌وه‌ی هاوبه‌شــی پــرۆژه پاشــڤه‌ڕۆكان و كاری هاوبــه‌ش بــۆ به‌رگــری لــه یه‌كســانی ،له‌بــه‌ر ئــه‌وه‌ی دیموكراســیه‌ت كــ ه پــاش شــۆرش كاری بــۆ ده‌كه‌یــن پێكنایــه‌ت به‌بــێ یه‌كســانی. هێزیــش لــه یه‌كگرتــن دایــه. * ئه‌زموونــی تۆڕبه‌نــدی و كاری هاوبــه‌ش له‌نــاو هاوپه‌یامنێتیه‌كــه‌دا وایكــرد كــ ه ژماره‌یه‌كــی زۆر خۆپیشــانده‌ر كۆبكرێتــه‌و ه لــه چه‌نــد بۆنه‌یه‌كــدا وهك ئاهه‌نگــی رۆژی ســه‌ربه‌خۆیی لــه 20ی مارســی 2012كـه نزیكـه‌ی 30.000ژن رژانـه سـه‌ر شـه‌قامی حه‌بیــب بورقێبـه لــ ه پایته‌خــت وهك په‌رچه‌كردارێــك به‌رامبــه‌ر پشتگوێخســتنی بۆنــه نیشــتامنییه‌كان له‌الیــه‌ن ده‌وڵه‌تــه‌وه .چونكــه به‌ســیمبۆڵبوونی ســه‌ربه‌خۆیی ســه‌باره‌ت بــه مافه‌كانــی ژنــان گه‌وره‌یــه. * هه‌رچــی تێكۆشــان بــۆ «یه‌كســانی» له‌ده‌ســتوردا ،ئــه‌وا كۆڕبه‌نــدی و كاری هاوب ـه‌ش رۆڵــی بینــی ل ـه نوســینی ده‌ســتورێكی هاوب ـه‌ش ك ـه ده‌ســته‌به‌ری مافه‌كانــی ژنــان بــكات كــ ه زیاتــر لــه 100كۆمه‌ڵــه‌ی ژنــان قبوڵیــان كــردو ه پێــش ئــه‌وه‌ی بــۆ ئه‌نجومه‌نــی دامه‌زرانــدن پێشــنیازبكرێت ك ـه دواتــر پشــتگوێی خســت و كاردان ـه‌وه‌ش هێنــده‌ی پشتگوێخســتنه‌كه بــوو.
* زێده‌ڕۆیــی نیی ـه كاتــێ ئه‌ڵێــم ك ـه ژنــان وانه‌یه‌كیــان ب ـ ه سیاســیه‌كان دا ل ـه بــواری دانوســتان و به‌ڕێوه‌بردنــی دیالــۆگ ،كاتــێ ژنــان داوایــان كــرد كــه ژنانــی حیزبــ ه سیاســیه‌كان له‌گــه‌ڵ كۆمه‌ڵه‌كانــی ژنــان هه‌ڵوێســتی هاوبه‌شــیان هه‌بێــت لــه ڤیســتیڤاڵی جه‌ژنــی ژنانــدا، پــاش كوشــتنی ش ـه‌هید محمــد الرباهیمــی .هه‌روه‌هــا ش ـه‌قامه‌كان ب ـه نزیكـه‌ی 500000كـه‌س داگیركــران لـ ه خۆپیشــاندانێكدا بــۆ په‌له‌كــردن بــۆ رووخاندنــی حكومه‌تــی ئیســامی پاشــان مانگرتنێكــی به‌دواداهــات به‌نــاوی مانگرتنــی رۆیشــن .به‌مشــێوه‌یه بزاڤــی سیاســی و ژنــان په‌ره‌یســه‌ند دژ به‌سیاســه‌تی ناحــه‌ز به‌مافه‌كانــی ژنــان. * ئابه‌مشــێوه‌یه كۆمه‌ڵه‌كانــی ژنــان رۆڵێكــی كاریگه‌ریــان بینــی ئه‌ویــش به‌هــۆی هه‌ماهه‌نگــی و ســووركردنی ژمــاره‌ی ئێجــگار گــه‌وره‌ی خه‌ڵــك و به‌هــۆی فراوانرتكردنــی بازنــه‌ی هاوپه‌یامنێتیه‌كانــه‌وه كــه هــاوكاری به‌ســرا له‌گــه‌ڵ كۆمه‌ڵه‌كانــی تــر ،لیژنــه‌ی ژنانــی یه‌كێتــی گشــتی تونســی بــۆ كار و لیژنــه‌ی نــاو پارتــه پێشــكه‌وتنخوازه‌كان .ئــه‌م هاوپه‌یامنێتیــه به‌رفراوانــ ه نــاوی هاوپه‌یامنــی ئاوریشــمی تونســی»تحالف حرائــر تونــس»ه. * كاتــێ باســی كۆمه‌ڵــی مه‌ده‌نــی ده‌كه‌یــن ناكــرێ پشــتگوێی رۆڵــی هیــچ یه‌كێــك لــه رێكخراوه‌كانــی ژنــان بكه‌یــن به‌هه‌مــوو پێكاهاته‌كانیــه‌وه له‌نوســینی ده‌ســتور و ژیانــی سیاســی بــێ ئــه‌وه‌ی خزمه‌تگوزارییــه كۆمه‌اڵیه‌تیــه‌كان و هه‌ڵمه‌ته‌كانــی هۆشــیاركردنهوه له‌بیربكه‌یــن.
كێشه‌ی یه‌كسانی و به‌شداریی سیاسی ژنان: خۆپیشــاندانه‌كه گه‌وره‌بــوو و زیاتــر لــه 50000كــه‌س لــه ژن و * ئاماده‌یــی ژنــان له‌ناوه‌نده‌كانــی بڕیــارو ئه‌نجومه‌نه‌كانــی نوێنــه‌ران
( no /12 )- 1 - 12 - 2016
* پــاش شۆرشــی 2011تونــس ژیانــه‌وه‌ی ژماره‌یه‌كــی زۆر كۆمه‌ڵــه‌ی به‌خــۆوه بینــی ،كــه لێبڕاوانــه به‌شــداری بكــه‌ن لــه بیناكردنــی كۆمه‌ڵگه‌یه‌كــی دیموكراســیدا پــاش چه‌ندیــن ســاڵ لــه كپكردنــی سیاســی.
