باشووری كوردستان دوای ئۆپراسیۆنی موسڵ
له‌گــه‌ڵ ده‌ســتپێكردنی ئۆپه‌راســیۆنی موســڵ لــ ه 17ی مانگــی رابــردوو ،له‌گــه‌ڵ خــۆی كۆمه‌ڵێــك پێشــهات و ئاڵوگــۆڕی هێنــا ،بهههمانشــێوه به‌رزگاربوونیشــی هه‌ندێــك گۆڕانكاریتــر ده‌كات .بێگومــان هه‌مــوو الیــه‌ك چاوه‌ڕێــی ئــهوه ده‌كه‌یــن گۆڕانكارییـه‌كان به‌شــێوه‌ی ئه‌رێنــی بــن ،بـه‌اڵم لەالیــەک هه‌بوونــی هێزه‌كانــی توركیــا لــ ه باشــووری كوردســتان ،به‌تایبه‌تیــش له‌به‌عشــیق ه و هه‌ڕه‌شــه به‌رده‌وامەکانــی، لەالیەکیتــر ده‌وڵه‌تانــی تــری وه‌ك ســعودی ه و قه‌ت ـه‌ر ك ـه به‌دامه‌زرێن ـه‌ری گرووپــی چه‌تــه‌ی داعــش داده‌نێرێــن ،لەگــەڵ هه‌ندێــك هێــزی به‌كرێگیــراوی موســڵی ســوننی وێنــه‌ی نوجێفیــه‌كان و تاریــق هاشــمی ،دۆخه‌كــه‌ی ســەختتر کــردووە و پێدەچێــت پێشــهاتەکانی قۆناخــی داهاتــوو خوێناویتــر بــن. بێگومــان توركیــا له‌هه‌مــوو ده‌وڵه‌تــ ه داگیركــه‌ر و زلهێزه‌كانــی تــر زیاتــر وەک هێزێکــی دوژمــ ن و مه‌ترســیدار ده‌‌بینــرێ بــۆ ســه‌ر موســڵ و باشــوری كوردســتان و عێــراق ،چونكـ ه ده‌وڵه‌تــی تــورك مه‌رامــی داگیركـه‌ری ،فتنـ ه و ئاژاوەگێــڕی له‌نێــوان ســونن ه و شــیعه ،كــورد و شــیعه ،كــورد و ســوننه ،هه‌مانــكات به‌تــااڵن بردنــی ســامانی ژێــرزه‌وی هەیــە .له‌الیه‌كیتریــش ده‌وڵه‌تــی تــورك به‌ئه‌قڵیه‌تــی ویالیه‌تــی موســڵی ســه‌رده‌می ده‌وڵه‌تــی عوســمانی وه ده‌یه‌وێــت لــ ه ڕێــگای موســڵهوه باشــووری كوردســتان داگیربــكا و هه‌ژموونــی خــۆی له‌ســه‌ر به‌ڕێوه‌بردنــی سیاســه‌تی به‌غــداد دروســت بــكات ،بهههمانشــێوه ده‌یــه‌وێ په‌المــاری شــه‌نگال بداتــهوه و فه‌رمانــی 74میــن ئه‌نجامبــدات و له‌وێشـه‌و‌ه هێرشـه‌كانی بــۆ سـه‌ر ڕۆژئاڤــا توندبــكات ،تــا ئـه‌و ئاســته‌ی شۆرشــی ڕۆژئاڤــا له‌بارببــات و داگیــری بــكات. 1ی نۆڤمبـه‌ر کــە ڕۆژی جیهانــی به‌رخودانــی كوبانێیـه ،زیــاد لــە واتایەکــی مێژوویــی و رۆژانەیــی هەیــە .به‌رخودانــی كوبانــێ واتــا شۆرشــی ڕۆژئاڤــا و واتــە شۆرشــی ژن لــە نێــو شــۆرش دا ،كوبانــێ خاڵــی وەرچەرخانــی مێژوویــی بــوو نــەک تەنیــا بــۆ گەلــی کــورد ،بەڵکــو بــۆ گەالنــی ڕۆژهەاڵتــی ناویــن و تەنانــەت جیهانیــش .خه‌ونــی داگیركـه‌ری عه‌ره‌بــی ســوننی شۆڤینســت و توركــی شــۆڤینی له‌ناوبــرد ،ئـه‌و به‌رخودانـ ه گــەورە و مێژوییــە به‌ده‌ســتی كچــان و كوڕانــی شۆرشــگێڕ به‌ده‌ســت هــات ،ئیــدی كوبانــێ کــە شۆرشــگێرانی ئەمــرۆی جیهــان بــە ســتالینگرادی كــورد بەنــاوی دەکــەن بەناســنامەی خۆیــەوە ،کۆبانــێ یــە. توركیــا و داعــش له‌كوبانــێ تێكشــكان ،وا دیــارە کــە لــە موســڵیش تێكدەشــکێن .تــا ئێســتا ســیناریۆ و پیالنه‌كانــی ده‌وڵه‌تــی تــورك س ـه‌ریان نه‌گرتــووه ،بهههمانشــێوه هاوپه‌یمانه‌كانــی توركیــا نوجێیفــی بڕیــاری ده‌ســتگیركردنی له‌الیــه‌ن دادگای ناوه‌نــدی به‌غــداو‌ه بــۆ ده‌رچــووە ،پ د ك/عێــراق کــە هەوڵــدەدات ئۆپەراســیۆنی موســڵ بکاتــە دەســکەوتی حیزبــی ڕێــی نادرێــت بچێتــ ه ناوه‌نــدی موســڵهوه ،بــۆ ئــەوەش پالنــی دووه‌میــان هێــرش كردنــ ه ســه‌ر كه‌ركــوك بــوو ،لــه /20ئۆكتۆبــه‌ری رابــردوو ،بێگومــان پیالنــی هاوبه‌شــی توركیــا و داعــش بــوو ،بــۆ ئــه‌وه‌ی توركیــا ده‌ســتوه‌ربدات ه كه‌ركــوك به‌بۆنــه‌ی پاراســتنی توركمانه‌كانــی كه‌ركــوك ،له‌وێــش دا تێكشــكان .له‌ئێســتادا توركیــا ده‌ی ـه‌وێ ڕێگــری بــكا ل ـه ئۆپه‌راســیۆنی پاكردن ـه‌وه‌ی ده‌وروبــه‌ری شــه‌نگال و ته‌له‌عفــه‌ر و لــ ه رۆژئــاوای موســڵهوه هێزه‌كانــی یه‌به‌شــ ه و حشــدی ش ـه‌عبی ب ـه‌ره‌و موســڵ ده‌ســت به‌ئۆپه‌راســیۆن نه‌ك ـه‌ن ،بــۆ ئه‌م ـه‌ش هه‌ڕه‌ش ـ ه به‌نــاوی پاراســتنی ســوننه‌ی ته‌له‌عفــه‌ر ده‌كات .بــەرەی ســوننی کــە بەشــێک لــە دەســەاڵتی کــوردی لــە باشــوری کوردســتان لــە خــۆوە دەگرێــت ئومێدەکانــی لەســەر هــاوکاری تورکیــا هەڵچنیــوە ،تورکیــاش جگــە لــە فتنـ ه و نانـه‌وه‌ی ئــاژاو‌ه هیچیتــری بــۆ هەرێمەکەمــان پــێ نیــە .توركیــا خــۆی نغــرۆی زیاتریــن كێش ـه‌بووه و له‌ئێســتا
ده‌وڵه‌تــی توركیــا پیــاوه نه‌خۆشـه‌كه‌ی دووەمیــن تێکشــکانی مێژوییــە لــە دوای پیــاوە نەخۆشــەکەی ئیمپراتۆریەتــی عوســمانی. باشــووری كوردســتان ئـه‌وه مــاوه‌ی ســێ ســاڵ ه لــە نێــو قەیرانێکــی قــوڵ دایــە ،شــەڕی داعــش و هاتنــی ژمارەیەکــی زۆری ئــاواره ،ئەگــەر پاســاوگەلێک بێــت بــۆ حکومەتــی هەرێــم ،بــەاڵم ئەگــەر تەنیــا لــە ڕووی دابیــن کردنــی مووچــەی مانگانــەوە لێــی بڕوانیــن ،ئــەوە بــە بــەراورد لەگــەڵ بەشــەکەی تــری عێــراق دا ناتوانــێ خەڵــک ڕازی بــکات بــەو پاســاوانە ،بەڵکــو له‌ئه‌نجامــی سیاســه‌ت ه هه‌ڵه‌كانــی ده‌ســه‌اڵت و نەبوونــی دونیابینیەکــی ڕاســت بــۆ کۆمەڵگــە ،ژینگــە ،بەڕێوەبــردن ،دیبلۆماســی، ئابــوری و...هتــد هەرێمەکەمانــی تووشــی قەیرانــی قــوڵ و تەنانــەت گێــژاو کردۆتــەوە .دهزانرێــت ده‌وڵه‌تــی تــورك لــ ه ســاڵی 1992وه‌و تــا ڕۆژی ئه‌مــڕۆ، هه‌رێمــی كوردســتانی وه‌ك باخچــه‌ی پشــته‌وه‌ی به‌كارهێنــاو‌ه لــ ه ڕێــگای پ د ك/ عێراقــەوە ،و هەرچــی هێــزو الیه‌نه‌كانــی تــرە تــا ئێســتا له‌به‌رامبــه‌ر سیاســه‌تی داگیركــه‌ری تــورك خــاوه‌ن هه‌ڵوێســتێكی ڕوون نیــن ،چونكــ ه هێــزه سیاســییه‌كان ده‌وڵه‌تــی تــورك وه‌ك داگیرك ـه‌ر نابینــن ،هه‌مانــكات لــە ژێــر نــاوی «پێویســتی ب ـ ه دۆســتایه‌تی توركیــا» پاســاو بــۆ ئــەو داگیرکاریــە دێننــەوە .له‌مــاوه‌ی 25ســاڵی ڕابــردوو هێزه‌كانــی باشــوور هه‌ڵوێســتی ڕوونیــان نه‌بــووه ،ئه‌م ـ ه كاریگ ـه‌ری له‌س ـه‌ر جه‌ماوه‌ریــش كــردووه ،ئیــرادەی جەمــاوەر شــکێنراوە و بەشــێکی زۆری بــە بەرژەوەنــدی حیزبــی دەمکوتکــراوە و دەســتەبژێری «ڕۆشــنبیر»ی بێکاریگــەر و کــڕاوە. لــه ئێســتا كــه ناڕه‌زایه‌تــی له‌به‌رامبــه‌ر قه‌یرانــه‌كان هه‌یــ ه و به‌تایبــه‌ت مامۆســتایان خوێندنیــان بایكــۆت كــردوه ،ده‌س ـه‌اڵت دهڵێــت» نرخــی ن ـه‌وت به‌رزیــش بێت ـهوه ئێم ـ ه كێش ـه‌ی مووچ ـ ه و قه‌یرانه‌كانمــان بــۆ چاره‌س ـه‌ر نابــێ» ل ـه الیه‌كیتــر ئامــاری داهــات الی رێكخــراوه‌كان كــ ه به‌دواداچوونیــان بــۆ كــردووه له‌مــاو‌ه پێنــج ســاڵ زیاتــر لــ ه 70ملیــاره ،باشــ ه بۆچــی ناتوانــرێ قه‌یرانــی بودجــه و مووچــ ه چاره‌ســه‌ربكرێت؟ .ده‌بــێ ئه‌وه‌بزانرێــت كــ ه ده‌وڵه‌تــی توركیــا هــۆكاری ســه‌ره‌كیی ه له‌قه‌یــران و ئاڵۆزییه‌كانــی ده‌ســه‌اڵتی هه‌رێمــی كوردســتان ،دوو ئیــداره‌ی ،پــه‌ك خســتنی په‌رله‌مــان و به‌ســه‌رچوونی واده‌ی ســه‌رۆكی هه‌رێــم و رێگریكــردن لــ ه پرۆســه‌ی دیموكراتــی ،ناكۆكــی دروســتكردن له‌نێــوان به‌غــدا و هه‌ولێــر ،دزیــن و به‌تــااڵن بردنــی ن ـه‌وت و ســامانی سروشــتی هه‌رێــم به‌نــاوی س ـه‌ربه‌خۆیی ئابــووری، ســاخكردنه‌وه‌ی كااڵ به‌ســه‌رچووه‌كانی لــ ه هه‌رێــم ،تــا ئه‌مــڕۆ توركیــا هه‌رێمــی كوردســتانی وه‌ك باخچــه‌ی پشــته‌وه‌ی به‌كارده‌هێنــا ،له‌‌مــڕۆ بــه‌دواو‌ه ده‌یه‌وێــت وه‌ك ویالیه‌تێكــی خــۆی بــه‌كاری بێنــێ .ئەگــەر دەوڵەتــی تورکیــا هۆکارێكــی ســەرەکی بــێ ،بــەاڵم بەهێنــدەی ئــەوەش نەبوونــی ئیرادەیەکــی گۆڕانکاریــە لەســەربنەمای وەاڵمدانــەوەی پێویســتیەکانی کۆمەڵگــە لــە ئــازادی ،دیموکراســی و دادوەری. بێگومــان موســڵێك لــه‌ده‌ره‌وه‌ی داگیركــه‌ری توركیــا و هاوپەیمانــە دەســتکەالکانی، لـه‌ده‌ره‌وه‌ی هه‌ژموونــی شــیع ه و ئێــران بــێ ،موســڵێکە کــە خەڵکەکــەی دەتوانــێ خــۆی بەڕێوەبەرێــت ئه‌گ ـه‌ر دان بــە ئیرادەیــان دا بنرێــت ،ده‌توانــن له‌هه‌رێمێكــی فیدراڵــی خۆیــان به‌ڕێكخســتن بكـه‌ن و له‌گـه‌ڵ كــورد و ئاشــوری و ســریانی و ئێزیــدی و كاكه‌یــی و شــه‌به‌ك و باوه‌ڕیــ ه جۆراوجــۆره‌كان به‌ئه‌قلیه‌تیه‌كــی دیموكراتــی ،پێكــه‌و‌ه ژیــان بكرێتـه مه‌رجــی سـه‌ره‌كی ،لــەو باوەڕەدایــن موســڵیه‌كان ده‌توانــن خۆیــان به‌ڕێوه‌بـه‌رن و پێش ـه‌نگایه‌تی پێکــەوە ژیــان بــۆ هەرێمەکــە بکــەن.
( no /11 )- 1 - 11 - 2016
له‌سه‌رنووسه‌ره‌وه
3
4 د .پشکۆ ئاغجەلەری :لە کێشەی ویالیەتی موسڵدا غەدر لە کورد کراوە ئازادی كۆمه‌ڵگه\ ئاسۆ جەوهەر د .پشــکۆ حەمەتاهیــر عه‌بدورەحمــان ئاغجەلــەری ،مامۆســتای مێــژووی هاوچــەرخ لــە زانکــۆی ســلێمانی و پرۆفیســۆری یاریــدەدەر ،رایدەگەیەنێــت :لــە ســاڵی ١٩١٦دا رێکەوتننامەیەکی نهێنیانەی چاوچنۆکانەی ئیمپریالیستیانە بەناوی سایکس – بیکۆ دێتــە کایــەوە ،مەبەســتی ســەرەکی ئــەوە بــوو پاشــماوەی ئیمپراتۆریەتــی عوســمانی لەنێــوان خۆیــان دابەشــبکەن و ویالیەتــی موســڵیش دەکەوێتەبــەر ئــەو دابەشــکردنەوە. وتیشــی :دەتوانیــن بڵێیــن لــەدوای ســەرکەوتنەکانی بزووتنــەوەی کەمالــی لــە تورکیــا و هەژموونــی به‌ریتانیــا لــە ناوچەکــە ،لــە ئەنجامــی ملمالنێیه‌کیانــادا ئــەم کێشــەیە دروســت بــوو؛ هەروەهــا لــە بەندەکانــی ( )٦٤ ،٦٣ ،٦٢رێکەوتننامــەی ســێڤەر دا کــە باســی ویالیەتــی موســڵ دەکرێــت ،ئامــاژە بــۆ ئــەوە دەکات دەتواندرێــت کوردەکانــی ئــەو ناوچەیــە راپرســی بکــەن ،ئــەوا دەتوانــن جۆرێــک لــە ســەربەخۆیان هەبێــت.
(ژ10 )11 .ی گه‌اڵڕێزان 2716
•
ئازادی كۆمه‌ڵگه :پرسی ویالیەتی موسڵ چییە و چۆن سەری هەڵدا؟
د .پشــکۆ :ســەرهەڵدانی پرســی ویالیەتــی موســڵ دەگەڕێتــەوە بــۆ دوای جەنگــی یەکەمــی جیهانــی ،کاتێــک لــە مێــژوودا ســەیری موســڵ و ویالیەتــی موســڵ دەکەیــن ،ئــەوا بــۆ مــان دەردەکەوێــت ئــەم کێشــەیە ناوەخنێکــی مێژوویــی کۆنــری هەیــە .ئێمــە ئەگــەر هــەر لــە مێــژووی نوێــدا ســەرنج بدەیــن ،لەگــەڵ دروســت بوونــی دەوڵەتــی ســەفەوی لــە ســاڵی ١٥٠١ز لــە ســەر زەمینــی ئێــران ،شــا ئیســاعیلی ســەفەوی بــۆ خــۆی لــە وێــوە هەوڵــدەدات ،هەندێــک ناوچــە داگیــر بــکات و یــەک لــەو شــوێنانەی هێریشــی بــۆ دەکات ،بــە ئامانجگرتنــی ویالیەتــی موســڵە .ئــەم هێرشــە وادەکات دەوڵەتــی عوســانی تووشــی شــۆک ببێــت ،چونکــە یەکێــک لــە ناوچــە گرنگەکانــی دەگیرێــت ،ئــەوە بــوو بــە گرتنــی ویالیەتــی موســڵ و دواتریــش چەنــد هۆکارێکــی دیکــە، جەنگێکــی گــەورە دێتــە کایــەوە کــە پێــی دەوترێــت :شــەڕی چاڵدێــران لــە ســاڵی ١٥١٤ز ،لەوێــدا دەوڵەتــی عوســانی جارێکی دیکــە دەتوانێت ئــەو ناوچانــەی موســڵ بگرێتــەوە و ،بیخاتــەوە ژێــر دەســەاڵتی خــۆی. لەگــەڵ ئــەو شکســتەی شــا ئیســاعیلی ســەفەوی بەســەری دێــت و ئەمە وانــاکات بیــر نەکاتــەوە کــە جارێکــی تــر پەالمــاری موســڵ بداتــەوە، هەتاوەکــو ســاڵی ١٩١٤ز دەتوانیــن بڵێیــن زیاتــر لــە پێنــج بــۆ شــەش جــار ئــەم ناوچەیــە لــە نێوانــی عوســانی و ســەفەوی هێــرش کراوەتــە ســەری ،ســەفەوییەکان داگیریــان کــردوە و عوســانییەکان جارێکــی دیکــە داگیریــان کردوەتــەوە.
دواتــر ،جەنگــی جیهانــی یەکــەم کــە لــە ســاڵی ١٩١٨ -١٩١٤ز دەخایەنێــت ،ئــەم جەنگــە خــۆی جەنگێکــی ئیمپریالیســتییە ،جەنگێکــە لــە پێنــاو ئامانجــی واڵتــە زلهێــزە داگیرکەرەکاندایــە ،جەنگێــک نییــە لــە نێــوان حــەق و ناحەقــدا ،بەڵکــو جەنگەکــە بــۆ خــۆی جەنگێکــی ناحەقــی و داگیــرکاری بــووە .لــە ســەروبەندی جەنگەکــەدا ،بەدیاریکــراوی لــە کۆتاییەکانــی ســاڵی ١٩١٥و ســەرەتای ،١٩١٦بیرۆکــەی رێکەوتننامەیــەک دێتــە ئــاراوە ،ئــەو رێککەوتننامەیــە ســەرەتا لەنێــوان نوێنەرانــی به‌ریتانیــا و فه‌ره‌نســادا نامــە گۆڕینــەوە دەســپێدەکات، دواتریــش دەچنــە الی روســیا بــۆ پەترۆگــراد پێتەختــی روســیا ،قســە لەســەر ڕێکەوتننامــە نهێنێکــە دەکرێــت .ســەرئەنجام لــە ســاڵی ١٩١٦دا رێکەوتننامەیەکــی نهێنیانــەی چاوچنۆکانــەی ئیمپریالیســتیانە بەنــاوی ســایکس – بیکــۆ دێتــە کایــەوە ،مەبەســت لــە ســایکس – بیکــۆ ئامانجــی ســەرەکی ئــەوە بــوو داروپــەردوی ئیمپراتۆریەتــی عوســانی لەنێــوان خۆیــان دابەشــبکەن ،کــە ئیمپراتۆرییەتــی عوســانی بەشــبکەن ،ئــەوا ویالیەتــی موســڵیش کــە یەکێکــە لــە دەڤەرەکانــی ئیمپراتۆرییەتــی عوســانی ،واتــا دەکەوێتەبــەر ئــەو دابەشــکردنەوە .ئەگــەر ســەیری ناوچەکانــی ویالتــی موســڵ بکەیــن ،بەشــێکی زۆرینــەی بــەر فه‌ره‌نســا دەکەوێــت ،بەشــێکی کەمــی دەبێتــە پشــکی روســیای قەیســەری ئــەوکات ،بەشــێکی کەمــری وەک هەرێمــی کوردســتان و ســنوری کەرکــوک کــە دەوترێــت لــە خاڵــی «آ ،ب»ی رێکەوتننامــە ســایکس –
بیکــۆ دا بــە نادیــاری هێڵدراوەتــەوە ،ئەمیــش بــە ئامانجــی ئــەو دەوڵەتــە عەرەبییــەی کــە لــە نێــوان حســێن شــەریفی مەککــە و ماکامهــون دا نامــە گۆڕینــەوە هەبــووە ،بــۆ ئــەوەی ئــەو دەوڵەتــەی دروســتبکرێت ئــەم ناوچەیــەی پێبــدەن. دەتوانیــن بڵێیــن لــە کاتــی واژۆ کردنــی رێکەوتننامــەی ســایکس – بیکــۆ -ســازانۆڤ دا ،ئــەم ناوچەیــەی ویالتــی موســڵ کــە بەشــێک بــووە لــە ئیمپراتۆریەتــی عوســانی بەشــکراوە، بــەاڵم دوای ســاڵێک کــە رێکەوتننامــەی ســایکس – بیکــۆ هەڵدەوەشــێتەوە و بەندەکانــی وەک خــۆی جێبەجێناکرێــت، لــە وێــوە روســیای قەیســەری شۆرشــی بەســەردا دەکرێــت، دەســەاڵتی نوێــی یەکێتیــی ســۆڤێت دێتــە کایــەوە و لــە جەنــگ و هەمــوو پەیامننامــە ئاشــکرا و نهێنیـه‌کان دەکشــێتەوە؛ یەکێــک لەوانــە رێکەوتننامــەی ســایکس – بیکــۆ یــە .ئیــر ڕێکەوتننامــەی ســایکس – بیکــۆ لەســەر ئــەرزی واقــع نامێنێــت ،بــەاڵم کۆمەڵێک بەنــد لەنێــوان فه‌ره‌نســا و به‌ریتانیــا قســەی لەســەر دەکرێــت، ئــەوەی زۆر قســەی لێدەکرێــت ویالیەتــی موســڵە لــە نێــوان ئــەم دوو دەوڵەتــە دا و لــە کاتــی واژۆکردنــی رێکەوتننامــەی ســایکس – بیکــۆ دا ویالیەتــی موســڵ بــەر فه‌ره‌نســا کەوتــووە ،بــەاڵم کاتێــک ئێمــە ســەیر دەکەیــن لــە دوای ئــەوەدا لــە ئەنجامــی پێدانــی کۆمەڵێــک پشــک لــە ناوچەکانــی لیبیــا و کۆمەڵێــک ناوچــەی ســوریا و لوبنــان ،کــە دەدرێــت بــە فه‌ره‌نســا و لەئەنجامــدا ئــەو ناوچانــەی پێــی دەوترێــت ویالیەتــی موســڵ بــۆ به‌ریتانیــای جێدەهێڵێــت .به‌ریتانیــا دەیــوت بــە حوکمــی ئــەوەی بــە خوێنــی ســەربازی خۆمــان ویالیەتــی موســڵامن گرتــووە ،ئامادەنیــن لێــی بکشــێینەوە .لێــرەدا مــن وای بــۆ دەچم به‌ریتانیــا هــەر لەســەرەتاوە ،سیاســەتێکی تاکتییکیانــەی لــە پێنــاو ئامانجێکــی ســراتیژیدا گرتووەتەبــەر. ئازادی كۆمه‌ڵگه :لێرەدا رێکەوتننامەی • ماندرۆس هەیە ،توركیا ئه‌م رێکەوتننامەیەده‌كات به‌بیانوو بۆ دەس وه‌ردان لە ویالتی موسڵ ،بۆچی؟
د .پشــکۆ :لــە کۆتایــی جەنگــدا هێــزە هاوپەیامنــەکان بڕیارینــدا بــوو ،هــەر ناوچەیــەک کــە مەترســییە بــۆ ســەر هێــزە هاوپەیامنــەکان ئــەوا بچنــە نــاوی ،راســتە ئــەو کاتــەی جەنــگ وەســتێرنا ،ناوه‌نــدی ویالیەتــی موســڵ داگیــر نەکــرا بــوو،
لەالیــەن به‌ریتانیــاوە ،بــەاڵم بەپێــی بەندەکانــی « »١٦ ، ٨رێکەوتتنامــەی ئاشــتی مانــدرۆس ،هاوپەیامنــان وتبوویــان هــەر شــوێنێک کــە مەترســی هەبێــت دەتوانــن بچنــە نــاوی .لــە لۆزانیشــدا تورکیــا دەڵێــت لــە کاتــی شــەڕدا داگیــر نەکــراوە و به‌ریتانیــا دەڵێــت :ئــەوە هــەر بــۆت نییــە ،قســەی لەســەر بکــەی! چونکــە بەپێــی ڕێکەوتننامــەی مانــدرۆس بۆمــان هەیــە بچینــە هەمــوو ئــەو ناوچانــەی کــە مەترســی هــە بــووە، بۆیــە ناوەنــدی ویالیەتــی موســڵ کەوتۆتــە ژێــر دەســەاڵتی. لــە دوای ئــەوەی ســایکس – بیکــۆ ئاشــکرا دەبێــت ،لــە نێــوان به‌ریتانیــا و فه‌ره‌نســا دا ،ســەرئەنجام بــە پێــی کۆمەڵێــک پەیامننامــەی ئاشــتی پاریــس و کۆنفراســی ســانریمۆ و قاهیــرە ،ئیــر وردە وردە دەکەوێتــە
ژێــر دەســتی به‌ریتانیــاوە .کێشــەی ویالیەتــی موســڵ رێــک لــەو کاتــەوە دەســپێدەکات ،کــە تورکیــای نــوێ لەســەر دەســتی کەمــال ئەتاتــورک، ســاڵی ١٩١٩وردە وردە لــە شــۆرش بــەردەوام دەبێــت ،ســاڵی ١٩٢٤ دەگاتــە لوتەکــەی دەســەاڵت و هەمــوو ئــەو رێکەوتننامــە و پەیامننامانــە بــە ئیمپرالیســتی دادەنێــت و رەتــی دەکاتــەوە ،کــە جێبەجێــی بــکات .یــەک لەوانــە پەیامننامــەی ئاشــتی پاریســە، پێیوانییــە جێبەجێــی بکرێــت، چونکــە ئــەوە بــۆ دابەشــکردنی ئیمپراتۆریەتــی داروپــەردوی عوســانییە ،یەکێکــی دیکــە لەوانــە پەیامننامــەی رەدکردنــدەوەی ســێڤەر بــوو ،ئــەم پەیامننامەیــەش بــۆ دابەشــکردنی پاشــاوەی ئیمپراتۆرییەتــی عوســانی و
( no /11 )- 1 - 11 - 2016
5
(ژ10 )11 .ی گه‌اڵڕێزان 2716
6 کۆمەڵێــک ناوچــەی تریــش بــوو؛ دتوانیــن بڵێیــن واڵتــە هاوپەیامنــەکان لــەوە زیاتــر دەبــوو ،ناوچەکــە لــە رووی دیمۆگرافیــاوە بــۆ کــورد زۆر لــە رێکەوتنامەیەکــەوە چــۆن دەتوانــن پــاش مــاوەی جەنــگ بــەش گرنــگ بــووە. بکــەن ،بزووتنــەوەی کەمالــی لــە تورکیــا هێشــتا نەگەیشــتبووە ئازادی كۆمه‌ڵگه :پرسی ویالیەتی موسڵ لە دەســەاڵت ،ئــەوەی رەد کــردەوە .دەتوانیــن بڵێیــن وردەوردە لــەدوای • رێکەوتننامەی لۆزان و کۆنفرانسی ئەنكەرە دا چۆنە و بۆ ســەرکەوتنەکانی بزووتنــەوەی کەمالــی لــە تورکیــا و هەژموونــی ئەم پرسە بە ئێستا گەیشت؟ به‌ریتانیــا لــە ناوچەکــە ،لــە ئەنجامــی ملمالنه‌یه‌کیانــدا لــەم ناوچەیــە ئەم کێشــەیە دروســت بــوو .لــە بەندەکانــی ( )٦٤ ،٦٣ ،٦٢رێکەوتننامەی د .پشــکۆ :ناتوانیــن بڵێیــن لــۆزان هاتــوو ،سەداســەد رێکەوتننامــەی ســێڤەر دا کــە باســی ویالیەتــی موســڵ دەکرێــت ،ئامــاژە بــۆ ئــەوە ســێڤەر هەڵوەشــایەوە ،نــا ســێڤەر بەندەکانــی خرانــە ژێرپێــوە ،لــۆزان دەکات کــە دەتواندرێــت کوردەکانــی ئــەو ناوچەیــە راپرســی بکــەن ،جێگــەی گرتــەوە .رێکەوتننامــەی لــۆزان ،لەنێــوان تورکیــای کەمالــی ئــەوا دەتوانــن جۆرێــک لــە ســەربەخۆیان هەبێــت و لــە ویالیەتــی و به‌ریتانیــا دا دەبەســرێت ،لــە قۆناخــی یەکەمــی لــە گفتوگۆکانــدا موســڵدا مافەکانیــان بــەدەس بهێنــن .ســێڤەریش وەک خــۆی جێبەجــێ ســەرناکەون ،قۆناخــی دووەمــی دانیشــتنەکان قســە دێتەســەر ئــەوەی چــۆن کێشــەی ویالیەتــی موســڵ چارەســەر بکــەن .دوای ناکرێــت ،لــە ئەنجامــی بــە هێــز بوونــی بزووتنــەوەی ئــەوەی چارەســەر ناکرێــت به‌ریتانیــا داوا دەکات، کەمالــی و گۆڕانــی سیاســەتی نێودەوڵەتــی و راپرسییەکەی ئەگــەر لەمــاوەی شــەش مانگــدا لــۆزان کشــانەوەی هاوپەیامنەکانــی به‌ریتانیــا لــە کۆمەڵەیگەالن ئاماژە بۆ نەگەیشــتە چارەســەرێک بــۆ کێشــەی رێکەوتننامــەی ســێڤەر ،ئیــدی وردە وردە لەسەر پێنج كورد دەکات: ئەوە ویالیەتــی موســڵ ،ئــەوا لــە نێــوان وایکــرد رێگــە بــۆ ڕێکەوتننامەکــەی تورکیــا و به‌ریتانیــادا چارەســەر دیکــە بێتــە ئــاراوە ،ئەویــش حەوتی 7/5خەڵکی موسڵ پێکدێنێت بکرێــت و تورکیــا داوای ســاڵێک رێکەوتننامــەی لــۆزن-ە. و ئەگەر ئێزیدی و شەبەکەکانیش بە دەکات .ســەرئەنجام کێشــەکە کورد بژمێردرانایە ئەوا ژمارەی کورد زۆر چارەســەر ناکرێــت ،بۆیــە به‌ریتانیــا ئازادی كۆمه‌ڵگه: • رووی لە ناوچەکە دەبوو، زیاتر لەوە و تورکیــا داوا دەکــەن ،کێشــەکە گرنگی موسڵ بۆ کورد و بدرێتــە کۆمەڵــەی گــەالن .لــە دوایــدا ناوچەکە چییە؟ دیمۆگرافیاوە بۆ کورد زۆر گرنگ تورکیــا و به‌ریتانیــا راپۆرتــی خۆیــان د .پشــکۆ :کــە دەڵێیــن ویالیەتــی موســڵ، بووە. و ســەرژمێرییەکانی خۆیــان پێشــکەش بــە ئــەم ناوچــەی هەرێمــی کوردســتان بەشــێک کۆمەڵــەی گــەالن کــرد ،ئەگــەر ســەیری ئــەو بــووە لــە ویالیەتــی موســڵ ،ئێمــە ئەگــەر بــە ژمارانــە بکەیــن کــە تورکیــا پێشکەشــی کــردوە ،رێــژەی مێــژوودا بڕۆینــەوە ،ئــەوا موســڵ خاکــی کوردســتانە و تەعریــب کــراوە ،ئێســتا ئێمــە باســی ئــەوە ناکەیــن؛ وای لێدێــت کــورد هــەر بەرزترینــە لــە نەتەوەکانــی دیکــە ،بــەاڵم تورکــەکان رێــژەی ماوه‌یه‌كــی دیکــە باســی کەرکوکیــش ناکەیــن .ئەمــە وەک خــاک ،خاکــی تورکامنیــان زیــاد کــردوە ،ئەگــەر ســەیری ســەرژمێری به‌ریتانیــا کوردســتانە ،ســەرە ڕێیەکــی بازرگانــی گرنگــە ،خــاوەن ژێرخانێکــی بکەیــن کــە پێشکەشــی کــردوە ،ئــەوا رێــژەی کــورد هــەر یەکەمینــە و دەوڵەمەنــدی نەوتــی گەورەیــە .جگــە لــەوەش خــاوەن ناوچەیەکــی عەرەبیــان زیــاد کــردوە .لــە کۆمەڵــەی گــەالن لیژنەیەکــی ســێ کەســی ئاویــی گەورەیــە .بێگومــان هه‌ژموونــی شــاری موســڵ بەســەر هەمــوو بــۆ دادەنرێــت ،لیژنەکــە یەکــەم کاریــان ئەوەیە لــە برۆکســل کۆدەبنەوە پارێزگاکــەدا هەیــە ،بێگومــان بــۆ کــورد زۆر گرنگــە لــە موســڵدا پشــکی و بڕیــاردەدەن نەخشــەیەک دابنێــن بــۆ ویالیەتــی موســڵ ،لــە برۆکســل هەبێــت ،ئێمــە ئەگــەر بــۆ بیســتەکانی ســەدەی رابــردوو بگەڕێینــەوە ،ویالیەتــی موســڵ دەکــەن بــەدوو بەشــەوە ،بەشــێکی کەمــی دەدەن کــە راپرســییەکەی کۆمەڵــەی گــەالن ئامــاژە بــۆ ئــەوە دەکات :كــورد بەتورکیــا و بەشــە زۆرەکەشــی دەهێڵنــەوە بــۆ دەوڵەتــی تــازە دروســت پێنــج لەســەر حەوتــی 7/5خەڵکــی موســڵ پێکدێنێــت و ئەگــەر ئێزیــدی بــووی عێــراق .لــە نۆمانگــدا کــە دێــن و دەچــن و راپرســی دەکــەن و و شــەبەکەکانیش بــە کــورد بژمێردرانایــە ئــەوا ژمــارەی کــورد زۆر رای خەڵــک وەردەگــرن ،ســەرئەنجام راپۆرتێــک دەدات بــە کۆمەڵــەی
7 گــەالن کــە لــە ١١١الپــەڕە پێکهاتــووە ،ژمــارەی بەوردەکارییــەوە تێدایــە و نــۆ نەخشــەی لــە گەڵدایــە ،لــە ئەنجامــدا دەگەنــە ئــەوەی کــە زۆرترینــی دانیشــتوانی ویالیەتەکــە کــوردە ،ئەگــەر لــە رووی ئابووریشــەوە بێــت ئــەوا بــە عێراقــی عەرەبییــەوە بلکێندرێــت، باشــرە .کۆمەڵــەی گــەالن دەڵێــت :ئەگــەر لــە هــەر دوو حاڵەتەکــە بــە تورکیــا یــان عێراقــەوە لکێنــدرا ،ئــەوا دەبێــت مافەکانــی گەلــی کــورد بدرێــت .ســەرئەنجام ســاڵێ ١٩٢٦دەربــارەی کێشــەی ویالیەتــی موســڵ، عێــراق ،تورکیــا و به‌ریتانیــا رێکدەکــەون؛ لــە کۆتایــدا ویالتــی موســڵ کــە زۆرینــەی کــوردە دەلکێندرێــت بــە عێراقــی عەرەبییــەوە و لــەو کاتــەوە ویالیەتــی موســڵ بووەتــە کێشــەیەکی گــەورە لــە خۆرهەاڵتــی ناوەڕاســتدا و بەتایبەتــی لــە عێراقــدا. لــە دوای ئەوەشــەوە به‌ریتانیــا و عێــراق رێکەوتــن کــە بــۆ مــاوەی ٧٥ ســاڵ نەوتــی ناوچــەی ویالیەتــی موســڵ بــۆ کــێ بێــت؟ بــۆ به‌ریتانیــا دەربهێندرێــت ،دەبوایــە عێــراق لــە ژێــر هەژموونــی به‌ریتانیــا بوایــە و مافەکانــی کــورد بدرایــە ،بــەاڵم دوای ســاڵی ١٩٣٢لــە کۆمەڵــەی گــەالن وەردەگیرێــت و ئــەو مافانــەی بــۆ کــورد باســکرابوو لــە ویالیەتــی شێخ مەحمود بۆچی ناوی خۆی نا مەلیکی موســڵدا ،وردە وردە خراوەتــە ژێرپێــوە ،ئیــدی لــەوە بــەدواوە کوردستان؟ چونکە خۆی لە مەلیک فەیسەڵ لەســەردەمی مەلەکیــدا :مەلیکــی یەکــەم و دووەم تــا ســاڵی ١٩٥٨و پێ کەمتر نییە .پێکهاتەی ئێمە بۆ خۆی دواتــر کۆمارییــەکان :عەبدولکەریــم قاســم ،قه‌ومییـه‌كان :عەبدوسـه‌الم پێکهاتەیەکی خێڵەکی عەشائیرییە و براکــەی و به‌عســیه‌كان ،ئەحمــەد حەســەن بەکــر ،تــا ســەردەمی ســەدام .ئێســتاش لەســەردەمی فیدراڵــی نەیــان توانییــوە پرســی ناوچەکانــی ویالیەتــی موســڵ ،بەکورتییەکــەی باشــوری کوردســتان دا لەدایــک بــووە ،ناتوانێــت رۆڵــی خێڵــەکان لــە بەرچــاو نەگرێــت، چارەســەرێکی بــۆ بدۆزنــەوە؛ راســتە لــە مــاددەی ١٤٠دا جێگــەی بۆخــۆی دانانــی یەکــەم ســەرۆک کۆمــاری عێــراق لــە دوای ســاڵی ٢٠٠٣ دانانــی غــازی عەجیــل یــاوەر بــوو ،لەســەر بنەمــای خێــڵ دانــدرا و لــە کراوەتــەوە ،بــەاڵم تــا ئێســتا ئەویــش جێبەجــێ نەکــراوە. خێڵەکانــی موســڵ بــوو ،کــە واتــە لێــردا دروســتە مەســەلەی خێڵەکــی. مــن پێموایــە خێڵەکــی ئێســتاش ڕۆڵــی هەیــە .دەبێــت هەرکەســێک ئازادی كۆمه‌ڵگه :فۆڕمی پێکهاتەی کۆمەڵگای • پرسی لەسەر کاریگەرییەکی چ ئەمە خێڵەکییە، پتر موسڵ دەســەاڵتی ئیــداری موســڵی هەبێــت لــە داهاتــوودا حســاب بــۆ کورد هەیە لە شارەکەدا؟ پێکهاتــەی خێڵەکانــی :عــەرەب ،کــورد ،تورکــان بــکات و ئاینــه‌كان د .پشــکۆ :بەشــی زۆری كۆمەڵــی ئاســیا و رۆژهــەاڵت خێڵەكیــن و لەبــەر چــاو بگرێــت ،ئەگــەر حســابی بــۆ نــەکات ،ئــەوا لــە کارەکــەی بەتایبەتــی کۆمه‌ڵگــەی عەرەبــی و کوردیــی بــۆ خــۆی خێڵەکییــە ،ســەرکەوتوو نابێــت. هــەر بۆخــۆی دروســت بوونــی عێــراق لەســەر بنەمــای خێڵــە. هێنانــی مەلیــک فەیســەڵ لەســەر بنەمــای خێڵــە ،کاتێــک کــە مەلیــک فەیســەڵ دادەنێــن ،عەرەبەکانــی عێــراق پێــی رازی نیــن ،کوردەکانیــش پێــی رازی نیــن و شــێخ مەحمــود بۆچــی نــاوی خــۆی نــا مەلیکــی کوردســتان؟ چونکــە خــۆی لــە مەلیــک فەیســەڵ پــێ کەمــر نییــە. پێکهاتــەی ئێمــە بــۆ خــۆی پێکهاتەیەکــی خێڵەکــی عەشــائیرییە ،تاکــی
( no /11 )- 1 - 11 - 2016
عێراقــی و تاکــی کوردیــش کــە لــە نــاو عێراقدایــە ،هێنــدەی ئینتیــای بــۆ خێــڵ بــۆ خوێــن هەیــە ،هێنــدە ئینتیــای بــۆ نەتــەوە نییــە و وای لێهاتــووە خێــڵ پێــش هەمــوو شــتێکە؛ تــۆ ســەیرکە ئێمــە لــە ســەردەمی هــەرە پێشــکەوتوی جیهانگیریــدا دەژیــن و دەتوانــم لێــرەوە لــە نێــو ئۆتۆمبێلەکــەی خۆمــەوە پەیوەنــدی بەهەمــوو جیهانــەوە بکــەم و ئــاگام لــە هەمــوو جیهــان بێــت .لەگــەڵ ئەوەشــدا پێکهاتــەی ئێمــە خێڵەکییــە، بۆیــە قســە کــردن لەســەر پرســی پارێــزگای موســڵ رۆڵــی ســەرۆک و هــۆز و خێڵــەکان نابێــت نادیــدە بگریــن ،ســەدام بــەو دیکتاتۆرییــەی خۆیــەوە پاراســتنی بۆڕییــە نەوتییەکانــی ئــەو ناچەیــەی دابــوو بــە خێڵــە عەرەبەکانــی ئــەوێ بــۆی بپارێــزن .کەواتــە کۆمەڵگــ ه یەکــی ئەوهــا خێڵەکیــان هەیــە ،ئەگــەر کتێبەکانــی عەلــی وەردی بخوێنینەوە ئەوســا بۆمــان دەردەکەوێــت کــە خەڵــک چەنــدە ئینتیــای بــۆ خێــڵ هەیــە؛ بۆیــە لێــرەدا هــەر دەســەاڵتێک بێــت تەنانــەت ئەگــەر ئه‌مریــکاش بێــت کــە دەڵێــن دیموکراتــی لــە منداڵدانــی کۆمەڵگــەی ئەمریــکا و ئەوروپــا
8 •
ئازادی كۆمه‌ڵگه :سەرەتا لە موسڵ ناکۆکی ئەتنیکی نەبوو ،دوای بۆچی هه‌ژموونی نەوەتەوەپەرستی عەرەبی -سوننە پرسەکەی ئاڵۆزتر کرد؟
(ژ10 )11 .ی گه‌اڵڕێزان 2716
د .پشــکۆ :خۆمــان دەزانیــن پارێــزگای موســڵ وەک پێتەختــی ســوننەی عێراقــی هەژمــار دەکرێــت ،دەزانیــن رێــژەی هــەرەزۆری ســوننەکان لەوێــدان ،کێشــەی نێــوان مەزهــەب بۆخــۆی بابەتێکــی دیکەیــە و مێژوویەکــی دورودرێــژی هەیــە ،هــەر لــە شــەڕی جەمەلــەوە کێشــەی نێــوان مەزهەبــی شــیعە و ســوننە هەیــە .ئــەم دوو مەزهەبــە تاکــو هاتــوون ،خوێنیــان زیاتــر لەیەکــر رۆکــردوە! ئێســتا قســە لەســەر ئەوەیــە کــە پێکهاتــەی موســڵ کــە زیاتــر ســوننەیە و شــیعەکان بچنــە ئــەوێ خوێنێکــی زیاتــر دەڕێــژن ،شــیعەکان پێیانوایــە هــەر رووداوێــک رووبەڕوویــان بووتــەوە لــە عێراقــدا لەســەردەمی بەعســدا ،ســوننە موســاوییەکان کــە پێگەیەکــی زۆریــان هەبــوو لــە هێــزی ســەربازی عێراقــدا ئــەوان تاوانبــارن.
کــوردە ،پرســی ئێمــەی کــورد پرســێکی نەتەوەییــە و ئایینــی نییــە، ئێمــە کێشــەی ئاییــن و مەزهەمبــان نییــە .بــەو ســوننانەی کــە هەمانــن بێگومــان زۆرینــەی کــورد کــە ســوننەیە ،بــەو شــیعە ،کاکەیــی وئێزیدییانــەی کەهەمانــن ،ئێمــە پرســێکی لــە ئاییــن گەورەترمــان هەیــە کــە پرســی نەتەوەییــە ،ئێمــە لەســەر ئاییــن نــە چەوســێندراوینەتەوە، هەقیــش نییــە بیکەیــن بەکێشــەی خۆمــان ،کاتێــک شــیعە و ســوننە شــەڕدەکەن گــەر پێامنکــرا ناوبژیــوان بیــن ،ئەگەرنــا بــا تەماشــاکەربین، نابێــت بچینــە نــاو ئــەو کێشــەیەوە .پێموایــە پێشــمەرگە لــە هەنــگاوی یەکەمــدا نەچێتــە ئــەو ناوچانــەوە کــە کێشــەی شــیعە و ســوننەی تێدایە، بەتایبەتــی لەنــاو شــار دا ،بــەاڵم پێشــمەرگە لــە پێشــڕەوییەکانیدا بچێتــە ئــەو ناوچانــەی کــە بەپێــی نەخشــەی بەندەکانــی مــاددەی ١٤٠دیــاری کــراون ،کــە ناوچــەی کوردیــی و خەڵکــی کــوردن ،بیــان پارێزێــت. پێشــمەرگە دەتوانێــت دەروازەیــەک بکاتــەوە بــۆ دەربازبوونــی خەڵکــی موســڵ بــۆ ئــەوەی بێنــە ناوچــەی ئارامــی ژێردەســەاڵتی پێشــمەرگە. هەروەهــا دەتوانێــت هــاوکاری کورددانــی نێــو موســڵیش بێــت ،هەتــا پرۆســەکە ســەر کەوتــوو دەبێــت و دوای بیــان گێڕێتــەوە ،بیریشــان نەچێــت ئێمــەی کــورد لــە ئەنجومەنــی پارێــزگای موســڵ پشــکامن زۆرە و شــوێنامن دیــارە و 9--8کورســیامن هەیــە لــەوێ ،دەبێــت ئــەو قورســاییەی خۆمــان زیاتــر بپارێزیــن و خۆمــان لەشــەڕی شــیعە و ســوننە نەدەیــن.
ئەگەر کارئاسانی بۆ حەشدی شەعبی بکرێت لە پرۆسەی گرتنەوەی موسڵدا ،ئەوا من پێموایە خوێنێکی زۆری سوننە دەڕێژرێت! ئەوا کێشەکە قوڵتر دەبێتەوە و لە بەینی سوننە و شیعەی عیراقییەوە لەوانەیە کێشەکە سەربکات بۆ ئێران و سعودیە و قەتەر.
•
دوای ئەویــش چەنــد تەیارێکــی فیکــری مەزهەبــی لــە نــاو موســڵدا ســەرەکییە ،پێیانوایــە هــەر رووداوێــک لــە عێراقــدا دژ بــە شــیعەکان بووبێــت ،ئــەوا دەســتی ســوننەکانی موســڵی تێدایــە و پێشــیانوایە خــۆ بەدەســتەوەدانەکەی دەســتی ســوننەی تێــدا بــووە .ســوننەکان پێیانوایــە شــیعە تۆڵەیــان لێدەکاتــەوە ،شــیعەکانیش بەچاوێکــی برایانــە ســەیری بــرا عەرەبەکانیــان ناکــەن ،ئــەوان وەک شــیعە و ســوننە ســەیر دەکەن و مەســەلەی ترســی مەزهەبــی لــە موســڵدا گەورەیــە! ئەگــەر کارئاســانی بــۆ حەشــدی شــەعبی بکرێــت لــە پرۆســەی گرتنــەوەی موســڵدا ،ئــەوا مــن پێموایــە خوێنێکــی زۆری ســوننە دەڕێژرێــت! ئــەوا کێشــەکە قوڵــر دەبێتــەوە و لــە بەینــی ســوننە و شــیعەی عیراقییــەوە لەوانەیــە کێشــەکە ســەربکات بــۆ ئێــران و ســعودیە و قەتــەر. دەمەوێــت ئامــاژە بــەوە بکــەم :ئــەوەی لێــرەدا بێالیەنــە خۆشــبەختانە
د .پشــکۆ :کەمــال ئەتاتــورک ،عیســمەت ئینینــۆ و لــەوەوە هەتــا دەگاتــە ئەردۆغــان ،کەمــال ئەتاتــورک کــە یەکەمیــن ســەرۆک کۆمــارە و ئەرۆغانیــش کــە دوایــن ســەرۆک کۆمــارە ،ئێســتا لــەم بەینــەدا لــە هەمــوو ســەردەمەکاندا ،ئەگــەر ســەیری راگەیاندنەکانیــان بکەیــن دەنووســن دوا ویالیــەت ،بــەاڵم هەمــوو شــتەکان ســفر دەنووســن. کەواتــە لــە عەقڵیەتــی تاکــی تورکیــدا ئــەم ناوچــە بەهــی خۆیــان دەزانــن ،بــە بەڵگــەی ئــەوەی لــە کاتــی جەنگــی جیهانــی یەکەمــدا بــە شــەڕ نەگیــراوە ،بــە بەڵگــەی ئــەوەی پەیامننامــەی ســێڤەر پەیامننامەیەکــی ئیمپریالیســتییە ،دوای نــۆ مانــگ لــە لــۆزان چارەســەر نەکــەرا و کێشــەکە درا بــە کۆمەڵــەی گــەالن .کاتێــک کۆمەڵــەی گــەالن
ئازادی كۆمه‌ڵگه :ئەردۆغان رایگەیاند لە پەیمانی لۆزاندا مافی ئێمە پێشێلکراوە موسڵ لە تورکیا دابڕێندراوە ،ئایە ئەمە وەک پرسێکی مەزهەبی دەیوروژێنێت یان بە چاوێکی داگیرکاریانەی نەتەوەپەرستی سەیری پرسی موسڵ دەکات؟
9
ئازادی كۆمه‌ڵگه :لە رووی جیۆستراتیژییەوە • هەرسێ شاری کەرکوک ،موسڵ ،حەلەب کە لەسەر یەک هێڵن ،ئایە ئەو تێۆرە پشتڕاست دەبێتەوە کە دەوترێت هەر الیەن و هێزێک ئەم سێ شارەی بەدەستەوە بێت ئەوا دەتوانێت دەس بەسەر خۆرهەاڵتی ناوەڕاست دا بگرێت؟
د .پشــکۆ :ئــەم نەزەرییــەی کۆنرتۆڵکردنــە ،ناوچەکانــی ویالیەتــی موســڵ و ئــەو جیۆسرتاتیژییەشــی کەهەیەتــی و ئــەم نەزەرییــە قواڵییەکــی مێــژووی هەیــە ،کاتــی خــۆی عوســانی وســەفەوی دەیــان گــووت هــەر کام ناوچــە شــاخاوییەکانی ویالیەتی موســڵیان بەدەســتەوە بێــت ،ئــەوا کلیکــی ســەرکەوتنیان بــۆ بەغــداد و تەورێــزە .واتــە ئەگــەر عوســانییەکان ویالیەتــی موســڵیان بەدەســتەوەبێت ئــەوا زۆر بــە ئاســانی تەورێزیــان دەگــرت ،کــە پێتەخــت و ناوەنــدی ســەفەوی بــوو، لەمالشــەوە ئەگــەر ســەفەوییەکان ویالیەتــی موســڵیان بەدەســتەوە بوایــە ،ئــەوا زۆر بــە ئاســانی رێــک دەچوونــە بەغــداد و دەیــان گــرت، بەغــداد کــە ناوەندێکــی گرنگــی عوســانییەکان بــوو .ئــەم قواڵییــە مێژووییــە ســراتیژییە ،هێشــتا گرنگــی خــۆی لــە دەســت نــەداوە .بەڵــێ بوونــی ئــەم ناوچەیــە لەالیــەن هــەر هێزێکــەوە کۆنتــڕۆڵ بکرێــت، ئــەوا بــۆ بڕیــاردان و ئــەو نەخشــانەی کــە دەیەوێــت جێبەجێــی بــکات، لــە ناوچەکــەدا رۆڵێکــی دیــاری دەبێــت و کــە دەڵێیــن رۆڵێکــی دیــاری دەبێــت ،هــەم تەماســێکی هەیــە بەناوچــەی شــیعییەوە کــە ئێرانــە وهــەم بــە ناوچــەی تورکیاشــەوە تەماســی هەیــە و درێــژ دەبێتــەوە بــۆ ناوچەکانــی روســیاش .ئەگــەر ئه‌مریــکا جێپێــی هەبێــت ،ئــەوا دەتوانێــت بیروبــاوەڕ و پالنەکانــی خــۆی لەوێــدا جێبەجێبــکات ،روســیا بەدەســیەوەبێت جێبەجێــی دەکات ،هــەر هێزێکــی دیکــە بەدەســیەوە بێــت جێبەجێــی دەکات .بۆیــە ئــەم نەزەرییــە هەرمــاوە و جێبەجێــش دەکرێــت .بیریشــان نەچێــت ئــەو وزەیــەی لــە پارێــزگای موســڵ و ناوچەکانــی پارێــزگای موســڵدایە بــە ئاســانی نادیــدە ناگیرێــت ،لەالیــەن دەوڵەتــە زلهێزەکانــەوە ،خــاوەن نەوتێکــی زۆرە و ســەرەڕێیەکی گــەورەی بازرگانییــە ،به‌نداوێكــی گــەورەی تێدایــە ،مەترســی ئــەوە هەبــوو بتەقێندرێتــەوە ،واتــە دەتواندرێــت بەغــداد کۆنتڕۆڵبــکات و ئەمــەش کارتێکــە بــەدەس هــەر هێزێکــەوە کــە لــەوێ بێــت.
( no /11 )- 1 - 11 - 2016
کێشــەکەی چارەســەر کــرد ،تورکیــا پێوایــە غــەدری لێکــراوە .مــن پێموایــە لــە کێشــەی ویالیەتــی موســڵدا نــە غـه‌در لــە تورکیــا کــراوە نــە غـه‌در لــە عــەرەب کــراوە لــە عێراقــدا ،بەڵکــو غـه‌در لــە کــورد کــراوە! خــۆی خاکەکــە خاکــی کــوردە و پێکهاتــە ســەرەکێکە کــوردە ،ئــەوەی غــه‌دری لکــراوە ئێمەیــن ،کێشــەکە هــی کــوردە ،بــەاڵم تەقریبــەن ئێمەیــان لــە کێشــەکە کردوەتــە دەرەوە .دەبینیــن ئێســتا ئەردۆغــان و عێــراق لەســەر کێشــەکە قســە دەکــەن ،ئەردۆغــان شــینەکەی بــۆ ناوەنــدی موســڵ نییــە ،بەڵکــو بــۆ عومقــی کەرکــوک و ناوچەکانــی تــرە، ئەردۆغــان کۆمەڵێــک مەترســی هەیــە و پێیوایــە هەژموونــی خــۆی لــە ناوچەکــە لــە دەســت دەدات ،ئەمــە خاڵێــک .بــاس لــە پەیوەنــدی تورکیا وداعــش دەکرێــت ،بەگرتنــەوەی موســڵ کۆمەڵێــک بەڵگــە و مەلەفــات ئاشــکرا دەبێــت ،ئەمــەش خاڵێکــی دیکەیــە .لەڕوانگەیەکــی دیکەشــەوە ئەردۆغــان دەیەوێــت ناوچەکانــی ژێردەســەاڵتی ئیمپراتۆریەتــی عوســانی بەگەڕێنێتــەوە ژێــر دەســتی خــۆی ،ئێســتا وەک ســەرۆک کۆمارێکــی تورکیــا بیــر ناکاتــەوە ،چــۆن لەجەنگــی یەکەمــی جیهانــی دا ئیمپراتۆریەتــی عوســانی چــووە جەنگــەوە دەیویســت هەمــوو تــورک نــەژادەکان لــە ئیمپراتۆرییەتەکــەی خــۆی کۆبکاتــەوە ،ئەردۆغانیــش خــاوەن ئــەو عەقڵیەتــەی ســوڵتانەکانی عوســانییە و پێوایــە دەتوانێــت وردە وردە هه‌ژموونــی خــۆی بەســەر ئــەم ناوچەیــەدا ،بەهێزبکاتــەوە. دەســەاڵتی وەک ئیمپراتــۆرە عوســانییەکان فــراوان بــکات ،پێموایــە ئەردۆغــان گــەر وابــکات زەرەر دەکات ،دەســەاڵتی ئەردۆغــان زۆر جیاوازتــرە و دەســەاڵتی ســوڵتانەکانی عوســانی لــە ســەرەتاوە زۆر بەهێــز بــوو ،ئینجــا توانیتیــان ئــەو ئیمپراتۆریەتــە پێکەوەبنێــن ،بــەاڵم ئەردۆغــان لەســەر شــانۆی سیاســییدا نــە لەئاســتی نێودەوڵەتــی و نــە لــە ئاســتی هەرێمیــدا ئــەو توانایــەی نییــە .ئێمــە گــەر ســەیر بکەیــەن، ئێــران یەکێکــە لــە واڵتــە گــەورەکان ،ســوریا ئەگەرچــی پەلوپــۆ کــراوە هێشــتا رووبــەڕووی تورکیــا دەبێتــەوە! ئیــر ئەگــەر ئەردۆغــان وابیــر بکاتــەوە لەگــەڵ دەوڵەتــە عەرەبییەکانــی تریــش تووشــی کێشــە دەبێــت و لــە رووی ســوننی و شــیعە و ســونینی –سوننیشــەوە تووشــی کێشــە دەبێــت .ئەردۆغــان ئــەو شــینەی کــە دەیــکات خــۆی و حیزبەکــەی، شــینی کۆتایــی هاتنــی دەســەاڵتی داعشــە ،دەیەوێــت ئەگــەر پشــکێکی زیاتــری بەرنەکــەوت ،ئــەوا پشــکەکەی خــۆی بەربکەوێتــەوە .مــن پێموایــە دوای داعــش نەخشــەی ناوچەکــە دەگۆڕێــت.