پیــاو به‌شــداربوون لــه 12ی ئۆگه‌ســتی 2012دژ بــه ئــه‌و به‌نــده‌ی ئیســامیه‌كان له‌ده‌ســتوردا پێشــنیازیان كردبــوو كــه به‌پێــی ئــه‌و به‌نــده «رۆڵــی ژن ته‌واوكــه‌ری پیــاو ده‌بێــت لــه چوارچێــوه‌ی خێزانــدا» .له‌میانــه‌ی خۆپیشــاندان و هه‌ماهه‌نگــی بــه‌رده‌وام له‌گــه‌ڵ فراكســیۆنی دیموكراســی له‌نــاو ئه‌نجومــه‌ن توانیــان «ته‌واوكــه‌ر» بگۆڕیــن بــه «یه‌كســانی» له‌ده‌ســتوری واڵت. چیــان ویســت لــه ســایه‌ی حكومه‌تێكــی په‌رله‌مانــی كــه زۆرینــه‌ی په‌رله‌مانــی هه‌بــوو ســه‌پاندمان .دابه‌شــكردنی رۆڵــه‌كان له‌نێــوان ئــه‌و كۆمه‌اڵنــه‌ی گرنگیــان ده‌دا بــ ه به‌دواداچوونــی ناوه‌ڕۆكــه ده‌ســتووریه‌كان ،بــه‌و توانــاو ئه‌زموونــه قانونیانــه‌ی هه‌یانبــوو و ئــه‌و كۆمه‌اڵنــه‌ی توانــای بزووتنه‌وه‌یــان هه‌بــوو له‌بــواری بزواندنــی شــه‌قام ،رۆڵــی خۆیــان گێــڕا وێــڕای ئاســته‌نگییه‌كان.
60
(ژ10 )12 .ی سه‌رماوه‌رز 2716
كــه‌م نه‌بــوو به‌تایبه‌تــی به‌پێــی سیســته‌می كۆتــا كــه حكومه‌تــی پێــش شــۆرش كاری له‌ســه‌ر كردبــوو نزیكــه‌ی %30ی پێبه‌خشــیبوو. بـه‌اڵم داخــوازی یه‌كســانی وهك بنه‌مــای دیموكراســیی خــوازراو وایكــرد لــه كۆمه‌ڵه‌كانــی ژنــان و له‌پێشــیانه‌وه كۆمه‌ڵــه‌ی تونســی یه‌كســان و یه‌كســانخواز خۆیــان پڕچــه‌ك بكــه‌ن بــه زانیــاری و خۆپیشــاندان و بزوتــن له‌پێنــاوی چه‌ســپاندنی قانونــی یه‌كســانی كــه لــه 11ی ئه‌پریلــی 2011ده‌رچــوو له‌ســه‌ر بنه‌مــای (بــه‌دوای یه‌داهاتــن) بــه‌دوای یه‌كداهاتــن لــ ه لیســتی له‌نێــوان ژن و پیــاو لــه ئامــاده‌كاری بــۆ هه‌ڵبژاردنه‌كانــی ئه‌نجومه‌نــی نیشــتامنی دامه‌زرێنــه‌ر. ســه‌ره‌ڕای قانونــی یه‌كســانی ،هێشــتا رێــژه‌ی ژنــان له‌نــاو ئه‌نجومــه‌ن لــه %95.29تێپــه‌ڕی نه‌كــرد له‌بــه‌ر ئــه‌وه‌ی ســه‌رۆكی هه‌مــوو لیســته‌كان بــۆ پیــاوان بــوون .بــه‌اڵم لۆژیكــی یه‌كســانخوازی وایكــرد بۆچونــه‌كان بگۆڕیــت بــه‌ره‌و پرانســیپی یه‌كســانی .چه‌مكــی یه‌كســانخوازیش به‌پێچه‌وانــه‌ی كۆتــا یــان نوێنه‌رایه‌تــی رێژه‌یــی ده‌چێتــه خانــه‌ی لۆژیكــی «مافــه‌كان ..نــه‌ك ده‌ســكه‌وت». بۆیـه داخوازیــان بــوو ه وهك پرانســیپێك له‌ده‌ســتورداو داواشــده‌كه‌ین كارابكرێــت به‌شــێوه‌یه‌ك كه‌زامنــی نوێنه‌رایه‌تــی ژنــان بــكات له‌نــاو ئه‌نجومه‌نــه هه‌ڵبژێــرداروه‌كان و ناوه‌نده‌كانــی بڕیــار. وهك دیاریشــه ،لــه‌م ماوه‌یــه‌ی دواییــدا كــ ه واژۆی داخوازییــه‌كان و په‌یوه‌ســتبوونی هاوپه‌یامنێتیــه‌كان وایكــرد لــه ئه‌نجومه‌نــی نوێنــه‌ران قانونــی هه‌ڵبژاردنــی تایبــه‌ت له‌ئه‌نجومه‌نــه هه‌رێمیــه‌‌كان و شــاره‌وانییه‌كان له‌ســه‌ر بنه‌مــای یه‌كســانیی ســتونی و ئاســۆیی لــه لیســته‌كانی هه‌ڵبژاردنــدا بپه‌ژرێندرێــت (تصدیــق). لــه‌م چوارچێوه‌یــه‌دا ،شــیاوی ئاماژه‌دانــه بــ ه هه‌وڵــی كۆمه‌ڵه‌كانــی ژنــان له‌ئامــاده‌كاری ژنــان و پشــتگیرییان بــۆ به‌شــداریكردنیان لــه ژیانــی سیاســیدا وهك ده‌ســته‌بژێرێكی هۆشــیار و به‌ربژارێــك بــۆ ســه‌ركردایه‌تی به‌تایبه‌تــی له‌ســه‌ر ئاســتی هه‌رێمــی و لۆكاڵــی ئه‌مــه‌ش وهك رێخۆشــكردن بــۆ په‌یوه‌ســتبوونیان بــه ژیانــی گشــتی له‌چوارچێــوه نزیكه‌كــه‌ی خۆیــداو بــۆ به‌دیهێنانــی یه‌كســانیی راســته‌قینه. قه‌یرانی ئابوری و كێشه‌ی بێكاری: * ئـه‌و وه‌رچه‌رخانـه سیاســیه‌ی واڵت پێیــدا تێپه‌ڕده‌بــێ لـه چوارچێــوه‌ی قه‌یرانێكــی ئابــوری و بارگــرژی كۆمه‌اڵیه‌تــی قوڵــدا خــۆی ده‌بینێت ـهوه ك ـ ه كاریگ ـه‌ری نه‌رێنــی هه‌ی ـه بــۆ س ـه‌ر دۆخــی ئابوریــی نیشــتامنی و نێوده‌وڵه‌تــی.
* كاتــێ رێــژه‌ی بێــكاری بــه %17مه‌زه‌نــده ده‌كرێــت ،ئــه‌وا ژنــان و گه‌نجــان زۆرتریــن قوربانــی پێكدێنــن. * قۆناخــی دوای شــۆرش پــه‌رده‌ی له‌ســه‌ر واقیعێكــی ئازاربه‌خــش هه‌ڵدایــه‌وه كــ ه تێیــدا هه‌لــی یه‌كســان نییــه‌و كه‌لێنێكــی گــه‌وره‌ی گه‌ش ـه‌پێدان له‌نێــوان الیه‌نه‌كانــدا بوونــی هه‌ی ـه .بۆی ـه گواســتنه‌وه بــۆ دیموكراســی نایه‌ته‌كایــه‌وه به‌بــێ بوونــی گه‌شــه‌پێدانی كۆمه‌اڵیه‌تــی له‌ســه‌ر بنه‌مــای گه‌شــه‌پیدانی جوتیــاری ،كــه ســه‌رچاوه‌ی ســه‌ره‌كی پێكهاتنــی هاواڵتــی كاركــه‌رو به‌رهه‌مهێنــ ه له‌ناوچــه الدێنشــینه‌كان و دابینكردنــی بارودۆخێكـه بــۆ ژیــان كـه مافــی بوونــی ژینگه‌یه‌كــی پــاك و ســه‌المه‌ت ده‌ســته‌به‌ربكات. * لــه‌م بــواردا چه‌ندیــن پــرۆژه هه‌یــ ه كــه كۆمه‌ڵه‌كانــی ژنــان ئه‌نجامــی ده‌ده‌ن كــه له‌بــواری دێهاتــه‌كان چاالكــن ،له‌بــه‌ر ئــه‌وه‌ی ده‌ســتی كار به‌گشــتی لــه ژنــان پێكــدێ بــه كرێیه‌كــی زۆركــه‌م كه‌به‌شــی پێداویســتیه ســه‌ره‌كییه‌كانیش نــاكات له‌كاتێكــدا ده‌ســته‌به‌ری كۆمه‌اڵیه‌تیــش نییــه. تێكۆشــانی یه‌كســانی له‌هه‌مــان كاتــدا تێكۆشــانه بــۆ مافـه ئابووریـه‌كان ك ـ ه زامنــی كه‌رامه‌تــی ژنان ـه. تێكۆشانیشــه له‌پێنــاوی مافــه سیاســی و كۆمه‌اڵیه‌تــی و ر ۆ شــنبیر ییه‌كا نیش . ئه‌مــه تێكۆشــانێكی گشــتگیر ه لــ ه پێنــاوی به‌دیهاتنــی هه‌مــوو ماف ـه‌كان بــۆ ئ ـه‌وه‌ی كۆتایــی بێــت به‌هه‌مــوو توندوتیژیی ـه مــاددی و مه‌عنه‌ویه‌كانــی ســه‌ر ژنــان له‌بــه‌ر ئــه‌وه‌ی جیــكاری له‌ســه‌ر بنه‌مــای ره‌گــه‌ز بریتیــه لــ ه ته‌ندوتیــژی. كۆتایی: ئه‌مــڕۆ لێــره كۆبووینه‌ت ـهوه بــۆ ئ ـه‌وه‌ی بابه‌تێكــی زۆر گرنــگ تاوتــوێ بكه‌یــن كه‌هه‌رچه‌نــد‌ه كۆمه‌ڵگه‌كانمــان جیــاوازی هه‌بێــت لــ ه پابه‌ندبــوون به‌مافه‌كانــی مــرۆڤ و مافه‌كانــی ژنــان به‌تایبه‌تــی ،هێشــتا هه‌ڵســوكه‌وت كردنــی له‌گــه‌ڵ په‌یماننامــه‌و رێككه‌وتننامــ ه نێوده‌وڵه‌تیــه‌كان جێــی گومانــ ه به‌تایبه‌تــی له‌ژێــر ســێبه‌ری بارودۆخــی ناوچه‌كــه‌و ته‌وژمه‌كانــی تیــرۆر ،له‌راســتیدا ئه‌مــ ه هاڕینــی هــزری مــرۆڤ و ئه‌زموونــی مرۆڤایه‌تیــه. بــا ئــه‌م جــۆره كۆبوونه‌وانه‌‌مــا ن بكه‌ینــ ه هه‌لێــك بــۆ پێشــنیازكردنی ســتراتیژی هاوبــه‌ش به‌ئاراســته‌ی واڵتانمــان و الیه‌ن ـ ه نێوده‌وڵه‌تی ـه‌كان بــۆ ئ ـه‌وه‌ی پابه‌ندبــوون ب ـه په‌یماننام ـ ه نێوده‌وڵه‌تیــه‌كان بكه‌یــن به‌پێویســتیی قانوونــ ه ناوخۆییــه‌كان. بــا هۆشــیاركردنهوه له‌بــاره‌ی مافه‌كانــه‌و‌ه بكه‌ینــ ه بنه‌مــای كاری مه‌یدانیمــان و ته‌نیــا له‌ســه‌ر ســه‌كۆو كۆبوونه‌وه‌كــن نه‌مێننــه‌وه. ئه‌زموونــی تونســی وێــڕای پێشــكه‌وتنی ،س ـه‌لماندی ك ـه هۆشــیاری هێشــتا كه‌م ـه‌و پێكهێنــان و تواناســازی پێویســتیه‌كه‌و كۆمه‌ڵــی مه‌ده‌نــی ده‌بــێ پێــی هه‌ڵســێت ،ب ـه‌اڵم رۆڵــی فێركــردن و راگه‌یانــدن ســه‌ره‌كییه. ده‌بــا كاربكه‌یــن بــۆ كاركردنــ ه ســه‌ر بڕیــاره‌كان له‌پێنــاوی ئــه‌وه‌ی پرۆگرامــی خوێنــدن و كتێبه‌كانــی خوێنــدن و هۆكاره‌كانــی راگه‌یانــدن وێنه‌یــه‌ك بچه‌ســپێنن كــه ئێمــ ه ده‌مانــه‌وێ له‌كۆمه‌ڵگه‌كانمانــدا به‌دیانبهێنیــن له‌دیموكراســی و كه‌رامــه‌ت و یه‌كســانی.