10 سوپای توركیا نابێ به‌شداری ئۆپه‌راسیۆنی موسڵ بكا و پێویست ه ل ه به‌عشیقش بكشێته‌وه فەرماندارێک :لە ئایندەدا بۆ رزگارکردنی موسڵ پێوستیان بە هەپەگە دەبێت
ئا /ئازادی كۆمه‌ڵگه فەرمانــدەی میحــوەری باشــووری كەركــوك رایدەگەێنێــت: ئه‌مریکییــەکان موســڵیان کــردە قوربانــی هەڵبژاردنــە ســەرۆکایەتییەکەی ئه‌مریــکا! فەرمانــداری یەبەشــە جەخــت دەکاتــەوە :ئۆپەراســیۆنی موســڵ چارەنووســی گەلــی ئێمــەی پێــوە گــرێ دراوە ،پــر پەیوەنــدی بەگەلــی ئێمــەوە هەیــە ،رەخن ـه لــەوە شــدەگرێت کــە «ئۆپەراســیۆنی رزگارکردنــی موســڵ درەنــگ کەوتــوە و کەموکورتــی خــۆی هەیــە، شــتێک کــە وەک مــاف بــۆ گەلــی ئێمــە دیــاری نەکــراوە و روون نییــە و مافــی ئــەو گەالنــەی کــە لــە هەرێمەکــەش دەژیــن دیارنییــە .هه‌روه‌هــا ئه‌مریــكا رایگه‌یانــد ،توركیــا به‌هیــچ شــێوه‌یه‌ك به‌شــێك نییــه لــه ئۆپه‌راســیۆنی موســڵ.
(ژ10 )11 .ی گه‌اڵڕێزان 2716
لــە ڕۆژی ١٧ی ترشینــی یەکەمــی ٢٠١٦ئۆپه‌راســیۆنی کۆنتڕۆڵکردنــەوەی موســڵ دەســتی پێکــردووە و ئۆپەراســیۆن لــە بەرەوپێشــچوون وبەوردەومیدایــە .ڕێکخــراوی نەتــەوە یەکگرتــووەکان بــۆ کاروبــاری مرۆیــی ڕۆژی ٢٨ی ترشینــی یەکەمــی ٢٠١٦ڕایگەیانــد، لەوەتــەی ئۆپه‌راســیۆنی کۆنتڕۆڵکردنــەوەی شــاری موســڵ دەســتی پێکــردووە ١٠ ،هــەزار ٥٠٠هاوواڵتــی ئــاوارە بــوون ،لەوژمارەیــەش ٣هەزارکەســیان گەیشــتوونەتە ســەربازگەی حــول لــە خۆرهەاڵتــی ســوریا. حەیــدەر عەبــادی ســەرۆک وەزیرانــی عێــراق وتــی؛ هێزەکانــی تورکیــا ســەروەری خاکــی عێــراق ژێرپــێ دەخــەن ،رێگەنادەیــن بەشــداری شــەڕی رزگارکردنــەوەی شــاری موســڵ بکــەن ،چونکــە تورکیــا کاری بــۆ ھاوکاریکــردن عێــراق نــاکات ،بەڵکــو ئامانجێکــی دیکــەی ھەیــە، بۆیــ ه پێویســت ه هێزه‌كانیــان لــه به‌عشــیقه بكشــێنه‌وه بــۆ ناوخــۆی توركیــا .هه‌روه‌هــا ســه‌باره‌ت بــه به‌رده‌وامــی ئۆپه‌راســیۆنه‌كه‌ش رەدی کــردەوە ئۆپه‌راســیۆنی ئازادکردنــەوەی موســڵ وەســتابێت و جەختیکــردەوە ،هێرشــەکان لەســەرجەم میحوەرەکانــەوە بەردەوامــن و تاکــو ئازادکردنــەوەی تــەواوی پارێــزگای نەینــەوا ناوەســتین. ســەرۆک وەزیرانــی عێــراق ،وتیشــی :بەشــێک لــە ناحــەزان ،دەیانەوێــت پڕوپاگەنــدەی نەرێنــی باڵوبکەنــەوە ،بــەاڵم پرۆســەکە هــەر بەردەوامە،
هێــزەکان چەندیــن ناوچەیــان لەدەوروبــەری موســڵ گرتووەتەوە. وەســتا رەســوڵ ،فەرمانــدەی میحــوەری چــواری باشــووری كەركوكــی هێــزی پێشــمەرگەی هەرێمــی کوردســتان ،بــە ئــازادی کۆمەڵگــەی راگەیانــد :ســەرۆک وەزیرانــی عێــراق حەیــدەر عەبــادی ســەردانەکەی بــۆ کەرکــوک دوو ئامانجــی هەبــوو ،ئامانجێکــی مەعنەوی بــوو ئەوا دوو ســاڵ و نیــووە هێــزی پێشــمەرگەی کوردســتان لــە شــەڕدایە و خــۆی بــە ســەرۆکی جەیشــی عێــراق دەزانێــت .پێشــمەرگەش لەزمنــی مەنزومەی ســوپای عێراقدایــە و ئــەو ســەردانی نەکــرد بــوون .ئامانجــی دووەمــی ئــەوە بــوو ،بــە دنیــا بڵێــت لــە گــەڵ کــورد دابەیەکــەوە حەویجــە ڕزگار دەکەیــن .بێگومــان ئێمــەش چاوڕێــان دەکــرد بەرپرســانی عێــراق بێــن. وەســتا رەســوڵ ،ئامــاژە بــۆ ئــەوە دەکات کــە پرۆســەی رزگارکردنەوەی موســڵ کەوتــە پێــش حەویجــە و وتــی :ئێمــە پێــان وابــوو، ئه‌مریکییــەکان مەســەلەی موســڵیان لــەال شــتێکی گەورەیــە بــۆ هەڵبژاردنــی ئه‌مریــكا ،دەیانەوێــت پێشــی بخــەن و بەکورتــی کرایــە قوربانــی هەڵبژاردنــە ســەرۆکایەتییەکەی ئه‌مریــكا! وتیشــی :ئێمــە پێشــر پــان و نەخشــە و تەنســیقامن ئامــادە بــوو بــۆ حەویجــە ،بــەاڵم لــە پڕێکــدا ئــەم مەســەلەیە دواکــەوت .ئــەوە الیەنه‌کێتــی بێگوەمــان بــەالی ئه‌مریــكاوە شــارێکی گــەورەی وەک موســڵ رزگار بکرێــت نــەک، قەزایەکــی وەک حەویجــە .ئەمــە لەالیەنــە سیاســییەکەیەوە ،الیەنــە سەربازییەکەشــی دابڕدابڕکردنــی هێزەکانــی داعشــیش بــەالی فەرمانــد ســەربازییەکانی عێــراق و ئه‌مریــكاوە گرنگــە و ئێســتا بەشــێکی زۆری هێزەکــەی داعــش لــە حەویجــەوە دابڕێنــدراوە. ناوبــراو ،هێامشــی بەوەکرد لــە رزگارکردنــەوەی حەویجەدا ،پێشــمەرگە رێکەوتنــی لەگــەڵ ســوپای عێــراق کــردوە و «هێــزی پێشــمەرگەی کوردســتان لــەم مەســەلەیەدا تەنهــا لەگــەڵ ســوپای عێراقــدا ڕێکەوتنــی کــردوە ،ئێســتاش رێکەوتنەکامنــان بەردەوامــە ،بــەاڵم گەریــا و شــەرڤان ژمارەیەکــی زۆر کەمــن نایەنــە نــاو ئــەو هاوکێشــەیەوە». هەروەهــا فەرمانــدەی میحــوەری چــواری باشــوری كەركوك ،پێشــنیاری بــۆ دوای رزگارکردنــەوەی حەویجــە دەخاتــە روو :دیــارە ئێمــە دواتــر پالنــی ســەربازییامن دەبێــت ،کــە ئاخــۆ لــە کــوێ دەمێنینــەوە و لــە کــوێ نامێنینــەوە ،وەک الیەنــی ئیــداری مــن خــۆم پێشــنیارێکم هەیــە و پێشــریش ســاڵی ٢٠٠٤ئــەم پێشــنیارەم لــە جەریــدە نووســیوە و ئەوەیــە کــە الیەنــی ئیــداری حەویجــە ســەربخۆ بێــت .هەمــوو ئــەو
11
ئــەو فەرماندەیــەی پێشــمەرگە ،مەترســی ئەوەشــی خســتەڕوو کــە تاکــو ئۆپەراســیۆنی رزگارکردنــەوەی حەویجــە دوابکەوێــت ،ئــەوا بــۆ کەرکــوک مەترســی دەبێــت ،رایگەیانــد :تــا حەویجــە رزگار نەکرێــت، ئــەوا مەترســی لەســەر کەرکــوک بــەردەوام دەبێــت ،حەویجــە قەزایەکە لــە ٩٩%ی عەرەبــی ســوننە تێیــدا نیشــتە جێیــە و ئــەوەش ئەوانــەن کــە پاشــاوەی بەعســیه‌کانن .لــە ســاڵی ١٩٦٣عەرەبــی حەویجــە دژایەتــی خەڵکــی کــورد و کــوردی دوەروبــەری کەرکــوک دەکــەن ،بەهیــچ شــێوەیەک مســاوەمەیان نییــە بــۆ پێکــەوە ژیــان لەگــەڵ کــوردی له موسڵدا پێویست ه رێوەبەرایەتییەکی نەتەوەی کەرکوکــدا ،لەبەرئــەوە درێــژە کێشــانی مەترســییەکی گەورەیــە .وەک ئــەو کارەســاتەی رۆژی 10/20لێکەوتــەوە لــە کەرکــوک و کارەســاتی دیموکراتی و بەشێوەیەک بێت لە ئاستی هەرە بڵندی تریــش بــە دوای خۆیــدا دێنێــت! هیــوادارم مەســەلەی حەویجــە کــە دیموکراتیکدابێت دیســان تەئکیــدی لێدەکەمــەوە کــە لەگــەڵ هێــزە ئەمەنییەکانــی عێراقــدا ،هەمــوو نەخشــە و پــان و کاری لۆجســتیک و هاوپەیامنانیــش ئامــادەن ،تەنهــا ئەوەنــدە مــاوە عێــراق بێتــە ســەرخەت و مەســەلەی فه‌رمانــداری گشــتی یه‌به‌ش ـ ه مەزڵــوم ،پێشــنیاری پێکەوەژیــان دەکات حەویجــە یەکالبکەینــەوە. کــە دوای رزگارکردنــی موســڵ ئــەوا پێویســتە ،بەڕێوبەرێتییەکــی مەزڵــوم شــەنگال ،فەرمانــداری یەکینەکانــی بەرخودانــی شــەنگال مۆزایــک دامبەزرێــت و رێوەبەرایەتییەکــی نەتــەوەی دیموکراتــی (یەبەشــە) ،ئامــاژە بــۆ ئــەوەدەکات ،لــە هــەر کــەس پــر ئۆپەراســیۆنی هەبێــت ،جەختیکــردەوە :پێوســتە هــەر گــەل و باوەڕییــەک کــە هەیــە رزگارکردنــەوەی موســڵ پەیوەنــدی بــە ئێمــەوە هەیــە ،جەختدەکاتەوە :لــە موســڵدا لــە بەڕێوەبەریایتیکەیــدا جێگەبگرێــت ،رسیانــی ،ئاســوری، ئۆپەراســیۆنی موســڵ چارەنووســی گەلــی ئێمــەی پێــوە گرێــدراوە ،کلدانــی ،کاکەیــی و ئێزیــدی و ســوننە و شــیعە هەبــن .بەڕێوبەرێتییەکــی پــر پەیوەنــدی بەگەلــی ئێمــەوە و یەبەشــەوەیە هەیــە .ئەمــەش پــر مۆزایــک دامبەزرێــت و رێوەبەرایەتییەکــی نەتــەوەی دیموکراتــی پەیوەســتە بــە ئــەو باوەڕیــی و گەلــەی ئێمــە کــە لــەوێ دەژیــت ،و بەشــێوەیەک بێــت لــە ئاســتی هــەرە بڵنــدی دیموکراتیکدابێــت، پاشــەڕۆژی گەلــی ئێمــە دیــار نییــە؟! بۆچــی؟ لەبەرئەوەی موســڵ ســاڵی کۆمەڵگەیەکــی ئەخالقــی -سیاســیی دامبەزرێــت .ئەمــەش بــۆ ئــەوەی ٢٠٠٣دەســەاڵتداری گــۆڕدراو ســەدام رۆیشــت ،ســوننه‌ی تونــدڕه‌و بتوانــن پێکــەوە بژیــن. هــات و هێشــتاش پرســی گەلەکەمــان چارەســەرنەبووە .پرســەکەش خــۆی دووبــارە دەکاتــەوە و مافەکانیــان نــەدراوە ،ناتوانــی مافــی خــۆت وتیشــی :موســڵ ،کەرکــوک و ئــەو هێڵــە تــا دەچێتــە حەلــەب زۆر گــوزارە لێبکــەی و خــۆت بەڕێوەببــەی و ئــەم پرســە چارەســەر نەبــوو .نەتــەوە و بــاوەڕی و گــەل و گەلێــک رەنــگ و مرۆڤــی جیــاواز هەیــە، ئیــر کاتێــک ســاڵی ٢٠١٤داعــش هاتــە موســڵەوە جارێکــی دیکــە ئەوتــە بــۆ خــۆی مۆزایکێکــە ،تورکــان و کــورد و ئاســوری و رسیانــی... بەڕێوەبردنــی موســڵ گــۆڕدرا و کەوتــە دەســتی داعــش ،ئــەو گۆڕانــە بــۆ هتــد هەیــە .ئــەم گــەل و باوەڕیانــە ناتوانــن بــەو شــێوەیەی کــە هەیــە گەلــی ئێمــە کوشــن و کۆمەڵکــوژی و کۆچکــردن و ماڵوێرانــی لەگــەڵ پێکــەوە بژیــن ،بەڵکــو دەبێــت بنکــەی دیموکــرات دروســت بکرێــت،
( no /11 )- 1 - 11 - 2016
دامودەزگایانــەی حکومــی حەویجــە دەکــەن بچنــەوە ئــەوێ ،ئــەو عەرەبانــەی هاتوونەتــە نێــو شــاری کەرکــوک بگەڕێنــەوە قەزاکــە، لــەوێ جۆرێــک لــە ئیــدارەی ســەربەخۆیان هەبێــت و پەیوەندیــان بــە کەرکوکــەوە نەبێــت و لەبەرئــەوەی حەویجــە لــە ٩٩%عەرەبــە، پێموابێــت هەردەبنــە مایــەی مەترســی بۆســەر کەرکــوک.
خــۆی هێنــا ،بۆیــە لەهــەر کــەس زیاتــر پەیوەنــدی بــە ئێمــەوە هەیــە. مەزڵــوم شــەنگال ،رەخنــەی لەوەگــرت کــە «ئۆپەراســیۆنی رزگارکردنــی موســڵ درەنــگ کەوتــوە و کەموکورتــی خــۆی هەیــە ،شــتێک کــە وەک مــاف بــۆ گەلــی ئێمــە دیــاری نەکــراوە و روون نییــە و مافــی ئــەو گەالنــەی کــە لــە هەرێمەکــەش دەژیــن دیارنییــە و نازاندرێــت پاشــە رۆژیــان چیدەبێــت و ئەمــەش وەک مەترســییەک دەبینیــن». ناوبــراو ،بــە ئــازادی کۆمەڵگــەی رایگەیاند :دەبــوو ئــەو روونبکرایەتەوە لــە دوای رزگارکردنــی موســڵ لــە بەڕێوەبردنیــدا پێکهاتەکانــی وەک رسیــان ،ئاســوری ،کاکەیــی و ئێزیــدی و شــیعەو ســوننە...هتد ،جێگــەی خۆیــن لــەو بەڕێوەبردنــەدا هەبێــت و ڕوونبکرایەتــەوە ،ئــەو گەالنــەی لــەو هەرێمــە دەژیــن ببنــە خــاوەن مــاف ،وەک کۆنفیدارلیزمێــک یــان له‌ســه‌ر هێلــی نەتــەوەی دیموکــرات گەالنــی هەرێمەکــە پیکــەوە بژیــن.
12 لەســەر بنکــەی دوژمنــکاری ناتوانــن پرســەکە چارەبکــەن ،بــۆ ئەمــەش دەبێــت بنکەیه‌کــی ڕاســت دروســت بکرێــت و هەریــەک لەوانــە بــۆ ئــەوەی پێکــەوە بژیــن پێوســتە بەرانبــەر چاند(کلتــوور)ی یەکــدی بەڕێزبــن ،بەداخــەوە ئەمــە نەکــراوە!
٦٥فەرمان بەسەر ئێزیدی هاتووە عوسمانییەکان کردویانە ،بێجگە لەو ژمارەیە هەشت فەرمانیان دیارە تورک خۆی کردوەیەتی لەسەر گەلی ئێمە
(ژ10 )11 .ی گه‌اڵڕێزان 2716
یەبەشــە ،بەشــداریکردنیان لــە ئۆپەراســیۆنی موســڵدا بــە ئەرکێــک دەزانــن و مەزڵــوم شـه‌نگال وتــی :لــە ئۆپەراســیۆنی موســڵدا جێگەگرتــن وەک ئەرکێکــی ســەرەکی دەبینیــن ،گەلــی هەرێمەکــەش بــۆ خۆیــان پرســەکەیان چارەســەر بکــەن ،گــەر بێــت و خۆیــان رزگار بکــەن ،ئــەوا پاشــەرۆژ و مافــی خۆیــان دیــاری دەکــەن .نــەک دەروە وەک دەوڵەتــی تــورک دەســتێوەردانی موســڵ بــکات ،خــۆی بەخــاوەن مــاف بزانێــت و بڵێــت هــی منــە و جێگــەی ســوننە یــە و دەبێــت لــە شــارەکەدا ســوننە مبێنێتــەوە ،ئەمەچییــە؟ قوڵکردنــەوەی دوژمنکارییــە لەنێــوان گەالنــدا! بــۆ ئــەوەش ئەمــە دەکــەن کــە دوارۆژی موســڵ دروســت نەبیــت ،لەبەرئــەوەی بــە پێــی یاســای عێراقــی ئەمــە خاکــی ئێمەیــە و گەلــی ئێمەیــە بۆیــە حەقــی ئێمەیــە و هێــزی ســەرەکی دەبیــن لــە ئۆپەراســیۆنی موســڵدا ،دایــک و خوشــکی ئێمــەی ئێزیــدی لەدەســتی چەتەکانــی داعشــدایە ئــازاد کردنــی ئــەوان ئەرکێکــی مرۆڤانــە و واڵتپارێــزی و ئەخالقییــە ،دوو :هێزێــک کــە شــوێنی خــۆی جێنەهێشــتووە یەبەشــە یــە و شــەنگالی جێنەهێشــتووە ،لــە ســەرەتای فەرمانــی شــەنگالەوە بەرخودانــی خــۆی پێشخســت هەتــا شــەنگالی رزگار کــرد ،ســەرنجدەین موســڵ رادەســتی داعــش کــرا و تەســلیم بــوو، بــەاڵم رەوشــی شــەنگال جیــاوازە و داگیــرکاری داعشــی لەســەر خاکــی خــۆی پەســەند نەکــرد و رزگار کــرا ،بۆیــە گەمــە و دەســتێوەردانی گاڵوی واڵتانــی هەرێمەکــە هەیــە بــۆ تێکــدان و قوڵکردنــەوەی شــەڕ و ناکۆکــی نێــوان گەالنــی موســڵ ،هــەر لەبەرئەوەیــە مەبەســتێکی خراپیــان هەیــە. فەرمانــداری یەکینەکانــی بەرخودانــی شــەنگال ،ئامــاژە بۆ ئــەوە دەکات تورکیــا هــۆکاری نانــەوەی شــەڕ و خوێنڕشــتی خۆرهەاڵتــی ناوەڕاســتە، دەیەوێــت خاکــی کوردســتان داگربــکات و دەســکەوتەکانی گەلــی کورد
لــە ناوببــات ،مەترســی تورکیــا لەســەر جڤاکــی ئێزیــدی ئاشــکرا دەکات و جەختیکــردەوە :ئێســتا کــە ناکۆکــی و شــەڕ بەڕێوەدەچێــت و خوێــن دەڕژێــت لــە خۆرهەاڵتــی ناوەڕاســت ،هــۆکاری ســەرەکی دەوڵەتــی تورکــە .تورکیــا لــە شــام و موســڵ و شــوێنی دیکــە رێکخســتنی داعشــی دروســت کــرد ،ئامانجــی تورکیــا کێشــە نانەوەیــە و دەیەوێــت تەمەنــی داعــش درێــژ بکاتــەوە ،نایەوێــت لــە عێــراق بــڕوات ،بۆچــی لــە به‌عشــیقه دەرناچێــت دیــارە ،ئامانجــی دەســتوەردان و داگیرکردنــی موســڵ و داگیرکردنــی خاکــی باشــوری کوردســتان و عێراقــە ،هه‌روه‌هــا دەخوازێــت شــەڕی براکــوژی لەنێوانــی گەلــی کــورد دا دروســت بــکات ،ئامانجێکــی دیکــەی ئەوەیــە ئــەو دەســکەوتانەی کەوتووەتــە دەســت گەلــی باشــووری کوردســتان و باکــووری کوردســتان رۆژئــاوای کوردســتان بێکاریگــەر بــکات و دەیەوێــت بەشــەڕی براکــوژی لەنێــوان کــورد دا ئــەو دەســکەوتە مەزنانــەی کەوتووەتــە دەســت گــەل لــە نێوی ببــات .دەیەوێــت ئــەو پێگەیــەی کــورد لــە ئاســتی نێــو نەتەوەیــی و ســراتیژیدا بەدەســتی هێنــاوە لەبــاری ببــات ،هەروەهــا دەشــییەوێت هێــزی هاوپەیامنــان لــە موســڵ بێکاریگــەر بکــەن و هەژموونــی خــۆی پــر بــکات لەســەر موســڵ .ئامانجــی ســەرەکییان نانــەوەی شــەڕ و کۆمەڵکوژییــە ٦٥ .فەرمــان بەســەر ئیزیــدی هاتــووە عوســانییەکان کردویانــە ،بێجگــە لــەو ژمارەیــە هەشــت فەرمانیــان دیــارە تــورک خــۆی کردوەیەتــی لەســەر گەلــی ئێمــە ،شــیعەش فەرمانێکــی بەســەردا هێناویــن .ئەوەشــی وت :لەبەرئەوەیــە تورکیــا باســی میســاقی میلــی دەکات و رێکەوتنــی لــۆزان پەســەند نــاکات .تورکیــا ئــەو‌هێڵــەی لــە کەرکــوک تــا موســڵ و حەلــەب درێــژ دەبێتــەوە دەیەوێــت بیگرێــت ،ئــەو هێڵــە لــە ژێردەســتی کێــدا بێــت فەرمــان رەوای رۆژهەاڵتــی ناوەڕاســت لەدەســت ئەودایــە ،لەبەرئــەوەی ئــەم خاکــە دەوڵەمەنــدە و دەیەوێــت ببێتــەوە بــە ئیمپراتــۆر و مەترســی لەســەر تــورکان نەمێنێــت و تورکیــا دەیەوێــت کــەم نەتەوەکانــی ئــەو هێڵــە لەنێوببــات و کۆمەڵکوژیــان بــکات ،دەشــیەوێت وەک ناکۆکــی نــەژادی سیمیتیک»ســامیه‌كان» بــەکار بهێنێــت! هەروەهــا فەرمانــدارەی یەبەشــە ،ئــەوەش دەڵێــت :ئیــر گەلی شــەنگال وەک پێشــر نییــە ،ئــەو بەڕێوەبەرییــەی کــە پێشــر هەبــوو ناتوانێــت ئیــر شــەنگال بەڕێوەببــات ،گەلــی ئێمــە هۆشــیار بــووە و پرســی گــەل چییــە بەپێــی ئــەوە تەدبیــر گیــراوە ،شــەنگال شــوێنێکی خۆســه‌ره و کوردســتان بەڕەنگێکــە شــەنگالیش لــە کوردســتاندا رەنگێکــە .پێویســتە وەک شــوێنێکی ســەربەخۆ بەدەســتەوە بگیرێــت ،چــۆن دەخوازێــت خــۆی بەڕێوەببــات لــە بــوارەی چانــد و بــاوەڕی و ئابــووری و
13
لــه کۆنگره‌یه‌کــى رۆژنامه‌وانیــدا ،نوێنــه‌رى تایبــه‌ىت بــاراک ئۆبامــای ســه‌رۆکى ئه‌مریــکا لــه هاوپه‌یــاىن نێوده‌وڵــه‌ىت بــۆ شــه‌ڕى دژى داعــش رایگه‌یانــد ،تورکیــا به‌شــێک نیی ـه ل ـه هاوپه‌یــاىن نێوده‌وڵ ـه‌ىت ل ـه ش ـه‌ڕ دژى داعــش ل ـ ه موســڵ. برێــت مکگــورک ،نوێنـه‌رى تایبـه‌ىت سـه‌رۆکى ئه‌مریــکا لـه هاوپه‌یــاىن نێوده‌وڵ ـه‌ىت ل ـه ش ـه‌رى دژى داعــش رایگه‌یانــد ،ئ ـه‌و هێــزه‌ى تورکیــا لــه به‌عشــیقه به‌شــێک نییــه لــه هاوپه‌یــاىن نێوده‌وڵــه‌ىت بــۆ شــه‌ڕ دژى داعــش. ئامــاژه‌ى بــۆ ئه‌وەکــرد :هیــچ شــتێک نابێــت ئه‌نجــام بدرێــت ،به‌بــێ ره‌زامه‌نــدى حکوم ـه‌ىت عێــراق ،ئ ـه‌وه‌ش بــۆ ئێم ـه زۆر گرنگ ـه ،نابێــت هیــچ ئۆپه‌راســیۆنێکى ســه‌ربازى لــه عێــراق به‌بــێ ره‌زامه‌نــدى حکومــه‌ىت عێــراق ئه‌نجــام بدرێــت.
هه‌ڤــاڵ جه‌ســور ،فه‌رمانــداری هێزه‌كانــی پاراســتنی گــه‌ل (هه‌په‌گــه ) لــه كه‌ركــوك لــ ه لێدوانێكــی تایبه‌تــدا بــۆ گۆڤــاری ئــازادی كۆمهڵگــه رایگەیانــد :به‌شــداریكردنی ئێمــه لــه‌و ئۆپه‌راســیۆنانه لــه ســه‌ر ناوبــراو ،ئــەوە ڕووندەکاتــەوە هێــزی تورکیــا بــە هاتنــی بووەتــە ئه‌ساســی برایه‌تــی گه‌الن ـه ،ن ـه‌ك داگیــركاری .عێــراق ب ـه داگیرســاندنی مایــەی هەڕەشــە بــۆ کــورد و لــە ئایندەشــدا بــۆ رزگارکردنــی موســڵ پێوســتیان بــە هەپەگــە دەبێــت ،وتیشــی :ده‌بێــت ئـه‌وه‌ش بــاش بزانیــن گڵۆپــی ســه‌وز بــۆ كردنــه‌وه‌ی بنكــ ه و باره‌گاكانــی په‌كه‌كــه. كــه ئامانجــی‌توركیــا داگیركاریــه له‌پێــش هه‌ڕەشــته‌وه ،بــه‌اڵم ئێمــه به‌وتــه‌ی ئــه‌و فه‌رمانــداره ،ئــه‌و هێزانــه‌ی تــر ئامانجیــان زیاتــر به‌هه‌ســتی ئــه‌وه‌ی كــه ناوچه‌كــه بخه‌ینــه‌ژێــر ده‌ســتی خۆمانــه‌وه داگیركردنــی ناوچه‌كه‌یــه و بــه موڵكــی خۆیانــی ده‌زانــن .رایگەیانــد :و موســڵ بــە جێگایه‌كــی په‌كه‌كــه بزانیــن شــتی وانییــە ،به‌ڵكــو سیاسـه‌تی واڵتانــی ناوچه‌كـه و جیهانیــش به‌رامبـه‌ر بـه‌م مــژاره روونـه ،جێــی پێكه‌وه‌ژیانــی گه‌النــی ناوچه‌كه‌یــه .جیــاوازی ئێمــه و توركیــا سیاس ـه‌تی ئ ـه‌وان ل ـه س ـه‌ر بنه‌مــای به‌رژه‌وه‌ندیی ـه ،هه‌ربۆی ـه‌ش زۆر ئه‌وه‌ی ـه ئ ـه‌و تائێســتا به‌خاكــی خــۆی ده‌زانێــت و ئ ـه‌و لــه‌موســڵه‌وه جــار وه‌ك په‌كه‌كــه ده‌بینیــن بــه تیرۆریســت ناوده‌هێنــن و جارنــاش ده‌توانێــت زیاتــر ببێتــه مایــه‌ی هه‌ڕه‌شــه بــۆ كــورد و گه‌النــی وه‌ك هاوپه‌یــان! وه‌ك به‌ڕێوه‌به‌رایه‌تیشــان لــ ه ســه‌ره‌تای ناوچه‌كــه به‌تایبــه‌ت كه‌ركوكیــش ،بۆیــه ده‌بێــت چــی زووتــرە ئــه‌و به‌هــاردا لێدوانیــان دا بــۆ ئاماده‌یــان بــۆ به‌شــداریكردمنان لــه هێزان ـه ل ـه‌و ناوچه‌ی ـه بچن ـه ده‌ره‌وه .لــەم چوارچێوەیــەدا ئامانجــان پرۆس ـه‌ی رزگاركردن ـه‌وه‌ی موســڵدا و نزیكبون ـه‌وه‌ی هێزه‌كانــی تریــش لــه به‌شــداریكردنی ئۆپه‌راســیۆنی موســڵه ،بــه‌اڵم وه‌ك وتیشــم لــه وه‌ك عێــراق و ئه‌مه‌ریــكا ئه‌رێنــی بــوو ،ئــه‌وان قبوڵیــان بــوو وه‌ك ده‌مــی داهاتــوودا به‌باوه‌ڕییــه‌وه ده‌ڵێــم پێویســتیان بــه گه‌ریالكانــی
( no /11 )- 1 - 11 - 2016
ژینگەپاریــزی و یاســا و دەســتور چــۆن بێــت؟ لــەو دەســتوورەدا مافــی پاراســتنی جەوهــەری چــۆن بێــت ،دیپلۆماســی و سیاســەت چــۆن بێــت؟ پێوانــەکان زۆرن .لەبەرئــەوەی شــەنگال باوەڕییەکــی جیــاوازە، رەگوڕیشــەی مێژوویــی گرنگــی لــە کوردســتان دا هەیــە و بۆیــە نرخێکــی مێژوویــی خــۆی هەیــە.
هێــز به‌شــداربین ،بــه‌اڵم بــه فشــاری توركیــا و هێــزی هه‌رێمــی بــۆ ســه‌ر عێــراق وایكــرد به‌ڕه‌ســمی باڵونه‌كرێتــه‌وه .هه‌روه‌هــا ئێمــه‌ش وه‌ك لــ ه په‌یامــی رابــردوودا به‌ڕێوه‌به‌رایه‌تــی په‌كه‌كــه ئاماژه‌شــی پێدابــوو ،نه‌مــان وتــوه ئیــا هـه‌ر ده‌بێــت بـه‌زۆر به‌شــداربین ،بـه‌اڵم له‌و باوه‌ڕیه‌شــداین لــه ئاینــده‌دا ئــه‌و هێزانــه‌ی به‌شــداری ئۆپه‌راســیۆن ده‌بــن ره‌نگ ـ ه بكه‌ون ـه ره‌وشــێكی زه‌حمه‌تیی ـهوه و ئ ـه‌وكات پێویســت بــه به‌شــداری كردنــی ئێمــه بــكات ،بــه‌اڵم بــۆ حه‌ویجــه هه‌ندێــك دانیشــن و نیقــاش هه‌یــه ،بــه‌ئه‌گه‌رێكــی زۆره‌وه لــه ئۆپه‌راســیۆنی موســڵ وه‌ك هه‌په‌گــه به‌شــداری بكه‌یــن ،وه‌ك وتیشــم له‌ئاینــده‌دا دیارنییــه ره‌وشــه‌كه چــی لێدێــت ،چونكــه هه‌ندێــك هێــز ره‌نگــه به‌شــداری بكــه‌ن لــه‌و ئۆپه‌راســیۆنانه كــه‌نه‌خــوازن ئێمه‌به‌شــداربین! ئــەو فەرمانــدارە هەپەگــە لــە کەرکــوک ،ئامــاژە بــەو هێزانــەش دەکات کــە ناخــوازن ئــەوان بەشــداری لــە رزگارکردنــەوەی موســڵدا بکــەن و وتــی :پارتــی دیموکراتــی کوردســتان -عێــراق و توركیــا به‌تایبــه‌ت ئــه‌وان ناخــوازن ئێمــه به‌شــداری بكه‌یــن ،چونكــه لــه رابــردوودا له‌ســه‌ر عێــراق و هه‌ندێــك هێــز فشــاریان دروســتكردبوو ،كــه ئێمــه وه‌ك هه‌په‌گــه به‌شــداری نه‌كه‌یــن ،چونكــه هه‌ندێــك هــۆکار هه‌یــه بــۆ به‌شــداریكردمنان ،ئه‌ویــش زۆرینــه‌ی كــچ و ژنــی ئێزیــدی كه‌لــه ده‌ســتی داعشــدان .زۆرینه‌یــان لــه موســڵدان و له‌الیه‌كــی تــره‌وه هێرشــی زۆر ده‌كه‌نــه ســه‌ر كــورد ،ئامانجیشــان ئه‌وه‌یــه ئ ـه‌و جێگایــەی ل ـه ده‌ســت داعشــدای ه لێیــان وه‌ربگرین ـهوه ،به‌ڕاســتی ئاســته‌نگی زۆریــان بــۆ گه‌لــی كــورد دروســتكردوه.
14
(ژ10 )11 .ی گه‌اڵڕێزان 2716
په‌كه‌كــه ده‌بێــت بــۆ رزگاركردنــه‌وه‌ی موســڵ.
ئۆپه‌راســیۆنانه ل ـه س ـه‌ر ئه‌ساســی برایه‌تــی گه‌الن ـه ،ن ـه‌ك داگیــركاری، بێگومــان عێراقیــش ل ـه‌و چوارچێــوه‌دا گڵۆپــی س ـه‌وزی داگیرســاندوه، چونكـه ئێمـ ه ده‌زانیــن ئـه‌و هێزانـه‌ی تــر ئامانجیــان زیاتــر داگیركردنــی ناوچه‌كه‌یــه و بــه موڵکــی خۆیانــی ده‌زانــن ،بۆیــه ئێمــه‌ش له‌ســه‌ر رێنــای رێبــه‌ر ئۆجــاالن بــۆ نه‌تــەوه‌ی دیموكراتیــك بتوانیــن رۆڵــی خۆمــان بگێڕیــن و ئامانجــی ســه‌ره‌كیامن ئه‌وه‌یــه. ئەگەرچــی پێشــر حه‌شــدی شــەعبی رايانگه‌ياندبــوو ،ده‌چنــه نــاو مووســڵه‌وه ئــه‌وه‌ش نيگــه‌راىن الى ســوننه‌كان و رێكخــراوه نێوده‌وڵه‌تييــه‌كان دروســت كــرد ،کــە کــردەوەی دژە مــرۆی ئەنجامــدەدەن.
هەروەهــا لــە بــارەی ئۆپه‌راســیۆنی رزگاركردنــه‌وه‌ی رقــا ،دەدوێــت پێوایــە ئۆپەراســیۆنی رزگار کردنــەوەی رقــا دەکەوێتــە دوای موســڵ: مــن بۆخــۆم بــاوه‌ڕم نییــه بكه‌وێتــه پێــش موســڵ ،چونكــه ئێســتا ئۆپه‌راســیۆنی موســڵ نزیكــه‌ی دوو هه‌فته‌یــ ه ده‌ســتی پیكــردووه، ئه‌گه‌رچــی هه‌ندێــك لــ ه چاپه‌مه‌نیــه‌كان وتیــان ئۆپه‌راســیۆنی موســڵ راگیــراوه بــۆ ماوه‌یـه‌ك و دیاریشــیان نه‌كــردوه ئامانــج له‌وه‌چیـه ،بۆیـه ده‌بێــت بــۆ ماوه‌یــه‌ك رابوه‌ســتێت و ده‌شــزانین لــه ده‌مــی ئاینــده‌دا هه‌ڵبژاردنه‌كانــی ئه‌مه‌ریــكا هه‌یــه و بــۆ پارته‌كــه‌ی ئۆبامــاش ئه‌مــه ببێتــه پڕوپاگه‌نده‌یــه‌ك ،ده‌بێــت ئه‌مــه هــۆکاری ئه‌وه‌بێــت ،بــه‌اڵم بەشــداری چه‌كــداراىن حه‌شــدى شــه‌عبى بــۆ كۆنتڕۆڵكــردىن باوه‌ڕناكــه‌م ئۆپه‌راســیۆنی ره‌قــه بكه‌وێتــه پێــش موســڵ. شــارۆچكه‌ى ته‌له‌عفــه‌ر ،ســه‌رۆك كۆمــارى توركيــا ره‌جــه‌ب ته‌يــب فەرمانــداری هەپەگــە لــە کەرکــوک هه‌ڤــاڵ جه‌ســور ،ئامــاژە بــۆ ئه‌ردۆغــاىن‌هێنایــەوە ســەرخەت ،نیگەرانییەکانــی تورکیــا زیــادی کــرد. ئــەوە دەکات هــەر کــەس شــەڕی داعــش بــکات ،دەبێــت شــارەزا و ئه‌ردۆغــان رايگه‌يانــد :ته‌له‌عف ـه‌رى توركــان نشــينە ،بۆیــە هه‌ســتياره پرۆفیشــناڵ بێــت و وتیشــی :هه‌ڵبه‌تــه وه‌ك گه‌ریــا ئاســتێكی خــۆی بــه الى ئێمــه‌وه ،حه‌شــد كــرده‌وه‌ى تريۆريســتى تێــدا بکــەن ،ئــه‌وا هه‌یــه لــه شــه‌ڕ كردنــدا و به‌تایبــه‌ت له‌شــه‌ڕی كــۆاڵن بــه كــۆاڵن دا ،هه‌ڵوێســتامن بەجۆرێکــی دیکــە ده‌بێــت. ل ـه‌م چوارچێوه‌یەشــدا ئێم ـه بــاوه‌ڕی ته‌واوه‌تیــان ب ـه خۆمــان هه‌ی ـه، چونكــه یه‌كــه‌م هێــز له‌به‌رانبــه‌ر داعــش لــه شــه‌نگال ،كۆبانــێ و زۆر رێكخــراوی نەتــەوە یەكگرتــووەكان رایگەیانــد ،لــە ســەرەتای جێگـه‌ی تــردا و ئـه‌و داگیركارییـه‌ی داعشــی راوه‌ســتاند گشــت جیهــان دەســتپێكردنی ئۆپەراســیۆنی كۆنتڕۆڵكردنــەوەی موســڵ 10ھــەزار ده‌زانێــت گه‌ریــا یـه ،په‌كه‌كه‌یـه و بوویـ ه مۆڕاڵیــش بــۆ زۆر هێــزی تــر كــەس لــە خەڵكــی ناوچەكانــی موســڵ و دەوروبــەری ئــاوارە بوونــە و ك ـه بتوانــن له‌به‌رانب ـه‌ر داعــش بوه‌ســتنه‌وه .وه‌ك ئاشــكرایه دوو ســاڵ چــاوەڕێ دەكرێــت رەوشــەكە خراپــر ببێــت و پــر لــە ملیۆنیــك كــەس پێــش ئێســتا داعــش بكه‌وتایه‌ت ـه هه‌رشــوێنێك داگیــری ده‌كــرد ،بۆی ـه ئــاوارە بــن. ب ـه به‌رخودانــی گه‌ریــا رێگــری كــرا ل ـه‌و داگیركاریی ـه‌ی ك ـه ئه‌نجامــی دا ،ئێســتا هێزه‌كانــی دژ بــه داعــش زۆر جێگــه‌ی ژێرده‌ســتی داعــش لیــزا گرانــد ،رێكخــەری كاروبــاری نەتــەوە یەكگرتــووەكان لــە یــان پاكردوەتــه‌وه ،بــه‌اڵم پێشــر وانه‌بــوو لــه‌ده‌ره‌وه‌ی په‌كه‌كــه عێــراق ،لــە بەیاننامەكــەدا رایگەیانــد :پــر لــە ســێ ھــەزار كــەس لــە كـه‌س نه‌یده‌توانــی ناوچـه‌كان لـه ژێــر ده‌ســتی داعشــدا پــاك بكاتـه‌وه ،خەڵكــی موســڵ خۆیــان گەیاندووەتــە ســەربازگەی حــول لــە باكــوری بێگومــان ئه‌م ـه‌ش شــتێكی باش ـه و جێــی خۆشــحاڵییه بــۆ ئێم ـه ،بۆی ـه خۆرھەاڵتــی ســوریا. رزگاركردن ـه‌وه‌ی موســڵ و ئ ـه‌و ناوچان ـه كه‌مێــك ئاســانییه‌و پێویســتی رێكخــەری كاروبــاری نەتــەوە یەكگرتــووەكان لــە عێــراق ،ئەوەشــی به‌كه‌ســی شــاره‌زا و پرۆفیشــناڵ هه‌یــه ،كــ ه رۆحــی شــه‌ڕكردنی تێــدا خســتەڕوو :لەبەرنامەدایــە شــەش کەمــپ بــۆ ئــاوارەکان دروســت زاڵبێــت و راســته داعــش تیرۆریســته ،بــه‌اڵم ئه‌زمونــی شــه‌ڕكردنی بکرێــت. هه‌یــه و لــه‌و چوارچێوه‌دایــه وه‌ك گه‌ریــا ده‌مانه‌وێــت به‌شــداری لیــز گرانــد ،مەترســی ئــەوەی نەشــاردەوە کــە :چاوەڕواندەکرێــت بەهــۆی ئۆپراســیۆنە ســەربازییەکانەوە ،پــر لــە ملیۆنێــک هاواڵتــی ئۆپه‌راســیۆنی رزگاركردنــی موســڵ ببیــن. شــارەکە ئــاوارە بــن. هه‌ڤــاڵ جەســور ،فەرمانــداری گەریــا لــە کەرکــوک ئامــاژەی به‌شــداریكردنی هەپەگــە کــرد لــە رزگار کردنــی موســڵدا ،وتــی :ئــەو
15 دوو دیدی جیاواز له دوو دیبه‌یتی جیاواز بۆ سه‌رۆكایه‌تی ئه‌مریكا کاتــێ وەزیــری دەرەوە بــووە ،داعــش نەشــومنای کــرد.
ژنێــک ســەردەکەوێت و لــە کۆشــکی ســپی دەیبینیــن ! .پیاوێکیــش دەبینیــن وەک پیــاوی یەکــەم لــە ئەمریــکا. رۆژی ،2016/10/11رووبەڕووبونەوەیــەک لــە نێــوان هیــاری کیلنتــۆن و دۆنالــد ترامــپ ئەنجامــدرا ،کــە دیامنەیەکــی گرنــگ بــوو ،بــە راســته‌وخۆ زیاتــر لــە ١٠٠ملیــۆن کــەس لــە ئەمەریــکا بینیــان ،زیاتــر لــە چەنــد ئەوەنــدەش لــە جیهــان. ئــەم دیامنەیــە گرنــگ بــوو ،بــۆ مــن وەک چاودێرێــک بــۆ کاروبــاری ئەمەریــکا و کاریگــەری لەســەر رۆژهەاڵتــی ناڤیــن ،دوو بابــەت گرنــگ بــوو ،کــورد لــە کوێــی ئــەو پالنــی ئــەو دوانەیــە ،دووەمیشــیان ناوخــۆی ئەمەریــکا و کاریگــەری لەســەر ئابــوری جیهانــی. دیــارە بــۆ خاڵــی دووەم ،پرســی بــاج و فورســەتی کار زۆر گرنــگ بــوو، دوو فەلســەفەی ئابــوری جیــا لــە نێــوان دیموکراتــەکان و کۆمارییــەکان بەئاشــکرا خــۆی نیشــاندا . هیــاری کیلنتــۆن لەگــەڵ زیادکردنــی باجــی زۆربــوو لەســەر ملیاردێــرەکان و کەمکردنــەوەی لەســەر چینــی ناوەنــد و هــەژارەکان، هەرچــی دۆنالــد ترامــپ بــوو لەگــەڵ زۆر کەمکردنــەوەی ئــەو باجەیــە لەســەر دەوڵەمەنــدەکان بــە پاســاوی هەڵنەهاتنــی ســەرمایەکانیان بــۆ دەرەوەی ئەمەریــکا. دیــارە زۆر بابەتــی دیکــە بــۆ ناوخــۆی ئەمەریــکا بــاس کــرا ،کــە بــە ئاشــکرا جیــاوازی لــە جیهانبینــی هــەردووال دەبیــرا. ســەبارەت بــە خاڵــی یەکــەم ،کــە کــورد و رۆژهەاڵتــی ناڤینــە ،دۆنالــد ترامــپ ســەبارەت بــە داعــش و ئاینــدەی ناوچەکــە پالنێکــی روونــی ئاشــکرا نەکــرد ،هەرچــی هیــاری کیلنتۆنــە ،بــە ئاشــکرا درێــژەدەری سیاســەتی ئۆبامــا دەبێــت ،بــە ئاشــکرا وتــی پشــتیوانی لــە کــورد و عــارەب لــە ســوریا دەکەیــن بــۆ لــە ناوبردنــی تیــرۆر ،لــە عێراقیــش هەماهەنگــی و پشــتیوانی حکومەتــی عێــراق دەبیــن. دۆناڵــد ترامــپ ،هیــاری تۆمەتبــار کــرد ،بــەوەی لــە زەمەنــی ئــەودا،
( no /11 )- 1 - 11 - 2016
دیبه‌یتی یه‌كه‌م:
ترامپ سێ خاڵی گرنگی باسکرد ،وتی: ناتــۆ بــارە بەســەر ئەمەریــکاوە ،هەقــە نەهێلدرێــت ،چونکــە ئــەودەوڵەتانــەی کــە ٢٨دەوڵەتــە ئیلتزاماتــی خۆیــان بــۆ مســتەحەقاتی میزانیــەی ناتــۆ نــادەن ،ئەمەریــکا ٪٧٠دابیــن دەکات ،کــە ئەمــە بارێکــی قورســە بەســەر تاکــی ئەمەریکییــەوە. خالــی دووەم وتــی :تاکــەی ئێمــە پارێــزگاری لــە ســعودیە ،کۆریــایباشــور و ژاپــۆن بکەیــن ،ئــەوان دانیشــتوون ،ئێمــە لــە ســەر گیرفانــی خۆمــان دەیانپارێزیــن؟!. خالــی ســێیەم وتــی :ئیتفاقــی مەلەفــی ناوەکــی لەگــەڵ ئێــرانخزمەتکــی باشــی ئێــران کــرا ،ســەرباری ئــەوەش زیاتــر لــە ملیارێــک و نیــو دۆالریشــان پێــدا ،تــی نەتەنیاهــۆم دیــوە لــەو ماوەیــە ناڕزاییــە لــەو ئیتفاقــە. جێــگای باســە ،ئۆبامــا وەک ســەرۆکێک ،خــاوەن کەســێتییەکی کاریزمــا، جارێکــی دیکــە دووبــارە بــۆ ئەمەریــکا و جیهانیــش نابێتــەوە .کلنتــۆن پەیوەســتە بــە بەهاکانــی ئۆبامــا .ئۆبامــا پشــتیوانی زۆری هیــاری دەکات ،کــە رەنگــە بەشــێکی بردنــەوەی بــۆ ئــەو پشــتیوانیە بگەڕێتەوە. لــە دیامنــە رووبەڕووەکــە ،هیــاری زۆر دیپلۆماســیانە و سیاســیانە قســەی دەکــرد ،پێموایــە چەنــد پۆینتیــک جەمــاوەری دەچێتە ســەرەوە. باســی لــە پرســی ژن کــرد کــە بــەالی مــن زۆر گرنــگ بــوو ،کاتــێ بــە ترامپــی وت :تــۆ ژنــت دەوێــت وەک ژنــی مــال و خزمەتــکار و ناتــەوێ ژن لــە مــاڵ بێتــە دەرەوە .ئــەم بۆچوونــەی ترامــپ هەمــان بۆچوونــی ئــەردۆگان گــەورە فاشــی یــە ســەبارەت بــە ژن ،ئەویــش واتــە ئــەردۆگان دەڵێــت :ژن خــوا خەلقــی کــردووە تەنهــا بــۆ زاوزێ و لەماڵــەوە خزمەتــی مێــردی بــکات!. بۆچوونــی هیــاری تــەواو دێتــەوە لەگــەڵ ئــەو فەلســەفەی کــە ئۆجەالن
16 بــۆ گەالنــی رۆژهەاڵتــی ناڤیــن ســەبارەت بــە ژن تەرحــی کــردووە ،تــا ژن ئــازاد نەبێــت ،جڤــاک ئــازاد نابێــت. لــە کۆتاییــدا ،دەڵێــم ئــەو پــان و نەهجــەی کــە کیلنتــۆن لەســەری دەڕوات ،وامــان لێــدەکات بڵێیــن :ژنێــک دەبینیــن لــە کۆشــکی ســپی، پیاوێکیــش دەبینیــن وەک پیــاوی یەکەمــی ئەمەریــکا بــە نــاوی بیــل کلینتۆن..بــا چــاوەڕی بکەیــن.
(ژ10 )11 .ی گه‌اڵڕێزان 2716
دیبه‌یتی دووه‌م:
ش ـه‌وی 2016/10/19لــە زانکــۆی نیڤــادا لــە الس ڤیــگاس ،دووه‌میــن دیبەیەتــی نێــوان ترامــپ وهیلــەری ،ئەنجامــدرا .ئــەم دیبەیتــە کــە دوایــن دیبەیتــە لــە کەمپینــی هەڵبژاردنــی ســەرۆکی ئەمەریــکا کــە لــە ٨ی مانگــی ١١ی ئیمســاڵ بەڕێوەدەچێــت. لــە گۆشــەنیگای بەرژەوەندییەکانــی گەلــی کــورد لــە رۆژهەاڵتــی ناڤینــدا ،پوختــەی تێگەیشــتنی خــۆم ،بــەم شــێوەیە دەخــەم روو: -١دۆناڵــد ترامــپ ،دیســان بــۆ پرســە گرنگەکانــی ناوچەکــە ،رۆژهەاڵتی ناڤیــن ،روئیایەکــی روونــی نییــە ،پێدەچێــت زیاتــر نزیکــر بێــت لــە روئیــای ئیرسائیــل ،لــە دژی ئێــران بێــت ،بــۆ پرســی کــورد هیچــی پێنــە بــوو .زیاتــر ترامــپ وەک بــازرگان دەبیرنێــت ،ئــەو سیاســەتیش وەک بزنــس ســەیر دەکات ،کاتــێ مامەڵــە لەگــەڵ پرســێکی سیاســی دەکات ،بیــر لــە رەهەنــدە ســراتیژییەکانی ناکاتــەوە ،بەڵکــو بیــر لــەوە دەکاتــەوە چەنــدەی دەســت دەکەوێــت ،چەنــدە بــۆ خەزێنــەی دەوڵــەت زیــاد دەکات ،دەکرێــت بڵێیــن :ترامــپ دەیەوێــت سیاســەت ئیستســار بــکات بــۆ زۆرکردنــی داهاتــی نەتەوەیــی ئەمەریــکا .بۆیــە بــۆ کــورد هیــچ پرۆژەیەکــی نییــە ،یــان روونــر بڵێــم :مــرۆڤ ناتوانێــت هــەروا بــە هاســانی تێیبــگات ،چونکــە لــە بناخــەدا کەســێکی سیاســی ســراتیژیی ،وەک ئۆبامــا نییــە ،بەڵکــو بــازرگان و بزنســانێکی گــەورە دەردەکەوێــت ،کــە پێموایــە چانســی بردنــەوەی زۆر نییــە. -٢هیــاری کلینتــۆن ،بــە قــەدەر ترامــپ بــۆ پرســی کــورد لــە ســوریا، لــەم دیبەیتــەدا نارەحەتــی کردیــن ،چونکــە بــە ١٨٠دەرجــەی دژی پــرۆژەی ئۆبامــا ،دەیەوێــت کار بــکات .دەیەوێــت ناوچــەی دژە فڕێــن لــە ســوریا دروســت بــکات ،کــە ئەمــە داواکاریــی دەوڵەتــی ئاکەپەیــە، چەندەهــا ســاڵە هەوڵــی بــۆ دەدا ،بــەاڵم هەمیشــە رووبــەڕوی ڤیتــۆی تونــدی ئۆبامــا بۆتــەوە. هەرچەنــدە باســی نەکــرد لــە کوێــی ســوریا دروســت دەکرێــت ،بـه‌اڵم ئــەوە پــرۆژەی تورکیایــە کــە دەیەوێــت لــە رۆژئاڤــا دروســتی بــکات. دروســتکردنی ناوچــەی دژە فڕیــن لــە باکــوری ســوریا و رۆژئاڤــای
کوردســتان ،بــە مانــای گۆڕینــی دیمۆگرافیــای ناوچەکــە ،یا درێــژەدان بە تەعریبــی رۆژئاڤــای کوردســتان کــە رژێمــی بەعــس دەســتی پێکردبــوو، تورکیــا دەیەوێــت درێــژەی پــێ بــدات ،ئەگــەر قوڵــر بــۆی بڕۆیــن: نانــەوەی شــەڕی کــورد و عــارەب و یەکنەگرتنــەوەی کانتۆنەکانــی رۆژئاڤــای کوردســتانە ،کــە ئەمــەش پیالنــی هــەرە لــە پێشــی تورکیایــە دژی ســتاتیۆی فیدراڵــی باکــوری ســوریا کــە رۆژئاڤــا داینەمۆکەیەتــی. هیــاری ئــەم پرۆژەیــەی ،ئیمشــەو دووجــار دووپاتیکــردەوە ،تەنانــەت کۆڕگێرەکــە گوتــی ئــەوە دژی بۆچونــی ئۆبامایــە ،ئــەو لەوەاڵمــدا وتــی: خــۆ ئــەوە بــە شــەو رۆژێــک ناکرێــت ،بەڵکــو پــرس و رای هەمــووان وەردەگریــن. مــن بۆخــۆم بــە دووری دەزانــم هیــاری بەتاقــی تەنیــا بتوانێــت بڕیارێکــی ئــاوا چارەنوسســاز بــدات ،بــێ گەڕانــەوە بــۆ کــورد و روســیا، چونکــە کــورد دژی دەوەســتنەوە رێــگای پێنــادەن ،روســیاش دەزانێــت ئەگــەر زۆنێکــی ئــاوا دروســت ببێــت ،پێش هەمــووان ئــەو بەرژەوەندی لــە ســوریا دەکەوێتــە ژێــر مەترســییەوە ،بــە مانایەکــی دیکــە ئــەوەی چەنــد ســاڵە لــە ســوریا دەیــکات دەبێتــە هیــچ یــا نزیــک دەبێتــەوە لــە هیــچ .ئــەم زۆنــە دەبێــت بــە کانتۆنێکــی تیرۆریســتان ســەر بــە تورکیــا، لەوێــوە بــۆ هەمووالیــەک مەترســی دروســت دەکــەن. بــۆ کوردیــش کــە فیگەرێکــی بــە هێــزە لــە رۆژئاڤــا ،ئەمەریــکا تاکــە هاوپەیامنێکــی ئەگــەر هەبێــت لەســەر ئــەرز ،کــوردە ،ناتوانێــت تەجــاوز لەســەر بەرژەوەندییەکانــی بــکات ،دژی بەرژەوەنــدی بــااڵی گەلێــک بوەســتێتەوە ،بەتایبەتــی کاتــێ وتــی :هیــچ هێزێــک نانێرمــە ســوریا ،ئەمــەش بەمانــا لــەو خاڵــەدا درێژکــراوەی سیاســەتی ئۆبامایــە، کــە ســەرباز نانێرێــت ،بــەاڵم ناردنــی راوێــژکار وتیمــی تایبــەت و دروســتکردنی بنکــەی ســەربازیی و هەوایــی درێــژە پێــدەدەن ،بۆیــە دووپاتــی دەکەمــەوە و دەڵێــم :بــە دووری دەزانــم پرۆژەیەکــی ئــاوا لەدایــک ببێــت ،بـه‌اڵم هــەر باســکردنی ئــەم بابەتــە حەساســیەتێکی زۆر لــە نێــو گەالنــی ناوچەکــە و سیاســەتوانان دروســت دەکات.