61 ئه‌زموونى خۆبه‌ڕێوه‌به‌رى دیموکراسى له‌رۆژئاوا /باکورى سوریا
ئــه‌و رووداوانــه‌ى لــ ه رۆژهــه‌اڵىت ناوه‌ڕاســتدا روویانــداو له‌ســه‌ره‌تادا ناونــرا به‌هــارى عــه‌ره‌ىب ،خاڵێکــى وه‌رچه‌رخــان بــوو بــۆ ســه‌رجه‌م گــه‌الن‌و واڵتــاىن ناوچه‌ک ـه ،ته‌نان ـه‌ت س ـه‌ره‌تایه‌کى گرنــگ بــوو له‌پێنــاو گۆڕینــى جیهــان‌و سیاس ـه‌ىت جیهانیــدا ،بــه‌و پێیــه‌ى کــه شــوێنه‌واره‌کاىن کاریگــه‌ری زۆرى له‌ســه‌ر هه‌مــوو ناوچــه‌کان به‌جێهێشــت .له‌ســه‌ر ئــه‌و پێودانگــه ســه‌رجه‌م گــه‌الىن ناوچه‌کــه داواى به‌ده‌ســتهێناىن مافه‌کانیــان‌و دیموکراســییان کــرد .ئــه‌و رووداوانــه هه‌نگاوێکــى تــرى یاخیبــوون بــوون له‌مۆدێــى ده‌وڵــه‌ىت نه‌ته‌وه‌یــى داپڵۆســێنه‌ر به‌هه‌مــوو جۆره‌کانیــه‌وه .ئــه‌و راچه‌نینانــه ئاماژه‌یه‌کــى روون‌و ئاشــکرا بــوون بــه‌وه‌ى کــه هه‌مــوو ئــه‌و بۆچــوون‌و روانینانــه‌ى هــاورده‌ى ده‌ره‌وه‌ن‌و خزێندراونه‌تــه نێومانــه‌وه ته‌مه‌نیــان درێــژ نابێــت ،گــه‌الن‌و کۆمه‌ڵگــه‌کان قبوڵیــان ناکــه‌ن‌و هــه‌ر کاتێــک ده‌رفه‌تیــان بــۆ بڕه‌خســێت له‌دژیــان راده‌پــه‌ڕن .له‌نێــو هه‌مــوو گۆڕانکارییــه جیهانییه‌کانــدا ،گــه‌الىن رۆژهــه‌اڵىت ناوه‌ڕاســت راپه‌ڕیــن ،ســه‌ره‌تا له‌تونســه‌وه ده‌ســتیپێکردو بــه‌ره‌و میــرو واڵتــاىن تــر په‌ره‌یســه‌ند .بــه‌اڵم هــه‌ر کــه هێــزه نێوده‌وڵه‌تییــه ســه‌رمایه‌دارییه هه‌ژموونگــه‌راکان ده‌ســتیان تێــوه‌رداو حســابات‌و به‌رژه‌وه‌ندیی ـه‌کان‌و وه‌الئــاىت ناوچه‌یــى که‌وت ـه نێــو ئه‌جێنــداى واڵتــاىن ده‌ره‌وه ،له‌وێــوه شــۆرش‌و راپه‌ڕینـه‌کان دووچــارى الدان هاتــن بـه ئامانجــى ئـه‌وه‌ى بخرێنــ ه خزمــه‌ت به‌رژه‌وه‌ندییــه‌کاىن هێــزه نێوده‌وڵه‌تییه‌کانــه‌وه‌و وابه‌ســته‌ییان به‌ســه‌ردا بســه‌پێرنێت ،به‌مــه‌ش زه‌مینــه ده‌ره‌خســێَت بــۆ دووبــاره داڕشــتنه‌وه‌ى روخســارى ناوچه‌کــه بــه‌و پێیــه‌ى کــه یه‌کــه‌م به‌رژه‌وه‌ندییــه ئابوورییه‌کانیــان ده‌یخوازێــت ،دووه‌م کــه خواســته سیاســیو فیکــرى‌و که‌لتورییه‌کانیــان ده‌ســته‌به‌ربکات .ئه‌مــه‌ش ته‌مــه‌ىن جه‌نگــى درێژکــرده‌وه‌و کاره‌ســاىت بــۆ گــه‌الىن ناوچه‌کــه‌و پێکهاتــه‌کاىن هێنــاو هــه‌ر ته‌نهــا ئه‌وانیــش باجــى ئــه‌و سیاســه‌ته‌یان دا .ب ـه‌اڵم ده‌توانــم بڵێــم ل ـه‌و نێــوه‌دا شــۆرىش رۆژئــاوا به‌هره‌مه‌نــدو ســوودمه‌ند ده‌رچــووه ،له‌به‌رئ ـه‌وه‌ى ب ـه‌ر ل ـه شــۆرش توانیبــووى ریــزه‌کاىن خــۆى رێکبخــات‌و خــاوه‌ىن فه‌لســه‌فه‌یه‌کى پێشــکه‌وتنخواز بێــت‌و له‌بــه‌ر رۆشــنایى رێبازێکــى مرۆڤدۆســتانه‌ى ده‌وڵه‌مه‌نــد رێبــکات ،راچه‌نیــن‌و یاخیبــووىن شــۆرىش رۆژئــاوا