17 خانەقین و لێكەوتەكانی ئابووری لیبراڵیزمی نوێی جیهانگیر
هەمــووان باســی گۆڕانــكاری ئابــووری ،سیاســی و كۆمەاڵیەتــی پەیوەســت بــە جیهانگیــری و بــازاڕی ئــازاد و سیاســەتی لیبڕالیزمــی نــوێ دەكــەن ،بــەاڵم هیــچ كــەس باســی لێكەوتەكانــی نــاكات كــە راســتەخۆ لەســەر ئاســتی شــار و الدێكامنــان رەنگــی داوەتــەوە .لــەم نووســینە بــە پرســیار لەبــارەی چەنــد دیاردەیەكــی زەق و داخــۆ پەیوەندیــان بەیەكــەوە هەیــە یــا نــا ،هەوڵێكــی ســەرەتایی دەدەیــن بــۆ لێكەوتەكانی ئــەو گۆڕانكارییانــە وەك :بێــكاری لەنێــو ئەكادیمیــەكان ،كرێــی كاری هــەرزان ،بــە ئەهلیكردنــی زۆربــەی كەرتــە ئابوورییــەكان ،الوازكردنــی ئیــدارەی شــار ،پەككەوتنــی هەنــدێ پــڕۆژە ،گەندەڵــی ،قوڵبوونــی كێشــە كۆمەاڵیەتییــەكان ،گرانــی ،رێكخراوەكانــی كۆمەڵگــەی مەدەنــی، كۆچكــردن ،ئاوارەیــی ،تیــرۆر ،هــەژاری ،وێرانــی و مایەپووچــی هەنــدێ كارگــە ،وێرانكردنــی كەرتــی كشــتوكاڵی ،رۆڵــی زانكــۆ و پەیامنگــەكان. * بێكاری و بەتایبەتی لەنێو ئەكادیمستەكان:
بەهــۆی بێكارییــەوە لــە زۆر كــەرت كرێــی كاری هــەرزان بــرەوی هەیــە ،بــۆ منوونــە لــە كەرتــی قیرتاوكــردن ،پاككــردن ،بیناســازی، چێشــتخانە ،مــۆل و ســتی ،كــۆگا ،بارهەڵگــری ،نانەواخانــە ،ئێســتاش دەیانەوێــت دەرچوانــی بەشــە زانســتیەكان بــە خۆڕایــی وانــە بڵێنــەوە لــە قوتابخانــەكان .لێــرە نزیكــە 2000دەرچــووی زانكــۆ و پەیامنگــەكان هەیــە .هەرگیــز ئــەو رۆژەم لەبیــرم ناچێتــەوە كاتــێ باوكێــك لێــم نزیــك بــووەوە و پێــی وتم(بەڵكــو هــەوڵ بــدەی كچەكــەم دامبەزرێــت 3 ،ســاڵە دەرچــووی پەیامنگەیــە و كاری دەســتناكەوێت ،خەریكــە لەبــن مــاڵ شــێت دەبێــت ،هــەر قورئــان خوێندنــە! -لەبێدەســەاڵتییەوە باوكەكــە رووی لــە بێدەســەاڵتێك وەكــو مــن كــرد!) .ئــەم توێــژە چەندیــن جــار ناڕەزایەتیــان دەرخســت دژ بــە دانەمەزراندنیــان ،بــەاڵم هەوڵەكانیــان ســەریان نەگــرت ،تەنهــا چەنــد كەســێكیان دامــەزرا و چەنــد كەســێكی تــر بــە ژمــارەی پەنجــەكان بەشــێوەی گەنــدەڵ (كەســوكاری هەنــدێ بەرپــرس یان)...دامــەزران .دانەمەزراندنــی ئــەم توێــژە پەیوەنــدی
پااڵوگــەی ئەڵــوەن كــە بەدەســتی رژێمــی فاشیســت لەناوبــرا ،دووبــارە دانەمەزرایــەوە
* خانەقین و بەرهەمهێنانی نەوت:
لەبیســتەكانی ســەدەی رابــردوو كۆمپانیــا جیهانیــەكان كانــی نەوتیــان لــە چیاســورخ و نەفتخانــە دۆزیــەوە .ئــەم دۆزینەوەیــە بــووە هــۆی دامەزراندنــی پااڵوگــەی ئەڵــوەن و گەنجینــەی نەوت(كیــودی) و وێســتگەی شــەمەندنەفەر و بۆرییــە نەوتــەكان لــە نەفتخانەوە راســتەخۆ بــۆ ئــەو شــوێنانە بەسـرانەوە و دەگوێزرایــەوە بــۆ بازاڕەكانــی نــەوت لــە جیهــان. ئێســتا پااڵوگــەی ئەڵــوەن كــە بەدەســتی رژێمــی فاشیســت لەناوبــرا، دووبــارە دانەمەزرایــەوە .نەفتخانــە تاڕادەیەكــی زۆر كاریگــەری ئەرێنــی بەســەر شــاری خانەقیــن نەمــاوە ،بەڵكــو بەشــێوەیەكی نەرینــی ئــاوی رووبــاری ئەڵوەنــی بــۆ كێــراوە و لــە پارەی(پیرتۆدۆالر)یــش بێبەشــكراوە و نــەوت و گازەكەیشــی بــەرەو بەغــدا دەڕوات .نــۆژەن نەكردنــی پــڕۆژە پیشەســازییەكان و پەراوێزخســتنیان لەپێنــاو ئەوەیــە بــە نرخــی تەڕەتۆڵەكــە بــە كەرتــی تایبــەت بیانفرۆشــن.
( no /11 )- 1 - 11 - 2016
ﺳﻪﻻم ﻋﻪﺑﺪو
بــە فەرمانەكانــی ســندوقی دراوی جیهانییــەوە هەیــە ،واتە(راگرتنــی دامەزرانــدن لــە كەرتــی گشــتی)و ناچاركردنیــان بــەوەی خۆیــان بــۆ هەلــی كاركــردن لــە كەرتــە تایبەتــەكان بگەڕێــن و لەوالشــەوە بەهــۆی بشــێوی رێكخســتنی دامودەزگانــی دەوڵــەت .شــایانی باســە دەرچــووان دەیانتوانــی خۆیــان لەســەر ئاســتی شــار و واڵت رێكبخــەن و بــن بــە بزووتنەوەیەكــی كۆمەاڵیەتــی دژ بــە فەرمانەكانــی ســندوقی دراوی جیهانــی و سیاســەتی لیربالیزمــی نــوێ و داخوازیەكانیــان بەســەر حكومــەت بســەپێنن ،بــەاڵم لەئاســتی بەرپرســیارێتی لەبەرامبــەر ئەركەكانیــان نەبــوون ،بۆیــە هــەروا پەراوێزخــراون و مافەكانیــان پێشــلكراوە. لەنێــو كەرتــی چاكســازی ئۆتۆمبیــل ،دەستەفرۆشــی ،دوكانەكانــی كۆمپیوتــەر و ئینتەرنێــت و چایخانــەكان ئیــش بــە منداڵــی تەمــەن خــوار 16ســاڵ دەكرێــت.
18 لەالیەكــی تریشــەوە چەندیــن كۆمپانیــای نەوتــی بەریتانــی و ئەمریكــی و روســی روویــان لەناوچەكەمــان كردووە(كانــی پەمــو و چیاســورخ و بەمــۆ) و شــێوەی كار -خاوەنــكاری لیرباڵیزمــی نوێ(دەســتكاری هەرزانــی بێبەشــكراو لــە بیمــەی كۆمەاڵیەتــی و بــە گرێبەســتی كاتــی ،كاركــردن بــۆ مــاوەی 12كاتژمێــر لــە رۆژێكــدا و هەفتــەی یــەك رۆژ پشــوو)یان ســەپاندووە .زۆربــەی كرێــكارەكان ئەندامــی ســەندیكای كرێــكاران نیــن و ســەندیكاش لەنێویــان چــاالك نیــە. نەخۆشخانەی گشتی بەباشی لە هەموو
بوارێكدا ناتوانێت خزمەت بە نەخۆشەكان بكات :شریقەی لە هۆشبردن نیە
گەرچــی دانیشــتوانی شــار لــە 30هــەزار كەســەوە بــووە بــە نزیكــەی 150هــەزار كــەس ،بــەاڵم هێشــتا هــەر تەنیــا یــەك بانزینخانــەی حكومەتــی لەشــارەكە هەیــە و بانزینخانەكــەی دەروازەی مەنزەریەیــان داخســتووە .ئەمــەش پەیوەنــدی هەیــە بــە بچووككردنــی دەزگا دەوڵەتییــەكان و گەشــەپێدان بــە بانزینخانــە ئەهلییــەكان .خەڵــك لــەم سیاســەتە كێشــە و گرفتــی زۆری بــۆ درووســتكراوە وەك بەفیڕۆدانــی كات ،گرانــی نــرخ ،هەنــدێ جاریــش خراپــی جۆرەكــەی ،كێشــەی كۆمەاڵیەتــی و دەروونــی :بەرژەوەنــدی گشــتی كــراوە بــە قوربانــی بەرژەوەنــدی كەرتــی تایبەتــی :نــەوت و بەگشــتی ســووتەمەنی بــووە ژیانــی خەڵــك وەك خــۆی رەشــكردووەو بــووە بــە خێــر و نیعمــەت بــۆ چینێكــی تایبــەت.
(ژ10 )11 .ی گه‌اڵڕێزان 2716
* بەئەهلیكردنی كەرتە گشتیەكان:
دەیــان ســاڵە لــە شــەقامی مامۆســتایان فەرمانبەرایەتــی پۆســت و گەیانــدن هەیــە ،بــەاڵم ئێســتا كارمەندەكانــی لــەوی ئامــادە دەبــن بەبــێ ئــەوەی وەكــو جــاران ئەركەكانیــان ئەنجــام بــدەن .كۆمپانیــا ئەهلییەكانی ناوەنــدو نووســینگەكانی تــۆری ئینتەرنێــت و كۆمپانیەكانــی ئاسیاســێل و كــۆڕەك و میدیــا و فایســتلینك و تیشــك و عیراقنــا ئەوانــی تــر شــوێنی ئــەو فەرمانگەیەیانــە گرتــووە .بەكارهێنانــی ئــەو ئامێرانــە زۆر گرانــە و خزمەتەكەشــیان زۆر خراپــە و بــە رێــگای جۆربەجــۆر ،فێــڵ لــە هاواڵتیان دەكرێــت و تەنانــەت مەترسیشــیان بــۆ تەندرووســتی هاواڵتیــان هەیــە.
بوارێكــدا ناتوانێــت خزمــەت بــە نەخۆشــەكان بــكات :رشیقــەی لــە هۆشــردن نیــە ،نەخــۆش و برینــدار زۆرجــار ناچاردەكرێــن بــۆ نەخۆشــخانەكانی كــەالر و ســلیامنی بنێردرێــت ،ســونەری نیــە و نەخۆشــەكان ناچاركــراون بــڕۆن بــۆ كەرتــی بەرژەوەنــدی تایبــەت و بەنرخێكــی زۆر گــران ســۆنەریان بــۆ بكرێــت .زۆر جــار ئافرەتــە دووگیانــەكان ناچاردەكرێــن بــە نەشــتەرگەری منداڵیــان ببێــت ،نەخــۆش بــۆ دەرمانخانــە تایبەتــەكان دەنێردرێــت كــە هەندێكیــان لەالیــەن كەســانێكی ناشــارەزا بەرێودەبرێــت و نرخــی دەرمانەكانیــش گرانــن و جۆرەكانیشــیان جێــگای متامنــە نیــن .هــەروا لــەم بــوارە نەخۆشــخانەی ئەهلی(نەخۆشــخانەی هیــوا) دامــەزراوە كــە نەخۆشــی خێزانــە هــەژارەكان ناتوانــن ســەردانی بكــەن و ئەگــەر كردیشــیان ئــەوا لێــرە و لــەوێ بــە قــەرز نرخەكــەی دابیــن دەكــەن :دابینكردنــی تەندرووســتی هاواڵتیــان ئەركــی حكومەتــە ،نــەك بۆنەیــەك بــۆ بازرگانــی بــە گیــان و رۆحــی مــرۆڤ. * زانكۆ و پەیمانگەكانی:
لــە خانەقیــن زانكــۆی ئەهلــی دامــەزراوەو خوێندكار(هــەژارەكان ناتوانن لــە زانكــۆ ئەهلییــەكان بخوێنــن) ،ناچاركــراوە بــە پــارە خوێندنەكــەی تــەواو بــكات .ئــەم زانكۆیــە تــا پێــش ماوەیــەك مۆڵەتــی فەرمیشــی وەرنەگرتبــوو ،بــەاڵم «بــە قودرەتــی قــادر» رێگاكــە قیرتــاو كرا(بــا گەڕەكانــی ئەركــەوازی ،ســیروان ،ئیــام عەبــاس ،بامنیــل ،كارێــز بــان و كارێــز خــوار ،دڕو ،پاشــاكۆپری جــارێ چاوەڕوانــن) .زانكــۆ و پەیامنگــە حكومییــەكان وەك(حوجــرەی مــەالكان و بنكــەی مەشــقی ســەربازی) لــە ژیــان و چاالكــی و رۆشــنبیری شــارەكە دوورخراوەتــەوە :نــە رۆژنامــە و نــە گۆڤــار و نــە ســیمینار و كۆبوونــەوەی گشــتی بــۆ گەشــەپێدانی ئاســتی هوشــیاری هاواڵتیــان رێكناخرێــت.
لەبــواری قیرتاوكــردن ،حكومەتی»موقــر» كارگــەی بەرهەمهێنانــی قیــری گشــتی پەكخســتووە و هــاوكات چەندیــن كۆمپانیــای ئەهلی دامــەزراوەو كرێكارەكانــی بــە مەرجــی ســەردەمی كوێالیەتــی كاریــان پێدەكرێــت ،بــۆ منوونە(كرێــكارەكان لــە شــوێنی كار ئاماەدەبــن ،ئەگــەر كار هەبێــت، كرێــی كار وەردەگــرن ،بــەاڵم ئەگــەر كارنەبێــت ،بەدەســتی خاڵــی بــۆ مــاڵ دەگەڕێنــەوە) .لــەم كەرتــە بــە روونــی بەنــدی 25لــە جاڕنامــەی جیهانــی مافــی مــرۆڤ پێشــێلكراوە(هەموو كەســێك مافــی ژیانێكــی تێــرای هەیــە كــە بەشــی پاراســتنی لەشســاغی و خۆشــگوزەرانی ی و لەبــواری تەندرووســتی :نەخۆشــخانەی گشــتی بەباشــی لــە هەمــوو خێزانــی بــكات ،ئــەوەش خــۆراك ،پۆشــاك ،خانــوو ،چاودێــری پزیشــكی و
19 خەڵــك :چەندیــن پــڕۆژەی رێگاوبــان پەكخــراون یــان بەهــۆی كاری هەروەهــا خزمەتــە كۆمەاڵیەتیــەكان پێویســتەكان دەگرێتــەوە)... گەندەڵكاریــەوە شــایانی هاتووچــۆی ئۆتۆمبیــل نیــن ،وەك بەشــێك لــە كارەبا، بەشــێكی لەبەرچــاوی ئــەم كەرتــەش دراوە بــە كەرتــی تایبــەت و ،شــەقامی تۆڵەفــرۆش ،رێــگای یاریــگا ،دارەكونــارە ،نزیــك بازگــەی كارێــز، نرخەكــەی گــران و خراپــە ،رووی تــری سیاســەتی حكومەتــە :لــەم رێــگای كارێــز -چوارڕیانــی لەیــا قاســم ،شــەقامی ئاغاوخەلیفە...هتــد. بوارە(خانەقیــن لەباشــرین ئاســتە) .گەرچــی دوو بەڕێوبەرایەتــی دەشتی خانەقین ،ئاوایی و باخەكانی كارەبــا لەشــارەكە هەیــە ،بــەاڵم حكومــەت كورتدەهێنێــت و چەندیــن لەهەموو روویەكەوە بەپیتن بۆ دابینكردنی موەلیــدەی ئەهلــی دامــەزراون .كارەبــا زیانێكــی زۆری گەیانــدووە خۆراك نەك بۆ شارەكە ،بەڵكو بۆ بــە هاواڵتیــان و مــاڵ نیــە چەندیــن ئامێــری كارەییــەكان نەســووتابێت هەنارده‌كردنیش و زیانــی چەنــد ملیــۆن دینــاری لێنەكەوتبێــت و ،خەڵكیــش ئامادەنیــە پــارەی بەكارهێنــای كارەبــا بــدات.
* بەئەهلیكردنی بازرگانی:
لێرەشــدا مەترســی و بارقورســی تــر بــۆ خەڵــك رێكخـراوە :گرانــی بــازاڕ، خراپــی جــۆری كااڵكانیــان مــاوە بەســەرچوو و ســەپاندنی مەرجــی كرێــی كاری هــەرزان كۆڵەكەكانــی تاوانــی ئــەم كەرتەیــە .خــۆراك و خواردەمەنــی و كەرەســتەكانی بیناســازی منوونــەی كاری گەندەڵــی و بێویژدانــی كاری بازرگانیــە .دەروازەی مەنزەریــە تــا رادەیەكــی زۆر پەكخـراوە ،جــاران ســەدان خێـزان بژێویــان لــەم دەروازەیــە دابیندەكـرا. لەســەر رێــگای دەروازەكــە چەندین(گــەراج)ی بەرپرســەكان هەیــە كــە هیــچ پەیوەندیــان بــە گــەراج و كاروبارەكانیــەوە نیــە! پڕۆژەكانی رێگاوبان، ســەبارەت بــە پڕۆژەكانــی رێگاوبــان و بیناســازی(پرۆژەی نیشــتەجێی چلــی حەپەلووشــكرا) كــە پێشــكەش بــە بەڵێندەرەكانــی كەرتــە ئەهلییــەكان ك ـراون ،كەرتێكــی تــرە بــۆ یاریكــردن بــە داهاتــی گشــتی
یەكێــك لــە بنەماكانــی سیاســەتی لیبڕالیزمــی نــوێ بریتیــە لــە الوازكردنــی رۆڵــی دەوڵەتــە لــە كاروبــاری ئابــووری ،كۆمەاڵیەتــی و خزمەتگوزارییــەكان :مــاوەی فەرمانبەرایەتــی بەرپرســانی حكومــەت( قائیمقــام و ئەنجومەنــی شــار) بەســەرچووە و مانەوەیــان لــە دەســەاڵتن هیــچ پەیوەنــدی بــە پرەنســیپەكانی دیموكراســییەوە نیــە و هــەر بــۆ بەڕێكردنــی كاروبــاری بیرۆكراســی وەڕەســكەر بــۆ هاواڵتیــان و ،بــە پلــەی یەكــەم خراونەتــە خزمەتــی كەرتــە تایبەتــەكان .دیموكراســی بەئاشــكرا دەركەوتــووە و پەیوەنــدی بــە پێناســەكەیەوە نیــە ،نوخبەیەكی خــاوەن بەرژەوەنــدی تایبــەت بەشــێوەیەكی هەڕەمــی لەســەرەوە بــۆ خــوارەوە بڕیــار لەســەر دامەزراندنــی ئــەم یــان ئــەو كــەس دەدەن و كــەی بیانەوێــت بــە پەیوەندییەكــی تەلەفۆنــی الیاندەبــەن ،هــەر چــۆن لەئاســتی كەموكوڕییــەكان بێدەنگیــان هەڵبــژاردووە! بەگشــتی ئیــدارەی شــار دوورە لــەو خەڵكــە كــە دەنگیــان پێــداوە ،بەســاڵ یەكــر نابینــن، راســتەوخۆ بەشــێوەی رۆژانــە گــوێ لــە داخوازیەكانــی خەڵــك ناگــرن. تێكدانی كەرتی كشتوكاڵ، دەشــتی خانەقیــن ،ئاوایــی و باخەكانــی لەهەمــوو روویەكــەوە بەپیــن بــۆ دابینكردنــی خــۆراك نــەك بــۆ شــارەكە ،بەڵكــو بــۆ هەنارده‌كردنیــش، بــەاڵم بەهــۆی سیاســەتی دڕندانــەی ســندوقی دراوی جیهانــی، رێكخــراوی خۆراكــی جیهانــی ،مافیاكانــی كشــتوكاڵی جینتەكنەلــۆژی و كۆمپانیەكانــی داودەرمانــی كشــتوكاڵی ،پشــتگوێخراوە .دانیشــتوان ناچاركـراون بەروبوومــی واڵتانــی تــر بكــڕن وەك هەنــار ،تەماتــە ،شــوتی، خورمــا ،ترشــەمەنیەكان ،كاڵــەك ،باینجــان ،پیــاز و هەمــوو شــتێك و جۆرەكانیشــیان خراپــە و دەبــن بــە هــۆی نەخۆشــییە ترســناكەكان.
( no /11 )- 1 - 11 - 2016
بازرگانــی بــە ئــاوی خواردنــەوە ،بازرگانــی بــە ئــاوی خواردنــەوە رووی رەشــی تــری حكومەتــی تااڵنكردنــی مــاڵ و حاڵــی خەڵكــە :ســەرەڕای زۆربوونــی دانیشــتوانی شــارەكە ،هێشــتا ئامــادە نیــە پــڕۆژەی ئــاوی خواردنــەوە نۆژەنبكاتــەوە .چەندیــن كۆمپانیــای ئەهلــی ئــاوی خواردنەوە دامــەزراوە ،هەندێكیشــیان مەرجــی تەندرووســتی یــان مۆڵەتیــان نیــە و چاودێــری كردنیشــیان لەئاســتێكی بــاش نیــە .ئــاوی خواردنــەوە بــە گوێــرەی پێویســت ناگاتــە ماڵــەكان و خەڵــك بەهــۆی تــرس لــە نەخۆشــی ناچاركـراوە لــە كەرتــە ئەهلییــەكان ئــاو بكڕێــت و هەندێكیشــیان ئامێــری پااڵوتكردنــی ئاویــان لەنــاو ماڵەكانیــان دانــاوە .هــەژارەكان لــەم جــۆرە ئامێــرە و كڕینــی ئــاوی خواردنــەوە بێبەشــن .نرخــی ئــاو لــە نرخــی نــەوت و بانزیــن گرانــرە!
* الوازكردنی ئیدارەی شار:
20 وەرزش بە پارەیە تەنانــەت حكومــەت كەرتــی وەرزشــی داوە بــە كەرتــی تایبــەت :زۆرێــك لــە گەنجانــی شــار بەپلــەی یەكــەم دڵیــان بــە وەرزش خۆشــە ،لەبــری ئــەوەی حكومــەت پشــتیوانیان بــكات ،گۆڕەپانەكانــی یاریكردن(تاتــان) بــە كرێــدراون و تیپــی وەرزشــی الوان ناچــارن پــارە بــدەن تــا رێگایــان پێبدرێــت تێــدا یــاری بكــەن .مــاوە مــاوە هەواڵــی دەســتگیركردنی بــە كۆمــەڵ باڵودەكرێتــەوە لەبــارەی گەنجانــی ئالوودەبــوو بــە مــادە هۆشــبەرەكان و مــرۆڤ دەتوانێــت وەك(دیــاردە) باســی بــكات بەتایبەتــی لەنــاو گەڕەكــە هــەژارەكان ،بــۆ منوونــە لــە بەختیــاری و مەحەتــە و بامنیــل. شارەوانی رۆڵی بااڵدەبینێت لە گەشەپێدانی شارەكان ،بەاڵم حكومەت لەبری پڕكردنی پێداویستیەكانی ئەم دەزگا گرنگە ،گۆڕیویەتی بۆ خزمەتكاری كۆمپانیا ئەهلییەكان
(ژ10 )11 .ی گه‌اڵڕێزان 2716
* ئاوارەیی ،قاعیدە ،حەشدی شەعبی و دووبارە ئاوارەیی:
پــاش رووخاندنــی حكومەتــی تاوانــی رێكخــراو ،لــە ســااڵنی رابــردوو بــە دوو قۆناخــی جیــاواز و بەهــۆی بێ ـزاری لــە شــێوەی ژیــان ،بێــكار، هــەژاری ،نەبوونــی هیــوا و ئومێــد بــە دوارۆژ و ئاشــتی و ئارامی ســەدان گەنجــی شــارەكە روویــان لــە هەنــدەران كــرد .لەالیەكــی تــرەوە لــەو رۆژەوە ئــاوارەكان روویــان لــە خانەقیــن كــردووە ،شــەڵەژان و مەترســی كاری تیرۆرســتی داعــش نەمــاوە ،بــەاڵم جــاران شــانە نووســتو و چاالكــی تیرۆریســتە ئیســامیەكان بوونیــان هەبــوو و چەندیــن الوی شــارەكە روویــان لــە رێكخـراوی قاعیــدە و پاشــان داعــش كــرد و چەندیــن تاوانــی زۆر قــورس لەســەر ئاســتی هەمــوو عێ ـراق ئەنجــام دا وەك(تەقاندنــی بــارەگای نەتــەوە یەكگرتــووەكان لــە بەغــدا ،كوشــتنی كــوڕە گەورەكــەی محســن ئەلحەكیــم ،هێرشــی خۆكــوژی لەســەر وەزاره‌تــی ناوخــۆی هەرێــم لــە هەولێــر و چەندیــن تیــرۆر لەنــاو شــاری خانەقیــن و بــوون بــە هــۆی شــەهیدكردنی دەیــان هاواڵتــی و پۆلیــس و پێشــمەرگە .پــاش رزگاركردنــی قەرەغان(جەلــەوال ،گواڵڵــە)و قزرەبــات و بــاری گرانــی بێــكاری و هــەژاری الوان ،دەرگا بــۆ بــوون بە(حشــدی شــعبی)كرایەوەو ســەدان گەنــج چوونــە ریــزی .مــرۆڤ نازانێــت دوێنــێ میرمنداڵێكــم بینــی كراسی(حشــدی شــعبی)لەبەركردبوو و پێشــی چەنــد رۆژێــك بێكارێكــی هــەژار و نەخــۆش پرســیاری لــێ كردم(ئێمــە 5كەســین دەمانەوێــت بچینــە ریــزی حەشــدی شــەعبی).
* حكومەت شارەوانی رسواكردووە!
شــارەوانی رۆڵــی بااڵدەبینێــت لــە گەشــەپێدانی شــارەكان ،بــەاڵم حكومــەت لەبــری پڕكردنــی پێداویســتیەكانی ئــەم دەزگا گرنگــە، گۆڕیویەتــی بــۆ خزمەتــكاری كۆمپانیــا ئەهلییــەكان .بــۆ منوونــە بەشــێوەی كاتــی و كرێــی كاری هــەرزان كرێكاریــان دامەزرانــد و لەوالشــەوە پاككردنــی شــار لەالیــەن كۆمپانیایەكــی ئەهلی(ئۆڕانــۆس) ئەنجامدەدرێــت. * دەوڵەمەندە دەستڕەشەكان!
لێــرە چەنــد خێزانێكــی خــاوەن خانووبــەرە و كۆمپانیــا و بــازرگان هەبــووەو« ،ئاســاییە»ئەگەر نەوەكانیــان خاوەن ســەرمایەبن ،بەاڵم ئێســتا ژمارەیەكــی لەبەرچــاو لــە خــاوەن ســەرمایەی دارایــی یــان خانوبــەرەی دەســتڕەش پەیدابــوون و مــرۆڤ تەنهــا دەتوانێــت پرســیاربكات(ئەو ملیۆنــان دۆالرەت لــە كــوێ بــوو؟!) :ئــەم دەستڕەشــانە بــە نهێنــی و ئاشــكرا بــوون بــە خــاوەن كۆمپانیــای جۆربەجــۆر و بــەش و خانــوی گرانبەهــا لەنــاوەوەی كوردســتان یــان لــە دەرەوە ســەرمایەگوزاری دەكــەن. * رێكخراوە ناحكومیەكان و بەناو»رۆشنبیر»ەكان!
بەدەیــان رێكخــراوی ناحكومــی و مەدەنــی هەیــە ،بەشــی زۆریــان خەرجــی وەردەگــرن .بەدەگمــەن رێكخراوێكــی ســەربەخۆ بوونــی هەیــە ،ســەرتاپایان بــە ئاشــكرا یــان بــە نهێنــی پەیوەندیــان بــەم یــان ئــەو حزبــەوە هەیــە كــە لەدواییــدا ســەریان لــە وەزارەتەكانــی دەرەوەی واڵتــە زلهێــزەكان دەردەچێــت و خزمــەت بــە سیاســەتی لیربالیزمــی نــوێ دەكــەن ،واتــە ئــەو بۆشــاییە پێیــان پڕدەكرێتــەوە كــە بەهــۆی الوازكردنــی حكومــەت درووســتدەبێت .ئــەم رێكخراوانــە نەیانتوانیــوە بەجــددی رۆڵــی خۆیــان ببینــن بــۆ گەشــەپێدانی ئاســتی هۆشــیاری یــان ژیانــی مەدەنــی شــارەكە ،بــەاڵم توانیویانــە ئامانجــی ســەرەكی پشــتت دامەزراندنــی ئــەو رێكخراوانــە بپێكــن ،واتــە ،الوازكــردن و پەراوێزكردنــی خەبــات و هۆشــیاری چینایەتــی و رۆحــی موقاوەمــەت« .خــوا» خێــری ئــاوارەكان بنووســێت كــە بــوون بــە هەلێــك بــۆ كار و دەســتكەوتی تایبەتیــان و بــە روونــی مۆركــی حزبیــان پێــوە دیــارە .ئــەم رێكخراوانــە جۆرێكــن لــە مۆرفیــن دژ بــە ناڕەزایەتییەكانــی خەڵــك .كــەم نیــن ئــەو لووگیانــە كــە لــەدەوری ئــەم جــۆرە رێكخراوانــە كۆبوونەتــەوە و هــەروا دەرچوانــی زانكۆكانیــش لــەو رێكخراوانــە بــە مەرجــی بــازاڕی ئــازاد كاردەكــەن.
21
* پرۆسەی كاركردن:
كاریگــەری جیهانگیــری ســەرمایە لــە قۆناخــی ئیمپریالیــزم منوونــەی چەوســاندنەوەی وەحشــیگەرێتیانەیە ،واتــە :دامەزراندنــی كاتــی12 ، كاتژمێــر كاركــردن لــە رۆژێــك (پێشــی ماوەیــەك پێیــان وتــم ،جــاران فاڵنــە كارگــە بــە ســێ شــفت كاریــان دەكــرد ،واتــە رۆژی 8ســەعات كار ،بــەاڵم ئێســتا كردوویانــە بــە دوو شــفت 12 :ســەعات كاركــردن لــە رۆژێــك) و بەب ـێ بیمــەی كۆمەاڵیەتــی و بــە موچەیــەك بەشــی بژێــوی مامناوەندیــش نــاكات. بەبــەردەوام گوێــم لێدەبیــت( :نازانــی لــە كــو ێ كار دەســتدەكەوێت؟ رێكخ ـراوەكان كارمەندیــان ناوێــت؟ وەاڵ چایه‌چێتــی یــان پاســەوانێتیش بێــت ممنونم...لــەكار وازم هێنا....چەنــد مانگــە كاردەكــەم ،بــەاڵم كرێــی كارم نادەنێ...ئەڵێــن فاڵنــە بــارەگا خەڵــك بــۆ پێشــمەرگەیاتی دادەمەزرێنــن و كەفالەتیــان دەوێت...كرێــی كارەكــە كەمــە و مــاوەی كارەكــە درێژە...كارەكــە قورســە و زۆر بۆچوونــی تــر) .زۆربــەی دامەزراندنــەكان كاتیــن و ئــەوەی كاریشــی دەســتبكەێت هــەر لەنــاو ترســی دەركــردن دەژێــت .مناڵــی زۆر دەبینــم ناچــاری كاركــردن بــوون
* قووڵبوونی كێشە كۆمەاڵیەتییەكان و گرانی بازاڕ:
ئەمــەش دیوێكــی تــری سیاســەتی ناوبــراوە :بەرزبوونــی رێژەی(جیابوونــەوەی هاوســەرەكان ،توندوتیــژی نــاو خێــزان، بەكارهێنانــی مــاددە هۆشــبەرەكان ،ئەلكحــول ،قومــار) .زۆربــەی هــەرە زۆری خێزانــەكان لەســەر قــەرز دەژیــن و ،ئێســتا ئیــدی بەهــۆی بــێ مووچەیــی زیاتــر بــووە و هــاوكات خــودی بــازاڕ و هەنــدێ كارگەیــش رووبــەڕووی مایەپووچــی بووەتــەوە. كاریگــەری ئابــووری لیبڕالیزمــی نــوێ و بــازاڕە ئازادەكــەی ئەمــەی لێكەوتۆتــەوەو لەســایەی ئــەو دەســەاڵت و حزبانــە كــە الفی(دیموكراســی و مافــی مــرۆڤ)ی لێــدەدەن ،ئــەو تابلــۆ رەش و بــێ هیوایەیــە كــە لەســەرەوە ئاماژەیــان پێك ـرا .ئــەی لــە شــارەكەی تــۆ چ جــۆرە گۆڕانكارییــەك رووی داوە؟ لەبەرامبەریــدا چــی دەكەن...خۆتــان رێكخســتووە؟ چــی بكرێــت باشــە؟
( no /11 )- 1 - 11 - 2016
لێــرەو و لــەوێ كەســانی وا هەیــە خــۆی بــە رۆشــنبیر دەزانێــت و بــە كــردەوە منوونــەی لووگێتــی بــۆ ئــەم یــان ئــەو حــزب ،خۆفرۆشــی و مشــەخۆری(كااڵی بۆگــەن و ســواو)ەكانیان بەســەر خەڵــك ســاغ دەكەنــەوە ،رۆژنامــە و كەناڵەكانــی تەلەفزیــۆن زوو زوو ،فرەبێــژی بــێ ئاســت و مەعریفەكانیــان باڵودەكەنــەوە .ئاســۆی باشــرین كەســەكانی ناویــان لەباشــرین حاڵــەت بــەدەوری ریكالمكــردن بــۆ لیربالیزمــی نــوێ دەســووڕێتەوەو ،پەنایــش بــۆ وەهــم دەبــەن ،بۆیــە دەبینیــن زۆرێــك لەو(ئەقــڵ تەختانــە) بــە حوكمــی رۆژگار و دەركەوتنــی ئەفالســی لیبڕالیــزم و خیتابی»دیموكراســی و مافــی مرۆڤ»ەكانیــان خۆیــان كــپ كــردووە و ئامادەنیــن داوای مافــی خۆشــیان بكــەن ،بــەاڵم لــە گازینــۆ و چایخانــەكان خەریكــی فرەبێــژی و مقۆمقــۆی بێســەروبەرن و بەكــردەوە نامــۆن لــە شــتێك بەنــاوی ناڕەزایەتــی سەرشــەقام و داخــوازی خەڵــك. تەنانــەت ئه‌مــڕۆ دەبینیــن ناڕەزایەتــی جەمــاوەری مامۆســتایان، كارمەنــدان و خانەنشــینان شــارەكانی گردۆتــەوە ،بــەاڵم لێــرە هیــچ روونــادات. ئەمــە ئەگــەر زمانــی رۆشــنبیریان هەبــوو ،بــەاڵم ئایــا چەنــد (رۆشــنبیر و رۆژنامەنــووس)ی نەخوێندەوارمــان هەیــە ،چەنــد بەرپــرس هەیــە شــایانی پلەوپایەكانیــان نین(دانشــتنیان لــە پشــت مێــزی بەرپرســیاری و دانەنشــتنیان) هــەر وەك یەكــە؟!
بــە كرێیەكــی زۆركــەم و ژیانــی منداڵێتیــان لەدەســتدەدەن و بەهــۆی ئــەم دۆخــە قورســەوە ،هەندێكیشــیان لــە قوتابخانــە دەردەچــن. بێكاركــردن زیاتــر كچانــی گردتۆتــەوە و ژیانیــان كـراوە بــە دۆزەخ .هــەروا بەهــۆی كێربكێــی كۆمپانییــەكان ،زۆرێــك لــە كارگــە و پــڕۆژە بچــووك و مامناوەنــدەكان تووشــی مایەپووچــی دەبــن و كاركەرەكانیشــیان دەخرێنە دەرەوەی پرۆســەی كاركــردن ،بەب ـێ ئــەوەی حكومــەت یــان كارگــەكان بیریــان لــەالی منــداڵ و بژێــوی ئــەو هەمــوو گەنجــە خێرنەدیــوە بكــەن.
22 تورکیا ژ ڤه‌کرنا دیموکراسیه‌تێ به‌رف کلیلدانا دیموکراسیه‌تێ ڤه دچیت
(ژ10 )11 .ی گه‌اڵڕێزان 2716
ﻋﻪﻟﯽ ﺋﯚرهﻣﺎری
پشــتی س ـه‌رکه‌فتنا دووێ یــا پارتیــا داد و گه‌ش ـه‌پێدان ل تورکیــا AKP ل هه‌لبژاردنــان بده‌ســت خســتی ،ل ناڤه‌راســتا 2009ێ پڕوژه‌یــه‌ک بناڤــێ ڤه‌کرنــا دیموکراســیه‌تێ راگه‌هانــد ،ئه‌گــه‌ر هه‌رچه‌نــده پــڕوژه بخــۆ بچه‌ندیــن ناڤــان دده‌تــه ناســاندن ،لــێ پــڕوژه بخــۆ پڕوژه‌یه‌کــێ ئاراســته‌کریه و تایبــه‌ت بویــه بکوردانڤــه و هیــچ ئاماژه‌یــه‌ک بــۆ هه‌مــان ڤه‌کرنــێ لهه‌مبــه‌ر پێکهاتــ ه یێــن دنێــن نه‌ته‌وه‌یــی و ئه‌تنیکــى ل تورکیــادا نه‌هاتیــه کــرن و ئــه‌ڤ ئێکــه بتنــێ تێــرا وێ چه‌نــدێ هه‌یــ ه کــۆ مــاده‌م پڕوژه‌یــه‌ک ئاراســته‌کریه وجهــێ پێکهاته‌یێــن دیــر تێــدا نائێتــه دیــن که‌واتــه چ ئارمانجێــن دیموکراســیه‌تێ خــۆ دڤــی پڕوژه‌یــدا نابیــن و دجه‌وهـه‌ردا ئارمانجێــن ڤه‌شــارتی بخۆدگریــت ،گرنگـه ژی بـه‌ری مــروڤ خاندنـه‌کا کــوردی بــۆ ڤه‌کرنــا پارتیــا AKPێ بکــه‌ت لهه‌مبــه‌ر کــوردان گه‌ره‌کــه مــروڤ ئه‌گه‌رێــن بووینــ ه ســه‌ده‌ما راگه‌هاندنــا پڕوژه‌یــه‌ک بڤــی ره‌نگــی لبه‌رچــاڤ وه‌ربگریــت ،ئای ـه پارتیــا ئاکه‌پــێ راســته دڤێــت دوماهیکــێ ب عه‌قلیه‌تــا ده‌مارگیــری و نه‌ته‌وه‌په‌رســتیا ده‌ســتهه‌التێن دتورکیــادا بینیــت و چیــر دتورکیــادا یـه‌ک نه‌تـه‌وه‌و یـه‌ک زمــان و یـه‌ک ئاالنینـه و ده‌بیــت ده‌موکراســیه‌ت بــۆ ته‌ڤایــا پێکهاته‌یێــن تورکیابیــت ،یــان پــڕوژه تنــێ ئاالڤه‌کــێ خافلکــرن و س ـه‌ردابرنا گه‌لــێ کــورد و جڤاکــێ نیــف ده‌وله‌تی ـه و دڤێــت رایــا گشــتی لس ـه‌ر دره‌وه‌کــێ خڕڤه‌بک ـه‌ت، ئـه‌و چاڤدێرێــن ل نێزیــک چاڤدێریــا پروسســا سیاســی و کارو ره‌فتارێــن ئاکه‌پــێ دکــه‌ن ،ئه‌گه‌رێــن ئه‌ردوغــان پالــدای ژبــۆ راگه‌هاندنــا پڕوژه‌ی ـه‌ک بڤــی ره‌نگــی لس ـه‌ر ڤــی بنیاتــی وان ئه‌گ ـه‌ران رێزبه‌نــد . دکــرن متامکرنــا ئێــک ژوان پڕه‌نســیپێن حکۆمه‌تــا ئه‌ردوغانــی • هیڤیێــن خــۆ لســه‌ر ئاڤاکریــن « جونه‌کرنــا کێشــه‌یان « لگــه‌ل ده‌وروبه‌رێــن خۆه‌بوویــه ،براگه‌هاندنــا پڕوژه‌یــه‌ک بڤــی ره‌نگــی باوه‌ریــا وێ هــه‌م ل ده‌رڤــ ه و هــه‌م ژی دنافخــۆدا قاهیــم و پــر باوه‌رتــر دکــه‌ت. بســه‌ده‌ما ســه‌رکه‌فتنێن نــه چاڤه‌رێکــری یێــن پارتیــا •
چڤاکــێ ده‌موکــرات ل هه‌لبژاردنێــن شــاره‌داریان ل ئــادارا 2009ێ بده‌ســتڤه‌ئیناین ،ئاکه‌پــێ دڤێــت برێــکا ڤــی پــروژه‌ی ســه‌رنجا ده‌نگده‌رێــن کــورد بالیــێ خۆڤــه رابکێشــیت و قه‌ره‌بوویــا وان کورســیێن ژده‌ســت داییــن ل گه‌رێــن بهێــت دا بکه‌ته‌ڤــه. پشــتی ئــه‌و ئوپراســیونێن ژالیــێ له‌شــکه‌رێ تورکیاڤــه • بــو ســه‌ر ســنورێن هه‌رێمێــن مه‌دایــێ ،ســنوری دناڤبــه‌را باکــۆر و باشــۆر شکه‌ســن خاریــن و نێزیکبوونــا ڤه‌کێشــانا هێزێــن ئه‌مریــکا ل عیراقــێ ،پارتیــا داد و گه‌شــه‌پێدان نه‌چاربــوو ،ب ئه‌نرتناتیفــه‌ک تــازه سـه‌ره‌ده‌ریێ لگـه‌ل باکــۆرێ کوردســتانێ بکـه‌ت ،کـه ژبــۆ تورکیــا ره‌وش گه‌له‌کــێ ئالــوز و مه‌ترســیداربوویه .نه‌خاســمه بشکه‌ســتنا ئۆپراســیونێن له‌شــکه‌رێ گورانکاریێــن م ـه‌زن دبه‌النســا هێزێــدا لس ـه‌ر ســنورێ باکــۆرو باشــۆر دیــار دبــوون. ئه‌و گه‌شه‌یا ئابۆریا تۆرکیا لسه‌ر ده‌ستێ ه پالدا ل ه ئینایی ،ئاکه‌پ ئاکه‌پێ بده‌ستڤ ه بگه‌ریێت ئه‌نترناتیف و ل مانۆرێن ئاشتیان
پشــتی ئــه‌وا دبێژنــی « ئه‌رگه‌نه‌کــون « • چاالکیێــن ده‌وڵه‌تــا کۆیــر روژ بــۆ روژی مه‌نــر دبــوون و بــۆ ئاکه‌پــێ ئاالڤێــن چاره‌ســه‌رکرنا پرســا کــوردی ژده‌رڤــه‌ى ئاالڤێــن له‌شــکه‌ری دێ دباشــربن. ئــه‌و گه‌شــه‌یا ئابۆریــا تۆرکیــا لســه‌ر ده‌ســتێ ئاکه‌پــێ • بده‌ســتڤ ه ئینایــی ،ئاکه‌پ ـه پالــدا ل ئه‌نرتناتیــف و ل مانۆرێــن ئاشــتیانه بگه‌ریێــت ژبــۆ بێده‌نگکرنــا کــوردان و ه ـه‌ر لس ـه‌ر ڤــێ مــژارێ دڤیــا خه‌رجیێــن مه‌زنێــن له‌شــکری کێــم بکــه‌ت و لجهــێ وان مه‌زاختنــان رول و پێگه‌هــا تورکیــا دوزێــدا بهێزبێخیــت ،کــه جوگرافیــا توریــکا وه‌کــی دوریانه‌کــێ یــه دراکێشــانا بوریێــن وزێــدا و ئه‌ڤــه بخــۆ الیه‌نه‌کــێ هه‌فکێشــێ بوویــه ،کــ ه ئه‌گــه‌ر تورکیــا شــیا وه‌کــى وێ دڤێــت کێشــا کــوردی چاره‌ســه‌ربکه‌ت ئه‌ڤــه دێ دشــاندابیت ده‌ورو به‌رێــن خــۆ بێده‌نــه‌گ بکــه‌ت و پڕوژه‌یێــن مه‌زنێــن ڤه‌گوهاســتنا وێ جــێ به‌جــێ بکــه‌ت ،ژوانــا هێــا ســراتیژیا نابوکــو. پشــتی لــن بانــدورا ئه‌گه‌رێــن لســه‌ری AKPێ بیــر ل پڕوژه‌یه‌کــێ بڤــی ره‌نگــی بکـه‌ت و بێــی ئـه‌ف پێنگاڤـ ه لگـه‌ل پارتیێــن دیــر ژی بێتـه
گه‌نگه‌شــه‌کرن ،پاکێتــا پــروژه‌ی هاتــه روژه‌ڤــێ ،لــه‌وان دســه‌ریدا و پشــتی راگه‌هاندنــا پڕوژه‌یــێ ڤه‌کرنــا دیموکراســیه‌تێ لهه‌مبــه‌ر کــوردان بتونــدی ژالیــێ هــه‌ردو پارتیێــن ئۆپزســیون ڤــ ه « CHP « & MHPهاتنــه ره‌تکــرن و ســه‌روکێ ئاکه‌پــێ ره‌جــه‌ب ته‌یــب ئه‌ردوغــان هاتــه تومه‌تبارکــرن ب تێکدانــا ئاسایشــا نه‌ته‌وه‌یــى و دڤێــت لســه‌ر کێســتێ ئاسایشــا نه‌ته‌وه‌یــی ده‌ســتکه‌فتێن سیاســی بــو حزبــا خــۆ بده‌ســتڤ ه بینیــت ،و دهه‌مــان ده‌مــدا س ـه‌ره‌رایی وێ ئێکــێ کــۆ پروژه‌یــێ ناڤــرى رویه‌کــێ ئه‌رێنــی لنــک هنــده‌ک که‌ســایه‌تیێن بســپورو جینــا ناڤه‌راســتڤه بده‌ســتڤه ئینابــو ،لــێ هــه‌ر دســه‌ریدا ســه‌روک و ســه‌رکردێن پارتیێــن کــوردی و زوربه‌یــا سیاســه‌متدارێن کوردێــن کوردســتانا باکــۆر هنــد دگه‌شــبین نه‌بــوون لهه‌مبــه‌ر ڤــێ پێنگاڤــا ئاکه‌پــێ و ه ـه‌ر زوى خاندنــا وان خاندن ـه‌کا ره‌خنه‌یــی بووی ـه و ئــه‌و پــڕوژه ب مانــوره‌کا سیاســی دانــه نیاســین ،کــ ه پڕوژه‌یــی ڤه‌کرنــا دیموکراســیه‌تیێ لهه‌مبــه‌ری کــوردان پڕوژه‌یــه‌ک شــه‌کلی ی ـه و تنــێ لــن بانــدورا فشــارێن نافخۆیــی و ده‌رڤ ـ ه هاتی ـه دارشــن و دجه‌وهــه‌ردا فێله‌کــه ل ده‌نگده‌رێــن کــورد تێته‌کــرن و کرینــا ســوزا ده‌نگده‌رێــن باکــۆرێ کوردســتانێ یــه بتایبــه‌ت پشــتی ســه‌رکه‌فتنا کــوردان د هه‌لبژاردنێــن شــاره‌داریاندا بده‌ســتڤ ه ئینایــن ،ده‌هه‌مــان ده‌مــدا ژی خافلکرنــا ئێکه‌تیــا ئه‌وروپایــه ل ئینیه‌تێــن ڤه‌شــارتیێن ئاکه‌پــێ ،کــه وه‌ســا خــۆ دیاردکــر پرســا گه‌لــێ کــورد ل باکــۆرێ کوردســتانێ برێکێــن دویــر ل بکارئینانــا له‌شــکه‌رێ چاره‌ســه‌ربکه‌ت و دڤــێ مانۆرێــدا رێــکا چوونــا دبــازارو ئێکه‌تیــا ئه‌وروپــادا ته‌خــت و ه رێکا ئوجاالند ل ئامه‌دێ راگه‌هاندنى نه‌خش ه رێکا چاره‌سه‌رکرنا پرسگرێن ده‌وڵه‌تا ه تاک ک تورکیابویه ڤاالبکه‌ت. گه‌لــه‌ک نه‌چــوو روژه‌ڤــێ پێنگاڤــا ڤه‌کرنــا دیموکراســیه‌تا ده‌وڵه‌تــا تورکیــا براســتیا وێ ده‌رخســت ،کــۆ ژبلــی درویشــمه‌کێ فێلبازیــێ تشــته‌ک دیــر نه‌بوویــه ،بتایبــه‌ت پشــتی پــڕوژه‌و نه‌خشــه رێــکا پێڤاژوویــا ئاشــتیێ ژالیــێ به‌رێــز عه‌بدولــا ئوجاالنــد ل نــه‌وروزا 2013ێــدا ل ئام ـه‌دێ هاتی ـه راگه‌هانــد و پێڤاژوویــا ئاشــتیێ دناڤب ـه‌را قه‌ندیــل و ده‌وڵه‌تــا تورکیــادا بریــه دوارێ پراکتیکــى دا و کۆمــا جڤاکێــن کوردســتانێ ه ـه‌م پشــته‌ڤانیا خــۆ و ه ـه‌م به‌رهه‌ڤیــا خــۆژی
بــو په‌یــام و نه‌خشــه‌رێکا ژالیــێ ئوجاالنیڤــه هاتیــه راگه‌هانــدن دیارکــرى ،ئێــدی بــو چه‌نــد مه‌هـه‌کان هاتــن و چــوون و دانوســتاندنێن ده‌ســت پێکــرن و پێڤاژوویــا ئاشــتی دناڤبــه‌را قه‌ندیــل و ده‌وڵه‌تێــدا په‌ییســکێن بــاش ده‌ربازکــرن و دســه‌ره‌یدا هیڤیێــن مــه‌زن لســه‌ر ڤــان دانوســتاندنان هاتنــه ئاڤاکــرن و ئــه‌ف هیڤیێــن هه‌نــێ بوونــه ســه‌ده‌ما هه‌ســتێن نه‌ته‌وه‌یــی لنــک کــوردان بلنــد بــن و پارتیــا جڤاکــێ ده‌موکــرات HDPوه‌ک پارتیــا کــوردان و سه‌رکێشــا ده‌نــگ و ته‌ڤگه‌رێــن چه‌پێــن ته‌ڤایــا تورکیــادا هاتــه پێــش و هیڤیێــن مــه‌زن لس ـه‌ر ده‌ســتێ ڤــێ پارتیــێ هاتن ـه ئاڤاکــرن ،بتایب ـه‌ت کــۆ ده‌ســته‌کێ مــه‌زن هه‌بوویــه د پێشــڤه‌برنا پێڤاژوویــا ئاشــتیێ دناڤبــه‌را ئیمرالــی و قه‌ندیــى ل ره‌خه‌کــى و لگــه‌ل ســازیێن ده‌وڵه‌تــا تورکیــا ل ره‌خــێ دیــر ،رول و ســه‌نگا پارتیــا HDPێ ل هه‌لبژاردنێــن حه‌فتــێ خزیرانــا 2015ێــدا گه‌لــه‌ک ب باشــی هاتــه ســه‌ملاندن و هه‌لبژاردنــه‌ک پــر به‌ره ـه‌م بووی ـه ،ک ـه بــو جــارا ئێکــێ بووی ـه کــورد ژده‌رڤ ـه‌ی لیســتا ســه‌ربخۆ بچنــه هه‌ڤرکیــا هه‌لبژاردنــان و بــو جارائێکــێ بیــت وه‌ک پارتیـه‌کا کــوردی بچنـه دهه‌لبژاردنێــن په‌رله‌مانــێ تورکیــادا و بــو جــارا ئێکــێ بویـه‌ژی کــورد بشــێن ئاســته‌نگا %10ده‌ربازبــن و ببنـه خۆدانــێ خــوو 81کورســیان و رێزبه‌ندیــا پارتیــا ســێیێ بده‌ســت خۆبینــن ،ئاهــا ل ڤــێ و پشــتی ڤــان ئه‌نجامــان شــنی ئنی ـه‌ت و جه‌وه ـه‌رێ پروژه‌یــێ ڤه‌کرنــا ئاکه‌پــێ لهه‌مبــه‌ر کــوردان دیــار دبیــت ،کــه ئه‌گــه‌ر راســته تورکیــا دڤێــت دڤه‌کرنــا دیموکراســیه‌تێدا پرســا باکــۆر چاره‌س ـه‌ربکه‌ت و کــورد خــۆ دسیســتمێ دیموکراســیدا ببینیــن ،ده‌بیــت ده‌وڵه‌تــێ درێژیــێ بــوى پــڕوژه‌ی دابــا و هێالبــا ئ ـه‌و نه‌خش ـه رێــکا ئوجاالنــد ل ئامــه‌دێ راگه‌هانــدىن کــه تاکــ ه رێــکا چاره‌ســه‌رکرنا پرســگرێن ده‌وڵه‌تــا تورکیابویـه ،ئارمانجێــن خــۆ بهنگیڤیــت و دوماهیکــى بشـه‌رێ بده‌هــان ســاالن دناڤبــه‌را گه‌ریالیێــن pkkو ده‌وڵه‌تــێ بینیــت ،کــه دوو کــه‌س لســه‌ر وێ جــودا نابــن ئه‌گــه‌ر پڕوژه‌یــێ ئوجاالنــد نه‌بــا، گومــان تێــدا نینــه نهــو گه‌لــێ کــورد ل باکــۆر و گه‌لێــن دتورکیــادا وه‌کــى بوهــارا گه‌لێــن بهــارا عه‌ره‌بــی لســه‌ر بیابــان و قــه‌ده‌را ده‌وڵه‌تــا تورکیــاژی قــه‌ده‌ره‌کا هه‌الویســتیبا ،لــێ ئــه‌و ســه‌رکه‌فتنا بــۆ جارائێکــێ ی ـ ه پارتی ـه‌کا کــوردی بده‌ســت تینیــت راســتیا ئنیه‌تێــن ئاکه‌پــێ و پڕوژه‌یــێ ڤه‌کرنــێ ده‌رخســن ،کــۆ رێــک لپشــتی حه‌فتــێ خزیرانــێ هــه‌م پێڤاژویــا ئاشــتی هاتــه راوه‌ســتاندن و ژکارخســن و هــه‌م ژی هێزێــن ده‌وڵه‌تــێ و ســازیێن تیــرورا رێکخســتیا ده‌وڵه‌تــێ که‌فتنــه گیانــێ کــوردان و رێــی لهه‌مبــه‌ر شــاندێ HDPو پارێــزه‌ر و مالباتــا ئوجــاالىن گرتــن ســه‌ره‌دانا ئیمرالــی بکــه‌ن ،و بکریــار وێڤه‌تــر
( no /11 )- 1 - 11 - 2016
23
(ژ10 )11 .ی گه‌اڵڕێزان 2716
24 ل جهــێ پڕوژه‌یــێ ڤه‌کرنــێ پڕوژه‌یــێ کلیلدانــا دیموکراســیه‌تێ سیاســی نه‌جمه‌دیــن ئه‌ربــه‌کان و تــا ئه‌ڤــرو ،هه‌ســتێن نه‌ته‌وه‌یــی جهگرتــن .دپێنگاڤــا دوه‌مــداژی لجهــێ گه‌شــه‌پێدانا دیموکراســیه‌تێ و ملکه‌جبــوون بــۆ ئه‌نجامێــن هه‌لبژاردنــان هێزێــن ده‌وڵه‌تــێ که‌فتنــه گیانــێ کــوردان و زنجیــره‌کا ئۆپراســیونێن له‌شــکه‌ری لسه‌رانســه‌رێ باکــۆرێ کوردســتانێ ده‌ســتپێکرن و ســورا ئامـه‌دێ و زوربه‌یــا باژێرێــن و ده‌مارگیریــا نه‌ته‌وه‌یــی د خویــن و جه‌ســه‌دێ ئیســامیێن تورکیــادا کــوردان ل باکــۆرێ کوردســتانێ هاتنــه دورپێچکــرن و پاشــان هاتــن بهێرتبوویــه ژ گیانــێ ئیســامی و پێکڤه‌ژیانــا تــه‌ف نه‌تــه‌وه‌و ئــوالن، شــه‌وتاندن و ژناڤــرن ،ب ئارمانجــا ترســاندن و کوشــن و گرتنــا پشــتی ده‌ربه‌یــا 15ێ تیرمه‌هــا 2016ێــدا و دڤه‌رێــژا رێگریگرتــن بهزاره‌هــا ده‌نگــده‌رو که‌ســێن نێزیکــێ HDPو ئاوه‌ربوونــا بس ـه‌دان لهه‌مبــه‌ر ســه‌رگرتنا ده‌ربه‌یــێ و ژبــۆ بتاممــی رێ لهه‌مبــه‌ر پروسســا هــزار که‌ســێن دیــر لســه‌ر جهێــن خــۆ ،ژبــۆ دگــه‌را دووباره‌کرنــا دیموکراســیه‌تێ ل تورکیــادا بێته‌گرتــن و پێنگاڤــا دوماهیــێ ژبــۆ هه‌لبژاردنانــدا هــه‌م AKPقه‌ره‌بوویــا زیانــا ژده‌ســت دانــا ده‌نــگ و کلیلدانــا دیموکراســیه‌تێ ل تورکیــا بێتــه هاڤێــن ،حکومه‌تــا AKPێ کورســیان بکه‌ته‌ڤـه و هـه‌م ژی رێگریــێ بده‌ربازبوونــا کــوردان بکـه‌ت ره‌وشــا ئاورتـه د تورکیــادا راگه‌هانــد و بسـه‌ده‌ما ڤــێ ره‌وشــا ئاورتـه‌دا دگــه‌را دویــێ یــا هه‌لبژاردنــان ،لــێ ئه‌مــا ســه‌ره‌رایی ئۆپراســیوون بســه‌دان هــزار پلــه‌دارو کارمه‌نــد یێــن ســه‌ر بته‌ڤگــه‌را گولــه‌ن و و ئــه‌و تیــرورا رێکخســتیا ده‌وڵه‌تــا تورکیــا ل دژی گه‌لــێ کــورد و بده‌هــان هــزار که‌ســێن نێزیکــى HDPهاتنه‌گرتــن و بــن چافکــرن، پارتیێــن کــوردی ئێخســتیه بــه‌ر ،ئیراده‌یــا کــوردان لهه‌مبــه‌ر قفلدانــا دوماهیــک پێنگاڤــا لێدانــا دیموکراســیه‌تێ بتایبـه‌ت ده‌رحه‌قــی کــوردان دیموکراســیه‌تێ نه‌هاتـه خــارو پــر کــوک بــوون لسـه‌ر بده‌ســتڤ ه ئینانــا و شــاره‌وانیێن کــوردان بده‌نگێــن خــو بده‌ســت خســن ،راکرنــا بزوریــا ســه‌رکه‌فتنێ و دیســان ل هه‌لبژاردنێــن ئێکــێ مژدارێــدا ئاســته‌نگا زێده‌تــر ژ 28ســه‌روک شــاره‌داریێن کوردانــه و ژوانــا ســه‌روکێن %10ده‌ربازکــرن و ســه‌ره‌رایی هه‌مــی دژبه‌ریــا لــێ دیســان کــوردان دو ژ مه‌زنرتیــن شــاره‌داریێن کــورد ل ئامــه‌دێ و دانانــا قه‌یوومــان لجهێــن وانــا ،ک ـه که‌ســێن نێزیکــى ئاکه‌پــێ ب وه‌کال ـه‌ت لجهــێ وان لهه‌مبه‌ر سه‌رگرتنا ده‌ربه‌یێ و ژبۆ بتمامی رێ س ـه‌روک شــاره‌داریان و دویــر نین ـه ژی دانانــا قه‌یوومــان ل قوناخێــن لهه‌مبه‌ر پروسسا دیموکراسیه‌تێ ل تورکیادا بهێــدا ســه‌روک شــاره‌داریێن ســه‌ر ب پارتیێــن دنێــن ئوپزسســیون بێته‌گرتن و پێنگاڤا دوماهیێ ژبۆ کلیلدانا ژی بگریــت ،ژ کارخســتنا بته‌مامــی یــا پروسســه‌کێ بناڤــێ پروسســا ه هاڤێتن دیموکراسیه‌تێ ل تورکیا بێت دیموکراســیه‌تێ و دنهــودا ل تورکیــا تشــته‌ک نه‌مایــه بناڤــێ ڤه‌کرنــا دیموکراســیه‌تێ و دیموکراســیه‌ت ل متامیــا تورکیــادا هاتیــ ه کلیلــدان، کلیلێــن چاره‌ســه‌رکرنا دروســتا پرســێن دیموکراســیه‌تێ و پروسســا 59کورسی ل په‌رله‌مانێ دا مسوگه‌ر کرن. دپێنگاڤــا ســێیێدا ژ ئوپراســیوونێن کلیلدانــا دیموکراســیه‌تێدا ل سیاســی د تورکیــادا ،وه‌ک دوماهیــک لێداوانــا به‌رێــز ئوجاالنــد ل تورکیــا و دپێنگاڤــه‌کا پێلێدانــا هه‌مــی ریکارێــن یاســایی و عورفێــن ئیمرالــی راگه‌هانــدی ئ ـه‌و ه پێڤاژوویــا ئاشــتیێ جــاره‌کا دیــر ده‌ســت کاربێکریێــن ده‌وڵه‌تیــدا AKPێ کار لســه‌ر راکرنــا پارێزبه‌ندیــێ پــێ بکــه‌ت و ئــه‌و پێڤــاژوو بالیه‌کــێ بتنــێ ســه‌رناکه‌ڤیت و ده‌بیــت لســه‌ر ژمــاره‌کا په‌رله‌مانتــارا ئێخســتنه گه‌نگه‌شــه‌یێن په‌رله‌مانــی ده‌وڵـه‌ت دڤــی بیاڤیــدا روال خــو ه ببینیــت و ئه‌گـه‌ر هـه‌ردوال نه‌زڤرنـه و ژوان په‌رله‌مانتــارا 51په‌رله‌مانتارێــن کوردبــوون ،هنگــی و لــن دانوســتاندنێن ئاشــتیێ ،وێ هه‌شــتێ ســالێن دیــر شــه‌ر ل تورکیــا بانــدورا ده‌مارگیریــا نه‌ته‌وه‌ییــدا ه ـه‌ردو پارتیێــن CHP. MHPهاتــن بـه‌رده‌وام بـه ،بڤــێ رشوڤــی بیــت و پێشــبینیا ئوجاالنــد مــروڤ دکاره خاپانــدن و ده‌نــگ دقازانجــا پێشــنیارا AKPێ دان ،ئه‌ڤـه ل ده‌مه‌کیــدا هوســا لێــک بــده‌ت ،ئــه‌و دیموکراســیه‌تا بده‌ســتێن ئه‌ردوغانــی ل ل ده‌ســت پێــکا پڕوژه‌یــێ ڤه‌کرنــا دیموکراســیه‌تێدا ئــه‌ف هــه‌ردو تورکیــا هاتیــ ه کلیلــدان ،تنــێ بده‌ســتێن عه‌بدولــا ئوجاالنــد تێتــه پارتیێــن ئۆپزسســیون ل دژی ڤه‌کرنــا دیموکراســیه‌تێ دا بــوون ،دیســان ڤه‌کــرن. ڤێــره و ل به‌حســکرنا ده‌مارگیریــا نه‌ته‌وه‌یــی ،گرنگــه ئامــاژه بــوێ ئێکــێ ژی بێت ـه دان ،کــو دمێژویــا پارتیێــن ئیســامیدا ه ـه‌ر ل ده‌ســت پێکێــن ســالێن حه‌فتیانــدا و لســه‌ر ده‌ســتێ بابــێ روحیــێ ئیســاما
25 جواڵنه‌وه‌ى کوردى و قه‌یرانى نه‌بوونی پێشه‌نگیه‌کى شۆڕشگێڕ
جواڵنــه‌وه‌ى کــوردى لــه ســه‌ده‌ى نــۆزده‌دا هه‌رچه‌نــد ه هه‌وڵیــداو ه قۆناخــى ئه‌مــاره‌ت و پارچه‌پارچه‌یــى تێپ ـه‌ڕ بــکات و هه‌نــگاو ب ـه‌ره‌و ق ـه‌واره‌ى فراوانــرو س ـه‌ربه‌خۆ بنێــت و هاوشــێوه‌ى نه‌ت ـه‌وه‌کاىن تــری دونیــاو نه‌تــه‌وه دراوســێکاىن ناســنامه‌ى نه‌ته‌وه‌یــى خــۆى دروســت بــکات ،بــه‌اڵم نه‌یتوانیــوه ســه‌رکه‌وتووبێت ،ئه‌نجامــى هه‌مــوو ئــه‌و هه‌واڵنـه‌ى دراوه شکســت و خۆدووبــاره کردنـه‌و ه بــووه .هــۆکارى ئه‌م خۆدووباره‌کردنــه‌وه‌و شکســتانه‌ش نه‌بــووىن پێشــه‌نگایه‌تیه‌ک بــووه ک ـه بتوانــێ ل ـه ک ـه‌ىس خــۆى و جواڵنه‌وه‌که‌یــدا نوێنه‌رایه‌تــی ئیــراده‌و خه‌مــى نه‌ته‌وه‌یــه‌ک بــکات .نــه‌ک بنه‌ماڵــ ه یاخــود عه‌شــیره‌ت یــان پارچه‌ی ـه‌ک ل ـه کــوردو کوردســتان ل ـه خۆیــدا به‌رجه‌ســته بــکات .ل ـه هه‌مــان کاتــدا پێشــه‌نگاىن ئــه‌و جواڵنه‌وانــه لــه رووى هۆشــیارى و پێداویســتییه‌کاىن قۆناخــى خۆیانــه‌وه ســه‌یریان بکرێــت ده‌توانیــن بڵێیــن ل ـه دواى ئ ـه‌و قۆناخ ـهوه بــوون ک ـ ه تێیــدا ژیــاون .ل ـ ه هه‌مــان کاتــدا ئه‌وانــه‌ى پێشــه‌نگایه‌ىت جواڵنــه‌وه‌ى کوردیــان کــردوو ه چینــى سه‌رده‌ســتى کــوردان بــوون ،ئ ـه‌م چین ـه‌ش ل ـ ه کوردســتاندا بریتی ـ ه ل ـه چینێــک کــه نوێنه‌رایــه‌ىت میللــه‌ت و ده‌وڵه‌تــ ه سه‌رده‌ســته‌کاىن ســه‌ر کوردســتانیان کــردووه ،ئیــر ئــه‌م نوێنه‌رایه‌تیــه لــه رووى ده‌ســه‌اڵت و به‌رژه‌وه‌نــدی ماددیی ـهوه بێــت یــان ل ـه رووى ئایدیۆلــۆژى و بیــرو بــاوه‌ڕه‌وه بێــت .ئه‌مــه‌ش واى کــردووه کــه نه‌توانــن بــه تــه‌واوه‌ىت خۆیــان لــه نه‌تــه‌وه‌ى سه‌رده‌ســت و ئایدیۆلۆژیــاى ئــه‌وان داببــڕن و لــ ه ئه‌نجامــى ئه‌مــه‌دا نه‌یانتوانیــو ه سیاســه‌تێکیش په‌یــڕه‌و بکــه‌ن کــه بتوانێــت له‌به‌رامبــه‌ر سیاســه‌ىت ده‌ره‌وه‌دا ســه‌رکه‌وتووبێت. به‌مڕه‌نگــه گــه‌ىل کــورد ســه‌ده‌ى نــۆزده‌ى تێپه‌ڕکــردو و که‌وتــه نــاو ســه‌ده‌ى بیســته‌مه‌وه. ل ـه س ـه‌ده‌ى بیســته‌مدا ئ ـه‌وه‌ى ده‌بیرنێــت ل ـه س ـه‌ره‌تادا تــا راده‌ی ـه‌ک جواڵنـه‌وه‌ى کــوردى لـه رووخســارو ناوه‌ڕۆکــدا وه‌کــو سـه‌ده‌ى نــۆزده درێــژه ب ـه خــۆى ده‌دات و ئه‌نجامــى ئ ـه‌م جواڵنه‌وان ـه‌ش هاوشــێوه‌ى ئه‌وانــه‌ى پێــش خۆیــان ده‌بــن .هاوته‌ریبــى ئه‌مــ ه شــێوه‌یه‌کى تــر له‌جواڵنــه‌وه‌ى کــوردى چه‌کــه‌ره ده‌کات و ده‌خوازێــت شــێوازى
ب ـه‌اڵم ئ ـه‌وه‌ی جێگ ـه‌ی تێڕامان ـه ئه‌وه‌ی ـه ک ـه س ـه‌یرى مێــژووى ئ ـه‌م کۆمه‌ڵــه‌و رێکخــراو پارتانــه‌ش ده‌که‌یــن ده‌توانیــن دوو جــۆر کۆمه‌ڵــه یاخــود کۆمه‌ڵــه‌کان وه‌کــو دوو جــۆر پۆلێــن بکه‌یــن ،جۆرێکیــان ئــه‌و کۆمه‌اڵنــه‌ن کــه نه‌بوونه‌تــه رێکخــراوو کۆمه‌ڵــه‌ی جه‌مــاوه‌ری و له‌ســنورێکی دیاریکــراودا کــه نوخبــه‌ی رۆشــنبیران ه ســنوردار بــوون و پــاش ماوه‌یــه‌ک کۆتاییــان پێهاتــووه و نه‌یانتوانیــوه ببنــه بزاڤێکــی بــه‌رده‌وام .جــۆری دووه‌م ئــه‌و کۆمه‌ڵــه‌و رێکخراوانه‌یــه کــ ه په‌نایــان بردۆتــه‌وه بــه‌ر چینــی سه‌رده‌ســتی کۆمه‌ڵــگای کــوردی و خواســتویانه له‌رێگ ـه‌ی ئ ـه‌م چین ـ ه یاخــود نوێنه‌رانــی ئ ـه‌م چین ـهوه پرۆســه‌ی به‌جه‌ماوه‌ریبــوون ئه‌نجــام بــده‌ن و خۆیــان لــه‌و قه‌یرانــه رزگار بکــه‌ن کــ ه جــۆری یه‌کــه‌م به‌ده‌ســتییه‌وه نااڵندوویانــه ،ئــه‌وه‌ی دیــاره بــه‌م تاکتیکــه به‌شــێکی ئــه‌و کۆمه‌ڵــه‌و رێکخراوانــه توانیویانــه له‌کۆمه‌ڵه‌یه‌کــی ســنوورداره‌وه ببنــه بزوتنه‌وه‌یه‌کــی جه‌مــاوه‌ری. ئه‌مـه‌ش وایکــردوو ه جواڵنـه‌وه‌کان بـه نــاوو رووخســارێکى نــوێ بـه‌اڵم بــه ناوه‌ڕۆکــى کــۆن خۆیــان دووبــاره بکه‌نــه‌وه. بــۆ منوون ـه رێکخــراوى ئــازادى ک ـه ل ـه باکــورى کوردســتان دروســت بــوو ل ـ ه پێنــاو جه‌مــاوه‌ری بوونــدا په‌نــا ده‌بات ـه ب ـه‌ر شــێخ س ـه‌عیدى پیــران ،کۆمه‌ڵــه‌ى ژیانــه‌وه‌ى کوردســتان لــ ه رۆژهــه‌اڵت بــه هه‌مــان شــێوه په‌نــا ده‌بات ـه ب ـه‌ر قــازى محه‌م ـه‌دو ل ـه باشــوری کوردســتانیش پــارىت هیــوا و رزگارى په‌نــا ده‌به‌نــه بــه‌ر مــه‌ال مســته‌فاى بــارزاىن و شــێخ له‌تیفــى حه‌فیــدو کاکــه زیــادى کۆیــه هه‌تــا بتوانــن ببنــه
( no /11 )- 1 - 11 - 2016
دﯾﺎر ﻏﻪرﯾﺐ
ﺋﻪﻧﺪاﻣﯽ ﻛﯚﻧﺴﻪی ﺳﻪرۆﻛﺎﯾﻪﺗﯽ KCK
کالســیکى جواڵنــه‌وه‌کاىن پێــش خــۆى تێپــه‌ڕ بــکات ئه‌ویــش دروســتبووىن کۆمه‌ڵــه‌و رێکخــراو و پــارت بــوو .ئه‌وه‌بــوو گه‌لێــک کۆمه‌ڵــه‌و رێکخــراو له‌ناوچــه‌ى جیاجیــاى کوردســتان دروســت بــوون و خواســتیان تێکۆشــاىن کوردایــه‌ىت بکــه‌ن .کۆمه‌ڵــه‌کاىن ته‌عــاىل و ته‌ره‌قــى ،جیهانــزاىن و هێڤــى ،ئــازادى ،خۆیبــوون ،کۆمه‌ڵ ـه‌ى دارک ـه‌ر، پــارىت هیــوا ،پــارىت رزگارى و کۆمه‌ڵـه‌ی ژیانـه‌وه‌ى کوردســتان .منوونـه‌ى ئ ـه‌و پــارت و رێکخــراوو کۆمه‌اڵن ـه‌ن ک ـه له‌نیــوه‌ى یه‌که‌مــى س ـه‌ده‌ى بیســته‌مدا دروســت بــوون و تێکۆشــانیان کــردووه ،گومــاىن تێــدا نیی ـه دروســتبووىن ئــه‌م کۆمه‌ڵــه‌و رێکخــراوو پارتانــه لــه‌و ســه‌رده‌مه‌دا بۆخــۆى هه‌نگاوێکــى پۆزه‌تیــف بــووه بــۆ تێپه‌ڕکــردىن ئــه‌و شــێوه تێکۆشــان و پێشــه‌نگیه‌ى کــه له‌ســه‌ده‌ی نــۆزده‌و ســه‌ره‌تای ســه‌ده‌ی بیســته‌مدا بااڵده‌ســت بــوو.
26 رێکخســتنێکى جه‌مــاوه‌رى .ئـه‌م رێکخــراوو پارتانـه بوونـ ه جه‌مــاوه‌ری و جواڵنه‌وه‌یــان له‌گــه‌ڵ خۆیانــدا دروســتکرد ،بــه‌اڵم نه‌یانتوانــی پرســی کــورد چاره‌س ـه‌ر بک ـه‌ن .س ـه‌رهه‌ڵدانی شــێخ س ـه‌عید له‌ســاڵی 1925دا له‌باکــووری کوردســتان و دروســتبوونی کۆمــاری کوردســتان ل ـه مه‌هابــاد ســاڵی 1946به‌رهه‌مــی ئ ـه‌م موتوربان ـه بــوون .ه ـه‌ردوو ئه‌زموونه‌ک ـه‌ى باکــورو رۆژه ـه‌اڵت ته‌مه‌نیــان کــورت بــوو .دواتریــش جواڵنه‌وه‌کانیــان نه‌یانتوانــی به‌رده‌وامــی بــه تێکۆشــان بــده‌ن، ئه‌م ـه‌ش وایکــرد ک ـ ه چینــی بااڵده‌ســتی کوردســتان ل ـه‌و دوو به‌ش ـه‌ی کوردســتان تــا ڕاده‌ی ـه‌ک بــێ رۆڵ ببێــت و س ـه‌رکردایه‌تی جواڵن ـه‌وه‌ی کــوردی له‌ده‌ســت ده‌ر بچێــت.
(ژ10 )11 .ی گه‌اڵڕێزان 2716
ه دامه‌زرێنه‌ری رۆشنبیران یاخود ئه‌وانه‌ی ک پارتی بوون له‌پێناوی به‌جه‌ماوه‌ری بووندا په‌نایان برد بۆ ناوو ناوبانگی چه‌ند کاره‌کته‌رێکی چینی سه‌رده‌ستی کورد پارتــی دیموکراتــی کوردســتان و جواڵنـه‌وه‌ی ئه‌یلولیــش به‌رهه‌مــی ئــه‌و موتوربــه‌ی باشــوور بــوو ،ئــه‌وه‌ی له‌باشووریشــدا بینیــان ئــه‌م جواڵنــه‌وه‌ش نه‌یتــواىن هیــواو ئاواتــه‌کاىن گــه‌ل به‌ده‌ســتبهێنێ و کۆمه‌ڵــگاو تاکــى کوردیــش بــه ئاڕاســته‌یه‌کى وه‌هــادا ببــات کــه پرســی کــورد وه‌کــو نه‌تــه‌وه و پرســی تاکــی کــورد وه‌کــو پێوانــه‌ی ئــازادی و دیموکراتــی چاره‌ســه‌ر بــکات .ئــه‌م جواڵنه‌وه‌یــه کــه بانگه‌ش ـه‌ی دیموکراتی ـه‌ت و ئــازادی ده‌کــرد ،باســی ل ـ ه ژیانێکــی نــوێ ده‌کــرد نه‌یتوانــی پێوانه‌کانــی کۆمه‌ڵــگاى خێاڵیــه‌ىت تێپــه‌ڕ بــکات، به‌پێچه‌وانــه‌وه پێوانه‌کانــی ئــه‌م چینــه‌ی ســه‌قامگیر کــرد و جڵــه‌وی پرســی کــورد و جواڵنــه‌وه‌ی کــوردی راده‌ســتی ئــه‌م چینــه کــرد. بێگومــان ئه‌مـه بـه‌و واتایـ ه ناڵێیــن کـ ه خێــڵ و تیــره وه‌کــو بــۆرژواکان پێناســه بکه‌یــن ،به‌ڵکــو ئــهوه راســتیه‌که کــه پێشــه‌نگایه‌تی گه‌لێــک تێپه‌ڕکردنــی پێوانــه و په‌یوه‌ندیه‌خێزانــی و خێڵه‌کیه‌کانــی پێویســته. ئـه‌وه‌ی لێــره‌دا گرنگـه باســی بکه‌یــن ئه‌وه‌یـ ه نهێنــی ئـه‌وه بدۆزینـه‌وه ک ـه بۆچــی جواڵن ـه‌وه‌ی کــوردی له‌باشــووری کوردســتاندا هه‌تــا ئێســتا مه‌حکومــی چینــی سه‌رده‌ســتی کوردســتان بــووه؟ ئایــا بۆچــی ئــه‌م چین ـه دوای چه‌ندیــن شکســت و کاره‌ســات ،ب ـه‌اڵم به‌شــێوه‌و ڕه‌نگــی نوێــوه ده‌توانێــت جڵ ـه‌وی جواڵن ـه‌وه‌ی کــوردی بگرێت ـهوه ده‌ســت.
دامه‌زرێنــه‌ری پارتــی بــوون له‌پێنــاوی به‌جه‌مــاوه‌ری بوونــدا په‌نایــان بــرد بــۆ نــاوو ناوبانگــی چه‌نــد کاره‌کته‌رێکــی چینــی سه‌رده‌ســتی کــورد ،مــه‌ال مســته‌فای بارزانــی دیارتریــن کاره‌کته‌ریــان بــوو. واتــه ئه‌وانــه‌ی پێشــه‌نگایه‌تی پارتــی دیموکراتیــان کــرد باوه‌ڕیــان به‌هێــزی خۆیــان و هێــزی گ ـه‌ل نه‌بــوو ،ئه‌م ـه وای لێکــردن ک ـ ه په‌نــا ببه‌نــه بــه‌ر کاره‌کته‌ره‌کانــی چینــی سه‌رده‌ســتی کــورد .واتــه ئه‌وانــه خواســتیان ســوود له‌هێــزو توانــای چینــی سه‌رده‌ســت وه‌ر بگــرن بــۆ گه‌یشــن بــه ئامانجه‌کانــی خۆیــان .ئه‌مــه لــ ه کاتێکدایــه کــه ئــه‌وان خۆیــان رێکنه‌خســتبوو ،بــێ هێزبــوون و زه‌مینــه‌ی جه‌ماوه‌ریــان الوازبــوو .ئه‌مــه‌ش هۆکارێکــى ســه‌ره‌کى بــوو بــۆ پارچه‌بــووىن ئــه‌م جواڵنه‌وه‌ی ـه ل ـه ســاڵى 1964دا ،وات ـه ه ـه‌ر ئ ـه‌و فاکت ـه‌ره‌ى ک ـه بــووه هــۆى ئ ـه‌وه‌ى په‌نــا بربێت ـه ب ـه‌ر م ـه‌ال مســته‌فا بــۆ س ـه‌رکردایه‌ىت ه ـه‌ر هه‌مــان فاکتــه‌ر بــوو کــه واى کــرد باڵــى مه‌کته‌بــی ســیاىس پــارىت هه‌ڵوێســت له‌به‌رامبـه‌ر بارزانــی دابنێــت و پارتــی پارچـ ه ببێــت و لـه‌و پرۆسه‌یه‌شــدا بارزانــی ســه‌رکه‌وت و قازانجــی کــردو باڵــی مه‌کته‌بــی سیاســی دواى جیابوونـه‌وه‌ش نه‌یتــواىن له‌سـه‌ر پێــى خــۆى رابوه‌ســتێ و دواتــر خــۆى هاویشــته نــاو بــاوه‌ىش رژێمــى ئێراقـه‌وه‌و دواتریــش خــۆى ته‌ســلیمى س ـه‌رکردایه‌ىت پــارىت کــرده‌وه .به‌واتایه‌کــى تــر ئ ـه‌و توێــژه خوێنــده‌واره ورده بۆرژوایــه کــه ده‌یانخواســت بــ ه ئاســاىن شــۆڕش ئه‌نجــام بــده‌ن و ســه‌ربکه‌ون به‌ســه‌ر چینــى ده‌ره‌به‌گــى کــوردو ده‌سـه‌اڵىت داگیرکـه‌ردا ،نـه‌ک هـه‌ر نه‌یانتــواىن ئـه‌م کاره ئه‌نجــام بــده‌ن، به‌ڵکــو باوه‌ڕیــان ب ـ ه تێکۆشــان ل ـه‌الى چینــی ه ـه‌ژار و زه‌حمه‌تکێــش الواز کــردو ئه‌وه‌نــده‌ى تــر هێزیــان دای ـ ه چینــى سه‌رده‌ســتى کــوردو داگیرک ـه‌ر.
ره‌نگـه لێــره‌دا پــرس بکرێــت کـه بۆچــى ئـه‌و پارچـه بوونـه شه‌ســته‌کان دروســت بــوو په‌نجــاکان دروســت نه‌بــوو یــان بۆچــى باڵــى مه‌کته‌بــی ســیاىس ســه‌رنه‌که‌وت لــه‌و ملمالنێیــه‌دا؟ بــۆ وه‌اڵمــى ئــه‌م پرســانه ده‌توانرێــت ئــهوه بگوترێــت کــه رووخــاىن کۆمــارى کوردســتان لــه مه‌هابــادو لــه ســێداره‌داىن ئــه‌و چــوار ئه‌فســه‌ره کــورده‌ى کــه گه‌ڕانــه‌وه ئێــراق و نه‌مانــی ده‌رفــه‌ت بــۆ بــارزاىن کــه وه‌کــو جــاران ل ـه چیــاکاىن کوردســتاندا مبێنێت ـهوه .ده‌رف ـه‌ىت دای ـه ســکرتێرى پــارىت و س ـه‌رکردایه‌ىت پــارىت ک ـ ه زۆربه‌یــان ل ـ ه چینــى ناوه‌ڕاســتى کوردســتان بــوون هــه‌م نــاوى بــارزاىن و تێکۆشــاىن بــارزاىن بکه‌نــه ســه‌رمایه بۆخۆیــان و لــه‌و ڕێگه‌یــه‌وه پارته‌که‌یــان بکه‌نــه جه‌مــاوه‌رى .هــه‌م له‌س ـه‌ره‌تادا باســان ل ـه‌و ه کــرد ک ـه رۆشــنبیران یاخــود ئه‌وان ـه‌ی ک ـه بارزانیــش نه‌توانێــت رۆڵێکــى دیــارى هه‌بێــت له‌به‌ڕێوه‌بــردىن
27
دوای لێکجیابوونــه‌وه به‌شــێک له‌رۆشــنبیرو ئه‌وانــه‌ی خوازیــاری ئه‌وه‌بــوون کــه ســه‌رکردایه‌تی جواڵنــه‌وه‌ی کــوردی له‌الیــه‌ن که‌ســانی رۆشــنبیره‌وه بکرێــت و چه‌مــک و عه‌قڵیه‌تێکــی نــوێ په‌یــڕه‌و بکرێــت له‌ســه‌رکردایه‌تیکردندا پێیــان وابــوو کــه ئیرباهیــم ئه‌حم ـه‌د و تاڵه‌بانــی ده‌توانــن ئ ـه‌م ئامانج ـه بپێکــن .چونک ـه له‌مــاوه‌ی ملمالنێکــه‌دا زۆر بــاس لــه‌وه کــرا بــوو کــه ئــه‌وان ناکۆکیــان له‌گــه‌ڵ مــه‌ال مســته‌فا دا له‌ســه‌ر ده‌ســه‌اڵت نییــه ،به‌ڵکــو ناکۆکــی فکریــان هه‌یــه و نوێنه‌رایه‌تــی دوو ڕه‌وتــی جیــاواز ده‌کــه‌ن .بــه‌اڵم دوای
ه گۆڕه‌پانه‌که‌یان بۆ بارزانی چۆڵ کرد .وات ه ملمالنێی ه پشت به‌ستن به ده‌ره‌و خواستیان ب بارزانی بکه‌ن
ئه‌وه‌بــوو رژێمــی ئیــران ئامــاده نه‌بــوو په‌یوه‌ندییه‌کانــی له‌گــه‌ڵ بارزانیــدا بگۆڕێتــه‌وه بــه‌م باڵــه ،چونکــه ئــه‌وان ئــه‌و راســتییه‌یان ده‌زانــی کــه له‌په‌یوه‌ندیانــدا له‌گــه‌ڵ بارزانیــدا ده‌توانــن زیاتــر ســوودمه‌ند بــن .پێیــان وابــوو کــه باڵــی مه‌کته‌بــی سیاســی کــ ه خاوه‌نــی جه‌ماوه‌رێکــی ئه‌وتــۆ نیــن ناتوانــن هێنــده‌ی بارزانــی خزمه‌تــی ئێــران بکــه‌ن .هــه‌ر ئه‌مــه‌ش وایکــرد کــه گرنگــی ئه‌وتــۆ بـه‌م باڵـه نـه‌ده‌ن .دوای ئـه‌وه‌ی ئـه‌م باڵـه نه‌یتوانــی له‌ســایه‌ی ئێرانــدا ژیانــی خــۆی بـه‌رده‌وام بــکات ڕووی کــرده‌وه ئێــراق و ئه‌مجــار ه له‌بــن نــاوی رێکه‌وتــن له‌گــه‌ڵ ڕژێمــی ئێراقــدا کولتورێکــی نوێیــان هێنایــه نــاو جواڵن ـه‌وه‌ی کوردیی ـهوه ،ئه‌ویــش ڕه‌واییــدان بــوو ب ـ ه کولتــوری نۆک ـه‌ری .دیــاره رژێمــی ئێــراق بــۆ ئ ـه‌وه‌ی جواڵنه‌وه‌ک ـه په‌رت ـه‌وازه بــکات ئاماده‌بــوو ئــه‌م باڵــه بناســێت و په‌ســه‌ندی بــکات .بــه‌اڵم دوای ئــه‌وه‌ی رژێمــی به‌عــس هاتــه ســه‌ر ده‌ســه‌اڵت له‌ســاڵ 1968 دانوســتاندنی له‌گـه‌ڵ بارزانیــدا ده‌ســت پێکــرد و ئـه‌وی وه‌کــو نوێنـه‌ری کــورد ناســی ،باڵــی مه‌کته‌بــی سیاســی دوو بژاریــان له‌به‌رده‌مــدا بــوو یــان ده‌بــوو ئ ـه‌و واقیع ـه په‌ســند بک ـه‌ن و خۆیــان راده‌ســتی بارزانــی بکــه‌ن یــان ده‌بــوو وه‌کــو نه‌یــاری ده‌وڵــه‌ت و بارزانــی ده‌ســتیان به‌خه‌بــات بکردای ـه .ل ـه‌م بارودۆخ ـه‌دا ئ ـه‌م باڵ ـه خــۆی راده‌ســتی ئ ـه‌و واقیع ـ ه کــرد و بارزانیــش لێبووردنــی بــۆ ده‌رکــردن و چوون ـهوه نــاو پارتــی .ئـه‌م رووداوانـه‌و لـه‌دوا جــاردا خــۆ راده‌ســتکردنی ئـه‌م باڵـه بـه بارزانــی لوتکــه‌ى بــێ بــاوه‌ڕى و بــێ پره‌نســیپى له‌نــاو جه‌مــاوه‌ردا پــه‌ره پێــدا ،ئه‌مــه‌ش ســه‌رچاوه‌ی خــۆی لــه تایبه‌مته‌نــدی ئــه‌و چینـه‌وه دێــت کـه خــۆی لـه هه‌ژموونــی چینــی ده‌ره‌به‌گــی کوردســتان و ده‌وڵه‌تانــی داگیرکــه‌رو هێــزه نێوده‌وڵه‌تیــه‌کان رزگار نه‌کــردووه.
( no /11 )- 1 - 11 - 2016
کاره‌کانــدا .واتــه بــارزاىن بــوو ه ره‌مزێــک کــه پــارىت ســوودى لــێ وه‌رده‌گــرت و به‌م ـه‌ش نــاوى بــارزاىن نه‌ده‌ســڕایه‌وه ،بارزانیــش به‌م ـه رازى بــوو .گومانــی تێــدا نییــه کــه باڵــی مه‌کته‌بــی سیاســیش بــه‌م بارودۆخ ـ ه رازییبــوون ،چونک ـ ه پێیــان وابــوو بارودۆخه‌ک ـه به‌ســوودی ئه‌وانــدا ده‌ڕوات .ب ـه‌اڵم کاتێــک شــۆڕىش چــوارده‌ى ته‌مــووزى ســاڵى 1958له‌الیــه‌ن عه‌بدولکه‌ریــم قاســم و هاوڕێکانیــه‌وه ئه‌نجامــدراو دواتــر بــارزاىن گه‌ڕایــه‌و ه هێــدى هێــدى بــارزاىن ده‌یخواســت وه‌کــو خــۆى پــارىت به‌ڕێوه‌ببــات .له‌ســه‌ره‌تادا هه‌مــزه عه‌بــدواڵو الیه‌نگرانــی و دواتریــش ئیرباهیــم ئه‌حمـه‌دو هاوڕێکانــی ده‌یانخواســت پــارىت وه‌کــو خۆیــان به‌ڕێوه‌ببــه‌ن .له‌گــه‌ڵ بــه‌ره‌و پێشــچووىن کاتــدا ئــه‌م ملمالنێیــه گه‌یشــته ئاســتێک کــه ئیــر ده‌رفــه‌ىت ســازش نه‌مــاو پێویســت بــوو یه‌کالبکرێتــه‌وه .له‌به‌رئــه‌وه‌ی لــه مــاوه‌ى رابــردوودا ســکرتێرو مه‌کته‌بــی ســیاىس له‌ســه‌ر نــاوى مــه‌ال مســته‌فا خه‌ڵکیــان کۆکردبــۆوه‌و گه‌لیــان هۆشــیار نه‌کردبــووه‌وه ،زیاتــر له‌ســه‌ر هه‌ســت و ســۆزى جه‌مــاوه‌ر کاریــان کردبــوو نــه‌ک له‌ســه‌ر بیــر و هۆشــی جه‌مــاوه‌ر .ئه‌مــه‌ش وایکــرد کــه به‌شــێکی زۆری جه‌مــاوه‌ر هــه‌م لــه رووى فکــرى نه‌بنــ ه خــاوه‌ن دیــدگاى نــوێ بــۆ کوردایــه‌ىت و تێکۆشــان ه ـه‌م جواڵنه‌وه‌ک ـه ب ـ ه موڵکــى بــارزاىن بزانــن .بارزانیــش ئــه‌م حه‌قیقه‌تــه‌ى بــاش درک پێکــردو ئیــر ئامــاده نه‌بــوو که‌ســانێک ل ـه ده‌وروب ـه‌رى خــۆى په‌س ـه‌ند بــکات ک ـه وه‌کــو ئ ـه‌و بیــر نه‌که‌ن ـهوه یاخــود بڕیــاره‌کاىن ئــه‌و بخه‌نــه نــاو گفتووگــۆوه .گومانــی تێــدا نییــه لــه‌و بارودۆخــه‌دا یــان ده‌بــوو باڵــی مه‌کته‌بــی سیاســی خــۆی بــدات به‌ده‌ســته‌وه و به‌پێــی بیــرو هۆشــی بارزانــی هه‌ڵســوکه‌وت بــکات یاخــود به‌پێچه‌وانــه‌وه بارزانــی خــۆی بداتــ ه ده‌ســت ئیرباهیــم ئه‌حمــه‌د و مه‌کته‌بــی سیاســی ،یــان له‌حاڵه‌تــی ســێیه‌مدا له‌یه‌کــر جیــا ببنــه‌وه .له‌ئه‌نجامــی ئــه‌م ملمالنێیــه‌دا لێکــرازان و جیابوونــه‌وه هه‌ڵبژێــردرا.
ماوه‌یه‌کــی کــورت ئــه‌م باڵــه رووبــه‌ڕووی بــن که‌وتــن بوونــه‌وه. هــۆکاری ئــه‌وه‌ش ئه‌وه‌بــوو ئــه‌و باڵــه له‌جێگــه‌ی ئــه‌وه‌ی به‌پشــت به‌ســن به‌جه‌مــاوه‌ر و تێکۆشــان ڕووبــه‌ڕووی هێڵــی مــه‌ال مســته‌فا ببن ـه‌وه‌و گۆڕه‌پانه‌ک ـ ه چــۆڵ نه‌ک ـه‌ن ،خۆیــان راده‌ســتی رژێمــى ئێــران کــرد و گۆڕه‌پانه‌که‌یــان بــۆ بارزانــی چــۆڵ کــرد .وات ـ ه خواســتیان ب ـه پشــت به‌ســن بــه ده‌ره‌وه ملمالنێــی بارزانــی بکــه‌ن.
28 ئه‌مـه بۆخــۆی ئـه‌و جه‌مــاوه‌ره‌ی بــێ هیــوا کــرد کـه چــاوه‌ڕوان بــوون ئــه‌م کۆمه‌ڵــه که‌ســ ه چه‌مــک و رێبازێکــی نــوێ و ســه‌ربه‌خۆ بونیــاد بنێــن و جێگیــری بک ـه‌ن له‌کوردســتاندا .له‌به‌رامب ـه‌ردا وره‌و مۆڕاڵێکــی مه‌زنــی دایــه چه‌مــک و پێوانه‌کانــی ســه‌رکردایه‌تی کالســیکی کــوردی و ته‌مه‌نــی درێــژ کــرده‌وه .ئه‌مــه ئــه‌و پرســه‌ى دروســتکرد کــه ئایــا چاره‌نــووىس هه‌مــوو کــوردان هــه‌ر به‌مڕه‌نگــه ده‌بێــت؟ ئایــا لــه ده‌ره‌وه‌ى ئــه‌م چه‌مــک و ســه‌رکردایه‌تییه کــورد ده‌رفــه‌ىت ئ ـه‌وه‌ى نابێــت ک ـه ل ـ ه هه‌نــاوى خۆیــدا س ـه‌رکردایه‌تییه‌کى شۆرشــگێڕ بخوڵقێنێــت و ئــه‌م مۆدیلــه‌ى ســه‌رکردایه‌ىت و تێکۆشــان ه تێپه‌ڕبــکات.
(ژ10 )11 .ی گه‌اڵڕێزان 2716
پرسه‌کانی تر گرنگ نییه ،بۆ ئه‌وان په‌یڕه‌وکردنی سیاسه‌تێکی سه‌ربه‌خۆو پشت به‌ستن به‌خۆو به‌گه‌ل لێــره‌دا پێویســته گرنگــى ب ـه‌م بابه‌ت ـه بده‌یــن .ئاشــکرایه به‌هــۆى ئ ـه‌و بارودۆخ ـه‌ى ک ـه باســان کــرد س ـه‌رکردایه‌ىت کالســیکى کــورد ل ـه نــاوه‌ڕۆىك خۆیــدا شــانىس درێژبوون ـه‌وه‌ى ته‌م ـه‌ىن بــۆ دروســت بــوو. بــه‌اڵم خــۆ ته‌ســلیمکردنه‌وه‌ی ئــه‌م باڵــه‌و کۆبوونــه‌وه‌ی جواڵنــه‌وه‌ی کــوردی له‌ژێــر ســه‌رکردایه‌تی پارتیــدا و نه‌مانــی ئــه‌و ملمالنێیــه، ده‌رفه‌تــی بــۆ الوان و رۆشــنبیران دروســتکرد کــه لــه‌ده‌ره‌وه‌ی ئــه‌م هێڵــه بــۆ چاره‌ســه‌ری بگه‌ڕێــن .به‌واتایه‌کــی تــر ئــه‌م یه‌کگرتنــه‌وه‌و ئ ـه‌و ڕووداوان ـه‌ی ل ـه نێــوان ســااڵنی 1970-1964دا ڕوویانــدا ئ ـه‌وه‌ی س ـه‌ملاند ک ـه ه ـه‌ردوو باڵــی س ـه‌رۆک و مه‌کته‌بــی سیاســی دوو ڕووی دراوێکــن و له‌ناوه‌ڕۆکــدا جیاوازیــان نییــه ،ئــه‌وه‌ی له‌یه‌کیــان جیــا ده‌کاتــه‌وه ڕووکــه‌ش و ملمالنێــی ده‌ســه‌اڵته .بــۆ ئــه‌وان چۆنێتــی تێکۆشــان و چاره‌س ـه‌ری پرســی کــورد و پرس ـه‌کانی تــر گرنــگ نیی ـه، بــۆ ئــه‌وان په‌یڕه‌وکردنــی سیاســه‌تێکی ســه‌ربه‌خۆو پشــت به‌ســن به‌خــۆو به‌گــه‌ل و په‌یوه‌ندییه‌کــی هاوســه‌نگ له‌گــه‌ڵ ده‌وروبــه‌ردا واتــای نییــه ،به‌ڵکــو ئــه‌وه‌ی بــۆ ئــه‌وان گرنگــه ئه‌وه‌یــه کــه ئــه‌وان بۆخۆیــان ســه‌رکردایه‌تی جواڵنــه‌وه‌ی کــوردی بکــه‌ن و مامه‌ڵــه بــه‌م پرســه‌وه بکــه‌ن .گومانــی تێــدا نییــه ئــه‌م ڕووداوانــه‌و ســه‌رکه‌وتنی شۆڕش ـه‌کانی ڤێتنــام ،باڵوبوون ـه‌وه‌ی بیــری سۆسیالیســتی و راپه‌ڕینــی الوان لــه فه‌ڕه‌نســاو ئه‌وروپــا له‌ســاڵی 1968دا کاریگه‌ریــی له‌ســه‌ر الوان و رۆشــنبیرانی کــورد هه‌بــوو .لــه‌م بارودۆخــه‌دا کۆمه‌ڵێــک لــه الوان و رۆشــنبیرانی کــورد کۆمه‌ڵــه‌ی مارکســی لینینیــان دروســت
کــردو خواســتیان ســه‌رکردایه‌تیه‌کی ئه‌ڵته‌رناتیــف دروســت بکــه‌ن. وه‌کــو دهزانرێــت ئــه‌م کۆمه‌ڵه‌یــه تاڕاده‌یــه‌ک کاریگه‌ریــی له‌ســه‌ر الوان کــرد له‌مــاوه‌ی نێــوان ســااڵىن 1975– 1970دا .ئ ـه‌وه‌ی جێگ ـه‌ی ســه‌رنجه لــه‌م ماوه‌یــه‌دا ئه‌وه‌یــ ه کــه ئیرباهیــم ئه‌حمــه‌د له‌ژیانــی سیاســی دوور ده‌که‌وێتــه‌وه‌و ده‌چێتــه ده‌ره‌وه ،تاڵه‌بانیــش وه‌کــو که‌ســی دووه‌مــی باڵــی مه‌کته‌بــی سیاســی و که‌ســی یه‌کــه‌م لــه‌ڕووی پراکتیکییـه‌وه ژیانــی سیاســی خــۆی بـه‌رده‌وام ده‌کات ،بـه‌اڵم هه‌میشـه وه‌کــو که‌ســێکی جیــاواز له‌نــاو پارتیــدا خــۆی منایــش ده‌کات .تاڵه‌بانــی لـه‌و سـه‌رده‌مه‌دا هه‌میشـه ده‌خوازێــت هـه‌م ســوود لـ ه پێگـه‌ی خــۆی له‌نــاو پارتیــدا وه‌ربگرێــت ،هــه‌م په‌یــام بداتــه جه‌مــاوه‌ر کــه ئــه‌و جیــاوازه‌و به‌جیــاوازی ده‌مێنێتــه‌وه .ئه‌مــه‌ش بۆخــۆی وایکــرد کــه تاڵه‌بانــی شکســتی جواڵنــه‌وه‌ی ئه‌یلــول به‌شکســتی خــۆی نه‌زانێــت. ئــه‌و شــێوه به‌ڕێوه‌به‌رایه‌تییــه‌ی کــه جواڵنــه‌وه‌ی ئه‌یلــول له‌مــاوه‌ی 1970هه‌تــا 1975په‌یــڕه‌وی کــرد له‌نــاو خــۆو ده‌ره‌وه‌دا ،وایکــرد کــه جواڵنه‌وه‌کــه به‌تــه‌واوی پشــتی خــۆی بــه‌ده‌ره‌وه ببه‌ســتێت و له‌جه‌مــاوه‌ر دوور بکه‌وێت ـهوه ،ئه‌م ـه‌ش پێگ ـه‌ی جواڵنه‌وه‌ک ـه‌ی له‌نــاو جه‌مــاوه‌ردا الواز کــرد ،هه‌روه‌هــا وایکــرد ک ـه نه‌توانێــت له‌به‌رامب ـه‌ر پیالنــی جه‌زائیــردا به‌رگــه بگرێــت و شکســتی هێنــا .شکســتى جواڵنه‌وه‌کــه لــه ســاڵى 1975دا لــه‌دوای رێککه‌وتنــی جه‌زائیــر، ره‌وایــى ئــه‌م هێڵــه‌ى خســته نــاو گفتووگۆوه.له‌به‌رامبــه‌ر ئه‌مــه‌دا ئــه‌و تێکۆشــانه نیــو ئاشــکرا نیــو نهێنییــه‌ى کــه به‌نــاوى کۆمه‌ڵــه‌ى مارکــى لینینــى دروســت بووبــوو ره‌خنـه‌ى لـه سـه‌رکردایه‌ىت کالســیکى کــوردى ده‌گــرت تــا راده‌ی ـه‌ک کاریگه‌ریــى له‌س ـه‌ر جه‌مــاوه‌ر دروســت کردبــوو .له‌بــه‌ر ئه‌مــه تێکشــکاىن جواڵنــه‌وه‌ى ئه‌یلــوول ده‌رفه‌تێــک بــوو بــۆ کۆمه‌ڵــه‌ی مارکســی لینینــی هه‌تــا بتوانــن ســه‌رکردایه‌ىت هێڵێکــى نــوێ بکــه‌ن لــه کوردســتانداو ئــه‌م هیوایه‌شــیان ده‌دایــه جه‌مــاوه‌رو هـه‌ر ئـه‌م هــۆکاره بــووه هــۆی ئـه‌وه‌ى کـ ه لـه ماوه‌یه‌کــى کورتــدا جه‌مــاوه‌ر ل ـه ده‌وروب ـه‌رى ئ ـه‌و جواڵن ـهوه نوێی ـ ه کۆببێت ـهوه. ئـه‌و ڕوحیه‌تـه نوێیـه وایکــرد لـه‌دوای شکســتی 1975گـه‌ل بـه زوویــی هه‌ســتێته‌وه .بــه‌اڵم ئــه‌م نوێبوونــه‌وه زۆری نه‌خایانــد و نه‌یتوانــی ببێت ـ ه هێلێکــی جێگیــر وتۆکم ـه .چونک ـه ئ ـه‌م کۆمه‌ڵ ـ ه ک ـه‌م ئه‌زمــوون بــوو ،هــاوکات ســه‌کرد ه ســه‌ره‌کیه‌کانیان زوو له‌نــاو چــوون، ئه‌وه‌بــوو خاڵــ ه شــه‌هاب و جه‌عفــه‌ر عه‌بدولواحــد و ژماره‌یــه‌ک له‌کادیــره پێشــه‌نگه‌کانی له‌ســاڵی 1976دا له‌ســێداره دران و به‌هه‌ڵوێســته‌کانیان و دروشــمی «ک ـه‌م بــژی و ک ـه‌ڵ بــژی» س ـه‌ملاندیان
29
ره‌نگــه پرســیارێکى بــه‌و ره‌نگــه بکرێــت کــه ئه‌مــه چــۆن روویــدا، وه‌اڵمــى ئــه‌م پرســه ئه‌وه‌نــد ه زه‌حمــه‌ت نییــه لــ ه کاتێــدا لــه ســاڵى 1970دا باڵــى مه‌کته‌بــی ســاىس بــه رێنامیــى ده‌ره‌و ه له‌گــه‌ڵ باڵــى ســه‌رۆکدا یه‌کیانگرتــه‌وه‌و تاڵه‌بــاىن بــه هــۆى ئــه‌و پێگه‌یــه‌ى کــه هه‌یبــوو کــ ه له‌ســه‌ر بنه‌مــاى ناوچه‌گــه‌رى (ســۆران و بادینــان) و ئــه‌و بانگه‌شــانه‌ى کــه که‌ســێکى ماوییــه‌و ده‌خوازێــت که‌ســایه‌ىت عه‌شــایه‌رى لــه کوردســتاندا تێپه‌ڕبــکات پێگه‌یه‌کــى له‌نــاو جه‌مــاوه‌رى ســۆراندا دروســت کردبــوو ،لــه هه‌مانکاتــدا بــه هــۆى ئ ـه‌وه‌ى زیاتــر ل ـه 20ســاڵ بــوو هاتووچــۆى ده‌ره‌وه‌ى ده‌کــردو پێــى لــ ه باڵیۆزخانــه‌ى واڵتــان نه‌ده‌بــڕا لــه ده‌ره‌وه‌ش جێگه‌یه‌کــى بۆخــۆى دروســت کردبــوو .هه‌روه‌هــا ل ـه ســاڵى 1970تــا ســاڵى 1975تاڵه‌بــاىن هه‌رچه‌نــده بــ ه فه‌رمــى پــارىت بــوو ،بــه‌اڵم هه‌میشــه په‌یامێکــى واى ده‌دایـ ه جه‌مــاوه‌ر و ده‌رده‌کـه‌وت ئـه‌و جیایـه لـه بــارزاىن و سـه‌رکرداىت پــارىت ئه‌مــه‌ش ،وایکــرد کــه خه‌ڵکــى نــاڕازى ئــه‌و وه‌کــو منوونــه بۆخۆیــان وه‌ربگــرن و لـه کاتێکــدا بــارزاىن کـه شکســتى خواردبــوو ئـه‌و شکســته‌که‌ی بــ ه هــى خــۆى نه‌زانــێ و بانگه‌شــه بــۆ ســه‌رکردایه‌ىت خــۆى بــکات .له‌الیه‌کــی تــره‌و ه هێــزه ده‌ره‌کی ـه‌ه‌کان ک ـ ه هه‌تــا ئ ـه‌و کاتـ ه ســوودیان لـه جواڵنـه‌وه‌ی کــوردی وه‌رگرتبــوو ،له‌هه‌وڵــی ئـه‌وه‌دا بــوون کــه ئــه‌و بۆشــاییه‌ی لــ ه ئه‌نجامــی غیابــی بارزانیــدا دروســت
ه ه بۆ تاڵه‌بانى و هاوڕێکانی ره‌خسا ک ئه‌و ده‌رفه‌ت ه هاوکارى نه‌وشیروان مسته‌فا له‌سه‌ر میراسى ئه‌وان و ب ه بتوانێت به‌ره‌نگارى بنکه‌یه‌کى وه‌ها دروست بکه‌ن ک سه‌رکردایه‌تى پارتى و بارزانى ببێته‌وه
دوای شکســتی 1975بانگـه‌وازى کۆمه‌ڵـه بــۆ به‌ره‌نگاربوونـه‌وه‌و، هه‌روه‌هــا راگه‌یانــدىن بزووتنــه‌وه‌ى سۆسیالیســت له‌الیــه‌ن ئــه‌و فه‌رمانــد ه پێشــمه‌رگانه‌ى ئاماده‌نه‌بــوون ده‌ســت له‌به‌رنگاربوونــه‌وه به‌ربــده‌ن ،راگه‌یانــدىن یه‌کێتــى لــه ده‌ره‌وه له‌الیــه‌ن تاڵه‌بــاىن و هاوڕێکانییــه‌وه‌و دروســت بــووىن یه‌کێتــى وه‌کــو به‌ره‌یــه‌ک. کۆبوونــه‌وه‌ى هــه‌ر ســێ باڵــى کۆمه‌ڵــه‌و بزووتنــه‌وه‌ى سۆسیالیســت و شۆرشــگێڕان ،چه‌نــده الیــه‌ىن پۆزه‌تیفــى هه‌بــوو ئه‌وه‌نــده زیاتــر الیــه‌ىن نێگه‌تیفــى هه‌بــوو ،چونکــه ئه‌مــه بۆخــۆى بــه ره‌نگێکــى تــر بــووه هــۆکارى ته‌ســلیمکردنه‌وه‌ى جڵــه‌وى شــۆڕش بــه‌و توێــژه‌ى ک ـه بانگه‌ش ـه‌ى نوێگ ـه‌رى ده‌ک ـه‌ن ،ب ـه‌اڵم شــتى نوێیــان پــێ نیی ـه‌و ل ـه کۆتایشــدا ته‌ســلیمى سـه‌رکردایه‌ىت کالســیکى کــوردى بــوون و ئیامنیــان بــه‌و ه هێنــاوه کــه چه‌کــى خێڵه‌کــى و بــاوى نــاو کۆمه‌ڵــگا له‌ده‌ســت بــارزاىن ده‌ربهێنــن و شــه‌ڕى بــارزاىن و ســه‌رکرداتیه‌که‌ى پــێ بکــه‌ن. ئه‌مــه‌ش له‌گــه‌ڵ خۆیــدا زه‌مینــه‌ى دووبه‌ره‌کــى و زیندووبوونــه‌وه‌ى سـه‌رکردایه‌ىت بــارزاىن و پارتیــى خوڵقانــده‌وه ،واتـه له جێگـه‌ى ئه‌وه‌ى زه‌مینـه‌ى کوردســتان ببێتـه زه‌مینـه‌ى تێکۆشــان و ئـه‌و تواناکاریانـه بـه ئاراســته‌یه‌کى راســتدا بربێــت ،زه‌مینه‌کــه تێکــدراو له‌گــه‌ڵ شــه‌هید بــووىن رێبــه‌راىن کۆمه‌ڵه‌شــدا به‌تــه‌واوى ئیــر ئــه‌و ده‌رفه‌تــه بــۆ تاڵه‌بــاىن و هاوڕێکانــی ره‌خســا کــه له‌ســه‌ر میــراىس ئــه‌وان و بــه هــاوکارى نه‌وشــیروان مســته‌فا بنکه‌یه‌کــى وه‌هــا دروســت بک ـه‌ن ک ـه بتوانێــت به‌ره‌نــگارى س ـه‌رکردایه‌ىت پــارىت و بــارزاىن ببێت ـهوه .ره‌نگ ـه ئـه‌م قۆناخـه بــۆ تاڵه‌بــاىن و نه‌وشــیروان مســته‌فا قۆناخــى دره‌وشــانه‌وه بێــت ،بــه‌اڵم لــه ناوه‌ڕۆکــدا ئــه‌م دوو که‌ســایه‌تییه بوونــه هــۆکارى درێژبوونــه‌وه‌ى ته‌مــه‌ىن چه‌مکــی ســه‌رکردایه‌ىت کالســیکى کــوردى، لــه‌م بــواره‌دا ده‌بێــت ئــه‌وه‌ش بڵێیــن کــه هێــزه ده‌ره‌کییه‌کانیــش
( no /11 )- 1 - 11 - 2016
کــه که‌ســایه‌تی نوێــن و نوێنه‌رایه‌تــی ســه‌رکردایه‌تیه‌کی نــوێ ده‌کـه‌ن .هه‌تــا ســاڵی 1978یــش شـه‌هید ئارام(شاســوار جـه‌الل) توانــی ئــه‌م چه‌مــک و هێڵــ ه بپارێزێــت و منونه‌یه‌کــی نوێــی پێشــمه‌رگایه‌تی و خه‌بــات و ســه‌رکردایه‌تی نیشــاندا .بــه‌اڵم دوای شــه‌هیدبوونی ئه‌ویــش بۆشــاییه‌کی گــه‌وره لــه پێشــه‌نگایه‌تیدا دروســت بــوو ،ئــه‌م هێڵ ـه ڕووب ـه‌ڕووی قه‌یــران بوی ـهوه .کاتێــک به‌شــێکى زۆرى کادیــراىن کۆمه‌ڵــ ه لــ ه ســه‌ره‌تاى هه‌شــتاکاندا ده‌ســتیان لــ ه کۆمه‌ڵــه بــه‌ردا بــێ هــۆکار نه‌بــوو! زۆربه‌یــان جه‌ختیــان لــه‌وه ده‌کــرده‌و ه کــ ه کۆمه‌ڵــه ل ـه هێڵــى خــۆى الیــداوه .ب ـه‌اڵم ئه‌وکات ـ ه له‌ب ـه‌ر ئ ـه‌وه‌ى تێکۆشــان ل ـه گه‌رمــه‌دا بــوو ،شــه‌ڕى ناوخــۆو خه‌بــاىت شــاخ هه‌بــوو ره‌نگدانــه‌وه‌ى له‌نــاو جه‌مــاوه‌ردا ئه‌وه‌نــده نه‌بــوو ،بــه‌اڵم دواى راپه‌ڕیــن ئــه‌و راســتیان ه زیاتــر ئاشــکرابوون .وات ـه ده‌بێــت ئ ـه‌و راســتییه ئامــاژه پــێ بکه‌یــن کــه کوردایــه‌ىت لــه دواى راپه‌ڕیــن گــورزی بــه‌ر نه‌کــه‌وت، به‌ڵکــو ئ ـه‌و هێڵ ـه نوێی ـه‌ی کوردایه‌تــی ل ـه س ـه‌رده‌مى شــاخدا گــورزی به‌رکــه‌وت جارێکــی تــر که‌وتــه‌وه ســه‌ر رێبــازى ســه‌رکردایه‌ىت کالســیکى کــوردى و له‌ناوه‌ڕۆکــی خــۆی دوور که‌وتــه‌وه.
بــوو ه به‌هێزێکــی نــوێ پــڕ بکه‌نــه‌وه کــه له‌بــن کۆنــرۆڵ و رێنامیــی ئه‌وانــدا ده‌رنه‌چێــت ،نــه‌ک ئــه‌و بۆشــاییه هێزێــک پــڕی بکاتــه‌وه کــه پشــت بــ ه خــۆی و جه‌مــاوه‌ر ببه‌ســتێت .کاراکتــه‌ری تاڵه‌بانیــش گونجــاوو له‌بــار بــوو بــۆ ئــه‌م مه‌به‌ســته .هه‌ربۆیــه رێگه‌یــان بــۆ خــۆش کــرد کــه بتوانیــت رۆڵ ببینێــت له‌ســه‌ر گۆڕه‌پانه‌کــه.
30
(ژ10 )11 .ی گه‌اڵڕێزان 2716
هێڵه‌که‌یــان ده‌هێنــا .ئ ـه‌و بارودۆخ ـه‌ی تاڵه‌بانــی تێیــدا بــوو له‌الی ـه‌ک، له‌الیه‌کیــره‌وه به‌تــه‌واوی جێگیــر نه‌بوونــی بنه‌مــای رێبازێکــی نــوێ لــه رێکخســتنی کۆمه‌ڵــه‌دا ،وایکــرد کــه لــه دوای ســاڵى 1975 وه تاڵه‌بانــی خــۆی وه‌کــو رزگارکــه‌ر نیشــانبدات و کۆمه‌ڵــ ه و الیه‌نــه ناڕازییه‌کانــی تریــش ئ ـه‌م که‌ســێتیه وه‌کــو چه‌تــر و رێب ـه‌ر بــۆ خۆیــان په‌ســند بکــه‌ن .ئــه‌وه‌ش هه‌ڵــه‌ی ســه‌ره‌کی کۆمه‌ڵــه‌و ئــه‌و گروپانــه‌ی تربــوو .به‌مــه‌ش له‌که‌ســێتی تاڵه‌بانــی و دواتــر له‌زینــدوو بوونــه‌وه‌ی پارتیــدا رێگــه له‌ده‌رکه‌وتنــی رێبــاز و رێبه‌رایه‌تییه‌کــی نــوێ بگــرن. ئ ـه‌م بارودۆخ ـ ه هه‌تــا ســاڵی 2005ب ـه‌رده‌وام بــوو.