وه‌ختێــک ئه‌زمــووىن خۆبه‌ڕێوه‌بــردىن دیموکراســی لــه‌رۆژى 2014/1/21 دا راگه‌یه‌نــدرا ،کــه هــاوکات بــوو له‌گــه‌ڵ کۆبوونــه‌وه‌کاىن جنێــڤ 2دا ،لــه هه‌لومه‌رجێکــى نێوده‌وڵــه‌ىت‌و هه‌رێامیــه‌ىت‌و ناوخۆیــى قــورس‌و ئاڵــۆزدا بــوو، ب ـه‌اڵم به‌هــۆى ئیــراده‌و کۆشــى بــێ وچــان‌و ماندونه‌ناســانه‌ى رۆڵه‌کانی ـهوه تــواىن ژێرخــاىن دامــه‌زراوه‌کان بینابــکات‌و خزمه‌تگوزارییــه‌کاىن زیادبــکات‌و له‌ناوه‌نــده نێوده‌وڵه‌تییه‌کانــدا جێگــه‌ى ســه‌رنج بێــت‌و ده‌رفــه‌ت له‌بــه‌رده‌م گۆڕانــکارى‌و هه‌مــوو رۆڵ ـه‌کاىن ســوریادا بڕه‌خســێنێت ک ـه له‌نــاو جوگرافیــاى رۆژئــاوادا خۆیــان ئــازاد ببینــن ،دیــاره ئه‌مـه‌ش پشــت بـ ه پره‌نســیپى هاواڵتیبــووىن تـه‌واوه‌ىت‌و برایـه‌ىت نێــوان ســه‌رجه‌م گــه‌الن ده‌به‌ســتێت به‌بــێ هــه‌اڵواردن ،به‌مــه‌ش ده‌ســکه‌وىت مێژوویــى‌و نیشــتامىن به‌ده‌ســتهاتووه کــه ده‌رهاویشــته‌کاىن هه‌مــوو ســه‌رزه‌مینى ســوریاى بوژاندۆتــه‌وه‌و رۆژئــاواى کردۆتــ ه قیبله‌منــاى هه‌مــوو هێــز ه سیاســییه نیشــتامنییه‌کان له‌هه‌مــوو ناوچــه‌کاىن ســوریادا بۆئــه‌وه‌ى کارو خه‌بــاىت خۆیــاىن له‌س ـه‌ر ئه‌نجامبــده‌ن له‌پێنــاو گه‌یشــن ب ـه ســوریاى فیــدراىل دیموکراســیو عه‌ملــاىن. له‌ســه‌ر ئــه‌و بنه‌مایــه‌ى کــه پشــت بــه هــاوکارى‌و به‌شــداریکردىن هه‌مــوو پێکهاتــه‌کان ده‌به‌ســتێت ،هێزه‌کامنــان‌و ده‌ســته‌و پارته‌کامنــان کۆده‌نگــن له‌ســه‌ر
( no /12 )- 1 - 12 - 2016
لــه‌م ســه‌روبه‌نده‌دا کــه ئــه‌م کۆنفرانســه‌ى تێــدا ده‌به‌ســرێت ،به‌تایبــه‌ىت لــه‌رۆژى یه‌که‌مــى کۆنفرانســه‌که‌دا ،واتــه دوێنــێ ،هاوکاتــه له‌گــه‌ڵ چــواره‌م ســاڵیادى هه‌اڵیســاىن شــۆرىش رۆژئــاوادا لــه‌رۆژى 19ى ته‌ممــوزى ،2011بــه‌م بۆنه‌یــه‌وه پیرۆزبایــی له‌ئێــوه‌و خۆمــان‌و هه‌مــوو که‌ســاىن ئاشــتیخوازو دیموکراســیخوازو بــاوکان‌و دایــکاىن شــه‌هیداىن ئــه‌م شۆرشــه مه‌زنــه ده‌کــه‌م ،ئــه‌و شۆرشــه‌ى کــه تــواىن بــ ه ده‌ســکه‌وته‌کاىن‌و بــه خه‌باتــ ه ئاشــیخوازه‌که‌ى‌و به‌رگرییــه ره‌واکــه‌ی نوێنه‌رایــه‌ىت شــۆرىش ئاشــتیخوازانه‌ى ســوریا بــکات‌و ببێتــ ه قیبله‌منایــه‌ک بــۆ هه‌مــوو ئازادیخــوازان‌و گــه‌الىن تینــووى ئــازادى‌و دیموکــراىس.