هاوکاریــان کــردن .چونکــه ئــه‌و حه‌قیقه‌ته‌یــان زانییــوه کــه ئــه‌م که‌ســایه‌تیان ه زیانیــان بــۆ به‌رژه‌وه‌نــدی ئ ـه‌وان نیی ـه‌و ناتوانــن شــتێکى نــوێ بخوڵقێنــن شانبه‌شــاىن ئه‌مــه‌ش ســه‌رکردایه‌ىت کالســیکى کــوردى بــه‌کاره‌کاىن خــۆى یارمــه‌ىت ئــه‌م هێــڵ و که‌ســێتیانه‌ى داوه .چونکــه هه‌میشــه ئــه‌واىن وه‌کــو مه‌ترســی دیــارى کــردووه .به‌مڕه‌نگــه زه‌مینـه‌ى ئـه‌وه‌ى بــۆ دروســتکردوون کـه ده‌نگـه ناڕه‌زاییـه‌کان لـه‌وان کۆببنــه‌وه‌و به‌الیه‌کــى تــردا نه‌چــن .گومــاىن تێــدا نییــه ئه‌وانیــش ل ـه‌و روانگه‌ی ـهوه ئ ـه‌م کاره‌یــان کــردوو ه ک ـه درێژبوون ـه‌وه‌ى ته‌م ـه‌ىن خۆیــان له‌بــووىن ئــه‌م که‌ســێتیانه‌دا بینیــوه .ئــه‌و پرۆســه‌یه 30ســاڵ ته‌مــه‌ىن ســه‌رکردایه‌ىت کالســیکى کــوردى درێــژ کــرده‌وه به‌رهه‌مــى ئ ـه‌وه‌ش ئ ـه‌و یه‌کگرتن ـه ســراتیژیه بــوو ک ـه ســاڵی 2007دا ل ـه نێــوان دواى په‌یــاىن ســراتیژى نێــوان پــارىت و یه‌کێتــى ل ـه نــاو جه‌مــاوه‌ردا هــه‌ردوو باڵه‌کــه‌دا دروســت بــوو .ئه‌مــه‌ش ئه‌وه‌نــده‌ی تــر له‌گــه‌ڵ نــاڕازی بــوون رۆژب ـه‌ڕۆژ رووى ل ـه زیادبــوون کــرد .له‌نــاو یه‌کێتیشــدا خۆیــدا ڕه‌گــو ڕیشــه‌ی سیاســه‌تی پشــت به‌ســتوو بــه بنه‌ماڵــه ،خێــڵ به‌هه‌مــان شــێوه‌ى ســه‌ره‌تاى حه‌فتــاکان ،ئــه‌وه‌ى ده‌بیرنێــت تاڵه‌بــاىن ڕۆڵــی ئیرباهیــم ئه‌حمــه‌دی ســه‌ره‌تای حه‌فتــاکان ده‌بینێــت و و ناوچه‌گــه‌ری داکوتــا. تاقــه‌ىت به‌رده‌وامبــووىن نه‌مــاوه له‌به‌رامبــه‌ر بنه‌ماڵــه‌ى بارزانیــداو دواى په‌یمانى ستراتیژى نێوان پارتى و هه‌ردووالشــیان زه‌مینــه‌ى مانه‌وه‌یــان له‌نــاو جه‌مــاوه‌ردا بــه‌ره‌و ه ناو جه‌ماوه‌ردا ناڕازی بوون یه‌کێتى ل الوازى ده‌چێــت ،له‌به‌رامبــه‌ر ئه‌مــه‌دا نه‌وشــیروان مســته‌فا ه زیادبوون کرد رۆژبه‌ڕۆژ رووى ل هاوشــێوه‌ى تاڵه‌بــاىن ســه‌ره‌تاى حه‌فتــاکان بــه ســوود وه‌رگرتــن ل ـه‌و رابــردووه‌ى ک ـ ه کۆمه‌ڵ ـه بــووه (ک ـه ئه‌م ـه خــۆى ل ـه رابــردوودا نکۆڵــى لــێ ده‌کات)و لــه‌و پێگه‌یــه‌ى کــه 45ســاڵه لــه گۆڕه‌پــاىن کوردســتان و ده‌ره‌وه دروســتى کــردووه ،خواســتی وه‌کــو که‌ســێکى نــاڕازى لـ ه په‌یــاىن ســراتیژى نێــوان ئـه‌و دووپارتـه خــۆى نیشــان بــدات گۆڕان و به‌رده‌وامیدان به کولتوری سه‌رکردایه‌تی باوی • و ل ـه ڕێگ ـه‌ى دروســتکردىن لیســتى (گــۆڕان)ه‌وه بــۆ هه‌ڵبژاردن ـه‌کاىن کورد: پێشــریش باســان کــرد لـه دواى ئـه‌وه‌ی بــارزاىن و ئیرباهیــم ئه‌حمـه‌د په‌رله‌مــان هه‌وڵیــدا ته‌مــه‌ىن ســیاىس خــۆى درێــژ بکاتــه‌وه‌و ســوود یه‌کیانگرتــه‌وه ،تاڵه‌بــاىن هه‌رچه‌نــده رۆڵــی ســه‌ره‌کی هه‌بــوو لــه‌م له‌ئــه‌و زه‌مینــه ناڕازییــه‌ى جه‌مــاوه‌ر وه‌ربگرێــت بــۆ ئــه‌م پرۆســه‌یه. گه‌ڕانه‌وه‌ی ـه‌دا ،ب ـه‌اڵم دواتــر به‌هــۆی ئ ـه‌وه‌ی ک ـه له‌ناوه‌نــدی بڕیــاری پارتیــدا جێگــه‌ی خــۆی نه‌ده‌گــرت خــۆى وه‌کــو نــاڕازى نیشــانده‌دا .نه‌وشــیروان مســته‌فا و گــۆڕان باســیان لــه گۆڕانێکــى ریشــه‌یى هــۆکارى ئه‌مـه‌ش جیــاوازى بیــروڕا نه‌بــوو ،به‌ڵکــو تاڵه‌بــاىن لـ ه پۆســت ده‌کــرد لــه شــێوازى ژیــان و سیســته‌مى رێکخســتنى و به‌ڕێوه‌بــردىن و پێگــه‌ى خــۆى رازى نه‌بــوو ،ئیرباهیــم ئه‌حمه‌دیــش ئیــر بــاوه‌ڕى کۆمه‌ڵــگادا ،ئــه‌وان ته‌ئکیــد لــه‌وه ده‌که‌نــه‌وه کــ ه په‌یامێکــى نوێیــان بــه‌وه نه‌بــوو کــه له‌به‌رامبــه‌ر بــارزاىن و بنه‌ماڵه‌که‌یــدا رابوه‌ســتێ پێیــه ،ئه‌مــه‌ش وایکــرد که‌زۆربــه‌ی جه‌مــاوه‌ری نــاڕازی به‌تایبه‌تــی ئ ـه‌و هه‌ڵوێســته‌ى ئیرباهیــم ئه‌حم ـه‌د کۆتایــى ب ـه ژیــاىن سیاســی ئ ـه‌و ئه‌وانــه‌ی نــاو یه‌کێتــی لــه‌م رێکخســتن ه کۆببنــه‌وه .ئــه‌وه‌ی جێگــه‌ی هێنــاو ئــه‌و ناڕازیبوونــه‌ى تاڵه‌بانیــش ده‌رفه‌تێکــى بــۆ دروســت پــرس بــوو ئه‌وه‌بــوو ک ـه ئایــا نه‌وشــیروان مســته‌فا و گــۆڕان ده‌توانــن کــرد کــ ه ئاکتیفرتبێــت و ته‌مــه‌ىن ســیاىس خــۆى و بنه‌ماڵــه‌ى بــارزاىن ئــه‌و گۆڕانــ ه ریشــه‌ییه ئه‌نجــام بــده‌ن کــه باســی لێــو ه ده‌کــه‌ن؟ و ســه‌رکردایه‌ىت کالســیکى کــوردى درێــژ بکاتــه‌وه .گومــاىن تێدانییــه یاخــود ئــه‌وان پێویســتیه‌کانی گۆڕانێکــی به‌مڕه‌نگه‌یــان له‌خۆیانــدا ئه‌گــه‌ر تاڵه‌بــاىن نه‌بوایــ ه ئــه‌وا ته‌ســلیمبوونه‌وه‌ى باڵــى مه‌کته‌بــی به‌رجه‌ســته کــردووه؟ ئایــا ده‌توانــن ئــه‌و پێوانانــه تێپــه‌ڕ بکــه‌ن ســیاىس ب ـه باڵــى س ـه‌رۆک ل ـه ئه‌نجامــدا کۆتایــى ب ـ ه هه‌ردووکیــان و کــه بوونه‌تــ ه هــۆکاری خوالنــه‌وه‌ی جواڵنــه‌وه‌ی کــوردی له‌نــاو
31
/1نه‌وشــیروان مســته‌فا لــه‌و په‌رتوکانه‌یــه‌دا کــه بــه ســێ بــه‌رگ لــه نه‌وه‌ده‌کانــدا نوســیوویه‌ىت بــاس لــه‌وه ده‌کات کــه ئــه‌و کۆمه‌ڵــه نه‌بــووه یاخــود ئــه‌و مارکســی و چــه‌پ نه‌بــووه ،ئیــر ئه‌مــڕۆ چــۆن ده‌توانێــت دواى زیاتــر لــه 30ســاڵ ببێتــ ه کۆمه‌ڵــه یاخــود کۆمه‌ڵــه زینــدوو بکاتــه‌وه. /2ئــه‌و هــه‌ر لــه‌و په‌رتوکانه‌یــدا بــاس لــه‌و ه ده‌کات کاتێــک کــه گه‌ڕاونه‌تــه‌وه کوردســتان په‌یوه‌ندیــان بــه زۆربــه‌ى که‌ســه نــاوداره‌کاىن ناوچــ ه جیاجیــاکاىن کوردســتانه‌و ه کــردووه زۆر گرنگــى بــه‌وه ده‌دات کــه نامه‌یــان بــۆ فــان ئاغــاو فیســار کوێخــا نــاردووه‌و یه‌کرتیــان بینیــوه‌و یارمه‌تیــان داون ،زۆر کـه‌م یاخــود هـه‌ر بــاس لـه‌وه نــاکات کـه گرنگیــان بـ ه الوان و چینــى هـه‌ژار دابێــت و په‌روه‌رده‌یــان کردبــن .لــه‌وه‌ش زیاتــر لــ ه هه‌نــدێ جێگــه‌دا ره‌خنــه لــه کادیــراىن س ـه‌رکردایه‌ىت کۆمه‌ڵ ـه ده‌گرێــت و ده‌ڵــێ گه‌نــج بــوون و نه‌یانــده‌زاىن چــۆن له‌گــه‌ڵ جه‌مــاوه‌ردا مامه‌ڵــه بکــه‌ن و سیاســه‌ت بکــه‌ن .گومــان لــه‌وه‌دا نییــه کــه جیــاوازى لــه ئایدیــاو سیاســه‌ىت ســه‌رکردایه‌ىت کۆمه‌ڵــه به‌تایبــه‌ىت شــه‌هید ئــارام و نه‌وشــیروان مســته‌فادا زۆر هه‌بــووه .نه‌وشــیروان مســته‌فا خواســتویه‌تی له‌تێکۆشــاندا پشــت بــه ئاغــا و ده‌ره‌بــه‌گ وچه‌مکه‌کانیــان ببه‌ســتێت و گرنگــی بــه‌وان داوه ،شــه‌هید ئــارام گرنگــی زیاتــر بــه الوان و نــه‌وه‌ی نــوێ داوه،
ه کاتى نه‌وشیروان مسته‌فا به‌هۆی شاره‌زاییه‌و ه بۆ پڕۆژه‌که‌ى .لێره‌دا باشى دیارى کردوو ه تاڵه‌بانى ده‌توانین بڵێین به‌باشى ئه‌زموونی ل وه‌رگرتووه. /3نه‌وشــیروان مســته‌فا ئه‌گ ـه‌ر ل ـه به‌رنامه‌شــدا خیتابێکــى فــراواىن هه‌بــێ ،ب ـه‌اڵم ل ـه واقعــدا خیتابێکــى ناوچه‌گ ـه‌رى ته‌ســکى هه‌بــووه‌و پڕوپاگه‌نــده‌کاىن له‌نــاو کۆمه‌ڵــگادا بریتیـه لـه ئێمـه ده‌بێــت کوردســتان ته‌ســلیمى بنه‌ماڵــه‌ى بــارزاىن نه‌که‌یــن ،شــۆرش لــه ســلێامىن ده‌ســتى پێکــرد ،ب ـه‌اڵم ئێســتا ســلێامىن په‌راوێــز ده‌خرێــت ،وات ـه چــۆن تاڵه‌بــاىن ده‌یگــووت بــارزاىن گوتوویــه‌ىت ســۆران «قونــده‌رن» ،به‌مڕه‌نگــه ده‌یخواســت خه‌ڵکــى ســۆران ل ـه بــارزاىن دوور بخات ـهوه ،ئه‌میــش ب ـه خیتابێــک کـه نووقمــى ســلێامىن چێتــى و دژایـه‌ىت بارزانییـه ده‌خوازێــت گــۆڕان دروســت بــکات .واقعــى کوردســتان و زانســتیش ده‌یس ـه‌ملێنێ کــ ه خیتابێکــى به‌مڕه‌نگــه ناتوانێــت گۆڕانێکــى پۆزه‌تیــف دروســت بــکات. /4نه‌وشــیروان مســته‌فا به‌هــۆی شــاره‌زاییه‌و ه کاىت بــاىش دیــارى کــردووه بــۆ پڕۆژه‌ک ـه‌ى .لێــره‌دا ده‌توانیــن بڵێیــن به‌بــاىش ئه‌زموونــی لــه تاڵه‌بــاىن وه‌رگرتــووه .ئه‌گــه‌ر لــه کاتێکــى تــردا نه‌وشــیروان مســته‌فا هه‌ســتایه بــه‌م کاره ره‌نگــه وێنــه‌ى مــه‌ال به‌ختیــار ،ســامى عه‌بدولره‌حــان که‌ســێتى خــۆى بــه تــه‌واوى تێکبشــکاندایه .بــه‌اڵم ئه‌مــڕۆ ده‌بینــێ هــه‌م له‌نــاو جه‌مــاوه‌ردا هــه‌م له‌نــاو یه‌کێتــى خۆیــدا ه ـه‌م له‌س ـه‌ر ئاســتى هه‌رێمــى و نێوده‌وڵ ـه‌ىت زه‌مین ـه‌ى باب ـه‌ىت بــۆ دروســت بــووىن ئۆپۆزســیۆن ره‌خســاوه .هه‌مــوو فاکته‌ره‌کانیــش که‌ســێکى وه‌کــو نه‌وشــیروان مســته‌فا زووتــر لــه که‌ســاىن نــوێ
( no /11 )- 1 - 11 - 2016
بازنه‌یه‌کــی داخــراوی بــێ ئه‌نجامــدا؟ ئایــا نه‌وشــیروان مســته‌فا هه‌مــان ئه‌زموونــی تاڵه‌بانــی ســه‌رده‌می شه‌ســته‌کان یاخــود دوای هه‌شــتا و نـه‌وه‌ده‌کان دووبــاره ناکاتـه‌وه ،کـ ه لـه ڕووکه‌شــدا ڕه‌خنـه‌ی ل ـه بارزانــی و پێوانه‌کانــی ئ ـه‌وان ده‌گــرت ،ب ـه‌اڵم ل ـه کــرداردا خۆشــی هه‌مــان کاری ئه‌نجــام ده‌داو دواتریــش له‌س ـه‌ر ئ ـه‌م پێوانان ـه رێک ـه‌وت له‌گــه‌ڵ بارزانیــدا؟ یاخــود نه‌وشــیروان مســته‌فا هه‌مــان ئه‌زموونــی مه‌البه‌ختیــار و ســامی عه‌بدولڕه‌حــان و ره‌ســوڵ مامه‌نــد دووبــاره ناکاتـه‌وه؟ کـه دوای دژایه‌تیه‌کــی زۆری حزبه‌کانــی ڕابردوویــان خۆیــان ڕاده‌ســتیان کــرده‌وه! گومانــی تێــدا نیی ـه ک ـه ئ ـه‌م پرســان ه و چه‌ندیــن پرســی تــر ڕۆژانــه له‌نــاو جه‌مــاوه‌ری کوردســتاندا ســه‌باره‌ت بــه‌م رێکخســتنه نوێیــه ده‌کــرا .بــه‌اڵم ئه‌گــه‌ر ســه‌یرێکى رابــردووى ماهییه‌تــی ســه‌رکردایه‌ىت کالســیکى کــوردى و پێگــه‌و هه‌ڵوێســتى نه‌وشــیروان مســته‌فا بکه‌یــن له‌نــاو ئــه‌م ســه‌رکردایه‌تیه‌دا و بارودۆخــى ئه‌مــڕۆش هه‌ڵســه‌نگێنین ده‌بینیــن کــه پــێ نه‌ده‌چــوو ئــه‌و بانگه‌شــانه‌ى نه‌وشــیروان مســته‌فا نزیــک بێــت لــه واقعــه‌وه.
ئه‌مــه‌ش خاڵێکــی ناکــۆک و جه‌وهــه‌ری بــووه .ئێســتاش نه‌وشــیروان مســته‌فا ئه‌وه‌نــده‌ى پشــت بــه به‌رپرســاىن پێشــووی نــاڕازى نــاو یه‌کێتــى و چینــى ســه‌ره‌وه ده‌به‌ســتێت ،نیــو ئه‌وه‌نــده پشــت بــه گه‌نجــان و ژنــان و چینــى هــه‌ژار نابه‌ســتێت .راســته له‌به‌رنامــه‌دا هه‌نــدێ بــاس ل ـه‌م چیــن وتوێژان ـه ده‌کات ،ب ـه‌اڵم به‌رپرس ـه کۆن ـه‌کان و چینــی سه‌رده‌ســتی کــورد کــه خاوه‌نــی هه‌مــان عه‌قڵیه‌تــی بــاوو رابــردوون به‌بنه‌مــا وه‌رده‌گرێــت .لــه‌م حاڵه‌ته‌شــدا نه‌وشــیروان مســته‌فا ناتوانێــت گۆڕانــی ریشــه‌یی لــه عه‌قڵییه‌تــی ســه‌رکردایه‌تی و پێشــه‌نگی کــورددا ئه‌نجــام بــدات.
32
(ژ10 )11 .ی گه‌اڵڕێزان 2716
په‌ســه‌ند ده‌کــه‌ن .جه‌مــاوه‌ر به‌هــۆی ئــه‌و فاکته‌رانــه‌ی باســان کــرد ژیانــی پێــده‌ده‌ن. ک ـه هه‌ندێکــی پابه‌نــدی که‌ســی نه‌وشــیروان مســته‌فان و هه‌ندێکیــش پابه‌نــدی نه‌بوونــی قووڵبوونه‌وه‌یه‌کــی باشــه لــه‌رووی فکــری و لــه ئه‌نجامــى ئــه‌م خوێندنه‌وه‌یــه بــۆ راســتى ئه‌مــڕۆو رابــرودووى سیاســیه‌وه له‌تــاک و کۆمه‌ڵــگای باشــووردا ،له‌س ـه‌ر ئاســتی ده‌ره‌وه‌ش جواڵنــه‌وه‌ى کــوردى لــ ه باشــوورى کوردســتاندا ده‌توانیــن ئــهوه ده‌بیرنێــت ،ئه‌وه‌یــه کــه ئه‌وانیــش ئــه‌و حه‌قیقه‌تــه ده‌بینــن بڵێیــن نه‌وشــیروان مســته‌فاو لیســتى گــۆڕان هه‌وڵدانێکــى کــ ه ســه‌رکردایه‌تی کالســیکی کــورد کــه هه‌تــا ئێســتا خزمه‌تێکــی ســه‌رکردایه‌ىت کالســیکى کــوردى و هێــزه هه‌رێمــى و جیهانییــه‌کان زۆری بــ ه سیاســه‌تی داگیرکــه‌ران و هێــز ه نێوده‌وڵه‌تیــه‌کان کــردووه ،بــوون بــۆ به‌رده‌وامیــدان بــه هێڵــى ژیــان و تێکۆشــاىن ئــه‌و ئه‌مــڕۆ ته‌نــگاوه و له‌نــاو جه‌مــاوه‌ردا و زه‌مینــه‌ی ئه‌ڵته‌رناتیفــی به‌هۆی ئه‌وه‌ی که‌نه‌وشیروان مسته‌فا کاتی دروســت ده‌بێــت و ئــه‌م بارودۆخــه ئه‌گــه‌ر بــه‌رده‌وام بێــت ره‌نگــه باشی دیاریکردبوو ،ئه‌زموونی هه‌یه ،خه‌ڵک به‌ئاقارێکــدا بچێــت کــه خزمــه‌ت بــه به‌رژه‌وه‌نــدی ئــه‌وان نــه‌کات، زۆر له‌ده‌سه‌اڵت ناڕازییه له‌به‌رئــه‌وه یارمه‌تــی که‌ســێکی وه‌کــو نه‌وشــیروان مســته‌فا ده‌ده‌ن. که‌ســانێک ده‌ڵێــن کــه داگیرکــه‌ران هێــزه نێوده‌وڵه‌تیــه‌کان که‌ســیان ده‌ســت ناکه‌وێــت هێنــده‌ی پارتــی و یه‌کێتــی خزمه‌تیــان بــکات، ســه‌رکردایه‌تیی ه کــه خــۆى لــه چه‌مکــی پێــش نه‌ته‌وه‌یبوونــدا بـه‌اڵم ده‌بێــت ئـه‌و حقیقه‌تـ ه ببینیــن کـه بــارودۆخ به‌مڕه‌نگـه بــڕوات ئیــر پارتــی و یه‌کێتــی به‌تــه‌واوی ره‌وایه‌تــی خۆیــان له‌ده‌ســت ده‌بینێته‌وه(نه‌ته‌وه‌په‌رســتى ســه‌ره‌تایى) .کــه لــ ه سیاســه‌ىت خۆیــدا ده‌ده‌ن و ناتوانــن خزمــه‌ت بــه‌وان بکــه‌ن ،له‌به‌رامبه‌ریشــدا ره‌نگــه ســه‌ربه‌خۆ نییــه‌و وا به‌ســته‌ى ده‌ره‌وه‌یــه‌و لــ ه کاره‌کتــه‌رى ژیانیشــدا جواڵنه‌وه‌یه‌کــی وه‌هــا ســه‌رهه‌ڵبدات کــه ئامــاده نه‌بێــت خزمــه‌ت پێوانــه‌کاىن خێاڵیــه‌ىت و ده‌ره‌به‌گایــه‌ىت تێپــه‌ڕ نه‌کــردووه لــ ه رووى به‌داگیرکــه‌ران و هێــزه نێوده‌وڵه‌تیــه‌کان بــکات ،ئه‌مــه‌ش به‌زیانــی نه‌ته‌وه‌ییــه‌و ه بانگه‌شــه‌ى نه‌ته‌وه‌یــى و کوردایــه‌ىت ده‌کات ،بــه‌اڵم ئــه‌وان ده‌شــکێته‌وه .له‌بــه‌ر ئه‌مــه چــرای ســه‌وز بــۆ نه‌وشــیروان لــه کــرداردا ناوچه‌گه‌ریــی ،پارچه‌گه‌ریــی و شــارچێتى ده‌کات .لــه مســته‌فا داده‌گیرســێنن و له‌نــاو ملمالنێیه‌کــی کۆنتڕۆڵکراویشــدا رووى ئایدیــاو سیســته‌مه‌وه خــۆى بــ ه دیموکــرات ده‌بینــێ بــه‌اڵم تــا درێــژه به‌ژیانــی پارتــی و یه‌کێتــی ده‌ده‌ن .ئــه‌م بارودۆخــه بــۆ راده‌یه‌کــى به‌رچــاو داخــراوه بــه رووى نوێگــه‌رى و په‌ســه‌ندکردىن پارتــی و یه‌کێتیــش له‌ڕوانگه‌یه‌کــی ســراتیژییه‌وه باشــره ،چونکــه به‌رامبــه‌ردا .هــه‌ر بۆیــه هــه‌ر هیــواو خواســتێک بــه نه‌وشــیروان هاوشــێوه‌ی رابــردوو ده‌بێتــه هــۆی درێژکردنــه‌وه‌ی چه‌مکــی ژیانــی مســته‌فاو لیســتى گۆڕانــه‌وه به‌ســرایه‌وه وه‌کــو ده‌ڵێــن «گره‌وکــردن و تێکۆشــانی ئــه‌وان ،هــه‌ر ئه‌مــه‌ش وایکــردووه که‌له‌الیــه‌ک وه‌کــو بــوو له‌ســه‌ر ئه‌ســپى تۆپیــو» لــه واتــاى گۆڕانیشــدا دواخســتنى ئــه‌و دژێکــی ســه‌ره‌کی ئامــاژه‌ی پــێ بکــه‌ن ،له‌الیه‌کــی تــره‌و ه زه‌مینــه‌ی گۆڕانــه بــوو بــۆ ده‌رفه‌تێکــى تــر.
33
( no /11 )- 1 - 11 - 2016
وه‌کــو ئه‌نجــام به‌هــۆی ئــه‌وه‌ی که‌نه‌وشــیروان مســته‌فا کاتــی ئـه‌و هێزانـه بــۆ دوو بـه‌ره‌و ئـه‌و ده‌نگۆیانـه‌ی کـه ده‌درێــت بـه گوێــی باشــی دیاریکردبــوو ،ئه‌زموونــی هه‌یــه ،خه‌ڵــک زۆر له‌ده‌ســه‌اڵت خه‌ڵکــدا کــه گوایــه له‌نــاو پارتــه ده‌ســه‌اڵتداره‌کاندا هه‌ندێــک کــه‌س ناڕازیی ـه ،زه‌مین ـه‌ی ژیانــی ئ ـه‌و س ـه‌رکردایه‌تیه ب ـه‌و ڕه‌نگ ـه‌ی ئه‌مــڕۆ ه بکه‌ن! ئه‌و نمونانه‌ی مه‌گه‌ر هه‌ندێک شت پین الواز بــووه ،هێــزه هه‌رێمــی و جیهانیه‌کانیــش ده‌خــوازن ژیــان بکه‌نــه‌و ه بــ ه بــه‌ری ئــه‌م ســه‌رکردایه‌تیه‌دا( لێــره‌دا مه‌به‌ســتامن باسمان کرد سه‌لمێنه‌ری ئه‌و ڕاستیه‌ن که‌ســایه‌تی ئــه‌و به‌رپرســانه نییــه ،به‌ڵکــو مه‌به‌ســتامن ئــه‌و هێڵــه سیاســیه‌یه کــ ه هه‌میشــه چــاوی له‌ده‌ره‌وه‌یــه و بــاوه‌ڕی به‌خــۆی و گــه‌ل نییــه) ئــه‌وا توانــی بــۆ ماوه‌یــه‌ک ته‌مه‌نــی ئــه‌م رێبــازه درێــژ هه‌وڵــی گۆڕانــکاری و ڕیفــۆرم ده‌ده‌ن ،هیــچ شــتێک نییــن بکاتــه‌وه و بــۆ ماوه‌یــه‌ک هیــوا بداتــهوه به‌جه‌مــاوه‌ر و بێگومــان هه‌ندێــک گۆڕانــی الوه‌کیشــی له‌گــه‌ڵ خۆیــدا دروســتکرد .بــه‌اڵم جگــه لــه‌وه‌ی کــه ده‌خــوازن جه‌مــاوه‌ر بــه‌دوای ئه‌ڵته‌رناتیفێکــی له‌ڕوانگــه‌ی ســراتژییه‌و ه ســهیری بکه‌یــن ئــه‌وا گۆڕانێکــی جــددی ڕاســته‌قینه‌دا نه‌گه‌ڕێــت ،یــان جارێکــی تــر ســه‌ر لــه جه‌مــاوه‌ر دروســت نه‌کــرد ،به‌ڵکــو هاوشــێوه‌ی تاڵه‌بانــی حه‌فتــاکان بــووه بشــێوێنن. هــۆی درێژبوونــه‌وه‌ی ته‌مه‌نــی ئــه‌و ســه‌رکردایه‌تییه کالســیکه و چۆن قه‌یرانی پێشه‌نگی چاره‌سه‌ر بکه‌ین: له‌هه‌مانکاتــدا بــووه ئاســته‌نگ له‌بــه‌رده‌م ده‌رکه‌وتنــی پێشــه‌نگێکی • نوێــدا ،بــه‌اڵم ئــه‌وه‌ی نه‌وشــیروان مســته‌فا ته‌مه‌نــی کــورت بــوو و ئێمــه باســان لــه‌وه کــرد کــه مــاوه‌ی دوو ســه‌د ســاڵه به‌شــێوه‌ی نه‌یتوانــی وێنــه‌ی تاڵه‌بانــی 35ســاڵ بــه‌رده‌وام بێــت .حــه‌وت ســاڵی جیاجیــا رێبــازی کوردایه‌تــی نه‌یتوانیــوه خــۆی لــه چه‌مکــی چینــی سه‌رده‌ســت و چینــی ورده بــۆرژوای کــورد رزگار بــکات .ئایــا چــۆن ڕابــرووش ئــه‌و ڕاســتیه‌یان ســه‌ملاند. ده‌توانیــن خۆمــان لـه‌م چه‌مکـه رزگار بکه‌یــن و هه‌نــگاوی جــددی بنێین لــه ئێستاشــدا دوای تێکــه ڵ بوونــه‌وه‌ی الیه‌نه‌کانــی ده‌ســه‌اڵت و بــه‌ره‌و خولقاندنــی پێشــه‌نگییه‌کی شۆرشــگێڕ و شایســته به‌خه‌بــات و ئۆپۆزســیۆن لــه ژێــر پــه‌رده‌ی حکومه‌تــی بنکه‌فراوانــدا ،دوو ســاڵه قوربانــی گه‌له‌که‌مــان .گومانــی تێــدا نییــه ئــه‌م کاره لــه‌کاره هــه‌ره گــه‌ل به‌ده‌ســت هه‌بوونــی قه‌یرانــی سیاســی ،کۆمه‌اڵیه‌تــی ،ئیــداری زه‌حمه‌ته‌کانــه ،چونکــه ئه‌مــه به‌واتــای له‌بیــر بردنــه‌وه‌ی ئــه‌و و ئابوریــه‌وه ده‌ناڵێنــن .ئه‌مــه‌ش وایکــردووه له‌الیه‌کــه‌وه له‌نــاو شــێوه رێبــاز و چه‌مکانه‌یــه کــه کاری پێکــراوه ،له‌هه‌مــان کاتــدا جه‌مــاوه‌ردا گ ـه‌ڕان ب ـه‌دوای ئه‌ڵته‌رناتیفــدا ڕوو ل ـه زیادبــوون بــکات ،خولقاندنــی کولتــور و چه‌مکــی نوێــی ژیــان و تێکۆشــانه .ئه‌م ـه‌ش بــۆ له‌الیه‌کــی تــره‌وه ئــه‌و الیه‌نــه نه‌ریتیانــه ده‌خــوازن بــه شــێوازی خــۆی زه‌حمه‌ترتیــن پرۆســه‌یه .چونکــه کارکردنــه له‌ســه‌ر زهنییــه‌ت جیاجیــا جه‌مــاوه‌ر بخه‌ن ـه نــاو چاوه‌ڕوانــی نوێــوه .خــۆ دابه‌شــکردنی و تێگــه‌ی مرۆڤــه‌کان .کارکردنــه له‌ســه‌ر مــرۆڤ بــۆ ئــه‌وه‌ی پێــش
(ژ10 )11 .ی گه‌اڵڕێزان 2716
34 هــه‌ر شــتێک بــاوه‌ڕی به‌خــۆی هه‌بێــت نــه‌ک بــاوه‌ڕی به‌هێــزی ده‌ره‌وه بێــت بــۆ چاره‌س ـه‌ری کێش ـه‌کان .له‌که‌ســێتی خۆیــدا چه‌مکــی عه‌دالــه‌ت و تێکۆشــان له‌پێنــاوی بنه‌بڕکردنــی ناعه‌داله‌تیــدا بــکات نــه‌ک له‌پێنــاوی به‌ده‌ســتهێنانی به‌رژه‌وه‌ندیــدا کار بــکات .ئــه‌وه‌ی بــۆ خــۆی ده‌خوازێــت بــۆ خه‌ڵکیشــی بخوازێــت و ئـه‌وه‌ی لـه‌ده‌ره‌وه‌دا ڕه‌خنــه‌ی ده‌کات له‌خۆشــیدا په‌ســندی نــه‌کات .له‌سیاســه‌تی خۆیــدا به‌رامبــه‌ر ناوخــۆ و ده‌ره‌و ه شــه‌فاف بێــت و بنه‌ماکانــی دیموکراتــی و نه‌ته‌وه‌یــی بــه جه‌وهــه‌ری لهخۆیــدا پێــک بهێنــێ و سیاســه‌ت له‌ســه‌ر بنه‌مــای خێڵه‌کــی و ناوچه‌گــه‌ری نــه‌کات .لــه‌م بــواره‌دا منونه‌مــان هه‌یــه ئه‌وه‌تــا له‌باکــووری کوردســتاندا رێبازێکــی نوێــی تێکۆشــان جێگیــر بــووه ،راســت ه هه‌مــوو هێــز ه هه‌رێمــی نێــو ده‌وڵه‌تییـه‌کان دژی راده‌وه‌ســن ،بـه‌اڵم نه‌یانتوانیــوه‌و ناتوانــن جارێکــی تــر ئــه‌و ســه‌رکردایه‌تی و رێبــازه‌ی ده‌یخــوازن زینــدووی بکه‌نــه‌وه‌و له‌رێگه‌یــه‌و ه کۆنتڕۆڵــی پرســی کــورد و ئــه‌و ده‌وڵه‌تانه‌شــی پێــوه بکــه‌ن کــه کــوردی تێدایــه .گومانــی تێــدا نییــه ئــه‌م چه‌مکــه بــاش پ ـه‌ره‌ی پێبدرێــت ئ ـه‌وا ده‌توانرێــت گۆڕانێکــی ریش ـه‌یی له‌باشــووری کوردســتاندا بــه‌دی بهێنیــن و له‌ئه‌نجامــدا کێشــه‌ی نه‌بوونــی پێشــه‌نگایه‌تی و خــۆ دووباره‌کردنــه‌وه چاره‌ســه‌ر ده‌بێــت. دیــاره ئه‌مــه‌ش پشــوو درێــژی ده‌وێــت .واتــه ده‌بێــت ئه‌وانــه‌ی کــه ده‌خــوازن گۆڕانــکاری ڕیشــه‌یی دروســت بکــه‌ن ده‌بێــت وه‌کــو پێشــینان ده‌ڵێــن چاویــان لــه‌وه نه‌بێــت لــه پڕێــک بــن بــ ه کوڕێــک. هــاوکات چاویــان لــه‌وه نه‌بێــت کــه که‌ســانی خــاوه‌ن ناوبانــگ بێــن گۆڕانکاریــان بــۆ بک ـه‌ن! چونک ـه ئ ـه‌و که‌ســانه‌ی ل ـه باشــووردا ئه‌مــڕۆ خــاوه‌ن ناوبانگــن ،له‌نــاو ئــه‌و تێکۆشــان و فه‌رهه‌نگــه‌دا ناوبانگیــان په‌یــدا کــردووه ک ـه ئه‌مــڕۆ بااڵده‌ســته .ه ـه‌ر بۆی ـه بــۆ دروســتکردنی هێڵێکــی نــوێ شــتێکی ئه‌وتۆیــان پــێ ناکرێــت .مه‌گـه‌ر هه‌ندێــک شــت پین ـه بک ـه‌ن! ئ ـه‌و منونان ـه‌ی باســان کــرد س ـه‌ملێنه‌ری ئ ـه‌و ڕاســتیه‌ن. بێگومــان ئیرباهیــم ئه‌حم ـه‌د ،ج ـه‌الل تاڵه‌بانــی و نه‌وشــیروان مســته‌فا هــه‌ر یه‌کــه‌و لــه‌و ســه‌رده‌مه‌ی کــه هه‌وڵــی گۆڕانکاریانــدا که‌ســانی به‌ناوبانــگ و خــاوه‌ن ئه‌زمــوون بــوون! په‌لیــان بــوو بــۆ ئه‌نجامدانــی گۆڕانــکاری و خه‌ڵکیشــیان فێــری ئـه‌وه کــرد کـ ه هه‌میشـه په‌لـه‌ی بێــت و ب ـه دوای گۆڕانــکاری کوتوپــڕدا بگه‌ڕێــت! ب ـه‌اڵم ئ ـهوه په‌نجــاودوو ســاڵ به‌ســه‌ر یه‌کــه‌م هه‌وڵــی ئیرباهیــم ئه‌حمــه‌دو تاڵه‌بانیــدا تێپــه‌ڕ ده‌بێــت ،بــه‌اڵم شــتێکی جــددی نه‌گــۆڕا .به‌پێچه‌وانــه‌ی ئــه‌و ئه‌زموونــه‌وه له‌باکــوور و ڕۆژئــاوای کوردســتاندا له‌بــه‌ر ئــه‌وه‌ی کــه پێشــه‌نگانی جواڵنــه‌وه‌ی نــوێ پشــتیان به‌خۆیــان به‌ســت و
چاویــان لــ ه کاره‌کتــه‌ری کــۆن و به‌ناوبانــگ نه‌بــوو کــه گۆڕانکاریــان بــۆ ئه‌نجــام بــدات ،ئه‌وه‌تــا بــه ماوه‌یه‌کــی که‌مــر لــه‌وه‌ی باشــوور توانیــان پێشــه‌نگایه‌تی نــوێ و هێڵــی نــوێ بــۆ خۆیــان درووســت بک ـه‌ن و س ـه‌ریش بک ـه‌ون .ڕێب ـه‌ر عه‌بدوڵــا ئۆج ـه‌الن ل ـه ســاڵی 1973 دا کــه ده‌ســتی بــه خه‌باتــی کوردایه‌تــی کــردووه ،گه‌نجێکــی 24-23 ســاڵه بــووه‌و نــه ئه‌زموونــی سیاســی هه‌بــووه‌و نــه که‌ســێکی به‌نــاو بانــگ بــووه .بــه‌اڵم له‌بــه‌ر ئــه‌وه‌ی کــه پشــتی بــ ه خــۆی به‌ســت و چــاوی له‌ده‌ســتی چینــی بااڵده‌ســتی کــوردو که‌ســانی سیاســی خــاوه‌ن ئه‌زموونــی سیاســی نه‌بــوو .هــاوکات په‌لــه‌ی نه‌کــرد .ئه‌وه‌تــا خــۆی خــۆی درووســتکردو هێڵــی تێکۆشــانی خــۆی سه‌رخســت .ئــه‌و هێــڵ له‌ڕۆژئــاوای کوردســتانیش به‌هه‌مــان ڕێبــازدا ڕۆیشــت له‌بــه‌ر ئــهوه ڕۆژئــاوای کوردســتانیش ڕێــگای ڕاســتی دۆزیوه‌تــه‌وه‌و بــه‌ره‌و ســه‌رکه‌وتن ده‌ڕوات. ئــه‌وه‌ی جێگــه‌ی ســه‌رنجه لــه باشــووری کوردســتاندا نــه‌ک ته‌نیــا ئه‌وانــه‌ی له‌نــاو پارتــه کالســیکه‌کاندا خه‌بــات ده‌کــه‌ن چاویــان لــه ده‌ســتی چینــی بااڵده‌ســت و سیاســه‌مته‌داره به‌ناوبانــگ و خــاوه‌ن ئه‌زموونه‌کانــه ،به‌ڵکــو به‌شــێکی ئــه‌و که‌سانه‌شــی کــه خۆیــان بــه ئاپۆچــی و شــوێنکه‌وتووی ڕێبــه‌ر ئاپــۆ ده‌زانــن خاوه‌نــی هه‌مــان چه‌مکــن و لـه چاوه‌ڕوانــی ئـه‌وه‌دان کـه یــان په‌که‌کـ ه لـه‌ده‌ره‌وه بێــت و له‌شــه‌وو ڕۆژێکــدا هه‌مــوو شــتێکیان بــۆ بگۆڕێــت یــان هه‌ندێــک که‌ســێتی به‌ناوبانــگ و خــاوه‌ن ئه‌زمــوون بێــن بارودۆخه‌که‌یــان بــۆ بگــۆڕن .ئه‌مــه‌ش وا ده‌کات کــه خۆیــان هــه‌وڵ نــه‌ده‌ن ئه‌رکه‌کانــی خۆیــان جێبه‌جــێ بک ـه‌ن .هۆکارێکــی س ـه‌ره‌کی ئه‌نجــام نه‌گرتنــی ئ ـه‌و ئه‌زموونان ـه‌ش ئ ـه‌و چه‌مک ـه هه‌اڵن ـه بــووه .ڕێب ـه‌ر ئاپــۆ دهڵێــت هیــچ شــتێک به‌قــه‌د ڕاســتی مــرۆڤ به‌هێــز نــاکات ،ته‌نانــه‌ت یاســاکانیش. بـه‌اڵم مـه‌رج نیـه ئـه‌وه‌ی ڕاســتی گــوت ڕاســت بــکات! یاخــود ئـه‌وه‌ی ڕاســتی گــوت ســه‌ر بکه‌وێــت! مــرۆڤ ده‌بێــت بــاوه‌ڕی به‌ڕاســتی هه‌بێــت ،ڕاســت بــژی ،رێبــازی ڕاســتیش بگرێت ـه ب ـه‌ر ل ـه تێکۆشــاندا، ئــه‌و کاتــ ه ســه‌رده‌که‌وێت .بێگومــان لــه ئێســتادا ده‌رفه‌تێکــی بــاش درووســت بــووه بــۆ گۆڕانــکاری ڕیشــه‌یی و ده‌رکه‌وتنــی نه‌وه‌یه‌کــی نوێــی سیاســی کـ ه پێشـه‌نگایه‌تی ڕاســت بــکات بــۆ کۆمه‌ڵــگای باشــوور و ئێــراق و کۆتایــی بــه‌و خــۆ دووبــاره‌و چه‌نــد بــاره کردنه‌وه‌یــه بێنێــت .دیــاره ئه‌وان ـه‌ی شــانی خۆیــان بده‌ن ـه ب ـه‌ر ئ ـه‌و بــار ه شــانازی پێشــه‌نگایه‌تی نوێیــان پــێ ده‌بڕێــت.
35
ﮐﺎﻣﻪران ﮔﻮڵﭙﯽ
نهێنیه‌کانــی موســڵ زۆرن ،بۆیــه هاوبه‌شــه‌کانی ئۆپراســیۆنی ئازادکرنیشــی زۆر ده‌رده‌کــه‌ون..؟؟ موسـڵ ئـه‌و شــاره‌ی به‌پێــی ڕێکه‌وتنێکــی نهێنــی خــاوه‌ن به‌رژه‌وه‌ندیـه هاوبه‌شــه‌کان دوو ســاڵ به‌رله‌ئێســتا کــ ه له‌عه‌مانــی پایته‌ختــی شانشــینی ئــوردن به‌ســرا ،ســه‌رکه‌وتووانه‌و به‌پێــی به‌رنامه‌ێکــی بــۆ داڕێــژراو ڕاده‌ســتی ده‌وڵه‌تــی ئیســامی ک ـرا ،که‌کورتک ـراوه‌ی ئ ـه‌و نــاوه دواتــر له‌نێــو ڕای گشــتیدا به(داعش)نــارسا..؟؟ ئێســتا لــ ه ڕێکه‌وتنێکــی نهێنــی تــردا ڕێکه‌وتــن له‌ســه‌ر وه‌رگرتنــه‌وه‌ی ئــه‌و شــار ه له‌ده‌ســت گروپــی تیرۆرســتی داعــش ،له‌الیــه‌ن هه‌مــان ئــه‌و خــاوه‌ن به‌رژه‌وه‌ندیانــه‌وه بڕیــاری لێــدرا ،بۆیــ ه لــه2016/10/17 ئۆپراســیۆنی ڕزگارکردنــی ئــه‌و شــار ه ده‌ســتی پێکــردو ڕاســته‌وخۆ ئه‌مریــکای خــاوه‌ن بڕیــار له‌ڕۆژهه‌اڵتــی ناویــن ئــه‌وه‌ی دووپــات کــرده‌وه کــه شــه‌ڕی وه‌رگرتنــه‌وه‌ی موســڵ شــه‌ڕێکی قــورس و درێــژ خایــه‌ن ده‌بێــت ،وه‌ک ئاماژه‌ێــک بــۆ به‌ســتنه‌وه‌ی موســڵ به‌دۆخــی شــاری حه‌له‌بــی ســوری ،کــ ه لــه‌ڕووی مرۆییــه‌وه نه‌تــه‌وه یه‌کگرتــووه‌کان له‌ژێــر پرســیاردای ه له‌ئاســت که‌مته‌رخه‌میه‌کانــی به‌رانبــه‌ر بــه‌و شــاره!!.. ئـه‌وه‌ی گرنگـه بیرمــان نه‌چێــت ئه‌وه‌یـه کـ ه گه‌وره‌تریــن هێــزی ســوپای ئێ ـراق ل ـ ه موســڵ به‌بــێ هیــچ به‌ره‌نگاریێــک مۆڵگه‌کانــی خــۆی چــۆڵ کــردو هه‌مــوو چه‌کــه قورســه‌کان و جبه‌خانــ ه تازه‌کــه‌ی به‌بــێ هیــچ به‌ره‌نگاریێــک خرای ـه ژێــر ڕه‌فتــاری گروپــی تیرۆرســتی داعش ـهوه..؟؟ که‌ناڵــی ڕووداو که‌په‌خشــه‌که‌ی له‌هه‌ولێــری پایته‌ختــی هه‌رێمــی کوردســتانه ،ڕاســته‌وخۆ په‌یوه‌ندیــان بــه ووته‌بێــژی داعشــه‌وه کــردو له‌س ـه‌ر شاش ـه‌ی ڕووداو ئ ـه‌و مژده‌ی ـه‌ی دای ـ ه خه‌ڵکــی کوردســتان ک ـه ئــه‌وان هه‌رێمــی کوردســتان له‌نه‌خشــه‌یاندا نیــه‌و هێرشــی ناکه‌نــه س ـه‌ر!!.. له‌ئــان و ســاتی کۆنتڕۆڵکردنــی موســڵ له‌الیــه‌ن داعشــه‌وه ،که‌ســێک به‌بــێ هیــچ به‌رگریێــک لــه‌و شــاره هه‌ڵهاتــوو فه‌رمانیشــی ده‌رکــرد بــۆ هێــزه ئه‌منیه‌کانــی شــاری موســڵ که‌هیــچ جــۆره به‌ره‌نــگاری و
ڕووبــه‌ڕوو بوونه‌وه‌ێــک له‌ئاســت ئــه‌و بــرا موجاهیدانــه‌دا نه‌نوێنــن که‌مه‌به‌ســتی چه‌کدارانــی داعــش بــوو..؟؟ ،ئــه‌و که‌ســه‌ش (ئه‌ســیل نوجه‌یفی)پارێــزگاری موســڵ بــوو ،که‌بــرای ئوســامه نوجه‌یفــی ســه‌رۆکی پێشــووی په‌رله‌مانــی ئێــراق بــوو..؟؟ ئــه‌م که‌ســایه‌تییه ڕاســته‌وخۆ هاتــه دهــۆک و ئه‌وه‌شــی به‌پێویســت زانیبــوو کــه بانکــی موســڵ پێــش وه‌خــت به‌ســه‌ر بکاتــه‌وه‌و وه‌ک هه‌واڵــه‌کان باســیان ده‌کــرد بڕی()500پێنــج ســه‌د ملیــار دینــاری تیابــووه..؟؟ ،ئ ـه‌م که‌س ـه‌ش وه‌کــو پارێــزگاری ئ ـه‌و شــار ه پێگ ـه‌ی خــۆی بــه‌کار هێنــاوه‌و هه‌مــووی پێــش ده‌رچوونــی له‌موســڵ ڕه‌وانــه‌ی تورکیــا کردبــوو..؟؟ بۆی ـه تورکیــای خــاوه‌ن ئه‌قڵیه‌تــی ئه‌ردۆگانــی پێشــوازی ل ـه‌م هه‌نــگاوه کــرد ،بــه‌وه‌ی کــه له‌به‌رانبــه‌ردا 1500ســه‌ربازو ڕاوێــژکاری خســته خزمــه‌ت ئــه‌و هێــزه‌ی کــه خــودی ئه‌ســیل نوجه‌یفــی پێکــی هێنــا له‌ژێــر ناوی(حه‌شــدی نیشــتامنی)له دانیشــتوانی موســڵ!!..، ئــه‌و هێــزه‌ی تورکیــاش له‌به‌عشــیقه یه‌کێــک له‌ئامانجه‌کانــی ڕاهێنانــی ئ ـه‌م هێــزه‌ی نوجه‌یفــی بــوو ک ـه خــۆی له()5000پێنــج ه ـ هزار که‌ســدا ده‌بینێته‌وه..؟؟ ئــه‌و مه‌ته‌ڵــه‌ی کــه چاودێرانــی سیاســی سه‌رســام کردبــوو ،ئــه‌و ســتافه دیبلۆماســیه‌ی تورکه‌کانــ ه کــه له‌موســڵ کاریــان ده‌کــرد دوای داگیرکردنــی موســڵ هیــچ هه‌واڵێکیــان نه‌بــوو..؟؟ ،ئه‌مــه‌ش پالنــی خــودی تورکیــا بــوو بــۆ چه‌واشــه‌کردنی ڕای گشــتی کــه گوایــه داعــش دژی به‌رژه‌وه‌ندیه‌کانــی تورکیایــه هه‌رچــۆن دژی به‌رژه‌وه‌نــدی زلهێزانــه!!..، ئــه‌وه‌ی داعشــی پــێ نــارساوه ئه‌وه‌یــه کــه ته‌نهــا کاردانــه‌وه‌ی ب هرانبــه‌ر بــه دوژمنانــی ســه‌ربڕین و ســووتاندنی دیله‌کانیه‌تــی ،بــه‌اڵم له‌هه‌نگاوێکــی چــاوه‌ڕوان نه‌کــراودا هه‌واڵــی زینــدوو مانــه‌وه‌ی ئــه‌و دیبلۆماتــکاره تورکانــه له‌ده‌زگاکانــی ڕاگه‌یاندنــه‌وه بــاو کرایــه‌وه ،کــه داعــش ســه‌ری نه‌بڕیــوون.؟؟ ئه‌مـه‌ش ئـه‌و ڕاســتیه پیشــان ده‌دات کـه ئـه‌ردۆگان پشــتیوانی سـه‌ره‌کی داعشـه ،چونکـه 48دیبلۆماتکاره‌کـه دواتــر به‌فڕۆکـ ه گه‌ێرنانـه‌وه تورکیــاو خــودی داود ئۆغڵــۆ به‌فه‌رمــی له‌پێشــوازیاندا بــوو ،وه‌کــو ســه‌ره‌ک وه‌زیـران ،بــۆ ئـه‌وه‌ی ئـه‌و دیبلۆماتکارانـه وه‌کــو پاڵـه‌وان بناســێرنێت..؟؟ ئـه‌م دیمه‌نـ ه کۆمیدیـه‌ی ئـه‌ردۆگان ئـه‌و ڕاســتیه شــاراوه‌یه‌ی ئاشــکراکرد کــه تورکیــا ده‌روازه‌ی کراوه‌یــه به‌رانبــه‌ر بــه داعــش بــۆ چاره‌ســه‌ری پزیشــکی و گه‌شــتی گه‌شــتیاری به‌رپرســه‌کانی داعــش له‌داهاتــوودا!!..
( no /11 )- 1 - 11 - 2016
ڵ خاڵی ده‌ستپێکی ئه‌ردۆگان و به‌رزانی موس
36 ئێســتا دۆخــی داگیرکردنــی یاخــود ڕاســترت ڕاده‌ســتکردنی شــاری موســڵ ڕوونــ ه بــۆ خوێنــه‌ری به‌ڕێــز ،بۆیــ ه هه‌مــان ئه‌وانــه‌ی هــۆکاری که‌وتنــی موســڵ بــوون ئێســتا ده‌یانه‌وێــت به‌شــداربن لــه دووبــاره داگیرکردنــه‌وه‌ی ئــه‌و شــاره ،بــه‌اڵم به‌ســتایلێکی جیــاواز ئه‌ویــش دابه‌شــکردنی خــودی ئــه‌و شــاره‌یه به‌ســه‌ر چه‌نــد گــروپ و حــزب و الیه‌نێکــی مه‌زهه‌بیــدا..؟؟
(ژ10 )11 .ی گه‌اڵڕێزان 2716
تۆکێیت؟؟ بارستایی خۆت بزانه،تۆ هاوتای من نیت!!.. ه ئه‌وه‌ی بمانه‌وێت ئه‌وه‌ش باش بزان ده‌یکه‌ین..؟؟ ه هه‌ڕه‌شه‌ی دوای ده‌رکردنی داعشه! ئه‌م هــه‌روه‌ک به‌شــداری پــێ نه‌کردنــی تورکیــا لــ ه ئۆپ هراســیۆنی موســڵدا هه‌نگاوێکــی ئه‌رێنــی بــوو ،بــه‌اڵم تورکیــا چه‌نــد الیه‌نێکــی ســه‌ربه‌خۆی به‌شــدار پێکــردوو ه کــه له‌به‌رژه‌وه‌ندیه‌کانــی ئــه‌و ده‌رناچــن ،ئه‌وانیــش پارتــی و هێــزه ڕاهێرناوه‌ک ـه‌ی ئه‌ســیل نوجه‌یفیــن، کــه له‌بــری تورکیــا جه‌نــگ ده‌کــه‌ن..،؟؟ ئێســتا ئێمـه گرفتــی ترازانــی نه‌ته‌وه‌یــان له‌هـه‌ر کات زیاتــر لــێ نزیکـه، چونکــه کــوردان به‌یــه‌ک ســراتیژ به‌شــدارنین له‌جه‌نگــی موســڵدا، بۆیــه دۆخه‌کــه ئه‌وه‌نــده‌ی به‌رژه‌وه‌نــدی حزبــی لــێ ده‌خوێرنێتــه‌وه، ئه‌وه‌نــده ڕاگرتنــی یــه‌ک ڕیــزی کوردانــی لــێ ناخوێرنێتــه‌وه ،دوای ده‌رکردنــی داعــش ،پارتــی خــۆی وه‌ک هێــزی ڕزگارک ـه‌ر منایــش ده‌کات، چونکـه تورکیــاو عه‌ره‌بســتانی ســعودی بگــره ئێرانیــش بارزانیــان قبوڵـه، چونکــه ڕێکه‌وتنــی پێــش وه‌ختیــان هه‌یــ ه له‌گه‌ڵــی هه‌ریــه‌ک له‌ئه‌نقــه‌ره‌و ڕیــازو تــاران..؟؟ لێــره‌وه ئ ـه‌و ڕاســتیه خــۆی ده‌س ـه‌ملێنێت ک ـه موســڵ ب ـه‌ڕزگار کردنــی له‌ده‌ســتی هێزێکــی تاریــک په‌رســتی وه‌ک داعــش ،ده‌خرێت ـه ده‌ســت هێزێکــی ده‌ســته‌مۆ به‌وویســت و به‌رژه‌وه‌ندیه‌کانــی واڵتانــی سه‌رده‌ســت و مه‌زهه‌بــی له‌ناوچه‌کــه!!.. لێــره‌وه ڕاســتێنه‌ی دوو ڕووی ئه‌مریــکا به‌رانبــه‌ر بــه گه‌لــی کــورد به‌دیــار ده‌که‌وێــت ،کــه ئه‌ویــش له‌ســه‌نگه‌ری داڕشــتنه‌وه‌ی نه‌خشــه‌ی ناوچه‌که‌دایــه له‌ســنووری خواســتی واڵتانــی به‌خــاوه‌ن کــراوی کوردســتان له‌ســه‌رده‌می ســایکس بیکــۆوه..؟؟ واڵتانــی ئه‌وروپیــش کــه زۆر شــه‌رمنانه لــه‌ده‌ره‌وه‌ی خاکــی خۆیــان
داکۆکــی له‌مافــی مــرۆڤ و گه‌النــی ژێرده‌ســته ده‌کــه‌ن به‌هه‌مــان شــێوه له‌گــه‌ڵ ویســتی ئه‌مریکیه‌کانــدا هه‌ڵســووکه‌وت ده‌کــه‌ن، چونکــه هێشــتنه‌وه‌ی به‌ڕێــز ئوجــاالن له‌ئیمڕالــی باشــتیرن به‌ڵگــه‌ی ئــه‌م مامه‌ڵــه شــه‌رمنانه‌ی ئه‌وروپیه‌کانــ ه لــه‌م ســه‌رده‌مه‌دا!!.. ئۆپ هراســیۆنی موســڵ پێــش ده‌ســت پێکردنــی به‌هه‌ڕه‌شــه‌ێکی ئــه‌ردۆگان بــۆ ســه‌ره‌ک وه‌زیرانــی ئێــراق ده‌ســتی پێکــرد کاتێــک به‌عه‌بــادی ووت/ تۆکێیت؟؟ بارستایی خۆت بزانه،تۆ هاوتای من نیت!!.. ئه‌وه‌ش باش بزانه ئه‌وه‌ی مبانه‌وێت ده‌یکه‌ین..؟؟ ئه‌مــه هه‌ڕه‌شــه‌ی دوای ده‌رکردنــی داعشــه ،بــه‌اڵم ئــه‌ردۆگان کــه تووشــی هه‌ســریا بــووه ،به‌هــۆی بڕیــاری ده‌رکردنــی ئــه‌و هێــزه‌ی تورکیــا له‌به‌عشــیق ه پێــش ئۆپ هراســیۆنه‌که‌و بــه هێزێکــی داگیــر کــه‌ر وه‌ســفی ده‌کات له‌ســه‌ر خاکــی ئێــراق..؟؟ بۆیــه ئــه‌م لێدوانــه‌ی ئــه‌ردۆگان ده‌ڕژێتــه به‌رژه‌وه‌نــدی شــه‌ڕی مه‌زهه‌بــی و تایفــی له‌ناوچه‌که،کــه مه‌ترســیه‌کانی له‌شــه‌ڕی ناوخۆیــی ئێــراق گه‌وره‌تــره ،چونکــه ئــه‌وکات واڵتانــی ناوچه‌کــه‌ی وه‌کو(سعودیه،پاکســتان،ئێران،ئێراق،تورکیا)،ئه‌مه‌ش تێوه‌ده‌گلێــت خــۆی لهخۆیــدا له‌باربردنــی دۆزی ڕه‌وای نه‌ته‌وه‌که‌مــان ده‌کاتــه ئامانــج ،چونکــه ئــه‌و واڵتــه مه‌زهه‌بیانــ ه خاڵــی هاوبه‌شــیان دژایه‌تــی کردنــی بیــری پێشــکه‌وتن خــوازی نه‌ته‌وه‌که‌مانــه له‌ژێــر ڕۆشــنایی هــزری ئۆجاالنــداو له‌به‌رانبــه‌ردا سه‌رخســتنی پــرۆژه‌ی (نه‌تــه‌وه‌ی کالســیک) کــه حزبــه خــاوه‌ن کلتــووره بنه‌ماڵه‌ییــه‌کان سه‌رمه‌شــقی ده‌کــه‌ن له‌باشــوور..؟؟ ڕاســتیێکی تــر لــه ده‌نــگ به‌رزکردنــه‌وه‌ی ئــه‌ردۆگان به‌رانبــه‌ر بــه حکومه‌تــی ئێراقــی ئه‌وه‌یــه کــ ه ئــه‌ردۆگان ده‌ڵــت بارزانــی داوای لێکردویــن ئــه‌و هێــزه له‌به‌عشــیقه بهێڵینــه‌وه ،ئه‌مــه‌ش خــۆی لهخۆیــدا ئ ـه‌و بۆچوون ـه پشــت ڕاســت ده‌کات ـه‌و ه ک ـه باشــوور له‌ڕێــی بارزانیــه‌وه گه‌له‌کــه‌ی وه‌کــو دارده‌ســتی بێگانــه بــه‌کار ده‌هێرنێــت بــۆ سه‌رخســتنی پــڕۆژه‌ی ســوننه گه‌رایــی ســعودیه کــ ه پــار ســاڵ وه‌کــو هاوپه‌یامنــی له‌ناوچه‌کــه‌دا ڕای گه‌یانــد بــه پشــتیوانی ســی و چــوار واڵت ،ه ـه‌ر ئ ـه‌وکات بارزانــی بانگێشــتی ســعودیه‌کراو له‌الی ـه‌ن مه‌لیــک س ـه‌ملانه‌وه پێشــوازی لێک ـرا ،دواتــر ئ ـه‌ردۆگان بانگــی کــرد بــۆ تورکیــاو خاڵــی هاوبه‌شــیان له‌گ ـه‌ڵ تورکیــاش ئاشــکرا کــرد ک ـه دژایه‌تــی شۆرشــی ڕۆژئــاواو ،به‌تیــرۆر ناســاندنی په‌که‌کــه بــوو!!!... ئــه‌وه‌ی شــاراوه‌یه الی جه‌مــاوه‌ری گه‌له‌که‌مــان ئه‌وه‌یــه کــه
بارزانــی وه‌کــو داکۆکیــکاری دۆزی نه‌ته‌وه‌که‌مــان خــۆی پیشــانده‌دات له‌کاتێکــدا ئ ـه‌و ئه‌جێنــدای واڵتانــی سه‌رده‌ســت جێبه‌جــێ ده‌کات بۆی ـه پێویســت ه هه‌ڵمه‌تــی هۆشــیارکردنه‌وه‌ی تاکه‌کانــی کۆمه‌ڵگــه‌ی کــوردی بکرێــت له‌ئاســت چه‌واشــه‌کاریه‌کانی حوکمــی بنه‌ماڵه‌چیه‌تــی له‌ناوچه‌که،بــۆ ئــه‌وه‌ی به‌ئــازادی بگه‌یــن..؟؟ دوای ده‌رکردنــی داعــش تورکیــا دۆخــی له‌ئێســتا خراپــر ده‌بێــت ،چونکـه بازنـه‌ی پاوانخوازییه‌کانــی ئـه‌ردۆگان ســنوریان بــۆ نیـه ،بۆیـه تورکیــا بـه‌م هه‌نــگاوه‌ی ئێســتای ده‌رگای شــه‌ڕێکی بــێ کۆتایــی بــه‌ڕووی خۆیــدا ده‌کاتــه‌وه ،کــه ئه‌ویــش شــه‌ڕی مه‌زهه‌بیــ ه له‌ناوچه‌کــه‌دا ،له‌کاتێکــدا تورکیــا ئێســتا له‌شـه‌ڕی ناوخۆیــی ســوریا تێــوه گالوه به‌هــاوکاری کردنــی گروپــه چه‌کداره‌کانــی ئۆپۆزســیۆنی ئــه‌و واڵتــه ،له‌یه‌كێتــی ئه‌وروپــا دژایه‌تــی ده‌کرێــت له‌بــه‌ر ته‌ســک کردنــه‌وه‌ی بازنــه‌ی ئازادیــه‌کان، ئابــووری تورکیــا بـه‌ره‌و داڕمــان ده‌ڕوات به‌هــۆی ئیفلیــج بوونــی که‌رتــی گه‌شــتیاری لــه‌و واڵتــه ،شــه‌ڕی گه‌ریــا و نه‌تــه‌وه‌ی کــورد ده‌کات کــه بودجه‌ێکــی زه‌بــه‌الح خه‌رجــی ســااڵنه‌یه‌تی ،ئه‌مــه ســه‌ر هڕای ئ ـه‌وه‌ی هێشــتا تارمایــی کوده‌تاک ـه ب ـه‌دوای س ـ هرانی ئاکپارتیه‌وه‌ی ـه بــۆ له‌ناوبردنــی 13ســاڵی حوکمڕانــی و بوژانــه‌و ه له‌بــواری ئابــووری ئــه‌و واڵت ـه‌دا..،؟؟ بۆی ـه نه‌مانــی داعــش گه‌وره‌تریــن زیان ـه ب ـ ه خــودی ده‌وڵه‌تــی فاشــی تورکیــا ده‌گه‌ێنێــت ،ئ ـه‌ردۆگان له‌ئێســتاوه له‌هه‌وڵــی خۆشــکردنی جــێ پێــی خۆیه‌تــی له‌ناوچکــه له‌ڕێــی هێزێکــی کوردیــه‌وه کــه خــودی ســه‌رۆکی حزبه‌کــ ه ســه‌رکردایه‌تی ڕه‌مــزی گرتووه‌تــه ئه‌ســتۆ بــۆ موســڵ ،له‌گــه‌ڵ هێزێکــی ســوننی کــه خــۆی ڕاهێنانــی پێکــردووه!!.. ئــه‌ردۆگان به(نورسه)دهڵێــت (اصدقــا ْ)واتــه هاوڕێکامنــان وتــووه، کــه حه‌لــه‌ب به‌جــێ بێڵــن ،ئــه‌م ڕێکه‌وتنه‌شــی له‌گــه‌ڵ ڕووســه‌کان واژۆ کــردووه ،بۆیــه دوای په‌له‌قــاژه‌ی سیاســی بــۆ به‌شــداریکردن له‌ئۆپراســیۆنی موســڵ ،بــێ ده‌نگــی هه‌ڵبــژارد ،هۆکاره‌که‌شــی ئــه‌م ڕێکه‌وتنه‌یه‌تــی له‌گــه‌ڵ گرووپــه تیرۆرســتیه‌کانی به‌نــاو ســوپای ئــازاد و بــه‌ره‌ی نــورسه‌ی جــاران ،لێــره‌وه ئــه‌وان به‌ڵێنــی ســه‌المه‌ت ده‌رچوونــی ئــه‌و هێــزه تیرۆرســتیانه‌یان داوه بــۆ شــوێنێکی هێمــن وپارێــزراو..،؟؟ ســه‌یر له‌وه‌دایــه چه‌ته‌کانــی داعــش له‌موســڵ ژماره‌یــان له‌نزیــک ()4000چه‌ته‌دایه،بــه‌اڵم ئــه‌و هێــزه‌ی کــ ه به‌ئاشــکرا به‌شــداری پــێ کــراوه بــۆ ڕزگارکردنــی ئــه‌و شاره()60000شه‌ســت هــ هزار چه‌کــداره له‌هێزه‌کانــی ســوپاو شــیعه‌و لێــره‌و ه چاودێــران وای بــۆ ده‌چــن کــه موســڵ بــۆ ئه‌مریــکاو هاوپه‌یامنه‌کانــی ده‌بێــت و حه‌له‌بیــش بــۆ
ڕووســیاو هاوپه‌یامنه‌کانــی له‌تورکیــاو ڕژێمــی ســوریا ده‌بێــت!!.. هاتنــه نــاوه‌وه‌ی ده‌یــان تیرۆرســت بــۆ شــاری که‌رکــوک ئــه‌و ڕاســتیه ده‌ســه‌ملێنێت کــه تورکــه‌کان زۆر بێــزارن بــه ڕێگــری لێکردنیــان له‌به‌شــداری ئۆپ هراســیۆنه‌که‌ی موســڵدا ،بۆیــ ه له‌هه‌وڵــی زیندوکردن ـه‌وه‌ی پێگ ـه‌ی داعشــن ل ـه‌و شــاره‌ی که‌پێشــر ده‌ســتیان پێــی نه‌گه‌شــتبوو..،؟؟ بۆیــه ئــه‌وه‌ی که‌رکــوک له‌تێکهه‌ڵچوونــی زیاتــر ده‌پارێزێــت یــه‌ک ڕیــزی نه‌ته‌وه‌ییــه لــه‌و شــاره ،چونکــه مه‌رامــه پاوانخوازیه‌کانــی شــیعه‌ی ئێــراق ئــهوه پیشــان ده‌ده‌ن که‌ده‌یانه‌وێــت له‌ڕێــی ئاڵــۆزی پشــێویه‌کانه‌و ه خۆیــان بخزێننــ ه ئــه‌و شــاره‌و دواتــر وه‌کــو بۆمبێکــی ئاماده‌کــراو بــه‌کار بهێرنێــن دژ بــ ه کــوردان لــه‌و شــاره ،هه‌رچــۆن له‌شــوێنه‌کانی تــری ئێراقــدا مه‌زهــه‌ب و تایفه‌گــه‌ری ســه‌رچاوه‌ی هه‌مــوو نه‌هامه‌تیه‌کانــی گه‌النــی ئێراقــه ،که‌رکوکــی خــاوه‌ن نه‌وتیــش ســه‌ره‌ڕای ئــه‌وه‌ی زۆرێــک له‌پێکهاته‌کانــی له‌خۆگرتــووه، له‌مێــژه له‌ژێــر چــاوی ته‌ماعکارانــه‌ی واڵتانــی سه‌رده‌ســتدایه..؟؟ ئه‌مه‌یــه یــاری زلهێــزان له‌ناوچه‌کــه ،!!..بۆیــه ده‌بێــت بارزانــی ئه‌گــه‌ر بوێــری سیاســی هه‌بێــت ئـه‌و پرســیاره له‌ئه‌مریــکا بــکات ،/ئـه‌ی پێگـه‌و ســنوری ئێمـه‌ی کــورد دوای داعــش چــۆن ده‌بێــت.؟؟ وه‌اڵمــی ئــه‌م پرســیاره به‌جــێ دێڵیــن بــۆ ڕۆژانــی داهاتــووی دوای وه‌ده‌رنانــی داعــش لــه‌و شــاره‌ی به‌موســڵ نــارساوه لــه‌الی کــورده‌کان ،به(والیه‌ت)لــه‌الی تورکــه‌کان و بــه(ام الربیعیــن) لــه‌الی عه‌ره‌بــه‌کان و به(نه‌ینه‌وا)لــه‌الی ئاشــووریه‌كان!!..