بــه ئه‌ســپایى‌و بێده‌نــگ بــوو ،بــه‌اڵم هه‌نــگاوى وردو ژیرانــه‌ى له‌هه‌مبــه‌ر ئــه‌و سیاســه‌تانه ده‌نــا کــه تواندنــه‌وه‌و نکۆڵیکردنیــان له‌هه‌گبــه‌دا بــوو .له‌به‌رئــه‌وه زه‌حمــه‌ىت نه‌بینــى له‌دروســتکردىن ئــه‌و به‌دیــل‌و ئه‌ڵته‌رناتیڤــه‌ى کــ ه لــه‌الدان پاراســتى ،ئ ـه‌و هێــزه‌ى پێبه‌خــى ک ـه بتوانێــت روب ـه‌ڕووى تاریکرتیــن هێــزى ئ ـهم ســه‌رده‌م ه ببێتــهوه کــه داعشــه. به‌واتایه‌کــى تــر ،شــۆرىش رۆژئــاوا زووتــر ئاماده‌کرابــوو بــۆ به‌رپاکــردىن جه‌نگێکــى زهینــى‌و هــزرى‌و رێکخراوه‌یــى‌و ســیاىس‌و که‌لتــورى‌و کۆمه‌اڵیــه‌ىت له‌به‌رامبــه‌ر ه ـه‌ر هێزێــک ک ـه بیه‌وێــت دژای ـه‌ىت بــکات یــان مــاىف زه‌وتبــکات .ه ـه‌ر ئه‌مه‌ش ـه ئــه‌و هێــزه‌ى پێبه‌خــى کــه له‌ماوه‌یه‌کــى کــورت‌و که‌مخایه‌نــدا کردیــه ســیمبولی مقاوه‌مه‌تێکــى ئــازا‌و بوێرانــه به‌نــاوى ســه‌رجه‌م مرۆڤایه‌تییــه‌وه ،کــه له‌مێــژوودا هاوتــاى که‌مــه .لــه‌دژى پیاده‌ده‌کرێــت. شــۆرىش رۆژئــاوا تــواىن له‌کاتێکــى گونجــاودا ده‌ســکه‌وىت مێژوویــى که‌موێنــه‌و م ـه‌زن به‌دیبهێنێ ـت‌و بیکات ـه نوێن ـه‌رى هه‌مــوو گ ـه‌الىن باکــورى ســوریاو س ـه‌راپاى ئــه‌و ســه‌رکه‌وتنه له‌چیوارچێــوه‌ى دامه‌زراوه‌گــه‌ىل نیشــتامن‌و دیموکراســیدا به‌رجه‌ســته‌بکات کــه هه‌مــووان خۆیــاىن تێــدا ببیننــه‌و ه به‌بــێ هیــچ جــۆره جیــاکارى‌و په‌راوێزخســتنێک ،ئه‌مــه‌ش له‌رێگــه‌ى راگه‌یانــدىن خۆبه‌ڕێوه‌بــردىن دیموکراســییه‌وه لــه‌رۆژى 2014/1/21دا. لــه‌و مــاوه پێوانه‌ییــه‌ى ته‌مــه‌ىن شــۆرىش رۆژئــاواداو بــه راگه‌یانــدىن خۆبه‌ڕێوه‌بــردىن دیموکراســی ،رۆژئــاوا له‌قۆناخــى شۆرشــه‌وه گواســرایه‌وه بــۆ چوونــه نێــو قۆناخــى شــه‌رعیه‌ىت شۆرشــگێڕى ،ئه‌مــه‌ش له‌رێگــه‌ى دامه‌زرانــدىن دامــوده‌زگاو دامه‌زراوه‌کانیــه‌وه کــ ه ســه‌رجه‌م پێکهاتــه‌کاىن عــه‌ره‌ب‌و کــوردو رسیــان‌و چیچــان‌و ئه‌رمــ هن‌و ئێزیــدى‌و چه‌رکــ هس‌و تورکــاىن له‌باکــورى ســوریا له‌ئامێزگــرت ،به‌بــێ هیــچ جــۆر ه جیــاکارى‌و په‌راوێزخســتنێک ،له‌ســه‌ر بنه‌مــاى برای ـه‌ىت گ ـه‌الن‌و پێکه‌وه‌ژیــاىن هاوب ـه‌ش که‌ده‌بێت ـه ده‌روازه‌یه‌کــى چاره‌س ـه‌ری بــۆ داهاتــووى ســوریا.
62
(ژ10 )12 .ی سه‌رماوه‌رز 2716
ئ ـه‌وه‌ى ک ـه ده‌بێــت هێزه‌کامنــان به‌رگــری له‌خــاک‌و نیشــتامن بک ـه‌ن‌و رزگارکــردىن ناوچــه‌کاىن تــرى ســوریا بــه یه‌کگرتوویــى‌و له‌چوارچێوه‌یه‌کــى یه‌کگرتــوودا بێــت ،کــ ه له‌چه‌نــد هێزگه‌لێکــى پارێــزه‌ر‌و رزگارکــه‌رى تۆکمــ ه پێکبێــت .هه‌مــوو هێــزو پارتــه سیاســییه‌کان‌و رێکخــراوه‌کان کۆبوونــه‌وه‌و گه‌یشــتنه رێککه‌وتــن له‌ســه‌ر ئــه‌وه‌ى کــه هێزێکــى یه‌کگرتــوو له‌ژێــر نــاوى «هێــزه‌کاىن ســوریاى دیموکراســی»دا پێکبهێنــن‌و رایه‌ڵــه‌ى گشــتى بــۆ خۆبه‌ڕێوه‌بــردىن دیموکراســی له‌ســه‌ر ئاســتى هــه‌ر ســێ کانتــۆىن «کۆبانــێ‌و عه‌فریــن‌و جه‌زیــره« دامبه‌زرێنــن له‌پێنــاو ئــه‌وه‌ى ســه‌رزه‌مینى رۆژئــاوا بکرێتــه بنکــه‌ى جووڵه‌کــردىن ئــه‌و هێزانــه بــه ئامانجــى رزگارکــردىن هه‌مــوو خاکــى ســوریا له‌چنــگ چه‌تــه‌کاىن داعــش‌و رژێمــى شــۆڤێنى داپڵۆســێنه‌ر .ئـه‌و رزگارکردنـه له‌وه‌ده‌رنــان‌و تێکشــکاندىن داعشــدا به‌رجه‌ســته‌بوو له‌ناوچــه‌کاىن هــۆل‌و شــه‌دادى‌و چیــاى کــه‌زوان‌و ده‌ربه‌نــدى ترشیــن‌و مینبــه‌ج‌و ناوچــه‌کاىن باکــورى ره‌ققــه ،سووریشــن له‌ســه‌ر ئــه‌وه‌ى کــه هێرشــه‌کانیان بــه‌رده‌وام بێــت بــۆ گه‌یشــن بــه عه‌فرینــى خۆڕاگــر‌و به‌ســتنه‌وه‌و لکانــدىن ب ـه رۆژئــاواوه ،پاشــان خه‌باتکــردن بــۆ رزگارکــردىن ت ـه‌واوى خاکــى ســوریا له‌پێنــاو بیناکــردىن ســوریاى فیــدراىل دیموکراســی له‌ســه‌ر بنه‌مــاى کۆمه‌ڵێــک راســتى مێژوویــى‌و جوگرافیایــى هه‌مــوو گــه‌الىن ســوریا ،له‌ســه‌روویانه‌وه گــه‌ىل کــورد ،ئــه‌و گه‌لــه مــه‌زن‌و تێکۆشــه‌ره‌ى کــه تــواىن ســه‌رکردایه‌ىت بزاڤــى شۆرشــگێڕى لــه رۆژئــاواو ســوریادا بــکات‌و بتوانێــت به‌هــاو پره‌نســیپى برایــه‌ىت گــه‌الن‌و پێکه‌وه‌ژیــاىن هاوبــه‌ش بچه‌ســپێنێت‌و ئافــره‌ت بکاتــه ســیمبوىل خه‌بــاىت شۆرشــگێڕانه .بــه‌م به‌هــاو ئــاکاره به‌رزانه‌یانــه‌وه خوشــک‌و برایــاىن کوردمــان قوربــاىن زۆریــان له‌پێنــاو ئازادکــردىن هــزرو بیناکــردىن مرۆڤــدا به‌خشــیوه‌و دوورکه‌وتوونه‌تــه‌وه له‌عه‌قڵیــه‌ىت نه‌ژادپه‌رســتى‌و نه‌ته‌وه‌په‌رســتى‌و جیــاکارى ئایینــى‌و مه‌زهــه‌ىب‌و جێنــده‌رى ،له‌پێنــاو بیناکــردىن کۆمه‌ڵگه‌یه‌کــى نیشــتامىن کــه به‌پل ـه‌ى س ـه‌ره‌کى پشــت ب ـه پره‌نســیپى هاواڵتیبــوون ببه‌ســتێت له‌ب ـه‌ر رۆشــنایى چه‌مکــى نه‌تــه‌وه‌ى دیموکــراىس. ئــه‌و دیــدگاو چاره‌ســه‌رییه‌ى شــۆرىش رۆژئــاواو ســوریاو خۆبه‌ڕێوه‌بــه‌رى دیموکــراىس پشــتى پێبه‌ســتووه له‌روانیــن‌و هــزرى ســه‌رۆک عه‌بدوڵــا ئۆجه‌النــه‌وه ســه‌رچاوه‌ى گرتــووه ،کــ ه له‌روانگــه‌ى چاره‌ســه‌رى دیموکراســیانه‌ى په‌یوه‌نــدى نێــوان هه‌مــوو گــه‌الن‌و پێکهاتــه‌کان خســتوویه‌تییه‌ڕوو .له‌به‌رئــه‌وه ئێمــه وه‌ک گــه‌الىن رۆژئــاوا – ســوریا توانیــان رووناکییــه‌ک له‌نــاو ئــه‌و زریانــه سه‌رشــێته‌دا ببینیــن کــ ه ناوچه‌کــه‌ى گرتۆتــه‌وه .ئــه‌و جیهانبینییــه ســه‌راپاگیره‌ى س ـه‌رۆک عه‌بدوڵــا ئۆج ـه‌الن ته‌نهــا پشــتى ب ـ ه رزگارکــردن‌و بیناکــردن نه‌به‌ســتووه به‌ڵکــو بیناکــردىن مرۆڤــى کردۆتــه ئامانجــى ســه‌ره‌کى له‌پێنــاو کردنــه‌وه‌ى ده‌رگا له‌بــه‌رده‌م قبوڵکــردىن ئه‌ویــرو دوورکه‌وتنــه‌وه له‌تاکــڕه‌وى‌و په‌راوێزخســن. هه‌مــووان ده‌زانــن کــه ســوریا هه‌الهه‌البــووه‌و رۆڵــه‌کاىن به‌هــۆى ماڵوێرانیه‌کــى گــه‌وره‌وه ئــاواره‌و ده‌ربه‌ده‌ربــوون‌و له‌مــاوه‌ى پێنــج ســاڵى رابــوردوى قه‌یرانه‌که‌یــدا هیــچ رێگه‌چاره‌یــه‌ک به‌دیناکرێــت ،له‌به‌رئــه‌وه رایه‌ڵــه گشــتییه‌کاىن خۆبه‌ڕێوه‌بــه‌رى دیموکراســی له‌هــه‌ر ســێ کانتۆنه‌کــه‌ى باکــورى ســوریا ئه‌وه‌یــان ب ـه ئه‌رکــى نیشــتامىن زاىن ک ـه رێگه‌چاره‌ی ـه‌ک بــۆ قه‌یــراىن ســوریا بدۆزنــه‌وه بــه ئامانجــى پاراســتنى یه‌کێتــى خاکــى ســوریا .له‌ســه‌ر ئــه‌و بنه‌مایــه هه‌رچــى وزه‌و توانایانــه کردیانــه بناخه‌یــه‌ک بــۆ کۆکردنــه‌وه‌ى هه‌مــوو هێــزه سیاســییه نیشــتامنییه‌کان‌و له‌شــارى دێریــک به‌رجه‌ســته‌یان کــردو به‌مــه‌ش
«ئه‌نجوم ـه‌ىن ســوریاى دیموکراســی» پێکهــات له‌پێنــاو نوێنه‌رایه‌تیکــردىن هێــزه‌کاىن ســوریاى دیموکراســیو پێکهاته‌کانیــان له‌نــاو نێوه‌نــد ه نێوده‌وڵه‌ته‌کانــدا ،دواتــر رایه‌ڵ ـه گشــتییه‌کان کارده‌ک ـه‌ن بــۆ فراوانکــردىن رووب ـه‌رى خه‌بــات‌و تێکۆشــانیان‌و کارکــردن بــۆ خســتنه‌ڕووى رێگه‌چاره‌یه‌کــى گشــتگیر‌و کاراتــر له‌پێنــاو پاراســتنى ســوریادا ،کـه ئـه‌و رێگه‌چاره‌یـه‌ش خــۆى لـه پــرۆژه‌ى فیدرالیـه‌ىت باکــورى ســوریاى دیموکراســیدا ده‌بینێت ـهوه ،ئ ـه‌و پــرۆژه مێژوویی ـه‌ى ک ـه له‌س ـه‌ر ئاســتى ناوچه‌ی ـى‌و نێوده‌وڵــه‌ىت پێگــه‌و