( no /11 )- 1 - 11 - 2016
37
38 پێگه‌ی حیزب ل ه سیسته‌می سیاسیدا ﭘﺮۆﻓﯿﺴﯚر د .ﺳﺎﻻر ﺑﺎﺳﯿﺮە
به‌شی یه‌که‌م حیزبی سیاسی ،زاراو ه ،سه‌رهه‌لدان و پێناسه
(ژ10 )11 .ی گه‌اڵڕێزان 2716
هه‌تــا ســاڵی 1850جگ ـه ل ـ ه ویالیه‌ت ـه یه‌کگرتوه‌کانــی ئه‌مریــکا هیــچ واڵتێــک حیزبــی سیاســی نه‌زانیــوه به‌واتــای هاوچه‌رخــی ئ ـه‌م وش ـه‌یه. (لێــره‌دا مه‌به‌ســتامن حیزبــی سیاســیه به‌واتــا هاوچه‌رخه‌کــه‌ی ،نــه‌ک به‌واتــای گرووپــی ئاینــی و گرووپــی کۆمه‌اڵیه‌تــی یــان کۆمه‌ڵبوونــی مرۆیــی کــ ه ئامانجــی بنه‌ڕه‌تییــان پێشــکه‌ش کردنــی به‌رنامــه‌ی به‌ڕێوه‌بردنــی کاروبــاری ده‌وڵــه‌ت نیــه ،بــه‌اڵم هــه‌وڵ ده‌ده‌ن بــه ده‌ســه‌اڵت بگــه‌ن .له‌کۆنــدا جیــاوازی هه‌بــووه لــه بیــروڕادا ،یانــه‌ی میللــی هه‌بــوو ،گرووپ ـه فکری ـه‌کان و په‌رله‌مانی ـه‌کان هه‌بــوون ،ب ـه‌اڵم ئه‌مانــه به‌واتــا راســتیه‌که‌ی هیچیــان حیزبــی سیاســی نه‌بــوون» . «ئه‌ســلی وشــه‌ی حیــزب لــه التینیــه‌وه هاتــووه ( )parsکــه له‌زمانــدا بــه‌ش یــان کــه‌رت ده‌گه‌یه‌نێــت» .واتــا کۆمه‌ڵێــک له‌خه‌ڵــک له‌خــۆ ده‌گرێــت .به‌پێــی یاســای ئه‌حــزاب لــه ئه‌ملانیــا ئه‌حــزاب ئــه‌و گرووپان ـه‌ن ک ـه ب ـه‌رده‌وام بــۆ ماوه‌یه‌کــی درێــژ کاریگه‌رییــان بــۆ س ـه‌ر ئیتحــاد یــان هه‌رێمێــک له‌س ـه‌ر دروســتبونی ئی ـراده‌ی سیاســی هه‌ی ـه‌و ده‌یــه‌وێ نوێن هرایه‌تــی گــه‌ل بــکات لــ ه په‌رله‌مانــداو حکومــه‌ت پێکبهێنێــت ئیــر له‌ســه‌ر ئاســتی ئیتحــاد بێــت یــان هه‌رێــم .حیــزب به‌نــده بــه به‌شــێکی گــه‌ل کــه به‌رژه‌وه‌نــدی تایبه‌تــی هه‌یــه‌و بــۆ به‌دێهێنانــی ئــه‌م به‌رژه‌وه‌ندیانــه ئۆرگانیــزه بــووه .بــه‌م شــێوه‌یه حیزبێــک هه‌رگیــز ناتوانــێ بــۆ س ـه‌رجه‌م گ ـه‌ل بــدوێ ،چونک ـه به‌پێــی پێناســ ه ته‌نیــا ده‌توانــێ نوێن هرایه‌تــی به‌شــێکی بــکات ،زۆربــه‌ی کات دژ بــه به‌رژه‌وه‌ندیه‌کانــی به‌شــه‌کانی تــری كۆمــه‌ڵ .ئــه‌و بۆچوونــه‌ی حیزبێــک نوێن هرایه‌تــی هه‌مــووان بــکات نیشــانه‌یه‌کی گرنگــی دیکتاتۆریــه‌و بگــره تۆتالیتاریزمــه .ئــه‌و حیزبانــه‌ی کــه نوێن هرایه‌تــی ئــه‌م بۆچوونــه ده‌کــه‌ن به‌ســه‌ر ئایدیۆلۆژیــا بــاز ئــه‌ده‌ن.
ســازدانی (ته‌عبیئــه‌ی) رای گشــتی ده‌کات بــۆ به‌رژه‌وه‌نــدی خــۆی و به‌دیهێنانــی به‌رنامه‌کانــی و له‌پێنــاوی گه‌یشــن بــه ده‌ســه‌اڵت کــ ه کردویه‌تیــه ئامانجــی ســه‌ره‌کی خــۆی .له‌پێنــاوی ئــه‌م ئامانجــه‌دا حیــزب گه‌وره‌تریــن ژمــاره لــ ه تاکــه‌کان لــه‌ده‌وری خــۆی کۆده‌کاتــه‌وه ل ـه رێــگای ئامرازه‌کانــی پڕوپاگانــده‌وه .ئه‌م ـه‌ش بــۆ ئ ـه‌وه‌ی پشــتگیری بــۆ پرۆگرامــه تایبه‌تیه‌کــه‌ی ده‌ســته‌به‌ر بــکات بــۆ گه‌یشــن بــه‌و ئامانج ـه‌ی ک ـه ئامــاژه‌ی پێــدرا .حیــزب بــۆ س ـه‌رکردایه‌تیه‌ک مــل ک ـه‌چ ده‌کات .ســه‌رکردایه‌تی حیــزب ،یــان له‌الیــه‌ن ئه‌ندامه‌کانــی حیزبــه‌وه هه‌لبژێــردراوه ،یــان به‌ســه‌ر حیزبــدا ســه‌پێندراوه له‌بــه‌ر ئیعتبــاری سیاســی ،ئابــوری ،یــان كۆمه‌اڵیه‌تــی .که‌واتــه حیزبــی سیاســی که‌خــاوه‌ن ســه‌رکردایه‌تیه هه‌میشــه هه‌وڵــده‌دات ده‌ســت به‌ســه‌ر هێــزی سیاســیدا بگرێــت و بــۆ ئــه‌م مه‌به‌ســته‌ش پشــتگیری میللــی پێویســته .شــتێکی گرانــ ه كۆمهڵگــه بــێ حیــزب به‌شــداریی پرۆســه‌ی سیاســی بــکات .ته‌نیــا لــه ئه‌حزابــدا كۆمه‌ڵگه‌یه‌کــی پلورالیســتی توانــای کــرداری سیاســی ده‌بێــت .ته‌نیــا به‌ڕێــگای ئه‌حزابــه‌وه هه‌ڵبژێــرد هران ده‌توانــن ئیـراده‌ی سیاســی خۆیــان لـه واقیعــدا پراکتیــزه بکــه‌ن .ئه‌حــزاب ئــه‌و ئامرازانه‌یــه کــه گــه‌ل بــه رێگایــه‌و ه پۆســته حیزبــی سیاســی بریتی ـه له‌رێکخســن ک ـ ه كۆمه‌ڵێــک ل ـه تــاک ده‌گرێت ـ ه ســه‌رکردایه‌تیه‌کانی پێداگیــر ده‌کــه‌ن و بڕیــارو به‌رنامــه سیاســیه‌کان خــۆی کـه بۆچونێکــی فیکــری هاوبـه‌ش کۆیــان ده‌کاتـه‌وه که‌بڕوایــان بـه ئه‌نجــام ئــه‌ده‌ن. ئامانجــی سیاســی و ئایدیۆلــۆژی هاوبـه‌ش هه‌یـه‌و کار بــۆ
39 باسی یه‌که‌م
حیزب له سیسته‌می سیاسی دیموکراتیدا:
دیموکراســیه‌تی هاوچــه‌رخ بــێ حیزبــی سیاســی مه‌حاڵــه« .ئــه‌و كۆمه‌ڵگه‌یانــه‌ی له‌ژێــر ســایه‌ی سیســته‌می دیموکراســی گــوزه‌ر ده‌کــه‌ن حیزبــی سیاســی تێیــدا له‌ســه‌رجه‌م پرۆســه سیاســی و كۆمه‌اڵیه‌تیه‌کانــدا رۆڵــی گرنــگ و فــراوان ده‌گێــڕێ» .هه‌ڵبژاردنــی حیــزب لــ ه سیســته‌می دیموکراتیــدا فاکته‌رێکــی گرنگــه بــۆ ئــه‌وه‌ی حیــزب نه‌بێتــه دیکتاتــۆر .به‌رێــگای هه‌ڵبژاردنــی ئــازاده‌وه ناچاربێــت چاره‌نوســه یاســایه‌که‌ی به‌ندبێــت بــه‌و ده‌نگانــه‌وه کــ ه خه‌ڵكــی واڵته‌کــه ئه‌یده‌نــێ .هه‌ربۆیــه ئــه‌م شــته واده‌کات کــ ه حیزبــه‌کان هه‌میشــه له‌ژێــر ملمالنێــی یه‌کرتدابــن بــۆ پێشکه‌شــکردنی به‌رنامــه‌ی باشــر .ئه‌حــزاب ده‌کــرێ سیاســه‌ت بــۆ كۆمه‌اڵنــی خه‌ڵــك پێشــنیاز بکــه‌ن ،بــه‌اڵم ناتوانــن بڕیاریــان بۆبــده‌ن .حیزبێــک که‌ســه‌رجه‌م سیاســه‌ت بــۆ ســه‌رجه‌م هاواڵتیــان بڕیــار بــدات ئــه‌وا به‌تــه‌واوی دژه دیموکراتیــه .له‌گــه‌ڵ ئه‌وه‌شــدا چه‌نــد ره‌خنه‌یــه‌ک هــه‌ن لــه دیموکراتــی مۆدێرنــدا رووب ـه‌ڕووی حیــزب بوونه‌ت ـه‌و ه ک ـه بریتیــن ل ـه: -1زۆر به‌هێز بوون و بوونه‌ته بیرۆکراتی. -2په‌یوه‌ندییــان به‌گه‌لــه‌وه ونکــردوه‌و لــه‌رووی به‌رنامــه‌وه بوونه‌تــه حیزبــی جه‌ماوه‌ریــی بێده‌موچــاو و ره‌نــگ و ڕوو. -3له‌ســه‌ر ئاســتی په‌رله‌مــان و حکومــه‌ت ره‌خنــ ه لــ ه ده‌ســه‌اڵته زۆره‌که‌یــان ده‌گیرێــت. -4بێده‌ســه‌اڵتی و بێتواناییــان ســه‌باره‌ت بــه یه‌کخســتنی كۆمه‌اڵیه‌تــی دانیشــتوان بــه‌ر ره‌خنــه‌ی تونــد ده‌کــه‌وێ .توێژینــه‌وه‌ی زانســتی سیاســی لێــره‌دا ب ـه‌م س ـه‌رنجانه‌وه ناوه‌ســتێ ،ده‌بێــت ه ـه‌وڵ بــدات حیزبـه‌کان لـه کێلگـه‌ی کارو چاالکیانــدا لێــک بکاتـه‌وه بــۆ ئـه‌وه‌ی بگاتــه ئــه‌و ئه‌نجامــه‌ی کــ ه کام لــه‌م خاڵــی ره‌خنانــ ه ره‌وان. باسی دووه‌م:
سیسته‌می دوو حیزبی:
ســه‌باره‌ت بــه سیســته‌می دوو حیزبــی وه‌ک ئــه‌وه‌ی لــه به‌ریتانیــاو ویالیه‌تــه یه‌کگرتوه‌کانــی ئه‌مریــکا هه‌یــه بــه‌وه‌ی کــه دوو حیزبــی گـه‌ور ه هه‌بــن یه‌کێکیــان لـه ده‌سـه‌اڵتداو ئـه‌وه‌ی تــر لـه ئۆپۆزیســیۆندا بێــت .سیســته‌می دوو حیزبــی بــۆ منون ـ ه ل ـه ویالیه‌ت ـه یه‌کگرتوه‌کانــی ئه‌مریــکا زیاتــر لــه ســه‌د ســاڵه پیــاده ده‌کــرێ کــه بریتیــن ته‌نیــا لــه هـه‌ردوو حیزبــی دیموکراتـه‌کان و کۆماریـه‌کان .كۆمه‌ڵێــک لـه ئه‌حزابــی
ه ه ل فره‌حیزبی توخمێکی سه‌ره‌کی ه واڵتێکدا، توخمه‌کانی بوونی دیموکراسی ل ه حیزب و رێکخراوی سیاسی به‌اڵم گرنگ ه سیاسی و ئابوری و به‌پێی پێویستی كۆمه‌اڵیه‌تیه‌کان دروست ببێت سیاســه‌تزانی ئیتالــی Giovanni Sartoriچه‌نــد خه‌ســڵه‌تێکی داوه‌تــه سیســته‌می دوو حیزبــی: -1لــ ه کاتــی هه‌ڵبژاردنــ ه گشــتیه‌کاندا هه‌ریــه‌ک لــ ه دوو حیزبــه گه‌وره‌ک ـه ل ـه توانایدای ـ ه زۆرایه‌تــی ره‌هــای کورســیه‌کان ل ـه په‌رله‌مــان به‌ده‌ســت بهێنێــت .ده‌س ـه‌اڵت ل ـه نێــوان دوو حیزب ـه گه‌وره‌ک ـه‌دا ب ـه رێــگای هه‌ڵبژاردنــه‌وه بگۆڕدرێــت و بگوازرێتــه‌وه. -2ئه‌م حیزبه ئاماده‌و توانای هه‌یه به‌ته‌نیا حوکمڕانی بکات . ئــه‌م شــێوه‌یه لــه سیســته‌می دوو حیزبــی لــ ه هه‌رێمــی کوردســتان بوونــی نی ـه. باسی سێیه‌م:
سیسته‌می فره‌حیزبی:
فره‌حیزبــی توخمێکــی ســه‌ره‌کیه لــه توخمه‌کانــی بوونــی دیموکراســی لــه واڵتێکــدا ،بــه‌اڵم گرنگــه حیــزب و رێکخــراوی سیاســی به‌پێــی پێویســتیه سیاســی و ئابــوری و كۆمه‌اڵیه‌تیــه‌کان دروســت ببێــت .ئــه‌و بڕیــار ه سیاســیانه‌ی لــ ه واڵتــی فره‌حیزبیــدا ده‌رده‌چــن بڕیــاری چه‌ندیــن ئه‌لیتــه‌و ســه‌رکرده‌و الیه‌نــی شــاره‌زان ،یــه‌ک ئه‌لیتــه‌و یــه‌ک الیــه‌ن ده‌ریانناکــه‌ن .فره‌حیزبــی بــه واتــای جیــاوازی دێــت لــه فیکــر و به‌رژه‌وه‌نــدی هه‌مه‌الیه‌نــه‌ی پێکهاتــه كۆمه‌اڵیه‌تیــه‌کان. پلورالیزمــی سیاســی رێگایه‌کــی گرنــگ و گونجــاوه بــۆ گه‌شه‌ســه‌ندن
( no /11 )- 1 - 11 - 2016
به‌شی دووه‌م
تــر هــه‌ن ،بــه‌اڵم ته‌نیــا دووان توانیویانــه خۆیــان له‌ســه‌ر گۆڕه‌پانــی سیاســی بنوێنــن و بتوانــن بــه ته‌نیــا حکومــه‌ت پێکبهێنــن .لــه سیســته‌می دوو حیزبیــداو لــه ده‌وڵه‌تــی دیموکراتیــدا ده‌ستاوده‌ســت کردنــی ئاشــتیانه‌ی ده‌ســه‌اڵتی دوو حیــزب هه‌یــه .لــه ســه‌ده‌کانی 18 و 19لــه ویالیه‌تــه یه‌کگرتوه‌کانــی ئه‌مریــکا ئه‌حزابــی تــر هه‌بــوون و هه‌یــه ،بــه‌اڵم بــه‌زۆری ته‌نیــا دوو حیزبــی گــه‌وره هه‌بــووه‌و هه‌یــه .به‌ریتانیــاش به‌هه‌مــان پرۆســه‌ی سیاســیدا رۆیشــتوه ،بــه‌اڵم لــه دوای جه‌نگــی یه‌که‌مــی جیهانــی هــه‌ردوو حیزبــی کرێــکاران و کۆنزه‌رڤه‌تیڤــه‌کان شــوێنیان گرتنــه‌و ه .
40 و پێشــکه‌وتن و دروســتبوونی ده‌وڵه‌تــی مۆدیــرن وه‌ک خه‌ســڵه‌تێکی كۆمه‌ڵگــه‌ی مه‌ده‌نــی .بــه‌اڵم ده‌ســه‌اڵتی سیاســی مــاف ێــک نیــه ده‌ســه‌اڵتدار بیبه‌خشــێته که‌ســی تــر ،بیبه‌خشــیت ه حیــزب ، به‌میــرات بــۆ دوای خــۆی جێــی بهێلێــت ،به‌ڵكــو ده‌ســه‌اڵتی سیاســی به‌پێــی یاســاو ده‌ســتوور ده‌ستاوده‌ســتی پێده‌کرێــت (ده‌ســتوری دیموکراســیانه) .بــه‌اڵم ئــه‌وه‌ی لــه هه‌رێمــی کوردســتان به‌دیده‌کــرێ لــه راســتیدا پێچه‌وانــه‌ی ئــه‌و بۆچوونــه‌ی ســه‌ره‌وه‌یه.
باسی چواره‌م:
رۆڵی حیزب له‌سیسته‌می سیاسیدا:
ده‌بێ له نێوان میلله‌ت و حکومه‌ت
(ژ10 )11 .ی گه‌اڵڕێزان 2716
رێکخستنێک هه‌بێ تا پرۆسه‌ی سیاسی رێکبخات
«بــه‌ر لــه هه‌مــوو شــت فره‌حیزبــی واتــه داننــان به‌بوونــی هه‌مه‌جۆریــی لــه كۆمه‌ڵگــه‌دا ،بوونــی چه‌ندیــن بازنــه‌ی ئینتیــا له‌نــاو یــه‌ک شــوناس .هه‌روه‌هــا رێزگرتــن لــه‌و هه‌مه‌جۆریــه‌ی و قبوڵکردنــی ده‌رئه‌نجامه‌کانــی لــ ه ناکۆکــی و جیــاوازی بیروبــاوه‌ڕ له‌به‌رژه‌وه‌نــدی و شــێوازی ژیــان و گرنگیپێــدان ..هه‌روه‌هــا هێنانه‌ئــارای داڕشــته‌یه‌کی گونجــاو بــۆ ده‌ربڕینــی ئــه‌و هه‌مه‌جۆرییــه ب ـه ئــازادی و ل ـه چوارچێوه‌یه‌کــی گونجــاودا» .بــۆ ئ ـه‌وه‌ی پلورالیزمــی سیاســی یــا فره‌حیزبــی لــه واڵتێکــدا هه‌بــێ ،ده‌بــێ ئــه‌م شــتانه فه‌راهــه‌م بــن: -1ده‌بــێ سیســته‌مێکی یاســایی هه‌بــێ و تــه‌واوی مافــه‌کان بــۆ ده‌ســته‌و تاقمــ ه كۆمه‌اڵیه‌تیــه‌کان ده‌ســته‌به‌ر بــکات وه‌ک رێکخســتنی ســه‌ربه‌خۆو ته‌عبیرکــردن له‌بیروڕاکانیــان ،هه‌روه‌هــا پێدانــی مــاف بــه هه‌مــوو ده‌ســته‌و گرووپــ ه كۆمه‌اڵیه‌تیــه‌کان کــ ه هه‌وڵبــده‌ن بــه رێگایه‌کــی ئاشــتیانه بگـه‌ن بـه ده‌سـه‌اڵت له‌ژێــر چه‌تــری رێکخســتنێکی یاســاداڕێژان ه ک ـه رێــگا ب ـه‌و شــتانه بــداو یاســاڕێژیان بــکات. -2ده‌بــێ لــه نێــوان میللــه‌ت و حکومــه‌ت رێکخســتنێک هه‌بــێ تــا پرۆس ـه‌ی سیاســی رێکبخــات وه‌ک ئ ـه‌و حیزب ـ ه سیاســیانه‌ی ک ـه بــوون بــ ه دیارده‌یه‌کــی گرنــگ و ناکــرێ له‌سیســته‌می سیاســی دیموکراســی هاوچــه‌رخ دایانبڕیــن ،چونکــه چه‌ندیــن ئــه‌رک به‌جێده‌گه‌یه‌نــن، وه‌ک رێکخســن ،په‌یوه‌نــدی نێــوان كۆمــه‌ڵ و ده‌ســه‌اڵت...تاد.
«ڕۆلــی حیزبــی سیاســی گــۆڕاوه‌و ناجێگیــره .حیزبــی سـه‌ده‌و ده‌یه‌کانــی رابــوردوو ل ـ ه حیزبه‌کانــی ئێســتا ناچــن .ل ـه رابــوردوودا رۆڵــی حیــزب کــزو الواز بــوو ،رۆڵــی هاواڵتیانیــش له‌نــاو ژیانــی سیاســیدا ه ـه‌ر الواز بــوو ،ئه‌وانــه‌ی ده‌ســه‌اڵتیان له‌ده‌ســتبوو ژماره‌یــان که‌مبــوو .ئه‌مــڕۆ شــته‌که تــه‌واو پێچه‌وانــه بۆتــه‌وه ،بــه‌اڵم رۆڵــی حیــزب له‌كۆمه‌ڵگــه‌دا رۆڵێکــی جه‌وهه‌ریــه« . حیزب ل ه سیسته‌می سیاسیدا چوار رۆڵ ده‌بینێت. -1رۆڵــی دۆزینـه‌وه‌ی ئامانــج :حیــزب ئایدیۆلۆژیــاو به‌رنامـه‌ی هه‌یـه. هه‌وڵــی ســراتیجیه‌تی نیشــانده‌ر ئــه‌دات و خه‌ڵكــی لــ ه ئیمکانیه‌تــی ئالته‌رناتیــڤ تێده‌گه‌یه‌نێــت. -2رۆڵــی پێک ـهوه به‌ســتنی به‌رژه‌وه‌ندی ـ ه كۆمه‌اڵیه‌تی ـه‌کان ده‌بینێــت. رێکخ ـراوه مه‌ده‌نیه‌کانیــش هه‌مــان به‌رژه‌وه‌نــدی و ئامانــج گوزارشــت ده‌کــه‌ن .بــه‌اڵم به‌ته‌نیــا حیــزب له‌شــێوه‌یه‌کدا کۆیــان ده‌کاتــه‌وه کــه کاریگ ـه‌ری له‌س ـه‌ر دروســتکردنی ئۆرگانــی ناوه‌نــدی ده‌وڵ ـه‌ت دروســت ده‌کات. -3رۆڵــی مۆبیلیزه‌کــردن و گه‌شــه‌پێدانی كۆمــه‌ڵ و به‌كۆمه‌اڵیه‌تــی کردنــی هاواڵتیــان .حیــزب به‌رێــگای پــه‌روه‌رده‌ی سیاســی هه‌وڵــی به‌گه‌ڕخســن و چاالکــی سیاســی و به‌شــداربوون ئــه‌دات و هه‌ڵوێســته سیاســیه سـه‌ره‌کیه مـه‌ودا دورودرێــژه‌کان ده‌ره‌خســێنێت .بـه‌اڵم گرنگــی ئــه‌م بــواره بــه‌رده‌وام له‌هاتنــه خواره‌وه‌دایــه‌و به‌شــێکی له‌الیــه‌ن میدیــاوه ده‌گیرێت ـه ده‌ســت.
41 حیزبی سیاسی ده‌بێت ده‌زگایه‌کی ژیانی ده‌ستوری بێت:
حیزبــی سیاســی ده‌بێــت ده‌زگایه‌کــی ژیانــی ده‌ســتوری بێــت .حیــزب له‌ژیانــی دیموکراســیدا هه‌ڵبــژاردن رێکده‌خــات و به‌شــداری تێــداده‌کات بــۆ ئــه‌وه‌ی ده‌نــگ بهێنێــت .حیــزب له‌کاتێکــدا هه‌وڵــی به‌ده‌ســتهێنانی ده‌نــگ و ده‌س ـه‌اڵت ئ ـه‌دات ،ه ـه‌ر بۆی ـه گرنگیش ـه ک ـه بیــروڕای سیاســی گه‌لیــش بخوێنێتــه‌وه ،هه‌روه‌هــا بــوارو بنه‌ماکانــی ژیانــی سیاســی روون بکرێن ـه‌وه‌و هه‌ڵوێســت ده‌رباره‌یــان وه‌ربگیرێــن به‌شــێوه‌یه‌ک کــه له‌کاتــی هه‌ڵبژاردنــی گشــتیدا توانــای بڕیــاری سیاســی روون و تــه‌واو بــۆ گــه‌ل بخولقێندرێــت.
ه خا وه‌ن تواناكان ه زۆرێ ل له‌به‌رئه‌مه‌ش له‌گه‌ڵ په‌يدابوونى هه‌‌ر هه‌‌لێ بێ دوو دلى كۆچ ده‌‌كه‌ن هه‌ربۆی ـه مــرۆڤ ده‌کــرێ ئه‌ح ـزاب وه‌ک رێکخراوێکــی خه‌بــات پێناســ ه بــکات کــه به‌رێــگای ده‌نــگ هێنانــه‌وه ده‌یــه‌وێ ئه‌وه‌نــده ده‌ســه‌اڵتی بێتــ ه ده‌ســت کــ ه به‌هۆیــه‌وه بتوانــێ ئامانجه‌کانــی بــه‌دی بهێنێــت .بێگومــان لێــره‌دا بــاس لــه حیــزب ده‌کــه‌م لــه سیســته‌مێکی سیاســی کــه هه‌ڵبژاردنــی ئــازادی تێــدا هه‌بێــت و بنه‌مــا دیموکراســیه‌کان بوونــی هه‌بێــت .حیــزب کــه له‌هه‌ڵبژاردنــدا ده‌نگه‌کانــی بــرده‌وه لــه نێــو په‌رله‌مانــدا به‌پێــی ده‌ســتور حکومــه‌ت پێکده‌هێنێــت .لێــره‌دا چیــر ده‌بێــت یاســای ئه‌حــزاب هه‌بێــت و بودجــه‌ی ئه‌حــزاب به‌پێــی یاســا دیــاری بکرێــت (یاســای بــاش)، ته‌نانــه‌ت خه‌رجــی هه‌ڵبژاردنه‌کانیــش به‌پێــی گه‌وره‌یــی حیزبه‌کــه دیــاری بکرێــت .هه‌مــوو پاره‌یه‌کــی نامــۆو ناشــه‌رعی ئاراســته‌ی هه‌ڵبــژاردن ده‌گۆڕێــت و حیــزب پابه‌نــد ده‌کات .هه‌روه‌هــا حیــزب و ســه‌رۆکی حیزبیــش له‌بــه‌رده‌م یاســادا یاســایی مامه‌ڵــه‌ی له‌گه‌لــدا بکرێــت .به‌واتــا حیــزب حوکــم ده‌کات به‌رێــگای حکومه‌تــه‌وه نــه‌ک حیــزب خــۆی راســته‌وخۆ وه‌ک لــه ده‌وڵه‌تــی حیزبیــدا هه‌یــه.
( no /11 )- 1 - 11 - 2016
-4رۆڵــی پێکهێنانــی حکومــه‌ت و نوخبــه :ئــه‌م رۆڵــ ه ئه‌مڕۆکــ ه گرنگیه‌کــی ناوه‌ندیــی هه‌یــه .سیاســه‌ت کــه ئێســته‌ش به‌گشــتی به‌رێــگای که‌ســه‌وه ده‌کــرێ زۆربــه‌ی جــار بــه‌ر ره‌خنــه که‌وتــوه. حیــزب ده‌بێــت به‌شــێوه‌یه‌کی به‌رپرســان ه رێــگای کاروچاالکــی حکومــی بگرێته‌بــه‌ر .بــه‌اڵم هه‌مــوو حیزبێــک وه‌ک یــه‌ک واتونــد نه‌بــه‌رساوه به‌سیســته‌م ه سیاســیه‌که‌و ه کــه خــۆی پابه‌نــد ببینێــت بــه هه‌مــوو ئــه‌و چــوار رۆڵــه‌ی ده‌بێــت بیبینێــت * . رۆڵــی تــری حیــزب بریتی ـه ل ـه‌وه‌ی ک ـ ه حیــزب ئۆرگانێکــی گرنگ ـه بــۆ به‌مۆدێــرن کــردن یــان پاشخســتنی سیســته‌می سیاســی .هه‌ربۆیــه ل ـه‌م بــواره‌دا گرنگــی ب ـه رۆڵــی حیــزب و رێکخ ـراوی سیاســی پێویســته، به‌تایب ـه‌ت گرنگیــدان به‌ئایدیۆلۆژیــای ئ ـه‌و حیزب ـه .ب ـه مۆدێــرن کــردن پێویســتی بــه هۆشــیاری كۆمه‌اڵیه‌تــی هه‌یــه که‌یارمه‌تــی كۆمــه‌ڵ ئــه‌دات بــۆ به‌ده‌ســت هێنانــی ئامانجه‌کانــی به‌مۆدێــرن کــردن .هــه‌ر بـه‌م شــێواز ه رێــگا بــۆ هاواڵتیــان خــۆش ده‌کرێــت لـه‌زۆر الو ه چاودێــری ژیــان بکــه‌ن له‌بــواری سیاســی ،كۆمه‌اڵیه‌تــی ،که‌ســایه‌تی ،ئه‌خالقــی... تــاد .بــه مۆدێــرن کــردن بریتیــه له‌گواســتنه‌وه‌ی كۆمهڵگــه له‌قۆناخــی ته‌قلیدیــه‌وه بــۆ قۆناخێکــی مۆدێــرن وه‌ک ئــه‌وه‌ی له‌ئه‌وروپــای ســه‌ده‌ی حه‌ڤده‌هــه‌م و هه‌ژده‌هــه‌م روویــدا لــه بواره‌کانــی ئابــوری و كۆمه‌اڵیه‌تــی و سیاســی و فکــری .ئــه‌م جــۆر ه كۆمه‌ڵگه‌یــ ه له‌ژێــر کاریگه‌رێتــی ســیکۆالریزم و عه‌ملانیــه‌ت گه‌شــه ده‌کات .لێــره‌دا مه‌به‌ســت له‌كۆمه‌ڵگــه‌ی هاوچه‌رخــی دیموکراتیــ ه کــ ه پره‌نســیپی ئیندیڤیدوالیــزم (تــاک گ هرایــی) تیایــدا پارێــزراو بێــت وه‌ک یه‌کێــک ل ـه پره‌نســیپه‌کانی كۆمه‌ڵگــه‌ی مه‌ده‌نــی .كۆمهڵگــه به‌بــێ ده‌ســه‌اڵتی سیاســی رێکخــراو مه‌حاڵــه ،بۆیــه پێویســتی به‌ده‌ســه‌اڵتێکی سیاســی، بــه سیســته‌مێکی سیاســی رێکخــراو هه‌یــه تاوه‌کــو بنه‌ماکانــی ژیــان و گــوز هران رێــک بخــات .ده‌زگاکانــی ده‌وڵــه‌ت کــه سیســته‌مه سیاســیه‌که پێکده‌هێنــن وه‌ک په‌رله‌مــان و حکومــه‌ت و دادوه‌ری رۆڵــی گرنــگ ده‌بینــن تێیــدا .لێــره‌دا حیزبــی سیاســیش گرنــگ و پێویســته بــۆ سیســته‌می سیاســی که‌بریتیــه لــه شــێوازێک بــۆ به‌یه‌کــه‌وه گرێــدان و به‌ســتنه‌وه‌ی گشــت په‌یوه‌ندیــ ه سیاســی و كۆمه‌اڵیه‌تــی و ئابوریه‌کانــی نێــو كۆمهڵگــه ،هه‌روه‌هــا ئه‌رکــی رێکخســتنی كۆمــه‌ڵ و رۆڵــی به‌ڕێوه‌بــردن له‌رێــگای ئـه‌و یاســایانه‌ی کـه هـه‌ن لـه چوارچێــوه‌ی ئایدیۆلۆژیایه‌کــی سیاســی په‌یڕه‌وکــراودا ده‌گرێتــه ئه‌ســتۆ .رێفــۆرم کردنــی سیســته‌می سیاســی ب ـه‌ر له‌ه ـه‌ر شــتێک پێویســتی ب ـه ریفــۆرم کردنــی حیــزب هه‌ی ـه ،چونک ـ ه حیــزب رۆڵــی گرنــگ ئه‌بینێــت بــۆ ب ـه مۆدێــرن کردنــی سیســته‌می سیاســی.
باسی پێنجه‌م:
42 باسی شه‌شه‌م:
حیزب و هه‌ڵبژاردن:
حیــزب ده‌یــه‌وێ هه‌ڵبــژاردن بباتــه‌وه (بێگومــان ته‌نیــا له‌سیســته‌می دیموکراســیدا هه‌ڵبژاردنــی راســته‌قینه هه‌یــه) .کاری ئه‌حــزاب لــه هه‌ڵبژاردنــدا لــه‌وه دروســتنه‌بووه ته‌نیــا دروشــم بۆخــۆی بدۆزیتــه‌وه وه‌ک (ئاشــتی بــۆ هه‌مــووان ،بــۆ ئــازادی و چاکســازی ،سـه‌رۆک دێــت.)... شــه‌ڕی هه‌ڵبــژاردن به‌الیه‌نــی که‌مــه‌وه لــ ه پێنــج قۆنــاخ پێکهاتــووه: گه‌شه‌دان به به‌رنامه. )1 پێشکه‌ش کردنی کاندید. )2 دیاری کردنی تێام سیاسیه‌کان. )3 مۆبیلیزه کردنی دۆست و جه‌ماوه‌ر. )4 بردنه‌وه‌ی هه‌ڵبژێرده‌ر. )5 ه کۆنابێتــه‌وه ســه‌ر ئــه‌و چه‌نــد هه‌فته‌یــه‌ی پێــش ئــه‌م کاره چروپــڕ پرۆســه‌ی هه‌ڵبــژاردن .ئــه‌م شــه‌ڕه لــ ه دوا شــه‌وی هه‌ڵبژاردنــی پێشــره‌وه ده‌ســت پێــده‌کات .
له‌م کۆمه‌ڵگه‌یانه‌دا حیزب ره‌نگدانه‌وه‌ی ه به‌رژه‌وه‌ندی خه‌ڵک و داخوازیه‌کانیان نی به‌ره‌و ئازادی به‌شی سێیه‌م :
حیزب له سیسته‌می سیاسی دیکتاتۆریدا:
(ژ10 )11 .ی گه‌اڵڕێزان 2716
باسی یه‌که‌م:
تاک حیزب وه‌ک منونه‌ی سیسته‌می دیکتاتۆری و تۆتالیتێر: سیســته‌می تــاک حیزبــی شــێوه‌یه‌که لــه شــێوه‌کانی سیســته‌می دیکتاتــۆری و تۆتالیتێــر .سیســته‌می یــه‌ک حیــزب به‌واتــای بوونــی ته‌نیــا یــه‌ک حیزبــی ســه‌ره‌کی و مۆنۆپۆلــی ده‌ســه‌اڵت و جموجۆلــی رامیــاری ده‌کات و هه‌مــوو ئیمتیــازات بــۆ خــۆی قــۆرخ ده‌کات. سیســته‌می یــه‌ک حیــزب له‌مێــژه هه‌یــه .تاکــڕه‌وی لــه ده‌ســه‌اڵتدا زۆر کۆن ـه ،ب ـه‌اڵم له‌شــێوازی تاكــڕه‌وی تاک ـ ه که‌ســیدا بــووه ن ـه‌ک تاک ـه حیــزب .دیــارده‌ی یــه‌ک حیــزب لــه ده‌وڵه‌تــدا له‌ســه‌ره‌تای ســه‌ده‌ی بیســته‌مه‌و ه هاتۆتــه کایــه‌وه .لــه‌م سیســته‌مه‌دا ده‌ســه‌اڵتی سیاســی له‌ده‌ســتی تاکــ ه حیزبێکــدا کۆده‌بێتــه‌وه‌و له‌ســه‌ر بنه‌مایه‌کــی ئایدیۆلــۆژی ده‌وه‌ســتێت .لــه‌م سیســته‌مه‌دا حیــزب و ئۆرگانــه کارگێــڕی و ســه‌رکردایه‌تیه‌که‌ی ده‌بێتــه ده‌ســه‌اڵت له‌ده‌وڵه‌تــدا ،واتــا
ســه‌نته‌رگرتنی هێــز له‌ده‌ســتی حیزبــدا .بــه‌و پێیــه‌ی سیســته‌می تــاک حیزبــی رووبــه‌ڕووی کێشــه‌ی کێبڕکــێ نابێتــه‌وه له‌ســه‌ر کورســیه‌کانی ده‌ســه‌اڵت ،له‌بــه‌ر ئــهوه ده‌بینیــن ئه‌ندامه‌کانــی کار بــۆ خزمه‌تکردنــی گــه‌ل ناکــه‌ن به‌ئه‌نــدازه‌ی ئــه‌وه‌ی هه‌وڵــده‌ده‌ن خۆیــان له‌ســه‌رکرده نزیــک بکه‌نــه‌وه‌و متامنــه‌ی به‌ده‌ســت بخــه‌ن ،بــه‌اڵم سیســته‌می تــاک حیزبیــش سیســته‌مێکی سیاســی نه‌گــۆڕ نیــه .ئــه‌و کۆمه‌ڵگایــه‌ی سیســته‌می تــاک حیزبــی به‌ڕێــوه‌ی ده‌بــات وه‌ک ئـه‌و کۆمه‌ڵگه‌یـه وایـه کــ ه خێلێــک یــان تایفه‌یــه‌ک فه‌رمانڕه‌وایه‌تــی بــکات ،چونکــ ه حیــزب به‌رجه‌ســته‌ی روانگــه‌ی گرووپێــک له‌خه‌ڵــک یــان به‌رژه‌وه‌نــدی گرووپێــک لــ ه کۆمــه‌ڵ یــا بیروباوه‌ڕێــک یــا شــوێنێک ده‌کات .پاشــان حیــزب به‌بــ هراورد بــه گــه‌ل هــه‌ر که‌مایه‌تیــه .تــاک حیــزب بــۆ منونــه وه‌ک ئه‌وانــه‌ی له‌ســه‌ر شــێوه‌ی ســۆڤیه‌تی ســه‌رده‌می کۆمۆنیــزم دروســتبوون .ئــه‌م شــێو ه سیســته‌مه تــاک حیزبیــه له‌ســه‌ر پره‌نســیپی دیموکراســی مه‌رکــه‌زی کار ده‌کات بــه‌وه‌ی کۆبونه‌وه‌کانــی حیــزب له‌ســه‌ر گشــت ئاســته‌کان ،وه‌فــدو ســکرتێره‌کانیان بــۆ ده‌ســه‌اڵتی ســه‌ره‌و ه هه‌ڵده‌بژێــرن ،پێــش بڕیــاردان له‌الیــه‌ن ســه‌ره‌وه ،خــواره‌وه رێــگای پێــده‌درێ وتووێــژ ده‌ربــاره‌ی بابه‌تێــک ئه‌نجــام بــدات، بــه‌اڵم مه‌رکــه‌ز ده‌توانــێ ئــه‌م ده‌ستنیشــان کردنانــه به‌کرداره‌کــی هه‌ڵبوه‌شــێنێته‌وه ،چونکــه لــه ســه‌ره‌وه بــۆ خــواره‌وه بڕیــار ده‌درێ کــێ هه‌ڵده‌بژێــردرێ .به‌رپرســه‌کان به‌رێــگای ســه‌ره‌وه داده‌نرێــن و الده‌برێــن و ئ ـه‌م بڕیاران ـه‌ی دوایــی هه‌ڵناوه‌شــێرنێنه‌وه‌و ناخرێن ـه ب ـه‌ر گفتوگــۆ . «لــه‌م كۆمه‌ڵگه‌یانــه‌دا حیــزب ره‌نگدانــه‌وه‌ی به‌رژه‌وه‌نــدی خه‌ڵــك و داخوازیه‌کانیــان نیــ ه بــه‌ره‌و ئــازادی ،به‌ڵكــو حیــزب میللــه‌ت ناچــار ده‌کات سیاســه‌تێکی ئاماده‌کــراو قبــوڵ بــکات کــه له‌کۆتایــدا له‌خزمه‌تــی نوخبه‌یه‌کــی دیاریکــراوی دروســتکه‌رانی بڕیــارن، تازه‌مینه‌یه‌کــی له‌بــار بــۆ له‌دایکبوونــی دیکتاتــۆری بره‌خســێ، تــاوای لێدێــت حیــزب ده‌بێت ـه به‌شــێک ل ـه داموده‌زگاکانــی سیســته‌می دیکتاتــۆری و ئامرازێــک بــۆ ســه‌رکوتکردنی هاواڵتیــان و زه‌وتکردنــی ئازادیه‌کانیــان» . ته‌نان ـه‌ت زۆرێــک ل ـه‌و حیزبان ـه‌ش که‌هیــچ ســۆزێکیان بــۆ بیروبــاوه‌ڕی کۆمۆنیــزم نیــه ،بــه‌اڵم له‌ژێــر کارێگــه‌ری شــێوه‌ی ســۆڤێتی حیزبــدان ئیــر زۆر یــان کــه‌م بــۆ منونــه حیزبه‌کانــی رۆژهه‌اڵتــی ناو هڕاســت به‌وانــه‌ی کوردیشــه‌وه .ئــه‌م کاریگه‌ریــه هــه‌م له‌ســه‌ر ئاســتی رێکخســن ده‌رده‌کــه‌وێ هــه‌م له‌ســه‌ر ئاســتی ســه‌رکردایه‌تی.
43
دیکتاتۆر سوود له‌خاوه‌ن که‌سانی ئه‌زموون و خه‌ڵکی زاناو ئه‌کادیمیسته‌کان وه‌رده‌گرێ، ه بیرناکاته‌وه‌و ره‌فتار ناکات به‌اڵم ته‌کنۆکراتان ده‌ســه‌اڵتی که‌ســێک ،گرووپێــک ،حیزبێــک ،یــان چینێکــی كۆمه‌اڵیه‌تــی کــه مۆنۆپۆلــی (ئیحتیــکاری) ده‌ســه‌اڵت لــه كۆمــه‌ڵ و ده‌وڵه‌تــدا ده‌کات و ئـه‌م ده‌سـه‌اڵته‌ش زۆربـه‌ی جــار بێســنوور پراکتیــزه ده‌کات .که‌واتــه سیســته‌می دیکتاتــۆری سیســته‌مێکی تاکه‌که‌ســیه، په‌یوه‌ســته به‌که‌ســی دیکتاتــۆره‌وه ،دیکتاتــۆر خــۆی ده‌ســه‌اڵتی واڵتــی به‌ده‌ســته‌وه‌یه ،خــۆی خــاوه‌ن بڕیــاره‌و لــه‌و کاره‌دا په‌نــا ده‌باتــه بــه‌ر خه‌ڵكــی الوازو بێتوانــا بۆئــه‌وه‌ی ئامێــری ده‌ســتی خــۆی بــن و له‌چوارچێــوه‌ی ئــه‌و ده‌رنه‌چــن .هه‌رچه‌نــده دیکتاتــۆر ســوود له‌خــاوه‌ن که‌ســانی ئه‌زمــوون و خه‌ڵكــی زانــاو ئه‌کادیمیســته‌کان وه‌رده‌گــرێ ،بــه‌اڵم ته‌کنۆکراتانــه بیرناکاتــه‌وه‌و ره‌فتــار نــاکات ،ئــه‌و که‌ســانه بــه وونــی ده‌مێننــه‌وه‌و له‌ســه‌ر گۆره‌پانــی سیاســی واڵت و ده‌وڵــه‌ت ده‌رناکــه‌ون و ده‌ســه‌اڵت نایــه‌وێ ئــه‌م توێــژه به‌شــداری ده‌س ـه‌اڵت بــکات .له‌وه‌ی ـه دیکتاتــۆر ئه‌نجوم ـه‌ن و ده‌زگای جۆراوجــۆر پێــک بێنــێ و وانیشــان بــدات کــه سیســته‌مه سیاســیه‌که ده‌زگای یاســادانان و ده‌زگای راپه‌رانــدن و دادوه‌ریــی هه‌یــه ،بــه‌اڵم ل هراســتیدا ئه‌مانــه هه‌مــوو ئه‌نجومــه‌ن و ده‌زگای دیکتاتۆریــن بــۆ چه‌واشــه‌کردن و په‌یڕه‌وکردنــی سیاســه‌تی دیکتاتۆرانــه‌ی خــۆی که‌دیکتاتــۆر به‌کاریــان ده‌هێنێــت .هه‌نــدێ جــار دیکتاتــۆره‌کان ده‌گه‌نــه ده‌ســه‌اڵت له‌رێــگای حیزبه‌کانیانــه‌وه که‌زۆرجــار چاالکــن و لــه‌ده‌وری ســه‌رۆکی حیزبه‌که‌یــان کۆده‌بنــه‌وه‌و قســه‌ی پشــت گــوێ ناخــه‌ن و ســه‌رۆکه‌که‌یان ده‌گه‌یه‌ننــه ده‌ســه‌اڵت و هه‌یبــه‌ت و منــووی بــۆ دروســت ده‌ک ـه‌ن و گ ـه‌وره‌ی ده‌ک ـه‌ن و خۆیانــی پێــدا هه‌ڵده‌واســن و
( no /11 )- 1 - 11 - 2016
پره‌نســیپی ملکه‌چبوونــی ره‌هــای خــواره‌وه بــۆ ســه‌ره‌وه‌و ســه‌پاندنی ناوه‌ندێتــی توندوتــۆڵ به‌ســه‌ر ئه‌ندامانــدا زاده‌ی خۆبه‌ســتنه‌وه‌یه به‌شــێوه ســۆڤیه‌ته‌که .ته‌نگه‌به‌رکردنــی پ هراوێــزی دیموکراســی و ئــازادی راده‌ربڕیــن به‌شــێوه‌یه‌ک که‌ئه‌ندامــان ته‌نهــا له‌چوارچێــوه‌ی شــانه‌ی حیزبیــدا بۆیــان هه‌ی ـه راوبۆچوونــی خۆیــان ده‌ربــڕن .له‌س ـه‌ر ئاســتی ســه‌رکردایه‌تی ،رابــه‌ری حیــزب نــه‌ک هــه‌ر ده‌ســه‌اڵتی ره‌هــاو بێســنوری هه‌یــه ،به‌ڵكــو پیرۆزگه‌راییه‌کــی تایبه‌تیشــی بــۆ دابینکــراوه. بــه‌م پێیــ ه هه‌ڵوێســتی حیــزب لــه‌روداوه‌کان و سیاســه‌ته گشــتیه‌کانی ئه‌وه‌نــده‌ی په‌یوه‌نــدی به‌پێکهاتــه‌ی ســایکۆلۆژی كۆمه‌اڵیه‌تــی و که‌لتــوری رابه‌ره‌که‌یــه‌و ه هه‌یــه ئه‌وه‌نــده په‌یوه‌نــدی به‌پێکهاتــه‌ی ئایدیۆلــۆژی حیزبــه‌وه نیــه .تێهه‌ڵکێــش بــوون و تێکه‌اڵوبوونــی ده‌ســه‌اڵته‌کان له‌یــه‌ک ده‌ســه‌اڵتدا ئه‌مــه‌ش روخســارێکی دیکتاتــۆری و تۆتالیتاریزمــه .یه‌کــه‌م جــار ئــه‌م سیســته‌مه لــه یه‌كێتــی ســۆڤیه‌تی پێشــوو ده‌رکــه‌وت پــاش ســه‌رکه‌وتنی شۆرشــی ئۆکتۆبــه‌ر .پاشــان لــه ئه‌وروپــا سیســته‌می یــه‌ک پــارت جلــه‌وی ده‌ســه‌اڵتی که‌وتــه ده‌ســت له‌هه‌ریه‌کــه لــه ئه‌ملانیــاو لــ ه ئیتالیــاو پاشــان ئــه‌م سیســته‌مه بــووه سیســته‌می ســه‌ره‌کی له‌زۆربــه‌ی ده‌وڵه‌ته‌کانــی «جیهانــی ســێ». تائێســتاش سیســته‌می یــه‌ک حیــزب له‌چیــن و کوبــاو کۆریــای ســه‌رو و ســوریاو ژماره‌یه‌کــی به‌رچــاو لــه واڵتانــی دیکــه‌ی ئاســیاو ئه‌فریقــا په‌یــڕه‌و ده‌کرێــت .هه‌وڵــی به‌حیــزب کردنــی ســه‌رجه‌م چیــن و توێژه‌کانــی كۆمــه‌ڵ واتــا گۆشــه‌گیرکردن به‌یــه‌ک ئایدیۆلۆژیــای دیاریکــراوی حیزبــی و ته‌ســک کردنــه‌وه‌ی بیروفکــری كۆمــه‌ڵ به‌جیهانبینیه‌کــی داخــراو ،راهێنانیــان له‌ســه‌ر ده‌مارگیــری حیزبایه‌تــی ده‌به‌خشــێت له‌نــاو بازنه‌یه‌کــی ته‌ســکدا کــه‌ده‌رگای کردنــه‌وه‌ی مێشــکی مــرۆڤ بــه‌ره‌و دیموکراســیه‌ت و كۆمه‌ڵگــه‌ی مه‌ده‌نــی داده‌خــات 35 .ســاڵ ئه‌زمونــی فه‌رمانڕه‌وایــی به‌عــس له‌عێــراق بــۆ به‌حیزبــی کــردن و به‌عســی کردنــی كۆمه‌اڵنــی عێــراق پاڵپشــت بــه ئایدیۆلۆژیایه‌کــی تۆتالیتــاری داخــراو منونه‌یه‌کــی به‌رچــاوه .لــه واڵتــه دیموکــرات و پێشــکه‌وتوه‌کان به‌ده‌یــان حیــزب له‌واڵته‌کانیانــدا هه‌یــه ،لێــره‌دا حیــزب هه‌ڵده‌بژێردرێــت و په‌رله‌مانیــش له‌گه‌لیــدا کــه ئه‌مــه‌ی دواییــان بااڵتریــن ده‌ســه‌اڵته‌و دواتــر حیــزب له‌هه‌ناویــدا حکومــه‌ت پێــک ده‌هێنێــت و حیزبه‌کانیــش ده‌بێــت دواتــر ملکه‌چــی یاســاکانی بک ـه‌ن ک ـ ه هه‌رچه‌نــد ســاڵێک دووبــاره ده‌خرێت ـهوه ب ـه‌رده‌م هه‌ڵبژاردنــی گــه‌ل بــۆ ده‌نگــدان و بڕیــار وه‌رگرتــن له‌ســه‌ری .به‌هــۆی نه‌بوونــی پارتــی ئۆپۆزیســۆنی سیاســی راســته‌قینه‌و خــاوه‌ن ئایدیۆلۆژیــا تــاک حیــزب ده‌بێت ـ ه پارتێکــی دیکتاتــۆر و بگــره تۆتالیتێــر .شــێوه‌یه‌ک
لـه ده‌سـه‌اڵت به‌خۆیـه‌وه ده‌گرێــت کـه گـه‌ل تێیــدا مافــی دیموکراســی نی ـه‌و ده‌س ـه‌اڵتی ده‌وڵ ـه‌ت ده‌س ـه‌اڵتی رووک ـه‌ش ده‌بێــت و ده‌س ـه‌اڵت و فه‌رمانڕه‌وایــی تــاک حیــزب تێیــدا ده‌ســه‌اڵتێکی ســنوردارنه‌کراو و ره‌هــا ده‌بێــت .شــێوه‌یه‌ک ده‌بێــت لـه حوکــم کردنــی سیاســی کـه یـه‌ک تــاک ده‌یگرێتــه ده‌ســت کــ ه هیــچ کــۆت و به‌ندێکــی یاســایی ،یــان ده‌ســتوری ،یــان عورفــی نایبه‌ســتێته‌وه .بــه‌م شــێوه‌ی ه دیکتاتۆریــه‌ت جۆرێکــه لــ ه حوکمــی ســته‌مکاری دیکتاتــۆره‌کان که‌به‌شــێوه‌ی ناده‌ســتوری ده‌ســه‌اڵت ده‌گرنــه ده‌ســت کــ ه له‌زۆربــه‌ی کاتــدا له‌رێــگای توندوتیژیــه‌و ه میتۆده‌کانــی هێــز ده‌یپارێــزن.
44 ســوود و به‌رژه‌وه‌نــدی تاکــی خۆیانیشــی تێدایــ ه . حیزبــی دیکتاتــۆر به‌پێچه‌وانــه‌ی سیســته‌می دیموکراتــی بریتــی نیــه له‌سیســته‌مێکی ئه‌قالنــی ،شــه‌رعی ،دیموکــرات .لــه‌م سیســته‌مه‌دا كۆمــه‌ڵ ده‌بێــت له‌الیــه‌ن تــاک حیزبــی جه‌ماوه‌ریــی فه‌رمانڕه‌وایــی بکــرێ .ئ ـه‌م حیزب ـ ه لێــره‌دا له‌ژێــر ده‌س ـه‌اڵتی ته‌نیــا ی ـه‌ک س ـه‌رکرده‌دا ده‌بێــت کــه به‌شــێوه‌یه‌کی هیراکــی وهه‌ره‌مــی و ئۆلیگارشــی رێکخــراوه .ده‌ســه‌اڵت و فه‌رمانڕه‌وایه‌تیه‌کــه ناوه‌ندیــه‌و رێــگا نــادرێ بــ ه شــێوازی ئاشــتیانه ده‌ســه‌اڵت ده‌ستاوده‌ســت بــکات.
(ژ10 )11 .ی گه‌اڵڕێزان 2716
ه که‌فه‌رمان به‌ئێمه ده‌کات، ئه‌وه ده‌وڵه‌ت نی به‌ڵکو ئێمه‌ین فه‌رمان به‌سه‌ر ده‌وڵه‌تدا ده‌که‌ین ئ ـه‌م ده‌س ـه‌اڵت ه کۆنتڕۆڵــی ه ـه‌ر ســێ ده‌س ـه‌اڵته س ـه‌ره‌کیه‌کانی ده‌وڵــه‌ت ده‌کات کــه بریتیــن لــ ه ده‌ســه‌اڵتی (جێبه‌جێکــردن و یاســادانان و دادوه‌ری) .به‌واتــا لێــره‌دا مۆنۆپۆلــی حیــزب بوونــی هه‌ی ـه‌و ته‌نیــا ئ ـه‌و ی ـه‌ک حیزب ـه س ـه‌رجه‌م سیاس ـه‌تی گرتۆت ـ ه چنگــی خــۆی و بڕیــاره‌کان به‌ته‌نیــا ئه‌نجــام ئه‌درێــت .نــه له‌نــاو ،وه نــه ل ـه‌ده‌ره‌وه‌ی حیــزب ئۆپۆزیســیۆنی پــێ په‌س ـه‌ند نی ـه .له‌ب ـه‌ر رۆشــنایی قه‌ده‌خه‌کردنــی ته‌که‌تــواڵت به‌ته‌نیــا ســه‌رووی حیــزب فه‌رمــان ده‌رده‌کات .لێــره‌دا رێکخــراو وگرووپــی ئه‌تۆنــۆم نیــه .گشــت ئه‌مانــه له‌ژێــر کۆنتڕۆڵــی حیزبــدان .حیــزب شــێوه ئــه‌دات بــه گرووپــه‌کان و به‌ڕێوه‌‌یــان ده‌بــات ،به‌جۆرێــک ک ـه گشــت مرۆڤ ـه‌کان چه‌نــد جارێــک چاودێــری ده‌کرێــن بــۆ منون ـه س ـه‌ندیکا و رێکخ ـراو ه پیش ـه‌ییه‌کان .ب ـه جۆرێــک ک ـه که‌ســی تاکیــش وه‌ک تــاک ،ن ـه‌ک وه‌ک گــرووپ هه‌میش ـه رووبـه‌ڕوووی بـه‌ره‌ی داخـراوی حیــزب و ئایدیۆلۆژیاکـه‌ی ده‌بێتـه‌و ه کـه ئــه‌م به‌رامبــه‌ری بێده‌ســه‌اڵته‌و لــه‌م دیــدو جیهانبینیــه‌ی ده‌ســه‌اڵته‌وه ده‌بێــت ه ـه‌رواش مبێنێت ـهوه .که‌وات ـه لێــره‌دا مۆنۆپۆلــی رێکخراوه‌ییــش په‌یــڕه‌و ده‌کــرێ .سیســته‌می دیکتاتــۆرو تــاک حیــزب وه‌ک تــه‌واوی سیســته‌م ه دیســپۆتیزم و ســته‌مکاره‌کان ناتوانێــت خــۆی رابگرێــت بێئــه‌وه‌ی بــواری ژیانــی گشــتی و توانــا سیاســیه‌کانی مرۆڤه‌کانــی كۆمه‌ڵگه‌ک ـه‌ی تێــک نه‌شــکێنێت .ئینتیــای بــۆ رژێمێکــی وه‌ســفکراوی نــوێ هه‌یــ ه که‌ته‌نهــا پشــت بــه (گۆشــه‌گیرکردن) نابه‌ســتێ ،به‌ڵكــو له‌هه‌وڵــی ئه‌وه‌شــدایه که‌ژیانــی تایبه‌تیــی مرۆڤه‌کانیــش كۆنتــڕۆڵ بــکات ئه‌گــه‌ر لێــره‌دا سیســته‌می تۆتالیتێــر کــه بریتیــه لــه تــاک
حیــزب بــ ه منونــ ه بهێندرێتــه‌وه .ئــه‌م شــێوه ده‌ســه‌اڵته به‌رگــری لــ ه ده‌ســه‌اڵته‌که‌ی به‌رێــگای ئایدیۆلۆژیــاوه ده‌کات ،چونکــ ه حیــزب لــه‌و ئامانجــه دروســت بــووه ئامانجه‌کانــی ئایدیۆلۆژیــا بــه‌دی بهێنێــت. لێــره‌دا ئایدیۆلۆژیــا بــۆ حیــزب دوو واتای ـه :بــۆ ئامانجــی ش ـه‌رعیه‌تدان، هه‌روه‌هــا وه‌ک ئامــرازی ده‌ســه‌اڵت. سیســته‌می تــاک حیــزب ،فه‌رمانڕه‌وایــی ده‌وڵــه‌ت وه‌ک ئامــرازی ده‌ســه‌اڵته‌که‌ی بــه‌کار ده‌هێنێــت ،بــۆ هــه‌ر دامه‌زراوه‌یه‌کــی ده‌وڵه‌تیــی هاوته‌ریــب بــه‌و دامه‌زراوه‌یه‌کــی حیزبیــش هه‌یــه که‌ناوه‌ڕۆکه‌کــه‌ی بریتیــه لــه خــاوه‌ن ده‌ســه‌اڵت خــۆی .بــۆ منونــه و هزاره‌تــی مافــی مــرۆڤ هه‌یــه لــه هه‌رێمــی کوردســتان که‌چــی مه‌کته‌بــی مافــی مرۆڤــی حیزبیــش هه‌یــه .ئه‌دۆلــف هیتلــه‌ر ده‌لێــت« :ئــهوه ده‌وڵــه‌ت نیــه که‌فه‌رمــان به‌ئێمــه ده‌کات ،به‌ڵكــو ئێمه‌یــن فه‌رمــان به‌ســه‌ر ده‌وڵه‌تــدا ده‌که‌یــن» .بێگومــان لێــره‌دا دامه‌زراوه‌کانــی ده‌وڵــه‌ت له‌الیــه‌ن که‌ســه‌کانی حیــزب داگیرده‌کرێــن. هه‌ربۆیــه ده‌وڵــه‌ت و حیــزب ،یــان حکومــه‌ت و حیــزب له‌بــه‌ره‌وه وا به‌نــاو یه‌کــردا ده‌توێنــه‌وه کــه له‌یه‌کــر جوداکردنه‌وه‌یه‌کــی تــه‌واو نزیکــه‌ی ئاســته‌مه .هاورێیه‌تــی له‌نێــوان که‌ســه چــاالک و به‌رپرســانی ئــه‌م شــێوه حیزبــه زۆر کــزه .هه‌ریه‌کــه‌و حوکمــی ئــه‌وی تــر بــه‌وه ئ ـه‌دات ک ـه ،چــی بــۆ حیــزب ده‌کات .مــرۆڤ ل ـه‌م جــۆره سیســته‌مه‌دا که‌ســی خــاوه‌ن مــاف نیــه ،به‌ڵكــو ماده‌یه‌کــی خزمه‌تــه ،کــه به‌پێــی ئینجازاتــی و بــاوه‌ڕی پێوانــه ده‌کــرێ .هه‌رچه‌نــده له‌سیســته‌می ی ـه‌ک حیزبــدا به‌تایب ـه‌ت ئ ـه‌و حیزبان ـه‌ی که‌باســی ئایدیۆلۆژیــا ده‌ک ـه‌ن وه‌ک ئه‌وانــه‌ی هیتلــه‌رو مۆســۆلینی و ســه‌دام ،...بــه‌اڵم له‌ئه‌نجامــدا ئایدیۆلۆژیــا لــ ه که‌ســایه‌تی یه‌که‌مــی حیزبــدا کۆده‌بێتــه‌وه‌و رسوشــت و ئــاره‌زوی خــودی ئـه‌و که‌سـه ده‌بێتـه هه‌مــوو حیــزب و حیــزب لـه‌ودا کۆده‌بێتــه‌وه .حیزبــی به‌عــس لــه عێــراق له‌کاتــی فه‌رمانڕه‌وایــی ســه‌دام حســێندا بــه‌م شــێوه‌یه بــوو .هه‌رچه‌نــد ه له‌په‌یــڕه‌وی ئــه‌م دوایی ـه‌ی حیزبــی به‌عــس دا بــاس ل ـه هه‌ڵبژاردنــی ئه‌ندامانــی (قیــاده‌ی قه‌ومــی وقیــاده‌ی قوتــری) و...تــاد .ده‌کات ب ـه‌اڵم ل ـ ه کۆتایــدا س ـه‌دام حســێن حیزبــی به‌عــس و حیزبــی به‌عســیش ســه‌دام حســین بــوو. ده‌وڵه‌تــی حیزبیــی به‌ده‌وڵه‌تێــک ده‌وتــرێ کــه ده‌ســه‌اڵتی ده‌وڵــه‌ت له‌ناوه‌ڕۆكــدا له‌ده‌ســتی حیــزب و كۆمه‌ڵیکــی به‌رژه‌وه‌نــدی بێــت. چه‌ندیــن ره‌خنــه رووبــه‌ڕوووی سیســته‌می تــاک حیزبــی ده‌بنــه‌وه کــه بریتیــن لــه قــۆرخ کردنــی ده‌ســه‌اڵت ،باڵوبوونــه‌وه‌ی گه‌نده‌ڵــی و هه‌روه‌هــا بیرۆکراســیه‌ت.
به‌شی چواره‌م:
«سیسته‌می» ئه‌حزاب له هه‌رێمی کورستان:
ســێ شــێوه ل ـه سیســته‌می حیزبایه‌تــی هه‌ی ـ ه ک ـه بریتیــن ل ـه تــاک ،دوو ،و ه سیســته‌می فــره حیزبــی؟ ئایــا کام لــه‌م سیســته‌مه حیزبیانــه لــه هه‌رێمــی کوردســتان پیــاده ده‌کــرێ؟ پێشـه‌کی لـه ڕووی زانســتی سیاســیه‌وه شــتێک نیـه لــه هه‌رێمــی کوردســتان پێــی بوترێــت سیســته‌می حیزبایه‌تــی .ئــه‌وه‌ی لــه هه‌رێــم هه‌ی ـه ب ـه ڕووک ـه‌ش بریتــی نی ـ ه ل ـ ه سیســته‌می تــاک حیــزب ،ب ـه‌اڵم سیســته‌می دوو حیزبیــش نی ـه ،ب ـه‌اڵم ده‌ک ـرا ل ـه دواهه‌ڵبژاردنــی په‌رله‌مانــی هه‌رێــم و دروســتبوونی ســێ حیزبــی ئۆپۆزیســیۆنی نێــو په‌رله‌مــان بــاس لــه ســه‌ره‌تایه‌کی ته‌نکــی سیســته‌می فره‌حیزبــی بکردرایــه ،هه‌رچه‌نــده ئه‌وانــه‌ش ئه‌حزابــی ئۆپۆزیســیۆنی ته‌ندروســت نه‌بــوون ،بــه‌اڵم جه‌وهــه‌ری ڕاســته‌قینه‌ی حیزبایه‌تــی ل ـه هه‌رێمــی کوردســتان بریتی ـه ل ـه حیزبــی قائیــد. به‌واتــا پارتــی و یه‌کێتــی وه‌ک حیزبــی قائیــد ،ب ـه‌اڵم حیزبــی قائیــدی کاریزمــا ک ـه ئی ـراده‌ی سیاســی به‌نــده ب ـه که‌ســی قائیــده‌وه .ده‌کــرێ رێــگا بــدات ب ـه دروســتبوونی حیزبــی تــر ،بـه‌اڵم خــۆی ده‌بێــت بـرا گـه‌وره بێــت و ده‌سـه‌اڵتدار بێــت .حیزبــی قائیــد هه‌میشــه بــه ئاڕاســته‌ی تــاک حیزبــی ده‌ڕوات و هه‌ربۆیــ ه ناکــرێ خه‌ســڵه‌تی دیموکراســی پێــوه دیاربێــت .ئــه‌م شــێوازی حیزبایه‌تی ـه چه‌ندیــن حیزبــی ســێبه‌ر دروســتده‌کات بــۆ به‌رژه‌وه‌نــدی خــۆی و سـه‌رلێتێکدانی ڕای گشــتی بـه‌وه‌ی کـ ه گوایـه سیســته‌می فــره حیزبــی پیــاده ده‌کــرێ .حیزبــی ســێبه‌ریش لــه رووی زانســتی سیاسیشــه‌وه بــۆی بڕوانیــن کاریگه‌ریــی خراپــی هه‌یــه له‌ســه‌ر پرۆســه‌ی دیموکراســی .لــه هه‌رێمــی کوردســتان حیــزب لـه غیابــی ده‌ســتوردا سیاسـه‌ت و ده‌سـه‌اڵت پیــاده ده‌کات هه‌ربۆی ـه شــتێکی گران ـ ه لێــره‌دا بــاس ل ـه ش ـه‌رعی بوونــی ئه‌ح ـزاب بکرێــت. ده‌رئه‌نجام حیــزب به‌نــده بــه به‌شــێکی گــه‌ل کــه به‌رژه‌وه‌نــدی تایبه‌تــی • هه‌ی ـه‌و بــۆ به‌دیهێنانــی ئ ـه‌م به‌رژه‌وه‌ندیان ـه ئۆرگانیــزه بــووه .ب ـه‌م شــێوه‌یه حیزبێــک هه‌رگیــز ناتوانــێ بــۆ ســه‌رجه‌م گــه‌ل بــدوێ ،چونکــه به‌پێــی پێناســه ته‌نیــا ده‌توانــێ نوێن هرایه‌تــی به‌شــێکی بــکات ،زۆربــه‌ی کات دژ بــه به‌رژه‌وه‌ندیه‌کانــی به‌شــه‌کانی تــری كۆمــه‌ڵ .بــۆ منونــه حیزبێکــی کرێکاریــی خه‌بــات نــاکات لــه پێنــاوی پاراســتنی به‌رژه‌وه‌ندیه‌کانــی چینێکــی س ـه‌رمایه‌دار ،به‌ڵكــو ب ـه پێچه‌وان ـهوه ل ـه دژی ده‌وه‌ســتێته‌وه .ئ ـه‌و بۆچوونــه‌ی حیزبێــک نوێن هرایه‌تــی هه‌مــووان بــکات نیشــانه‌یه‌کی گرنگــی دیکتاتۆریــه‌و بگــره تۆتالیتاریزمــه .ئــه‌و حیزبانــه‌ی کــه نوێن هرایه‌تــی ئــه‌م بۆچوونــه ده‌کــه‌ن به‌ســه‌ر ئایدیۆلۆژیــا بــاز ئــه‌ده‌ن. بــۆ تاکــی كۆمــه‌ڵ شــتێکی گرانــه ئایدیاکانــی به‌ته‌نیــا خــۆی • پراکتیــزه بــکات .له‌ب ـه‌ر ئ ـهوه بــۆ هاوبیره‌کانــی خــۆی ده‌گه‌ڕێــت ،ئه‌وان ـه‌ی وه‌ک ئــه‌م بــه‌دوای هه‌مــان ئامانجــدا ده‌گه‌ڕێــن .مــرۆڤ ئــه‌و حیزبــه
هه‌ڵده‌بژێــرێ کــه له‌گــه‌ڵ به‌رژه‌وه‌ندیه‌کانیــدا گونجــاون (به‌رژه‌وه‌ندیــه سیاســی و ئابــوری و كۆمه‌اڵیه‌تیــه‌کان). حیزبی سیاسی ده‌بێت ده‌زگایه‌کی ژیانی ده‌ستوری بێت. • دیموکراســیه‌تی هاوچ ـه‌رخ بــێ حیزبــی سیاســی مه‌حاڵ ـه .حیــزب • کار له‌ســه‌ر دروســتبوونی ئیــراده‌ی سیاســی تاکه‌کانــی كۆمــه‌ڵ ده‌کات. حیــزب له‌ژیانــی دیموکراســیدا هه‌ڵبــژاردن رێــک ده‌خــات و • به‌شــداری تێــدا ده‌کات بــۆ ئــه‌وه‌ی ده‌نــگ بهێنێــت .حیــزب له‌کاتێکــدا هه‌وڵــی به‌ده‌ســتهێنانی ده‌نــگ و ده‌ســه‌اڵت ئــه‌دات ،هــه‌ر بۆیــه گرنگیشــه کــه بیــروڕای سیاســی گه‌لیــش بخوێنێتــه‌وه ،هه‌روه‌هــا بــوارو بنه‌ماکانــی ژیانــی سیاســی روون بکرێنــه‌وه‌و هه‌ڵوێســت ده‌رباره‌یــان وه‌ربگیرێــن به‌شــێوه‌یه‌ک کــه له‌کاتــی هه‌ڵبژاردنــی گشــتیدا توانــای بڕیــاری سیاســی روون و تــه‌واو بــۆ گــه‌ل بخولقێندرێــت. حیــزب ئۆرگانێکــی گرنگ ـه بــۆ به‌مۆدێــرن کــردن یــان پاشخســتنی • سیســته‌می سیاســی .رێفــۆرم کردنــی سیســته‌می سیاســی ب ـه‌ر له‌ه ـه‌ر شــتێک پێویســتی بــ ه ریفــۆرم کردنــی حیــزب هه‌یــه ،چونکــ ه حیــزب رۆڵــی گرنــگ ئه‌بینێــت بــۆ بــه مۆدێــرن کردنــی سیســته‌می سیاســی. ل ـ ه کۆنــدا جیــاوازی هه‌بــوو ه له‌بیــروڕادا .یان ـه‌ی میللــی هه‌بــوو، • گرووپــ ه فکریــه‌کان و په‌رله‌مانیــه‌کان هه‌بــوون ،بــه‌اڵم ئه‌مانــه به‌واتــا راســتیه‌که‌ی هیچیــان حیزبــی سیاســی نه‌بــوون .تــا ســاڵی 1850جگــه لــه ویالیه‌تــه یه‌کگرتوه‌کانــی ئه‌مریــکا هیــچ واڵتێــک حیزبــی سیاســی نه‌زانیــوه به‌واتــای هاوچه‌رخــی ئــه‌م وشــه‌یه. هــه‌ر كۆمه‌ڵگه‌یــه‌ک تایبه‌مته‌نــدی خــۆی هه‌یــه ،بیروبۆچوونــی • هـه‌ر كۆمه‌ڵگه‌یه‌کــی مرۆڤایه‌تــی ده‌ربــاره‌ی ده‌سـه‌اڵت و حیــزب و سیســته‌می سیاســی له‌گــه‌ل ئه‌ویــردا ده‌گــۆڕێ ئه‌ویــش به‌پێــی ره‌وشــی تایبه‌تــی هــه‌ر كۆمه‌ڵگه‌یــه‌ک لــه‌رووی مێژویــی و ره‌وشــی ئابــوری و كۆمه‌اڵیه‌تــی و جوگرافیــاو ئاســتی هۆشــیاریه‌و ه ک ـه هۆشــیاری سیاســی تاکه‌کانــی كۆمه‌ڵگ ـه دیاریده‌کــه‌ن .سیســته‌می سیاســی په‌یڕه‌وکــراو لــه‌واڵت و ده‌وڵه‌تێکــه‌وه بــۆ یه‌کێکــی تــر ده‌گــۆڕێ .له‌هــه‌ر ده‌وڵه‌تێکــدا راده‌ی هۆشــیاری سیاســی كۆم ـه‌ڵ و بیروبۆچوونــی مرۆڤه‌کانــی ده‌ربــاره‌ی ده‌س ـه‌اڵت له‌س ـه‌ر بنچین ـه‌ی قۆناخ ـ ه مێژوویی ـ ه جیاجیــاکان به‌خــۆوه وه‌رده‌گــرێ ک ـ ه كۆم ـه‌ڵ و ده‌وڵه‌تــی پێــدا رۆیشــتوه .عێــراق و ئه‌ملانیــاش به‌ده‌رنیــه لــه‌م راســتیه. بــۆ توێژینـه‌وه‌ی زانســتی ده‌ربــاره‌ی حیزب ئـه‌وا ژمــاره‌ی ئه‌ندامانی • حیــزب ،ژمــاره‌ی راســته‌قینه‌ی ده‌نگه‌کانــی هه‌ڵبــژاردن گرنگــن .ســه‌نته‌ری توێژینــه‌وه‌ی زانســتی بێالیــه‌ن له‌ســه‌ر حیــزب لــه هه‌رێمــی کوردســتان پێویســتیه‌کی سیاســی و كۆمه‌اڵیه‌تــی و زانســتیه .لێــره‌دا بۆشــاییه‌کی گ ـه‌وره ل ـه هه‌رێمــی کوردســتان بــۆ تێگه‌یشــن ل ـه واقعــی ئه‌ح ـزاب و لێکۆلین ـه‌وه‌ى زانســتی له‌ســه‌ر ئه‌حــزاب هه‌یــه.
( no /11 )- 1 - 11 - 2016
45
46
(ژ10 )11 .ی گه‌اڵڕێزان 2716
شۆڕشی زهنی ڕێباز ،ڕێبازیش پەرە بە شۆڕشی زهنیەت دەدات!
چــۆن تێکۆشــانێک بەڕێوەبەریــن بــۆ سەرخســتنی شۆڕشــی زهنــی ؟ گفتوگــۆ لەســەر ئــەو بابەتــە چ ســودێک یــان زیــان واتــە چ دەســکەوت و لەدەســتدانێکی هەیــە؟ لــە چ جوگرافیایــەک دا ئــەم گفتوگۆیــە دەکەین و چ هیوایەکــان پــێ دەبەخشــێ ؟ بــەو گفتوگۆیــە چــی بکەیــن ،لــە کوێوە دەســت پێبکەیــن ،بــۆ چۆنێتــی دەســتپێکردن دەبــێ پێشــنیاری ڕێبازێکــی ســەرکەوتوو بکەیــن .باشــە ،چــۆن بزانیــن ئــەو ڕێبــازە ســەرکەوتوو دەبــێ یــان نــا ؟ ڕێبازێــک یــان ڕێبازگەلێکــی ئەزمونکـراو کــە هێــزی چارەســەری هەبــێ ،دەکــرێ ڕێــان ڕوونــاک بکاتــەوە .بــە ســانایی دەکــرێ بلێیــن خــۆی لــە خــۆی دا ڕێبــازی کۆکردنــەوەی هێنــدە بیــر و بۆچونــی جیــاواز لــەم کۆنفرانســەدا لــە دەوری یــەک جۆرێکــە لــە ڕێبــازی تێکۆشــانی ســەرکەوتوو لــە بەرپاکردنــی شۆڕشــی زهنــی دا .ڕێبــازی ســەرکەوتوو ئــەو ڕێبازەیــە کــە مرۆڤــی بــە بــاوەڕ بونیــاد بنێــت کــە بــۆ قوربانیــدان ئامــادە دەبێــت لــە پێنــاوی ژیانێــك لەســەر بنەمــای دیموکراتــی، ئەکۆلــۆژی و ئــازادی ژن .دەکرێــت ئــەو ڕێبــازە بــە ســەرکەوتوو بزانیــن کــە لەنێــو کۆمەڵگــە و جوگرافیایەکــدا کــە ژن بــە نەبــوو حســاب دەکــەن زەمینــەی ئەرتەشــبوونی ژن ،بــە پارتیبوونیــان و خۆگەیاندنــە بونیادنانــی سیســتەمیان فەراهــەم دەکات .ئــەو زهنیەتــەی کــە بیــر لــە نەتەوەبوونێکــی دوور لــە نەتەوەپەرســتی ،ئایینەپەروەریەکــی دوور لــە ئاینگەرێتــی ،کۆمەڵگەبوونێکــی دوور لــە ڕەگەزگەرێتــی و زانســتبوونێکی دوور لــە پۆزەتیڤیــزم بکاتــەوە ،ڕێبازێکــی ڕاســت و دروســتە. ڕێبــەر ئاپــۆ لــە کەســایەتی خــۆی دا شۆڕشــێکی زهنــی بەرپاکــرد .تێکۆشــا لەبەرامبــەر ئــەو ڕیبازانــەی مێشــکامن پــوچ دەکــەن و دڵــان بێبەزەیــی دەکــەن .لەبەرامبــەر دۆگــای ئاییــن و مارکســیزم ،لــە ســەر پرســی ئالــۆزی ئــازادی ژن بــە هێنــدەی الیەنــی تیــۆری لــە بــواری کرداریــش دا تێکۆشــانی بەڕێوەبــرد .کاتــێ وەک پرۆمیتــۆس زەبانیەکانــی جەهەنەمــی مۆدێرنیتــەی ســەرمایەداری بــە تاشــە بەردەکانــی ئیمرالــی ڕێبــەر ئاپۆیان بەســتەوە ،ئــەو لــە ڕووی هزریــەوە پێشــکەوتن و شۆڕشــێكی ڕیشــەیی ئەنجامــدا .لــەو ڕوانگەیــەوە دەکرێــت زۆر نــاو و پێناســە بــۆ ڕێبــەر ئاپــۆ بکرێــت ،بــەاڵم ســەرەتا ئــەو تێکۆشــەرێکە .داڕێــژەری زمانــی تێكۆشــانی ئــەو ڕێبــازە کاریگــەر و ڕاســتەی شۆڕشــی زهنییــە ،ئــەو زمانــەی لــە
شــەڕ ،سیاســەت ،ئابــوری ،ئەکۆلــۆژی و بونیادنانــی ژیانــی ئــازاد و هەمــوو بوارەکانــی تــردا بەشــێوەیەکی تۆکمــە و مەحــاڵ نەبونیشــی وەک یــەک لــە مەرجەکانــی ســەرکەوتن بینــی لــە دەربڕینــی بەهێــزی ئــەو زمانــەدا .ڕێبــازی ڕێبــەر ئاپــۆ کلیلــی دۆســتایەتی رسوشــت ،ژیانــی ئازادانــە لەگــەڵ ژن ،ئاشــتی و پێکــەوە ژیانــی گەالنــە .بــۆ ئــەوەش ڕێبــاز لــە پرۆســەی بوونــە مرۆڤێکــی ئــازاد و ئابڕومەنــد هــەم دەکــرێ مــرۆڤ بخاتــە تەڵــەوە لــە الیەکــی تــر دەکــرێ نهێنــی بونیادنانــی ژیانێکــی بەهەشتئاساشــان لــەم جیهانــەدا پــێ بــدات .ڕێبــەر ئاپــۆ پێــان دەلــێ »:نــە بــێ ڕێبــاز بــن ،نــە لەنێــو هێنــدەش ڕێبــازدا گێــژ بــن» کەواتــە نــە ببینــە نێچیــری ڕێبازگەلێکــەوە نــە لــە نێــو هەڵئاوســانی ڕێبازگەلێکــی دیکــەدا نەخنکێیــن.
ڕێباز سەرەکیترین پارادایمی
سەرمایەداریە ،حەقیقەت دەکاتە ڕێباز و ڕێباز دەکاتە حەقیقەت
بەهێنــدەی دەســت نیشــان کردنــی ڕێبــازی ڕاســت ،شــیکرنەوەی ئــەو ڕێبازانــەی کــە هەڵــە بەکاردەهێرنێــت دەکــرێ هەنــگاوی یەکەمــی ســەرکەوتن بــێ بــۆ ئــەو مرۆڤانــەی تێکۆشــانی ئــازادی بەڕێوەدەبــەن. لــەو بارەیــەوە لــە مێــژووی مرۆڤایەتــی دا زۆر ئەزمونــی جیــاواز هــەن، ئــەو ئەنجامــەی لــەو ئەزمونانــە هەڵیهێنجیــن :لــە دوای ســەردەمەکانی خۆشــگوزەرانی و ســەرهەڵدانی زانســتە ســەرەکیەکانی رسوشــت وەک (فیزیــا ،کیمیــا ،بایۆلــۆژی و هتــد ،).کاتــێ کێشــە کۆمەاڵیەتیــەکان قــورس بــوون قەڵەمبازئاســا پێشــکەوتن لــەو زانســتانەدا ڕووی دا کــە پەیوەنــدی بــە کۆمەلگەوەیــە (فەلســەفە ،سیۆســیۆلۆژی ،دەروونناســی و هتــد) هەیــە .ڕێبــەر ئاپــۆ لــە مانیفســتۆی شارســتانی دیموکراتــی دا بــە فراوانــی ئــەو بابەتــەی شــیکردۆتەوە .ئــەو ئامــاژە مێژووییــە بــۆ ئێمــە یەکالکەرەوەیــە لــە دەستنیشــانکردنی تایبەمتەندییەکانــی ســەردەمەکەمان دا .هەرچــی ئــەوەی لــە لــە ســەردەمەکەمان دا دەگــوزەرێ قوڵبونــەوەی گێــژاو (کائیــوس)ە .لــە هــەردوو رسوشــت دا (رسوشــتی یەکــەم :هەمــوو رسوشــت بــە دەر لــە کۆمەڵگــە و رسوشــتی دووەم-کۆمەڵگــە – وەرگێــڕ) .هــەر بــۆ ئــەوەش دەبــێ ڕێبــازی ئێمــەش لەســەر بنەمــای بــژاری ئــازادی ،هێــزی هەڵســەنگاندن و خوێندنــەوەی
47
ئامانجەکانمان ڕێبازەکەشمان دیاری دەکات .لە مێژووی مرۆڤایەتی دا هەزاران نمونە هەن کە شۆرش و شۆڕشگێران بەو ڕێبازەی بەرێوەیان بردووە ڕێبــەر ئاپــۆ پێی دەڵــێ « :میتافیزیکی بــاش یان ئــەو میتافیزیکەی کــە خ ـراپ بەکارهێ ـرا» .شــتێکی دەکەوێــت ســەر شــامنان بەکارهێنانــی ئــەو تایبەمتەندیانەیــە بــە ڕێبازێــک کــە بــژاری ئــازادی کۆمەاڵیەتــی دەســتەبەربکات .دەبێــت دەرک بــە تایبەمتەنــدی میتافیزیکیانــەی بــکات و بــەو پێیــە تێکۆشــانی زهنــی بەڕێوەبەرێــت .تــرس لــە ســزا و ئێــش یــان ئــەو شــتانەی کــە لــە ئەمــرۆدا وەک پراگامتیــزم -بەرژەوەندپەرســتی دەبینیــن ،کاریگــەری لــە ســەر زهــن و تێگەیشــتامن دەکات .لــە الیەکــی تــر بەرخــودان لــە دیــاردەی ئەبسـراکت واوەتــر دەکــرێ وەک بانگەشــە، یۆتۆپیــا و خەیــاڵ پەیوەنــدی بــە تایبەمتەنــدی میتافیزیکیانــەی زهنــان هەبێــت و مبانکاتــە خــاوەن ئیـرادە ،خوڵقــکار و ئــازاد. * ئامانجەکامنــان ڕێبازەکەشــان دیــاری دەکات .لــە مێــژووی مرۆڤایەتــی دا هــەزاران منونــە هــەن کــە شــۆرش و شۆڕشــگێران بــەو ڕێبــازەی بەرێوەیــان بــردووە ،چــۆن ئاویــان بــە ئاشــی دوژمنەکانیــان دا کــردووە یــان کەوتونەتــە خزمەتــی دوژمنەکانیانــەوە ،پیرۆزبوونــی ئامانجەکەیــان لەیادکــردووە و هەڵــەی زۆر گەورەیــان لــە ڕێبــازدا کــردووە .بــۆ ئــەوەش دەبــێ ڕێبازەکامنــان لــە تێکۆشــان دا لــەدژی سیســتەم نــەک بــۆ ڕیشــە داکوتانــی بــێ بەڵکــو بــۆ تێپەڕاندنــی و بێکاریگەرکردنــی ئــەو ســەرچاوانەی بۆتــە خۆراکدانــی بێــت .ئــەو حاڵەتــە لــە ناوخــۆ و دەرەوەش یەکالکەرەوەیــە بــۆ ئــەو کەســانەی لــە دژی سیســتەمی دەوڵەتگەرێتــی تێدەکۆشــن کــە تــا چ ئاســتێک تێیانپەڕانــدووە یــان ڕادەســتی بــوون .ئەمانوئیــل والرشــتاین کاتــێ هەڵســەنگاندن دەکات
( no /11 )- 1 - 11 - 2016
قەیرانــی هــەردوو رسوشــتی هەبێــت .ناچاریــن ئــەو ڕاســتیە لــە شۆڕشــی زهنــی و لێگەڕینــی تێكۆشــامنان دا بــە بەردەوامــی ڕەچــاو بکەیــن .لــە پێشکەشــکردنی بابەتێکــی وەهــا کــورت دا مەحاڵــە ڕێبازگەلێکــی ڕاســتی تێکۆشــان لــە شۆڕشــی زهنــی دا بەرجەســتە بکەیــن ،زۆر پێویســتیش نیــە چونکــە کارێکتــەری هــەر ســەردەم و هــە رکێشــەیەکیش ڕێبــازی تایبــەت بــە خــۆی دێنێتــە ئــاراوە .ڕێبازێکیــش بوونــی نیــە کــە توانــای چارەســەری هەمــوو شــتێکی هەبێــت .ئامانجــان لــەم بابەتەکــە کورتــە بیرکرنەوەیــە لــە بەدەســتهێنانی ڕێبازێــك لــە ڕووی زهنیــەوە کــە بەهێنــدەی رسوشــتی یەکــەم و دووەم دەولەمەنــد بێــت .ڕێبــەر ئاپــۆ دەلــێ» ئەگــەر ڕێبازەکانــی زهنیــان نەناســین ئــەوا ڕێبــازی ڕاســت و زانینــی حەقیقــەت لــە ڕووکەشــبوون ڕزگاری نابــێ» ،بــۆ ئــەوەی نەکەوینــە نــاو هەڵوێســتی ڕووکەشــیانە بــە چەنــد خاڵێــک ئامــاژە بــەو لێگەڕینــە ســەرەکیانەی ڕێبــازی ڕاســت دەکــەم : * پێــش هەمــوو شــتێک ئــەو ئاماژەیــەی کــە ڕێبــەر ئاپــۆ دەلــێ »:ڕێبــاز ســەرەکیرتین پارادایمــی ســەرمایەداریە ،حەقیقــەت دەکاتە ڕێبــاز و ڕێباز دەکاتــە حەقیقــەت» بــە شــێوەیەکی ڕاســت واتــا بــە پەیوەنــدی ڕێبــاز و حەقیقــەت دەبەخشــێ .کاتــێ لێکۆڵینــەوە لــە ڕێگاکانــی حەقیقــەت دەکەیــن ،دەبــێ لــە یــەک دابــڕاو هەڵســوکەوت لەگــەڵ ســوبژە و ئۆبــژە نەکەیــن ،بــێ ئــەوەی بکەوینــە نــاو هەڵوێســتی ئۆبجێکتیڤیــزم و ســوبژێکتیڤیزم دەشــێ بە هەلوێســتی یەکــر تەواوکەر ،دەســت پێبکەین. بــەر لــە دۆزینــەوەی فیزیــای کوانتــۆم ،حەقیقــەت لــە پەیوەنــدی نێــوان چاودێریکــەر و چاودێرک ـراودا کــە وەک نهێنیــەک داپــۆرشاوە ،لــە مەعریفــەی دێرینــی ڕۆژهەالتــی ناویــن دا دەرکــی پێکـراوە .دیالێکتیکــی « یەکێتــی دژەکان» یــان بێبــەش لــە دژەکان ،بایەخــدارە بــۆ ڕزگاربــوون لــە شــێوازی شــیکردنەوەیەک کــە هێــزی بزوێنەرەکــەی هــی خــۆی نیــە، دەبــێ چاودێریــان بــۆ مــرۆڤ و رسوشــت لەســەر بنەمــای پــەرەدان بــە « دیالێکتیکێکــی نــەک ڕووخێنــەر بەڵکــو بونیادنــەر» بێــت. * بــە چ ڕێبازێــک کۆمەڵکــوژی زهنــی لــە بەرامبەرمــان ســەپێرنا؟ چــۆن بــە کۆیلەکردمنــان ڕازیکرایــن؟ دەبــێ ئەوانــە بخەینــە ژێــر پرســیارەوە .لــە مێــژووی مرۆڤایەتــی دا شــێوەی ســەرەکی زهنیــەت وەک میتۆلــۆژی، ئاییــن ،فەلســەفە و زانســت ڕۆلێکــی ســەرەکیان هەبــووە هــەم لــە کۆیلەکــردن دا و هــەم لــە بونیادنانــی ئــازادی کۆمەاڵیەتــی دا ،ئەگــەر بتوانیــن بــە دیــدی هارمۆنیتیــک شــیکردنەوە بــۆ ئــەو شــێوە زهنیەتانــە بکەیــن ئــەوە دەبێتــە ڕێبازێــک لــە دیارکردنــی ڕێــی حەقیقــەت دا. لــە مەعریفــەی ڕۆژهەالتــی ناویــن وتەیەکــی بــاو هەیــە کــە دەڵــێ»: حەقیقــەت یەکــە بــەاڵم ڕێگاکانــی دەچنــەوە ســەری هــەزارن» «
ڕێخۆشــکەر دەبــێ لــە توێژینــەوە و لێگەڕێنــی حەقیقــەت دا. * زهنیــەت ڕێبــاز دیــاری دەکات ،بــەاڵم لــە هەمــان کات دا ڕێبازیــش زهنیــەت دیــاری دەکات .پەیوەندییەکــی بەهێــز هەیــە لــە نێــوان ڕێ و شــوێنی ڕێبــاز و زهنــان دا هەمــان شــت بــۆ ئــەو ڕێبازانەشــە کــە لــە دژمــان بەکاردەهێرنێــت .بەهێنــدەی نەرمــی زهنــان بــۆ ئــازادی، تایبەمتەنــدی خوڵقــکاری و فرەڕەنگــی هەیــە ،ئەوەنــدەش لــە مەســەلەی س ـزا و خــەاڵت کــردن دا تایبەمتەنــدی ئاراســتەکەری هەیــە.
(ژ10 )11 .ی گه‌اڵڕێزان 2716
48 لــە وەاڵمــی ئــەوەی تــا چەنــد سیســتەمی ســەرمایەداری تێپەڕانــدووە دەلــێ »:ئێمــە هەموومــان لــەو سیســتەمان خــواردووە و خواردۆتــەوە» .ڕێبــەر ئاپــۆش لــە بەرگرینامەکانــی دا کاتــێ دەڵــێ « :کاتــێ ئــەم دێرانــە دەنوســم ،دەپرســم کــە چەنــد ئورێنتالیزمــم تێپەڕانــدووە» ،ئامــاژە بــە گرنگــی بابەتەکــە دەکات .کاتــێ ڕێبــازی خۆمــان دەستنیشــان دەکەیــن، دەبــێ بەهێنــدەی دەرک کــردن ،بانگەشــە و جەســارەت نیشــان بدەیــن کــە لــە ڕێبــاز و زهنیــەت دا ئەلتەرناتیڤــی ئــەو ڕاســتیە لەژیــان دا جێبەجــێ بکەیــن. * یــەک لــە کاریگەریــە ســەرەکیەکانی زهنیەتــی هەژمونــی داگیرکــەر تێکچوونــی هاوســەنگی نێــوان ئەقڵــی شــیکاری و هەســتیاریە (ژیــری ئەنالتیکــی و هەســتیاری) ئــەو تێکچوونــە لــە هەمــان کات دا کاریگــەری لەســەر ڕیبازەکانــی چارەســەرکردنی کێشــەکان هەیــە .بــۆ ئــەوەش لــە گەڕامنــان بــۆ ڕێبــازی گونجــاو و ڕاســت شــتێکی کــە دەبــێ ئاگامــان لێــی بێــت ،دروســتکردنی یەکێتــی دیالێکتیکــی و هاوســەنگیە لــە نێــوان ئەقڵــی شــیکاری و هەســتیاری دا .ئــەو هاوســەنگیە مــرۆڤ ناچــار دەکات کــە بــە چاوێکــی دڵخوازانــە بڕوانێــت .ڕوانیــن لــەو دیــدەوە نــە ئایدیالیزمێکــی دابـڕاوە لــە ژیــان ،نــە ماتریالیزمێکــی دابـڕاو لەهەســت ، ســۆز و پێشــدینت پەســند دەکات. * بابەتێكــی ســەرەکی تــر لــە تێکٶشــانی زهنــی دا ،چۆنێتــی دیاریکردنــی پێودانگــە .پێودانگەکامنــان چــی بــن؟ پێودانگــی ســەرەکیامن ئەوەیــە کــە ڕێبازمــان چەنــدە شــانەی کۆمەڵگــەی سیاســی و ئەخالقــی تێــک دەدات یــان تــا چەنــد دەیپارێزێــت .ڕێبــەر ئاپــۆ ئــەو پێودانگــە وەک پێودانگێكــی ســەرەکی دەبینــێ بــۆ پاراســتنی پەیوەندیەکانــی کۆمەڵگــە لــە ســتونەکانی دەوڵــەت و دەســەاڵتدارێتی .خۆدەرککــردن و وشــیاری کۆمەڵگــەی مێژوویــی بــۆ تێپەڕاندنــی دیــدی پۆزەتیڤیــزم و ئۆرێنتالیســت ڕێبازێکــی یەکالکەرەوەیــە. * خاڵێکــی تــری کاریگــەر لــە دەستنیشــانکردنی ڕێبــازدا پشــت بەســتنە بــە پێــوەری دادوەری و ویژدانــی لــە خوێندنــەوەی یــادەوەری کۆمەڵگــەدا .شۆرشــی زهنــی دەبــێ لەگــەڵ بەهــا مۆرالیــەکان پێکــەوە بەڕێوەبربێــت ،ســەرکەوتنی پێغەمبــەر و زانایــان لــە شۆڕشــە زهنیەکانــی ڕۆژهەاڵتــی ناویــن دا پشــتیان بــەو پێــوەرە بەســتووە .ڕێبــەر ئاپــۆ دەڵــێ « :ئەخــاق ،وێـرای بەربەســت و کەموڕیــەکان هەڵســوکەوتی بــە ئیرادەیــە و وشــیاریە .پێداگریــە لەســەر بەهــا ویژدانیەکانــی کۆمەڵگــە» .بــۆ ئــەوەش زانســتێک کــە ئەمــرۆ ڕووبــەڕووی زۆر کێشــەی گــەورەی ئەتیــک بۆتــەوە ،مەگــەر بــە شۆڕشــێکی ئەخالقــی و ویژدانــی پەیوەســت بــە شۆرشــی زهنــی ڕاســت بکرێتــەوە.
*ڕێزگرتــن لــە مەعریفــەی کۆمەڵگــە بابەتێکــی تــری پێویســتە لــە دەستنیشــان کردنــی ڕێبــازدا .مۆدێرنیتــەی ســەرمایەداری کارێکــی وای کــردووە کــە لــە ئاســت مەعریفــەی کۆمەڵگــەدا کــەڕ و کوێــر بیــن. مەعریفــەی ژنــان ،دەوڵەمەندیــە هزریەکانــی ئاییــن و باوەڕیــەکان، وشــیاری ژنــان لــە کەلتورە جیــاوازەکان دا بەهــۆی هزری پۆزەتیڤیســتەوە یــان کوێرکراونەتــەوە یــان بچــوک بیــران .پێویســتە لــە توێژینــەوە و تێکۆشــانە هزریەکامنــان دا ڕوو لــەو مەعریفانــەی کۆمەڵگــەی مێژوویــی بکەیــن و گۆڕانــکاری و شــۆڕش بەرپــا بکەیــن « .چەنــدە بــە شــێوەیەکی ڕاســت ئاشــنا بــی بــە مێــژوو و ئاینــدە ،بــەو وشــیاریەوە بەهێنــدەی کــە لێــی زیــاد بکــەی دەتوانــی گۆڕانــکاری و وەرچەرخــان لــە ئەمــڕۆ و ئاینــدە بکــەی».
ڕاستترین ڕێباز ڕێنمایی سۆسیۆلۆژییە بۆ دەستبردن بۆ بابەتی ئاین
* لــە توێژینــەوەی ڕێبــازدا ،شــیکردنەوەی ئەزمونــی شۆڕشــە کۆمەاڵیەتیــەکان پێویســتیەکی گەورەیــە .ڕێبــەر ئاپــۆ وەهــا ئامــاژە بــە هەڵــەی گــەورەی ڕێبــازی مارکسیســت دەکات »:بــێ قوڵکردنــەوەی شــۆڕش لــە بــواری زهنــی هیوداربــون بــە بونیادنانــی کۆمەڵگەیەکــی نــوێ ،لەســەر دەســتی پرۆلیتاریایەکــی کــە لــە ژێــر گوشــار و ئیســتغاللی ڕۆژاییدایــە» ،ئــەو ئاماژەیــە ڕێیــان ڕوونــاک دەکاتــەوە کــە شــۆڕش لــە کام بــواردا چــڕ بکەینــەوە ،ئــەوەش پەیوەســتە بــە دیارکردنــی ڕێبــازی ڕاســتەوە .لــە تێکۆشــانی شۆڕشــگێڕی دا شــتێکی کــە ڕێبــاز دیــاری دەکات ،مێــژوو و کەلتــوری کۆمەڵگەیــە .هەروەهــا گرنگــە کــە ئــەو شۆڕشــە زهنیــە لــە چ بوارێــک دا بەرپــا بکەیــن .ئەگــەر لــە ســەر کۆمەڵگــەی ڕۆژهەاڵتــی ناویــن گفتوگــۆ دەکەیــن ،ڕاســترتین ڕێبــاز ڕێنامیــی سۆســیۆلۆژییە بــۆ دەســتربدن بــۆ بابەتــی ئایــن .هەروەهــا لــە کوێــی دونیــا بیــن ئــەو تێکۆشــانەی بــە شــێوەیەکی ڕاســت شــیکاری لەســەر ژن نــەکات ،ناتوانــێ ســەرکەوتوو بــێ .هــەر بــۆ ئەوەشــە کــە بابەتــی ژن لــە شۆڕشــی زهنــی و ڕێبــازی تێکۆشــان دا یەکالکەرەوەیــە. پەیوەســت بــەو هەڵســەنگاندنە دواییــن بابــەت کــە ئامــاژەی پێبکــەم، ژنۆلۆژیــە .بــە بەرگرینامــەی سۆســیۆلۆژیای ئــازادی ڕێبــەر ئاپــۆ لە ســاڵی
49
ه به شێوه‌یه‌کی ئاسان و سه‌رکه‌وتووان ده‌توانن ڕووبه‌ڕووی ده‌ستوه‌ردانه‌کانی هه‌ژموونگه‌رایی مۆدێرنیته‌ی سه‌رمایه‌داری ببنه‌وه‌و کێشه‌کانیشیان چاره‌سه‌ر بکه‌ن حەقیقــەت ،هەمەڕەنگــی و دەولەمەنــدی کۆمەڵگــە نەکەینــەوە ناتوانیــن مۆدێرنیتــەی دیموکراتــی بونیــاد بنێیــن .کۆمەڵگــەی بــێ دەوڵــەت ،ئابوریــەک کــە پشــت بــە بەرهەمهێنــان و کۆمیــن ببەســتێت، ژیانێــک کــە پشــت بــە پرەنســیپی ئەکۆلــۆژی ببەســتێت ،کۆمەڵگەیــەک کــە ئــازادی ژن وەک پێودانێگێــک دەبێنێــت ،لــە زهنــان دا پێــک نەهێنیــن هیــچ ســەرکەوتنێکی ســەربازی و سیاســی مســۆگەر نابێــت .بــە وتەیەکــی ڕێبــەر ئاپــۆ کۆتایــی بــە وتارەکــەم دێنــم» تــا شۆڕشــی زهنــی بەرپــا نەبێــت ،هیــچ شۆڕشــێکی کۆمەاڵیەتــی بەرپــا نابێــت» !. تێبینــی :ئــەم بابەتــە لــە الیــەن ئەندامــی ئاکادیمیــای ژنۆلــۆژی زۆزان ســیام ،لــە کۆنفرانســی یەکەمــی ئاشــتی و ئارامــی لــە ڕۆژهەالتــی ناویــن لــە دیــدی ئۆجــاالن کــە لــە ڕۆژانــی ٢١-١٩تەمــوز لــە ســلێامنی بەسـرا، پێشــکەش ک ـرا.
( no /11 )- 1 - 11 - 2016
٢٠٠٨ەوە ژنۆلــۆژی وەک ڕێبازێکــی تێکۆشــانی زهنــی کەوتــە ڕۆژەڤــی ئێمــەوە .بــە پێناســەیەکی کــورت دەکــرێ بلێیــن ژنۆلــۆژی زانســتی ژنــە ،زانســتی ژیــان و هاوژیانــی ئــازادە .هەروەهــا ژنۆلۆلــژی ڕۆلێکــی ســەرەکی هەیــە لــە بەرپــا کردنــی شــۆڕش لــە زانســتە کۆمەاڵیەتیــەکان دا لــە دیــدی ژنــەوە .هەروەهــا ژنۆلــۆژی خــاوەن ئــەو بانگەشــەیەیە کــە ببێتــە ئــەو زانســتەی لــە شۆڕشــی ژن دا پشــتی پــێ ببەســرێت .ئەزمونــی ٤٠ســاڵەی تێکۆشــانی ئــازادی ژنانــی کــورد و پراتیکــی بزوتنەوەکانــی مــاف و ئــازادی ژنــان بناغــەی ژنۆلۆژیــە .ئامانجامنــە شۆڕشــی دووەمینــی ژن لــە ڕۆژهەالتــی ناویــن بەرپــا بکەیــن .شۆڕشــێکی وەهــا بــە دیــدی ئۆرێنتالیســت و پۆزەتیڤســت بەرپــا نابێــت .شــێوازی توێژینــەوە و لێگەڕینــان « شــتێکامن لــە کــوێ لــە دەســت داوە لــەوێ بــە دوای دا دەگەڕێیــن و دەیبینینــەوە» یــە .بــۆ ئەوەشــە کــە دەلێیــن ئــازادی ژن لــە ڕۆژهەاڵتــی ناویــن لــە دەســت درا ،دەبــێ جارێکــی تــر لــەوێ دا بــە دوای دا بگەڕێیــن و بیدۆزینــەوە .کاتــێ لــە بابەتێکــی ژێنــدەری واوەتــر هەڵســوکەوت لەگــەڵ بابەتــی ژن بکەیــن ،دەکرێــت لــە زانســتە مێژووییــەکان ،ئابــوری ،سیاســەت ،ئەکۆلــۆژی ،دیمۆگرافیــا ،ئەتیــک و ئەســتاتیک دا گۆڕانــکاری ڕیشــەیی ئەنجــام بدەیــن .لــە ســەر بنەمــای زانســتی ئابــوری ڕەنجــی دایــک ،دەکرێــت پــەرە بــە زانســتی ئابــوری بــدرێ لــە ڕووی تیــۆری و کردەییــەوە و گۆڕانــکاری شۆڕشئاســا ئەنجــام بدرێــت .پەیڕەوکردنــی سیاســەتی دیموکراتیــش لــە نوێنەرایەتــی هێــزی ڕێکخســتنکراوی ژن بــە هەمــان شــێوەیە .ژنۆلــۆژی ئامانجێتــی کــە کەلتورێکــی نوێــی پەیوەنــدی ژن و پیــاو بخوڵقێنــێ لــە بەرامبــەر زهنیەتــی پیاوســاالری نەریتیانــەی کۆمەڵگــە و هەروهــا لەبەرامبــەر زهنیەتــی ســەرمایەداری کــە پەیوەنــدی زایەندێتــی بــۆ بەرژوەنــدی خــۆی بەکاردێنێــت .بــە کەلتورێکــی نوێــی منــداڵ خســتنەوە گۆڕانــکاری لــە کێشــەکانی دیمۆگرافیــادا ئەنجــام دەدرێــت .گۆڕانــکاری لــە پەیوەندی هەڤالێتــی ژن و پیــاودا لــە بــواری ئــازادی دا و بونیادنانــی بەهــای نوێــی ئەخالقــی و جوانــی خــۆی لــە خــۆی دا شۆڕشــێکی کۆمەاڵیەتیــە .نــەک تەنیــا زانســتەکان بەڵکــو بابەتەکانــی وەک ئاییــن ،فەلســەفە بــە هەمــان شــێوە گۆڕانــکاری گــەورەی لــە ڕووی زهنیەتــەوە ئەنجــام داوە .ژنۆلــۆژی ئامانجێتــی دوانــەی پیــاوی فێلبــاز و بەهێــز و ژنــی کالســیک تێپەڕێنێــت و بــە زانســتی هاوژیانــی ئــازاد هەنــگاوی یەکــەم لــە سۆســیۆلۆژی دا بنێــت. وەک ئەنجــام دەکرێــت بلێیــن ئەگــەر دەمانــەوێ هەنــگاو بــۆ شۆڕشــی زهنــی بنێیــن دەبــێ بتوانیــن بــە دیدێکــی نوێیــوە لــە ڕوداو و دیــاردەکان بڕوانیــن ،بزانیــن و دەرکــی پــێ بکەیــن کــە ڕێبــازی تریــش هەیــە .گــەر
بــۆ ماوەیەکــی درێــژ تەنیــا یــەک ڕێبــاز پەیــڕەو بکەیــن ،ئەوە ڕێ لەســەر دکتاتــۆری زهنــی دەکاتــەوە .کاتــێ لــە ڕۆژهەاڵتــی ناویــن فەلســەفە لــە ئاییــن دوورخرایــەوە و کاتــێ لــە دونیــای ڕۆژئــاواش زانســت لــە فەلســەفە دووخرایــەوە ئەنجامــە قورســەکانی ئــەو دکتاتۆریەمــان بینــی و هێشــتاش تێیــدا دەژیــن .ئەگــەر زهنــان بــۆ هــەزاران رێــی بــەرەو
50 مرۆڤ
(ژ10 )11 .ی گه‌اڵڕێزان 2716
ﺧﺑﺑﺎت ﺋﺎﻧﺪۆک
کارێکــی پــڕ ئــازارە کــە مرۆڤ لەســەر پێناســەی مــرۆڤ و ئەو کێشــانەی دروســتی کــردووە بنوســێت ،چونکــە مــرۆڤ تاکــە هەبوونێکــە لــە نێــوان هەمــوو بونــەوەرەکان دا دەتوانــێ لەســەر خــۆی قســە بــکات. دەزانرێــت کــە ئاژەلێــك ،ڕووەکێــک ،یــان بەردێــک ناتوانــێ لەســەر خــۆی قســە بــکات ،گــەردوون لەمــرۆڤ دا خــۆی دەربڕیوە ،بــەاڵم کاتێ لێــی دەڕوانیــن مــرۆڤ لــە کاتێکــدا کــە هێنــدە بونەوەرێکــی بەهێــز بــی وەک چــۆن لــە قورئــان دا بــە « ارشف املخلوقــات» پێناســە دەکرێــت واتــە لەنێــو بونــەوەرکان دا باشــرینیانە کــە ئــەوە لــە ڕۆژی ئەمــڕۆدا زانســتیش ســەملاندوویەتی ،بــەاڵم لــە هەمانــکات دا بونەوەرێکــە کــە هێنــدە لەســەر خــۆی خــراپ دەدوێــت و دەکات ،هێنــدە تەنگــژە و پرســی قوڵــی هەیــە ،هێنــدە یەکــر ڕیشــەکێش دەکــەن .ئــەوەی تەنانــەت لــە نێــو ئــاژەاڵن و لــە نێــو ڕووەک دا ڕوونــادات مــرۆڤ بــە یەکــری دەکات .ئــەوە الیەنــی بەئێــش و ئــازاری مەســەلەیەکە .ئــەوەش شــتێکامن نیشــان دەدات کــە داخــۆ مــرۆڤ چەنــدە بەپێــی رسوشــتی خــۆی دەژی؟ داخــۆ ئــەو شــتانە ناچــاری بــوو کــە ڕووبــدات و هەبــن؟ ئــەوە بابەتــی گفتوگــۆ و توێژینــەوەی قوڵــە. گرنگــە بزانرێــت کــە پێشــکەوتن مــەرج نیــە هەمیشــە لــە ڕووی ئەرێنیــەوە بێــت ،بەڵکــو زۆر جــار پێشــکەوتن بــەڕووی نەرێنیــش دا بــووە .کاتــێ لــە ژیانــی ڕۆژانەیــی دا مــرۆڤ باســی پێشــكەوتن دەکات زۆر جــار بــە شــتی ئەرێنــی و مــرۆڤ بــەرەو پێشــکەوتن دەبــات ،تێدەگەیــن .بــەاڵم ئەگــەر بــاش لێــی بکۆڵینــەوە بــە ڕاســتی پێشــکەوتنێکی ئەوتــۆ نابینیــن .بــاش دەکرێــت ئــەو پرســیارەش بکەیــن بــە ڕاســتی مــرۆڤ پێشــکەوتووە لــە ڕۆژی ئەمــرۆ دا یــان دواکەوتــووە ؟ کاتــێ لــە کێشــەکانی مرۆڤایەتــی دەڕوانیــن زۆر بــە ئاســانی دەتوانیــن بەڵێیــن نەخێــر مــرۆڤ پێشــنەکەوتووە ،بەڵکــو پاشــکەوتووە .لــە چ ڕوویەکەوەیــە کــە مــرۆڤ پێشــکەوتووە وەک بانگەشــە دەکرێــت؟ بۆچــی بڵێیــن پێشــکەوتوو یــان پاشــکەوتوو؟ ناوەڕۆکــی پێشــکەوتنی مــرۆڤ و کۆمەڵگــە بــە چــی پڕبکەینــەوە؟ مبانــەوێ وەاڵمــی ئــەو پرســیارانە بدەینــەوە ناچاریــن ســەیرێکی دۆخــی ئێســتا بکەیــن دەبینین
کــە ئــەوەی ڕوودەدات لــە هیــچ ســەردەمێکی مێژوویــی مرۆڤایەتیــدا ڕووینــەداوە .ئــەو تاوانانــەی لــە هیــچ ســەردەمێک دا نەکــراوە ،لــەم قۆناخــەی مرۆڤایەتــی دا دەکرێــت .گەورەتریــن مەترســی لــە مێــژوودا لەســەر مــرۆڤ لــەم ســەردەمەدایە .ســەرۆک ئۆجــاالن پێــی دەڵێــت» گەورەتریــن مەترســی لەســەر مــرۆڤ بــە دیناســۆربوونێتی» ،چیــە دیناســۆربوون؟ دەزانرێــت کــە لەســەردەمێکدا بــۆ دەیــان ملیــۆن ســاڵ لەســەر ڕووی زەوی گەورەتریــن و بەهێزتریــن بوونەوەربــوون، بــەاڵم بەهــۆی گۆڕانــی کەشــوهەوا لەناوچــوون و ئێســتاش تەنیــا پاشــاوەکانیان مــاوە .مەبەســت ئەوەیــە کــە مــرۆڤ چەنــد بەهێــز بــێ وەک چــۆن دیناســۆر بەهێــز بــوون ،بــەاڵم لەناودەچــن .مــرۆڤ لــەم قۆناخــەدا بەهێزتریــن بوونــەوەرە ،بــەاڵم ئەگــەر لــە رسوشــتی خــۆی دابڕێــت و ئیکۆسیســتەمی خــۆی تێکبــدات ئەگــەری لەناوچوونــی هەیە. ژیــان و هەبــوون هــەر ئــەوەی نیــە کــە مــرۆڤ پێیوابــێ هــەروا دەبێــت و بــەردەوام دەبێــت ،تەنانــەت ئیســامیش وەک ڕۆژی مەحشــەر پێناســەی دەکات ،ئایینــە تاکخوداییــەکان پێناســەی ئــەو حاڵەتەیــان کــردووە تەنانــەت زانســتیش دەکرێــت نــاو و پێناســەی بــۆ بــکات، چونکــە ئێســتا دەرفەتــی وا لــە دەســتی مــرۆڤ هەیــە کــە ســەدان جــار هەبوونــی زەوی لەناوبــەرن ،بــۆ منونــە بۆمبــی ئەتۆمــی و زۆر دەرفەتــی تریــش هــەن .مرۆڤــە کــە بڕیــار دەدات زەوی وەک بیابانێکــی لێبێــت، چیــا ســەهۆڵیەکان دەتوێنــەوە ،چینــی ئــۆزۆن کــون بــووە ،واتــە ئــەوەی مــرۆڤ پێــی دەڵــێ پێشــکەوتن هەمیشــە بــە ڕووە ئەرێنیەکــەی دا نەبــووە ،چونکــە پێشــر چینــی ئــۆزۆن کــون نەبــووە ،کێشــەی ژینگــە هێنــدە گــەورە نەبــووە ،کێشــەی بەبیابانبــوون و وشــکە ســاڵی هێنــدە نەبــووە ،پێشــر هێنــدە ناهاوســەنگی لــە نێــوان مــرۆڤ نەبــووە .مــرۆڤ دەیــان دەوڵەتیــان لــە بەردەســتدایە ،ئیــر شــتێکی لە ســەر زەوی بەشــی بکــەن نەمــاوە ،بــەوەش تێرنابــن بۆشــایی ئاســان کۆنتــڕۆڵ و زەوت دەکــەن .مرۆڤــی هەژموونگــەر ئیــر دەســتیان بــەوە کــردووە کــە چــۆن مانــگ ،مەریــخ و هەســارەکان بــەش دەکــەن ،مرۆڤێکــی وەهــا هەیــە و مرۆڤێکــی تریــش کــە بەهــۆی برســێتی،توینێتی و نەخۆشــی دەمرێــت .لــە مێــژوودا مــرۆڤ هەبــووە کــە بەهــۆی برســێتی ،توینێتــی و نەخۆشــیەوە مــردوون ،بــەاڵم بــەو ئاســتەی ئێســتا مــرۆڤ هێنــدە لەنێــو ناهاوســەنگی دا نەبــووە ،مــرۆڤ هێنــدە لــە کۆمەڵگــەی خــۆی، لــە مــرۆڤ و کۆمەڵگەکانــی تــر دانەبــڕاوە .مەترســیەکە لەوێــدا. مــرۆڤ کەلتــوری جۆربەجــۆری لــە ڕیشــەوە هەڵکێشــا و قڕیکــردن.