شــکۆ بــۆ ســوریا ده‌گه‌ڕێنێتــه‌وه. بــا هه‌مــووان بزانــن کــه پــرۆژه‌ى فیدرالیزمــى باکــورى ســوریاى دیموکراســی پرۆژه‌یه‌کــى جوداخوازانــ ه نییــه ،به‌ڵکــو له‌پێنــاو دامه‌زرانــدىن ده‌وڵه‌تێکــى دیموکراســیدایه لــه‌رووى رێبــازه‌وه‌و عه‌ملانیشــه لــه‌رووى پره‌نســیپه‌وه. له‌میانــه‌ى ئــه‌و ســه‌کۆیه‌ى له‌به‌رده‌متاندایــه ،به‌نــاوى گــه‌الىن باکــورى ســوریا به‌هه‌مــوو پێکهاته‌کانی ـهوه ،به‌نــاو ش ـه‌هیداىن رێگ ـه‌ى ئــازادى له‌رۆژئــاواو باکــورى ســوریا ،به‌نــاوى خێــزاىن شــه‌هیدانه‌وه ،تکاتــان لێده‌کــه‌م‌و داواکارم لێتــان ،چ وه‌ک تاکه‌کــه‌س‌و گــروپ ،چ وه‌ک پــارىت ســیاىس‌و رێکخــراوه‌کان ،ده‌ســتى هاوکاریــان بــۆ درێژبک ـه‌ن بــۆ ئ ـه‌و له‌دایکبوون ـه مه‌زنــه‌ى ل ـهم س ـه‌رده‌مه‌دا رووده‌دات ،ئ ـه‌و له‌دایکبوونــه‌ى ده‌بێته‌مایــه‌ى ســه‌رله‌نوێ گێڕانــه‌وه‌ى دیــرۆک‌و شارســتانێتیو که‌لتورمــان به‌درێژایــى مێــژوو ،ئــه‌و له‌دایکبوونــه دانســقه‌و ده‌گمه‌نــه‌ى کــه ره‌گوڕیشــه‌که‌ى له‌ره‌ســانه‌یه‌تیامنه‌وه هه‌ڵقــواڵوه‌و له‌جیهانبینــى‌و هــزرى ســه‌رۆک عه‌بدوڵــا ئۆجاالنــه‌وه ســه‌رچاوه‌ى گرتــووه‌و خوازیــارى خۆشه‌ویســتى‌و پێک ـهوه هه‌ڵکــردن‌و هاوژیانیی ـه له‌نێــوان نه‌ت ـه‌وه‌و گه‌النــدا .به‌نــاوى کۆمه‌ڵگ ـه‌کاىن باکــورى ســوریاوه بانگـه‌واز ئاڕاســته‌ى دنیــاى ئازادیخــواز و دیموکراســیخواز ده‌کـه‌م ک ـ ه هاوکارمــان بــن له‌پێنــاو ئ ـه‌وه‌ى ببین ـه به‌شــێک ل ـه‌و دنیــا دیموکراســییه‌ى ک ـه قوربــاىن زۆرو خوێنــى گه‌شــان له‌پێناویــدا به‌خشــیوه بــۆ به‌ره‌نگاربوونــه‌ه‌ى تیــرۆرو ریشه‌کێشــکردىن ،کــه ئاکامه‌کــه‌ى دوورخســتنه‌وه‌ى تیــرۆره له‌جیهــاىن ئــازادو شارســتان .ئێم ـه به‌شــێکین ل ـه‌و دنیای ـه‌ى دیموکــراىس ،ئێم ـه نه‌ته‌وه‌یه‌کــى ئاشــتیخوازو ئه‌وینداریــن ،ئامانجــان دامه‌زرانــدىن نه‌ته‌وه‌یه‌کــى دیموکراســییه له‌ســه‌ر بنه‌مــاى به‌هــاو ئــاکار. داواکارم کــه هــه‌ر کــه‌س‌و رێکخــراوه‌و هه‌مــوو هێزێکــى دیموکراســیخوازى راســته‌قینه لــه‌و چوارچێوه‌یــه‌دا به‌رپرســیارێتى هه‌ڵبگرێــت‌و توێژینــه‌وه له‌ســه‌ر ئــه‌و ئه‌زموونــه پڕبه‌هــاو بایه‌خــداره‌ى باکــورى ســوریا ئه‌نجامبــده‌ن ،ئه‌زمــووىن فیــدراىل باکــورى ســوریاى دیموکــراىس ،ســوودى لێوه‌ربگــرن چونکــ ه شــایاىن ئه‌وه‌یــه‌و له‌توانایدایــ ه ببێتــه بڵێســه‌یه‌کى هیوابه‌خــش بــۆ سه‌رتاســه‌رى ســوریاو ته‌نان ـه‌ت بــۆ ناوچ ـه‌ى رۆژه ـه‌اڵىت ناوه‌ڕاســتیش ،له‌پێنــاو رزگاربــوون ل ـه‌و گێــژاوه گه‌وره‌یــه‌و رووکردنــه ئاشــتییه‌کى پتــه‌وو ســه‌قامگیر ،کــه تێیــدا ژیــاىن ئــازادو شــکۆدارو دادى کۆمه‌اڵیــه‌ىت و ئــازادى‌و یه‌کســاىن له‌جیاوازییه‌کانــه‌وه هاتبێــت. لێــره‌وه ،به‌نــاوى هه‌مــوو گــه‌الىن ئــازادو ئاشــتیخوازه‌وه ،خوازیــارم له‌هه‌مــوو هێــزه‌کاىن دنیــاى ئــازادو رێکخــراوه مرۆڤدۆســته‌کان‌و دامــه‌زراوه دادوه‌رییــه‌کان داکۆکــى له‌ئازادکــردىن ســه‌رۆک عه‌بدوڵــا ئۆجــاالن بکــه‌ن‌و کورســییه‌کى له‌نێــو ناوه‌نــده نێوده‌وڵه‌تییه‌کانــدا پێبــده‌ن وه‌ک داکۆکیــکار له‌دادپــه‌روه‌رى‌و ئاشــتیخوازێک .دووبــاره جه‌ختده‌که‌مــه‌وه له‌ســه‌ر ئــه‌وه‌ى کــه پشــتگیریکردن لــ ه ئــازادى ئۆجــاالن ئه‌رکێکــى سه‌رشــاىن هه‌موومانــه ،له‌به‌رئــه‌وه‌ى بــڕواى راســته‌قینه‌مان بــه ئــازادى به‌شــدارئامێزانه‌ى جڤــات‌و کۆمه‌ڵگه‌یــى هه‌یــه له‌نێــوان گــه‌الىن ناوچه‌کــه‌و مرۆڤایــه‌ىت به‌گشــتى.