51
مرۆڤی دواتر بە سەرهەڵدانی سیستەمی پلداری و دەوڵەت و کۆمەڵگەی چینایەتی لەو ڕێچکەیە الیدا
ئەخــاق ،دیــد و بیرکردنــەوەی بــاش و بــە ســودە لــەو کۆمینــە و سیاســەتیش کردەیــی کردنــی ئــەو دیــد و بیرکردنەوەیەیــە .ئــەوە ناوهــڕۆك و رسوشــتی مرۆڤــە .ئــەو بیرکردنــەوە و کردەیــە لــە مرۆڤــی پێشــوتردا زۆر بەهێــز و بەرجەســتە بــووە ،چونکــە مــن منێتــی و سەردەســت و بــن دەســت نەبــوو .کۆمەڵگەیەکــی ڕەگەزگــەرا نەبــوو و ژیانێکــی رسوشــت و هــەرەوەز و هاوبــەش هەبــووە .بــە پێشخســتنی کۆمەڵگــە و دابینکردنــی پێویســتیەکانیەوە ســەرقاڵ دەبــوو .هەمــوو کار و کردەوەیــان بــۆ کۆمەڵگــە بــوو .بــەو پێیــە مرۆڤــی ســەرەتایی هــەم ئەخالقیانــە و هــەم سیاســەیانرت بــوون بــە پێــی ئــەو پێناســەیە .مرۆڤــی دواتــر بــە ســەرهەڵدانی سیســتەمی پلــداری و دەوڵــەت و کۆمەڵگــەی چینایەتــی لــەو ڕێچکەیــە الیــدا .ئیــر کاتــی مرۆڤــەکان بــە پێــی ئــەو پێناســەیەی ئەخــاق و سیاســەت هەڵســوکەوتیان نەکــرد و کەوتنــە خزمــەت بەرژوەنــدی دەســەاڵتدارانەوە وەک مێگەلیــان لێهــات. ئیــرادەی مــرۆڤ شــکێرنا و هێــزی ئەخالقــی و سیاســەتیان لێزەوتکــرا، بــەاڵم دەســەاڵتداران نەیانتوانــی ئــەو هەوێنــەی ئەخالقبــوون و سیاســیبوونی مــرۆڤ لــە ڕێشــەوە هەڵکێشــن .تــا ئێســتا ناکــرێ مرۆڤێک هەبــێ کــە لــە ڕیشــەوە دوور بــێ لــە ئەخــاق و سیاســەت تەنانــەت سەرمایەدارێک و دەوڵەتدارێک ،بیر لە منداڵەکانی خۆی دەکاتەوە. کەواتــە پرســێکی گرنــگ دێتــە پێشــەوە مەگــەر مــرۆڤ بەبــێ کۆمەڵگــە دەژی ؟ بابەتێکــە کــە لیبڕاڵــەکان زیاتریــن کاریــان لــە ئــەو مەســەلەیە
( no /11 )- 1 - 11 - 2016
زمانــی جۆربەجــۆر و رسوشــیان لەناوبــرد .کاتــێ لــەو دۆخــە دەڕوانیــن دەتوانیــن بڵێیــن مــرۆڤ کاتــێ بــە قۆناخەکانــی تــری ڕابــردوو بــەراورد بکرێــت ،دوژمنایەتــی و مەترســیداریەکەی لــە بەرزتریــن ئاســتدایە. مرۆڤــی پێشــوو هێنــدە دوژمنــی خــۆی ،رسوشــت و کۆمەڵگــە نەبــووە. لەســەروبەندی شــەڕی جیهانــی دووەمیــن دا کاتــێ ئەمەریــکا دوو بۆمبــی ئەتۆمــی بەســەر ژاپــۆن دا بەردایــەوە ٣٠٠هــەزار مرۆڤــی لــە ناوبــرد ،نزیکــەی ١٠٠هــەزار مرۆڤــی تریــش بــە کاریگــەری تیشــکی بۆمبــەکان برینــدار بــوون و بــە شــێرپەنجە مــردن .ڕووداوی وەهــا کاریگەریەکــی ســایکۆلۆژی و ڕۆحــی الی مــرۆڤ دروســتکردووە کــە لــە یادناکرێــت ،بەهێنــدەی ئــەوەش زیانــی بــە رسوشــت گەیانــد. ئــەوە بۆمبــی ئــەو کاتــە بــوو ئێســتا هــەزاران بــار بەهێزتــر لــەو بۆمبانــە دروســتکراون کــە زیــان بــە مــرۆڤ و رسوشــت دەگەیەنێــت. کاری ســەرەکی دەســەاڵتداران ئێســتا گەمەکردنــە بــە هەمــوو شــتێکی مــرۆڤ ،گەمەیــان بــە ژیانــی مــرۆڤ ،بــە هەســت و بــە ڕەمــەک- ئــاژووی مــرۆڤ کــرد و دەکــەن .تەنانــەت هەوێــن و هۆرمۆنــی خواردن دەشــوێنن و دەگــۆڕن .بــە هۆرمــۆن جیناتــی ڕووەک و ئاژەڵیــان گــۆڕی. ئەوەشــی دەگۆڕێــت تەنیــا رسوشــتی تەماتــە یــان پەتاتــە نیــە ،بەڵکــو بــەو رێیــە گەمەیــان بــە هەبوونــی مــرۆڤ ،رسوشــت و کۆمەڵگەکــرد، لــە هیــچ قۆناخێکــی تــری مێــژوودا مــرۆڤ هێنــدە نەگەیشــتۆتە ئاســتێکی نائەخالقــی .دەســەاڵتداران بــە زەوتکردنــی هێــزی زانســت، ئــەو هێــزەی کــە بەرهەمــی هاوبەشــی ژیــری مرۆڤــە ،لــە چوارچێــوەی پیشەســازگەرایی دا و مۆنۆپۆڵکردنــی دا لــە دژی کۆمەڵگــە بەکاردێنێت. بــۆ ئــەوەش لەگــەڵ ئــەوەدا نیــم کــە دۆخــی ئێســتا وەک دۆخێکــی پێشــکەوتوو لەقەڵــەم بدرێــت بــە تایبەتیــش کاتــێ ســەیری ســەدەی ٢٠ بکەیــن دەکــرێ بڵێیــن مــرۆڤ پاشــکەوتووە. باشــە ئەگــەر مــرۆڤ لــە ســەردەمی کۆمەڵگــەی رسوشــتی دا وەک مرۆڤــی پێشــکەوتوو دەبینیــن ،چــۆن دەکرێــت ئــەو دۆخــەی ئــەو کاتــە لــەم ســەردەمەدا بەدەســت بهێرنێتــەوە؟ .هەبــوون نکوڵــی لە رسوشــتی خــۆی نــاکات .ئهوهــی هەبــوون دەکاتــە خــود ،رسوشــتەکەیەتی کاتــێ ئــەوە نەبــێ ئیــر رسوشــتی هەبوونــی خــۆی لەدەســت دەدات و دەبێتــە هەبوونێکــی تــر .مرۆڤیــش رسوشــتێکی خــۆی هەیــە وەک هەمــوو بونەوەرێکــی تــر لــە گــەردوون دا .هــەر چــۆن ســەگێک ،پشــیلەیەک، بزنێــک یــان دارێــک رسوشــت ،ناوهــڕۆك و خودبوونــی خــۆی هەیــە، مرۆڤیــش رسوشــتی خــۆی ،هــەر هەبوونێکیــش بــۆ ئــەوەی ناوهــڕۆك، رسوشــت و خودبوونــی خــۆی بپارێزێــت ناچــارە لــە چوارچێــوەی رسوشــتیبوونی خــۆی دا بجولێتــەوە .بــۆ منونــە پشــیلەیەک بــەدەر لــە
رسوشــتی خــۆی ناتوانــێ وەک هەبوونێکــی تــر بجولێتــەوە ،چونکــە کۆتایــی بــە هەبوونەکــەی دێــت ،ئــەوە بــۆ ســەگێک ،دارێــك ،بزنێکیــش بەهەمــان شــێوەیە .لێــرەدا مــرۆڤ پێناســە دەکەیــن دەڵێیــن رسوشــت و ناوهڕۆكــی مــرۆڤ لــە چوارچێــوەی ئەخالقیبوونــی و سیاســی بوونــی دایــە .ســەرۆک ئۆجــاالن دەلــێ» مرۆڤێکــی بــێ ئەخــاق و بــێ سیاســەت هەبوونــی نیــە» .ئەخــاق و سیاســەت چــۆن پێناســە دەکەین؟ ئەخــاق بینینــی پێویســتیەکانی کۆمەڵگەیــە ،سیاســەتیش پێکهێنــان و ئەنجامدانێتــی .مــرۆڤ هەبوونێکــە لەگــەڵ کۆمەڵگەکــەی دا دەتوانــێ بــژی .مــرۆڤ هەبوونێکــی هــەرەوەز و کۆمیناڵــە.
(ژ10 )11 .ی گه‌اڵڕێزان 2716
52 کــردووە و كۆنتڕۆڵیــان کــردووە .بانگەشــەی لەســەر ئەوەیــە کــە « بــەر لــە کۆمەڵگــە مــرۆڤ هەبــووە ،ئازادیــان هەبــووە ،بــەاڵم هەنــدێ لەوانــە دوای ســەردەمێک دەســتیان وەردایــە ســنوری ئــازادی ئەوانــی دیکــە و زیانیــان پێگەیانــدن و بوونــە هــۆکاری کێشــە و ئالــۆزی ،بــۆ ئــەوەش مــرۆڤ دەوڵەتیــان دامەزرانــد کــە ئیــرادەی خۆیــان لــەوێ دا کۆبکەنــەوە» .بــۆ ئــەوەش بەپێــی لیبڕاڵیــزم مێــژووی کۆمەڵگــە یەکســان دەکــەن بــە مێــژووی دەوڵــەت ،بــەو پێیــەش دەوڵــەت وەک ئامــراز و سیســتەمی دەســەاڵتدارن ڕەوا دەکرێــت .ئــەو خوێندنەوەیــە چەوتــە و بەپێــی بەرژوەنــدی چینــی ژووریــن واتــە بەپێــی بەرژوەنــدی بــرژوازی ڕێکخســن کــراوە .ئەوانــە بــەو تیۆریــە زهنیەتــی مرۆڤیــان فەتــح کــرد و شــتێک کــە بوونــی نیــە وەک هەبــوو ،شــتێکی درۆیــان وەک ڕاســتی دەرخــواردی کۆمەڵگــە دا .تــۆ لــە ڕاســتی دا ســهیری بكهــی مــرۆڤ هەبوونێکــی کۆمەڵگەییــە ،هەمــوو هەبــوون لــە گــەردوون دا لــە دەرەوەی مرۆڤیــش سیســتەمێکیان پێویســتە کــە تێــدا هاوســەنگانە بژیــن ،کۆمەڵگەبوونیــش ئــەو سیســتەمەیە کــە بــۆ مــرۆڤ پێویســتیەکە. بەڕێــز ئۆجــاالن دەڵــێ « دیموکراســی لــە بــاوەڕی مــن دا نــەک بــە تاکەکــەس ،بەڵکــو پشــت بــە کۆمەڵگەبــوون دەبەســتێ» .ئــەوە نایەتــە ئــەو واتایــەی کــە لــە دژی تاکەکەســە یــان کەســایەتیبوونە ،بەڵکــو بــە پێچەوانــەوە مەبەســتی ئەوەیــە کــە کاتــێ مــرۆڤ لــە کۆمەڵگــە دابــڕا لــە ناوهــڕۆك و رسوشــتی مرۆڤبــوون دوور دەکەوێتــەوە ،چونکــە لــە هــەرەوەزی و کۆمیناڵبــوون لــە ناوهڕۆكــی مرۆڤبــوون دا هەیــە. مرۆڤێــک ناتوانــێ ســەربەخۆ بەتەنیــا بــژی یــان بــە تەنیــا ناتوانــێ زمانێــک بئافرێنــێ ،مرۆڤێــک نیــە کــە بەتەنیــا مێژووییەکــی هەبێــت، بەڵکــو مــرۆڤ لــە ڕووی بایۆلــۆژی ،هەســت و هــزر بەرهەمێکــی مێژوویــی و کۆمەڵگەییــە .ئێمــە هەمــوو لــە دایــک و باوکێکــەوە هاتوویــن ئــەوە خــۆی لهخۆیــدا نیشــانەی ئەوەیــە کــە ئەگــەر گــرووپ یــان کۆمەڵگەیــەک نەبووایــە ئــەوە نەدەبوویــن .بــۆ ئــەوەش ئەگــەر کۆمەڵگــە گەورەمــان نــەکات ،بەخێومــان نــەکات و پەروەردەمــان نــەکات و زمــان و ئەزمونــی خۆیــان نەداتــێ مــرۆڤ چــۆن دەتوانــێ ســەربەخۆ بــژی .ئــەوە تەنیــا کێشــەی کۆمەڵگەکانــی پێشــوو نیــە بــە تەنیــا ،بەڵکــو کێشــەی ســەرەکی هەنوکەییشــە .کۆمەڵگەبــوون نەبــێ مــرۆڤ چــی بــکات؟ .لــە دابینکردنــی پێویســتیەکانی ڕۆژانەییــەوە بگــرە تــا ژیانــی مەعنــەوی پێویســتی بــە کۆمەڵگەبوونــە .بــۆ منونــە چەنــد ســاڵ لەمەوبــەر ڕوداوێــک هەبــووە کــە گرنگــی کۆمەڵگەبــوون نیشــان دەدات» کۆمەڵگــە درک بــەوە دەکــەن کــە کچێکــی تەمــەن ١٤ســاڵ چەندیــن ســاڵ لەگــەڵ دایــک و باوکێکــی کــەم ئەنــدام کــە یەکێکیــان
هــەم کــەڕ و هــەم الڵ و ئــەوەی دیکەیــان لــە ڕووی ژیــری و توانــای قســەکردنەوە کامــڵ نیــە ،ژیــاوە ،لــە کچەکــەدا دەبینــن کــە ناتوانــێ قســە بــکات و ژیریشــی بەپێــی تەمەنــی نیــە ،ئاســتی هەڵســوکەوت، قســەکردن و کــردەوەی وەک منداڵێکــی بچوکــە ،واتــە لــە ڕووی بایۆلــۆژی و تەمەنــەوە گــەورە بــووە ،بــەاڵم لــە ڕووی کۆمەاڵیەتیــەوە گــەورە نەبــووە « .ئــەوە نیشــان دەدات کــە کۆمەڵگەبــوون چەنــد گرنگــە .تەنانــەت لــە دوای ئــەو ڕووداوە چەنــد هەوڵیــان داوە نەیانتوانیــوە لەئاســتی هاوتەمەنەکانــی دا تایبەمتەنــدی کۆمەڵگەبــوون لــەو کچــە ١٤ســاڵە پەرەپێبــدەن .جوڵــە ،چاالکــی و قســەکردنی لــە ئاســتی منداڵێکــی ٣ســاڵی دایــە .واتــە لــە ڕووی تەمەنــەوە مــەزن بــووە ،بــەاڵم لــە ڕووی کۆمەاڵیەتیــەوە گــەورە نەبــووە» .ئــەو ڕووداوە نیشــانی دەدات کــە کۆمەڵگەبــوون چەنــدە بــۆ مــرۆڤ گرنگــە. هەبوونــی مــرۆڤ بــێ کۆمەڵگــە مەحاڵــە ،کۆمەڵگــە شــێوازی ژیانــی مرۆڤــە .ژیانــی مــرۆڤ بــێ کۆمەڵگــە خۆخەڵەتانــدن و بانگەشــەی دەســەاڵتدارانە بەتایبەتــی پڕوپاگەنــدەی ئایدیۆلــۆژی لیبڕاڵیزمــە کــە ئایدیۆلــۆژی مۆدێرنیتــەی ســەرمایەداریە.
مرۆڤ دوای ملیۆنان ساڵ دواتر ئازادی خۆی لە دەستدا ،مێژووی لە دەستدانی ئازادی مرۆڤ ،لە ڕێدەرچوونی مێژووە
هەبوونــی مــرۆڤ لــە ئازادیەکــەی دایــە ،مێــژووی ئازادیــش بــە مێژووی مرۆڤایەتــی دەســتپێدەکات ،چونکــە مرۆڤــەکان بــە شــێوەیەکی ئــازاد لــە دایکبــوون و ژیــاون .ئــاژەڵ و ڕووەک و بوونەوەرەکانــی ترییــش ئــازادن ،چونکــە پــەرە بــەو راســتیە دەدەن کــە لــە ناوهڕۆكیانــدا هەیــە. مرۆڤیــش بــە هەمــان شــێوەیە .مــرۆڤ دوای ملیۆنــان ســاڵ دواتــر ئــازادی خــۆی لــە دەســتدا ،مێــژووی لــە دەســتدانی ئــازادی مــرۆڤ ،لــە ڕێدەرچوونــی مێــژووە .مــرۆڤ دەبــێ ئــازاد بــژی واتــە دەنــگ ،ڕەنــگ، تایبەمتەنــدی و خــودی بوونــی خــۆی هەبێــت ،واتــە ئیتنــای بــۆ خــۆی هەبــێ نــەک بــۆ کەســی دیکــە ،بــۆ منونــە کاتــێ بــە کوردێــک بگوترێــت تــۆ تورکــی ئــەو کاتــە کێشــەی ئــازادی دێتــە ئــاراوە ،یــان ژن ناســنامەی و هەبوونــی خــۆی هەیــە ناکــرێ پێــی بگوتــرێ ناســنامە و هەبوونــت نیــە .جــا ئــەوە چ مــرۆڤ بــە گشــتی یــان ژن ،گەنــج و هــەر بەشــێکی تــر کۆمەڵگــە بــێ کاتــێ ســنوری دەربڕینــی بــۆ دیــاری بکرێــت ئــەوە
53
مێشکی مرۆڤ خۆی لە خۆی دا خوڵقکارە، بەاڵم مرۆڤ هەموو توانستی مێشکی خۆی بۆ پێشخستنی کۆمەڵگە بە کارناهێنێ
هــۆکاری کەوتنــی مــرۆڤ بــۆ نێــو ئــەو دۆخــەش ،هــەر دەگەڕێتــەوە بــۆ رسوشــتی مــرۆڤ خــۆی کــە لــە ماوەیەکــی کــورت دا دەتوانــێ شــێوەبگرێت .مێشــکی مــرۆڤ خــۆی لــە خــۆی دا خوڵقــکارە ،بــەاڵم مــرۆڤ هەمــوو توانســتی مێشــکی خــۆی بــۆ پێشخســتنی کۆمەڵگــە بــە کارناهێنــێ ،کێشــە لــەوێ دا دێتەئــاراوە .ئــاژەڵ و ڕووەک ناتوانــن وەک مــرۆڤ لــە ماوەیەکــی کــەم دا گۆڕانــکاری جــدی بکــەن .خوێندنــەوە و هەڵســەنگاندن وەک فەیلەســوفەکانی مۆدێرنــە کــە دەڵێــن « گــەردوون وەک ماکینەیەکــە رۆحــی نیــە و زیندوو نیە» ڕاســت نیــە ،بەپێچەوانەوە زانســت ســەملاندوویەتی کــە رسوشــت زینــدووە ،تەنانــەت مرۆڤــی پریــات –بەراییــش بەپێــی ئاینیمیــزم – ئاینــی ڕۆحــی هەســتیان بــە زیندوویــی و رۆحلەبەربوونــی گــەردوون و رسوشــت کــردووە .تەنانەت مرۆڤــی ئێســتاش لــە هەنــدێ جێگــەدا کاتــێ دارێــك برینــدار دەبــێ و دڕوشــێ قــوڕی لێــدەدەن بــۆ ئــەوەی تیــاری بکــەن و بیپێچــن .ئــەوەش ئامــاژەی زیندوویــی دارێکــە و مامەڵــەی ئــەو مرۆڤەیــە لــە ئاســت ئــەو زیندووێتیــەی داردا .ئاســتی زیندوێتــی لــە نــاو هەمــوو بوونــەوەرەکان دا جیــاوازە و مــرۆڤ لەوانــەی دیکــە جیاوازتــرە .مــرۆڤ دەتوانــێ لــە ماوەیەکــی کــورت دا شــێوازی ژیانــی خــۆی بگــۆڕێ ئــەوەش ئەنجامــی ژیــری ئانالیتیکــی «شــیکاری»یە واتــە لــە ســەر بنەمــای هــزرە ،بــەاڵم کاتــێ ئــەو هــزرە لــە کۆمەڵگەبــوون دابــڕێ ڕێــی تێدەچێــت کــە بــۆ کــردەی زۆر خــراپ بەکاریبینێــت .مرۆڤــی پریامت-بەرایــی دەیانزانــی کــە کۆمەڵگــە چەنــد بــۆ مــرۆڤ گرنگــە بــۆ ئــەوەش هەمــوو
( no /11 )- 1 - 11 - 2016
کێشــەی ئــازادی دێتــە ئــاراوە. مێــژووی کێشــەی ئــازادی تەمەنــی بــۆ مــاوەی حــەوت هــەزار ســاڵ دەگەڕێتــەوە .بەڵگــە هەیــە کــە ٢٠٠٠ســاڵ بــەر لــە زاییــن تابلێتێــک دۆزراوەتــەوە کــە وشــەی «ئامارگــی « لەســەر نــورساوە بــە پیتــی ســۆمەری کــە بەواتــای «ئــازادی « و لــە هەمــان کات دا بــە واتــای «گەڕانــەوە بــۆ دایــک» دێــت .بــەو پێیــە مێــژووی بــە گرفتبوونــی ئــازادی بــە ســەرهەڵدانی پلــەداری و دەســەاڵتداری دەســتیپێکرد، چونکــە بــەر لــەو مێــژووە مــرۆڤ خــۆی لــه خۆیــدا ئــازاد ژیــاوە .دوای ســەرهەڵدانی ئــەو سیســتەمە هەوڵــی مــرۆڤ بــۆ ئــازادی هەمیشــە هەبــووە ،چونکــە شــتێک نیــە لــە ئــازادی بەنرخرتبێــت .ســەرنج بــدەن هەمــوو ئایدیۆلۆژیــاکان باســی ئــازادی دەکــەن ،نــەک لــە بەرئــەوەی کــە ئازادیخــوازن ،بــۆ منونــە واڵتانــی بااڵدەســت و هەژموونگهراكانــی جیهــان ،وەک ئەمەریــکا و هاوپەیامنەکانیــان کاتــێ دێنــە ڕۆژهەاڵتــی ناویــن داخــۆ دەڵێــن دێیــن داگیرتــان بکەیــن؟ یــان پتڕۆلەکــەت دەبــەم یــان دێــم ئیــرادەت بشــکێنم؟ نــا بەڵکــو دەڵێــن هاتویــن ئازادیتــان بــۆ بێنیــن ئەگــەر نــا ئــەوە خەڵــک لەبەرامبەریــان ڕادەوەســتێت .دەزانــن کــە ئــازادی لــە رسوشــتی مرۆڤدایــە و پێیــەوە پەیوەســتە بــۆ ئــەوەش بــە گــەالن دەڵێــن ئازادیتــان بــۆ دێنیــن و سیاســەت لەســەر ئــازادی دەکــەن .هەرگیــز تورکیــا ،ئێــران و ڕژێمــی بەعســی عێــراق و ســوریا نەیانگوتــووە کــە كارێكــی خراپتــان بەرامبــەر دەکەیــن ،بەڵکــو هەمیشــە ستایشــی خۆیــان کــردووە کــە ئــازادی بــۆ مرۆڤــەکان دێنیــن ،ئامانجــی ســەرەکی داگیرکاریــان بــەوە شــاردۆتەوە .بــەو ڕێیــەش رەوایــی خۆیــان لــە نێــو گــەل دا بەدەســت دێنــن و تاکــەکان هەڵدەخەڵەتێنــن و لــە ژێــر نــاوی ئــازادی سیاســەتی خۆیــان پەرەپێــدەدەن ،ئەگــەر بەنــاوی ئازادییــەوە دێــن ئــەی ئــەو هەمــوو کێشــەیەی کۆمەڵگــە چیــە؟ بەپێــی لێکۆڵێنــەوە ئــەو مرۆڤانــەی لــە قۆناخــی ڕابــردوودا لــە مــاوەی ســێ ملیــۆن ســاڵ دا مــردوون زۆر زیاتــرە لــەو مرۆڤانــەی کــە لە شــەڕی جیهانــی یەکــەم و دووەم دا کــوژراون .ئــەو شــەڕە بۆچــی بــوو ؟ بــۆ ئــازادی مــرۆڤ و کۆمەڵگــە بــوو ؟ کامــە کۆمەڵگــە بــەو شــەڕانە ئــازاد بــوون ؟ کام شــەڕانە مرۆڤــەکان ئــازاد دەکــەن؟ واز لــە مــرۆڤ بێنــە بــەو شــەڕانە ژینگــە گەیشــتۆتە ئاســتێک لــە وێرانبــوون کــە ژیانــی ئاســایی تێــدا نەمــاوە .پرســی بەرزبوونــەوەی پلــەی گەرمــا ،پرســی هەســتانی الفــاو و داخزانــی زەوی ،برســێتی ،نەخۆشــی جۆراوجــۆر کــە ڕۆژانــە نــاوی تــازە دەبیســتین ،ئــەو نەخۆشــیانە ئاســایی نیــن ،لــە تاقیگــەکان دا لــە ئەنجامــی ئەزمونکردنــەوە دروســتی دەکــەن و بــاوی دەکەنــەوە و دواییــش تەنیــا بــۆ قازانجــی زیاتــر لــە ژێــر نــاوی ئــەوەی دەرمانــی بــۆ
دەبیننــەوە کۆمپانیاکانــی دەرمــان بازرگانــی پێــوە دەکــەن .لــە رۆژی ئەمــڕۆدا ئایدیۆلۆژیــای لیبڕاڵیــزم کــە ئایدیۆلۆژیــای ســەرمایەداریە زیاتریــن بانگەشــەی لەســەر ئازادییــە کــە ناوەکەشــی لــە لیربتــەی فەرەنســی واتــە ئازادیــەوە هاتــووە ،بــەاڵم لــە مێژوویــی مرۆڤایەتــی دا زیاتریــن دوژمنــی ئــازادی و ڕیشەکێشــکەری ئازادیــە .لیبڕاڵیــزم بەنــاوی ئــازادی زیاتریــن درۆ و خەڵەتانــدن دەکات لەبەرزتریــن ئاســت ڕەواییــان پێویســتە کــە درێــژە بــە بەرژوەنــدی خۆیــان بــدەن ئــەوەش بــە دەســتەواژەی «ئــازادی» دەکــەن و ڕاســتی خــۆی لــە ژێــر ئــەو دەســتەواژەیەدا دەشــارێتەوە.
(ژ10 )11 .ی گه‌اڵڕێزان 2716
54 جوڵەیــان لەپێنــاوی پێشخســتنی دا بــوو .کاتــێ کۆمەڵگــەی چینایەتــی ســەرهەڵدەدات ،سەردەســت و بــن دەســت لــە مــرۆڤ دا دێتەئــاراوە و ،ئیــر مــرۆڤ لــە رسوشــتی خــۆی دوور دەرکەوێتــەوە دەبێتــە دەســەاڵتدار ،دەبێتــە خــاوەن کۆیلــە ،ئاغــا ،ســەردار و ...هتــد .مێــژووی مرۆڤــی دەســەاڵتخواز و سێکسیســت « ڕەگەزگــەرا» لــە نێــوان پێنــج بــۆ حــەوت هــەزار ســاڵە کــە تەنیــا لــە ٢%ی مێــژووی مرۆڤایەتــی پێکدێنێــت .لــەو ماوەیــەدا ئیــر مرۆڤــی سەردەســت مێشــکی خۆیــان بــۆ کــردەی خــراپ بەکارهێنــا و بااڵدەســتیان بــە ســەر مرۆڤەکانــی تــرەوە بونیادنــا ،مێشــکی خۆیــان بــۆ درۆ ،پیالنگێــڕی و خەڵەتانــدن بەکارهێنــا .هــەر ئــەو مرۆڤــە لــە الیــەک نەیهێشــت کــە مرۆڤــی نێــو کۆمەڵگــە پێشــکەوێت و تائهــو ئاســته خاوهــن زانیــن بــوون ئەگــەر کۆمەڵگــە زانــا و هۆشــیاربێتەوە پێویســتی بــەوان نامێنێــت ،بــۆ ئــەوەش زانســتیان لــە چنگــی خۆیــان دا کۆکــردەوە و پاوانکــرد و کۆمەڵگەیــان بــە خۆیــان بەســتەوە ،ئــەو ڕێبــازە بــە درێژایــی ئــەو پێنــج تــا حــەوت هــەزار ســاڵە بەردەوامــە. ئێمــە ئێســتا لــە قۆناخێکــی مرۆڤایەتیدایــن کــە مــرۆڤ کەمرتیــن ئاســتی مێشــکی خــۆی بەکاردێنێــت ،چونکــە مێشــک بەکارهێنانــە، دیــن ،هەســتکردن و کــردن و پێشخســتنە ،واتــە بــە دواداچــوون و خوڵقاندنــی شــتی نــوێ ،بــەاڵم ئێســتا هەمــوو شــتێک بــۆ قازانــج لەالیــەن دەســەاڵتدارانەوە ئامــادە دەکرێــت .بــۆ منونــە تــۆ چــی بخــۆی ،چــی لــە بــەر بکــەی ،حــەز لــە چــی بکــەی ،تــۆ چــۆن هەســتی و دانیشــی ئــەوان دەســت نیشــانی دەکــەن ،بــەاڵم کاتێــك پــارەت هەبــێ دەتوانــی ئەوانــە بکــەی .بــەو شــێوەیە هێــزی خوڵقــکاری مــرۆڤ و هێــزی جیــاوازی مــرۆڤ لەگــەڵ بونەوەرەکانــی تــر دەکــوژن .ئەوەشــی هەیــە بــە سیســتەمی پــارە و قازانــج دەبەســتنەوە .بــەو پێیــەش مــرۆڤ لــە مرۆڤبــوون و کۆمەڵگەبــوون دەخــەن .مــرۆڤ دەخەنــە دۆخــی پێشــرکێ لەبەرامبــەر یەکــر و گەمــە بــە هەســت ،نەســت و شــێوەی ژیانــی مــرۆڤ دەکــەن و مــرۆڤ هۆمــۆژەن و یــەک ڕەنــگ دەکــەن ، ئــەوەی بــۆ مــرۆڤ دەمێنێتــەوە پێکهێنــان و نەزانیــە .ســەرۆک ئۆجــاالن دەڵــێ « دەســەاڵتدار مێگەلبــوون بــە کۆمەڵگــەی ڕەوا دەبینــێ» .خۆیان دەکەنــە شــوان و کۆمەڵگــەش وەک مێگــەل دەبینــن و هەمــوو هەوڵیــان ئەوەیــە کــە ئــەو دۆخــە بهێڵنــەوە .ڕاســتە کــە نەرمــی و نیانــی مێشــکی مــرۆڤ خاڵێکــی ئەرێنــی لــە رسوشــتی مــرۆڤ دا بــەاڵم الیەنێکــی تــری نەرێنــی ئەوەیــە کــە ئــەو بەهێزەیــەی مێشــکی مــرۆڤ لــە دژی کۆمەڵگــە بەکارهاتــووە. مرۆڤ بێ ئازادی نابێت ،مرۆڤ هەموو شتێکی لە دەرەوەی
خــۆی لــە سیســتەمەوە پێدەدرێــت ،بــۆ منونــە ئێمــە ببینــە چــۆن پیاوێك، چــۆن ژنێــک ،چــۆن کوردێــک و تەنانــەت چــۆن تــورک ،عــەرەب و فارســێک؟ ئــەوە لــەدەرەوەی ئیــرادەی ئێمــە سیســتەم پێــان دەدات و بەســەرمان دا دەیســەپێنێت ،دۆخــی دواتــر یــان ئەوەیــە کــە مــل کــەچ دەکــەی و قبوڵــی دەکــەی یــان لــە دژی ڕادەوەســتی و دەکەویــە جوڵــە لــە بەرامبــەری و هــەوڵ بــدەی خــۆت بونیــاد بنێــی .بــەاڵم چــۆن خــۆت بونیــاد بنێیــت؟ وەک سیســتەمی لیبــڕاڵ بانگەشــە دەکات بــە دابــڕان لــە کۆمەڵگــە؟ بــێ گومــان نــا ،لەبەرئــەوەی کــە مــرۆڤ هەبوونێکــی کۆمەڵگەییــە .ســەرۆک ئۆجــاالن دەڵــێ» لــەوە خراپــر نیــە کــە مــرۆڤ لــە ڕاســتی کۆمەڵگــە داببــڕێ» .هــەر بــۆ ئــەوەش ڕێبــەر ئۆجــاالن بــاس لەدایکبونــی ســێیەمی خــۆی دەکات لــە بەرگرینامــەی « مرۆڤــی ئــازاد « دا کــە بــۆ دادگای ئەســینای نوســیوە .واتــە لــە دایــک بوونــی یەکــەم وەک هــەر مرۆڤێــک ،لــە دایــک بوونــی دووەمــی بــە دامەزراندنــی پەکەکــە و لــە دایکبوونــی سێیەمیشــی وەهــا پێناســە دەکات» قۆناخــی بونیادنانــی پارادایمــی مۆدێرنیتــەی دیموکراتــی و دابــڕان لــە مۆدێرنیتــەی ســەرمایەداری وەک قۆناخــی خۆبونیادنــان و لــە دایکبوونــی ســێیەمینمە» .ئــەو دەڵــێ کــە مــن بــەو لــە دایکبونــەوەی ســێیەم بــە هەمــوو شــێوەیەک خــۆم لــە سیســتەمی پلــەداری و دەســەاڵتداری ،شــێوەی دەســەاڵتدارێتی و زهنیەتیــان دابــڕی .واتــە ژیــان کۆمەڵگەبوونێکــی نوێیــە ،لــە نێــو کۆمەڵگــەدا ڕاســتە بەهــای ئەخالقــی و سیاســی هەیــە ،بــەاڵم کۆمەڵگەیەکە کــە تــا دواڕادە کەوتۆتە ژێــر دەســەاڵتداریەوە ،کێشــەکانی دەرهاویشــتەی دەســەاڵتداری، ڕەگەزگەرایی»سێکســیزم» ڕۆژانــە کــە مــرۆڤ لــە بەرامبــەر مــرۆڤ و مــرۆڤ لــە بەرامبــەر رسوشــت دەیــکات .بــۆ ئــەوەش بــەو ژیانــەی کــە ئێســتا هەیــە ســەختە کــە ژیانێکــی ئاشــتی و ئارامــی بێنێــت .ئۆجــاالن ئــەوەی بینــی و خــۆی لــە سیســتەم دابڕانــد و خــۆی بونیادنا ،بــەاڵم کاتێ خــۆی بونیادنــا بــە کۆمەڵگەبــوون ،مێــژووی مرۆڤایەتــی و کۆمەڵگــەی رسوشــتیەوە بەســتەوە و ئــەو هەنــگاوەی نــا ،خــۆی بــە کۆمەڵگــە و بەهــا هەرەوەزیەکانــەوە بەســتەوە و خــۆی بونیــاد نــا .خــۆی لــە کۆمەڵگــە دانەبڕانــد .مــرۆڤ لــەم قۆناخــەی ئەمــڕۆدا پێویســتی بــە ئازادییــەک هەیــە بــەو ناوهڕۆكهــی کۆمەڵگەبوونــەوە
55 هزری گاندی و سیستەمی کۆنفیدراڵی دیموکراتی ئۆجاالن
ﻟﻪ ﺋﯿﻨﮕﻠﯿﺰﯾﯿﻪوه ﺣﻪﯾﺪهر ﻏﻪﻓﻮر
ســەرەتا پێویســتە تیشــک بخەمــە ســەر ئــەو روداوە زۆر گرنــگ و دەگمەنــەی کــە ٥٠٠٠پێنــج هــەزار ســاڵ پێــش ئێســتا ڕویــداوە. ڕوداوێــک کــە بــۆ یەکەمجــار لــە میزۆپۆتامیــاوە دەبێتــە خاڵێکــی ســەرنج ڕاکێــش لــە مێــژوی مرۆڤایەتیــدا .لــەو کاتــەوە ئــەم کردەیــە تەنیــا دوو جــاری تــر دوبــارە بوەتــەوە ،ئەویــش لــە ئەمریــکا و ئاســیا. کــردەی داهێنانــی شــتێکی ســەیر کــە بــەردەوام لــە ئاســتێکی بــااڵی نایەکســانی چینایەتیــدا پــەرەی پــێ دەدرێــت و وردە وردە ئــەم شــتە ســەیرە نــاو دەنێــن دەوڵــەت ڵیــرەوە ئیــر مێــژوی مرۆڤایەتــی پێویســتە بیــر لــە چەســپاندن و قایــم کردنــی ئــەو پایــە و ڕایەاڵنــە بکاتــەوە کــە دەبنــە هــۆکاری مانــەوەو لەســەر پــێ وەســتانی دەوڵــەت .جیــاوازی چینایەتــی ،نایەکســانی، ســتەمی کۆمەاڵیەتــی ،پیــاو ســاالری ،کەڵەکــە کردنــی شــمەک، دامەزراندنــی ڕیکخــراوی پرۆفشــناڵی ســەربازی .پەرەپێدانــی جەنــگ و چەوســانەوەی سیســتامتیک ،هەروەهــا بیرۆکــەی ســەرهەڵدانی شــارە گــەورەکان بەجۆرێــک کــە هەرگیــز لــە مێــژوی مرۆڤایەتیــدا بــەو ئاســتە باڵەیــە وجودیــان نەبــوە مێــژوی ســەت هــەزار ســاڵی کۆمەڵگــەی مرۆڤایەتــی بــارگاوی بــوە بــە کۆمەڵێــک کــردەو خەســڵەتی ژیــان دۆســتی ،وەک ڕێکخســتنی کۆمەاڵیەتــی لەســەر بناخهــی یەکســانی و هاریــکاری و ئابــوری هاوبــەش .ئــەم شــێوە کۆمەڵگایــە لــە تێرمــە سیاســیەکەیدا بریتــی بــووە لــە کۆمەڵێــک یەکــەی ســەربەخۆ مــن پێموایــە ئۆجــەالن زۆر ژیرانــە شوناســی ئــەم داهێــراوە نوێیــەی میزۆپۆتامیــا (دەوڵــەت) وەک دیاردەیەکــی نائاســایی و نەخۆشــیەک لــە ئەزمونــی مرۆڤایەتــی پێناســە دەکات .ئــەوەی لێــرەدا مەبەســتی ئێمەیــە خویندنــەوەی میزۆپۆتامیــای دوای پێنــج هــەزار ســاڵە .تێڕامانی ئێمەیــە بــۆ ســەمەرەی دەوڵــەت و ئــەو مامەڵەیــە کــە داوا لــە هــزری
زۆربــەی ســەرچاوەکان پێیــان وایــە لــە ســەدا نــەوەدو نــۆی مێــژووی مرۆڤایەتــی مــرۆڤ بەبــێ دەوڵــەت ژیــاوە ،ژیانێــک وەک لــە ســەرەوە باســان کــرد لەســەر بناخهــی کۆمەڵێــک کــردەو خەســڵەتی ژیــان دۆســتی ،یەکســانی و ئابــوری هاوبــەش .هەمــان ئــەو شــێوازە ژیانــەی کــە ئەمــڕۆ سیســتەمی کۆنفیدراڵــی دیموکراتــی نوێنەرایەتــی دەکات و هــەوڵ دەدات هەمــان ئــەو فۆڕمــە رسوشــتیە لــە شــێوازی ژیــان بگێڕێتــەوە کــە بــووە بــە بونیــادی کاراکتــەری مرۆیــی.
ئۆجاالن بناخه‌ی جیاوازیەکانی نێوان پارادایمی جەنگ و پارادایمی ئازادی چەسپاند
ئۆجــەالن پێــی وایــە کــە دەوڵــەت بەتایبەتیــش دەوڵەتــی ســەرمایەداری پاڵنەرێکــی ســەرەکیە بــۆ ناســەقامگیری و لەمپەرێکــە لەبــەردەم بژێــوی و بەردەوامــی دا .منیــش لێــرەدا ڕەوایەتیــەک بــە تێزەکــەی ئۆجــەالن دەدەم و پێموایــە دەوڵەت پاڵنەرێکە بــەرەو لێواری پووکانــەوە (انقــراض) .لــەم خاڵــەدا ئــەوەی دەبێتــە جێگــەی تێڕامانــی قوڵــی ئێمــە (نــەوت)ە کــە بــووە بــە خوێنــی سیســتەمی ســەرمایەداری. هەرکاتێــک مبانــەوێ بیــر لــە گۆڕینــی سیســتەمی ســەرماداری و بونیادنانــی فۆڕمێکــی دیکــە وەک ئەلتەرناتیــڤ بکەینــەوە ،پێویســتە بیــر لــەو وزەیــەش بکەینــەوە کــە بــووە بــە هــۆکاری ســەرەکی مانــەوە و قایمکردنــی پێگەکانــی سیســتەمی ســەرمایەداری. ئۆجــاالن بناخـه‌ی جیاوازیەکانــی نێــوان پارادایمــی جەنــگ و پارادایمــی ئــازادی چەســپاند .ئێمــە لــە ڕۆژانــی ڕابــردودا بینیــان چۆن سیســتەمی فیدڕالیزمــی دیموکراتیــک دەتوانیــت ببێت بــە ئەلتەرناتیــڤ و دەرمانی نەخۆشــیی دەوڵــەت .ئــەو دروشــمەی لــە ڕۆژئــاوای کوردســتانەوە دەیبیســتین بیرۆكهیهكی»ســتەیتمێنتێکی» ئێجــگار گرنگــە کــە دەڵــێ
( no /11 )- 1 - 11 - 2016
ژوام ﺋﯿﭭﺎﻧﺲ ﭘﯿﻢ Joám Evans Pim
مرۆڤایەتــی دەکات بــۆ ڕووبەڕووبوونــەوە و ئامادەگــی توێکاریەکــی ژیرانــە بــۆ چارەســەر کردنــی ئــەم نەخۆشــیە ،بەتایبەتــی لــە دوایــن فۆڕمیــدا کــە دەوڵەتــی ســەرمایەداریە.
56 (نەریــت و میراتــی ئێمــە بریتیــە لــەو کلتــورەی کــە فێــری هاوبەشــیی کردویــن) .بــەر لــە ســەرهەڵدانی دەوڵــەت كۆمهڵگــه لەســەر بناخهــی ئەخــاق و ئــاکار بونیــاد نــراوە بۆیــە هەمیشــە کۆمەڵگهــی ئــاکاری کۆمەڵگهیەکــی رسوشــتی بــووە بــەر لــە دەوڵــەت. ئێمــە چــۆن دەتوانیــن لــە سیســتەمی کۆنفیدراڵــی دیموکراتیــک تێبگەین وەک دەوایــەک بــۆ بەرگرتــن بــەو ژەهــرەی مــاوەی پێنــج هــەزار ســاڵە دونیــای ئێمــەی بیــار کــردوە؟ لێــرەدا وەک بیرهێنانەوەیــەک پێویســتامن بــە هەڵســەنگاندن و بەراوردکاریەکــی ورد هەیــە لــە نێــوان بزووتنــەوەی ئازادیخــوازی هینــدی بــە ســەرۆکایەتی گانــدی لەالیــەک و بزووتنــەوەی ئازادیخــوازی کــورد بەســەرۆکایەتی ئۆجــەالن لەالیەکیــر. چەنــد خاڵێکــی گرنــگ ڕەوایەتــی بــەم لێکچــوون و بەراوردکاریــە دەدەن -١هــەردوو ســەرکردە هــەم گانــدی و هــەم ئۆجەالنیــش وەک خاڵــی ســەرەتا بــۆ ســەرکەوتنی خەباتــی ئازادیخــوازی ،دەوڵــەت -نەتــەوە ڕەت دەکەنــەوە و وەک ڕێگەچارەیــەک نایبینــن. -٢هــەردوو بزووتنەوەوەکــە خاوەنــی ڕوانینێکــی ڕەخنەگرانــەن بەرامبــەر چەمكــی توندوتیــژی و مانــای توندوتیــژی لــەو کۆمەڵگهیــەدا کــە کاریــان بــۆ بونیادنانــی کــردوە.
(ژ10 )11 .ی گه‌اڵڕێزان 2716
-٣ســەرکردەی هــەردوو بزووتنەوەکــە لەالیــەن کۆمەڵگهــی نێودەوڵەتیــەوە پەراوێزخــران و هەردووکیــان وەک تیرۆریســت ناســێندران .وشــەی تیرۆریســت کــە درایــە پــاڵ گانــدی بــوو بەهــۆکاری ئــەوەی ئــەو پیــاوە پێنــج جــار لــە کاندیــد کردنــی بــۆ خەاڵتــی نۆبڵــی ئاشــتی دوور بخرێتــەوە .ئێســتاش هەمــان میتــۆد و هەمــان وشــە بەرامبــەر بزووتنــەوەی کــورد و ســەرکردەکەی وەک خــۆی دووبــارە دەکرێتــەوە.
و دەســەاڵتەوە بەخێــو دەکرێــت .لەکاتێکــدا دیموکراســی بەرهەمــی لێکتێگەشــتنی دەســتەجەمعی کۆمەڵگهیــە .دەوڵــەت هەمیشــە پرســی خــۆی وەک پرســێکی یاســایی و شــەرعی دەزانێــت ،بــەاڵم دیموکراســی بەرهەمــی بەشــداریەکی خۆبەخشــانەیە .لــە رابردوشــدا گانــدی بــاوەڕی وابــو دەوڵــەت نوێنــەری توندوتیژیــە لــە فۆڕمێکــی ڕێکخــراودا .گانــدی پێیوابــوو تاکــەکان خــاوەن ڕۆحــی زینــدون لــە کاتێکــدا دەوڵــەت مەکینەیەکــی بــێ ڕۆحــە کــە هەرگیــز ناتوانرێــت لــە توندوتیــژی جیابکرێتــەوە ،چونکــە توندوتیــژی یــان ســتەمکاری پێکهاتــی ســەرەکی بونیــاد و مانــەوەی دەوڵەتــە. گاندی باوەڕی وایە سوپایەکی پەروەردەکراوی دەوڵەتی لەڕووی یاسایی و سیاسی و ئابوریەوە ڕاستەوخۆ دەبێتە هەڕەشەو فشارێکی بەردەوام لەسەر ئازادی
گانــدی لــە کتێبەکانیــدا بەتایبەت دەربــارەی یاخیبونــە مەدەنیەکان سیاســەت وەک خــود حوکمڕانــی و ئەزمونــی ژیانــی ڕۆژانــەی مــرۆڤ دەبینێــت .لــەم دیدگایــەوە سیاســەت بســنزی کۆمەڵگایــە .بۆیــە گانــدی بــۆ ڕکابــەری سیســتەمی دەوڵــەت و بونیادنانــی ئەلتەرناتیڤێــک بــۆی بانگەشــەی کۆمەڵگهیەکــی نادەوڵەتیــی ناتوندوتیــژ بــە باشــرین بــژاردە دەزانێــت ،هەروەهــا گانــدی پێیوایــە سیســتەمی ناوەندگەرایــی سیســتەمێکە ناکۆکــە لەگــەڵ ماناکانی ئــازادی و کۆمەڵگهــی ناتوندوتیژدا
خاڵیکــی تــر کــە شــیاوی ئاماژەیــە تێڕوانینــی چونیەکــی هــەردوو ســەرکردەیە (گانــدی و ئۆجــاالن) ســەبارەت بــە کۆمەڵــگای نادەوڵەتــی. بــۆ منونــە گانــدی بــاوەڕی وایــە ســوپایەکی پەروەردەکــراوی دەوڵەتــی لــەڕووی یاســایی و سیاســی و ئابوریــەوە ڕاســتەوخۆ دەبێتــە هەڕەشــەو فشــارێکی بــەردەوام لەســەر ئازادیــە گشــتیەکانی كۆمهڵگــه و -٤خاڵــی هــەرە گرنــگ و ســەرەکی خاڵــی لێکچوونــی دەرەنجامەکانــن لەمپەرێکــی هەمیشــەییە لەبــەردەم هــەر هەوڵێکــی وەدەســتهێنانی ســەربەخۆیی دا .لێــرەدا ســەربەخۆیی بــە مانــای کۆنــرۆڵ کردنــی لــە نێــوان خەباتــی هــەردوو بزووتنەوەکــەدا. پایــە بونیادنراوەکانــی دەوڵــەت نیــە بەڵکــو بەپێچەوانــەوە ڕاماڵیــن کۆنفیدراڵــی دیموکراتیــک کــە وەک منونــەی کۆمەڵگهــی نادەوڵەتــی و دەســتبەردار بونــی تێکــڕای ئــەو پێگــەو ڕایەڵــە بنچینەییانەیــە کــە لەالیــەن ئۆجەالنــەوە تــەرح دەکرێــت ،سیســتەمی دیموکراتــی دەوڵەتیــان لەســەر بونیــاد نــراوە خەڵکــە بەبــێ دەوڵــەت .ئۆجــەالن پێیوایــە دەوڵــەت لەالیــەن هێــز
57 بەهەمــان شــێوە ئۆجــەالن بــاوەڕی وایــە کــە دەوڵــەت بەربەســتێکە لەبــەردەم گەشــەکردنی کۆمەاڵیەتــی خەڵکــدا ،بۆیــە بــە بۆچونــی ئــەو هەرگیــز ناتوانیــن بیــر لــە ســەربەخۆیی بکەینــەوە ئەگــەر دوبــارە ئــەو ئەڵتەرناتیڤانــەی بزووتنەوەکــەی گانــدی پێشکەشــی کۆمەڵگهــی لەنێــو ســراکتۆرە ئاڵۆزەکانــی دەوڵەتــدا خۆمــان قەتیــس بکەیــن و هینــدی کــردون بریتــی بــوون لــە ســێ خاڵــی ســەرەکی: هەمــان ئــەو کەرەســتانەی دەوڵــەت لــە بونیــادی حوکمڕانیەکــی نوێــدا بەکاربێنیــن کــە بونەتــە هــۆی ســەرکوتکردنی خۆمــان خۆبەڕێوەبەری هەوڵێکی بەردەوامە بۆ ئێستا پێویستە لەخۆمان بپرسین ئەلتەرناتیڤ چیە؟
حوکمڕانی دەرەکی بن یان ناوخۆیی
-١خۆبەڕێوەبەری بێخەوشی پێکهاتەکان -٢توانستە خودیەکان -٣هێــزی حەقیقــەت ،کــە ئــەم خاڵــە نزیکایەتــی لەگــەڵ تێــزی (ڕژێمــی حەقیقــەت) ی ئۆجەالنداهەیــە خۆبەڕێوەبــەری هەوڵێکــی بەردەوامــە بــۆ ڕزگار بــوون لــە کۆنتڕۆڵــی حوکمڕانــەکان .ئیــر حوکمڕانــی دەرەکــی بــن یــان ناوخۆیــی. ئایدیــای ســەربەخۆیی شــتیک نیــە لەڕێــی کۆنتــڕۆڵ کردنــی پایەکانــی حوکمڕانــی دەوڵەتــەوە بەدەســت بهێرنێــت ،بەڵکــو پێویســتە لــە بنکــی هەڕەمەکــەوە دەســت پــێ بــکات لــە هــزری ســەربەخۆی گاندیــدا پێویســتە هــەر گوندێــک وەک کۆمارێکــی ســەربەخۆ توانــای خۆبەڕیوەبــردن و بەرگریکردنــی لــە مانــەوەی خــۆی هەبێــت ئێســتا ڕەنگدانــەوەی ئــەم هــزرەی گانــدی لەنێــو سیســتەمی خۆســەریی دیموکراتــی کوردســتاندا بەڕوونــی دیــارە ،خاڵێکــی جەوهــەری دیکــە کــە بــەردەوام گانــدی پێداگــری لەســەر دەکات ئەوەیــە کــە چاوەڕوانــی بــۆ ســەرهەڵدانی شۆرشــێکی گــەورە بــۆ کۆنتڕۆڵکردنــی پایــەو دەســەاڵتەکانی دەوڵــەت هیــچ پێویســت نیــە ،بەڵکــو شــۆرش کردەیەکە هەرکەســێک یــان هــەر پێکهاتەیەکــی کۆمەاڵیەتــی دەتوانێــت لەهــەر کاتێکــدا الی خۆیــەوە دەســتپێبکات بەبــێ ئــەوەی چاوەڕێــی شــتیک بێــت لــە دەرەوه رووبــدات. لەکۆتاییــدا کۆنســێپتێک وەبیــر دێنمــەوە کــە پێموایــە گرنگــە بــۆ هەڵســەنگاندن و بــەراوردکاری لەنێــوان هــزری گانــدی و سیســتەمی کۆنفیدراڵــی دیموکراتــی ئۆجاالنــدا( .کۆمــاری گونــد) کــە ئایدیایەکــی هــزری گانــدی بــوو بــۆ کۆمەڵگهــکان لــە دواییــدا بــوو بــە هەوێنــی
( no /11 )- 1 - 11 - 2016
هەڵبــەت ســەربەخۆیی هیندســتان نەیتوانــی بــەو ئامانجــە ســەرەکیانە بــگات کــە گانــدی و بزوتنەوەکــەی دەیــان ســاڵ لــە پێناویــدا تێکۆشــان و خەباتیــان کــرد بەڵکــو تاڕادەیــەک بــە پێچەوانــەی خواســت و خەونــی گانــدی و بزوتنەوەکەیــەوە ســەربەخۆیی هندســتان بــەرەوە کۆمەڵیــک دەرەنجامــی جیــاواز سەریکێشــا .گاندیــش بــەر لــە مردنــی بەڕوونــی هەســتی بــەو جیاوازیانــە کــرد لــە نێــوان دروشــم و دەرەنجامەکانــدا و بەئاشــکرا دانیشــی بــەو ڕاســتیەدا نــا کــە هندســتان هێشــتا ماویەتــی لــەڕووی مۆراڵــی و کۆمەاڵیەتــی و ئابوریــەوە ســەربەخۆبێت .لەکاتێکدا خاوەنــی حــەوت ســەد هــەزار گونــدە. گانــدی بەئاشــکرا پێیوابــوو ئێمــە دونیــا بــەرەو ڕێــی دژبــەر و پێچەوانــەدا دەبەیــن .رێگەیــەک بــۆ بونیادنانــی شــارەکان کــە لەســەر بناخهــی جەنــگ و پیشەســازی ماکینــەکان بونیــاد دەنرێــن ،ڕیگەیەکــی تــەواو پێچەوانــەش بەرامبــەر ڕۆڵــی گونــدەکان وەک جەوهــەری کارە دەســتیەکان و پەیوەندیــان بــە رسوشــتەوە .ئــەم بۆچوونــەی گانــدی دەمانگێڕێتــەوە بــۆ هەمــان ئــەو دنیابینیــەی ئۆجــەالن دەربــارەی جیاوازیەکانــی پارادایمــی جەنــگ و پارادایمــی ئــازادی .گاندیــش وەک ئۆجــەالن بــاوەڕی وایــە کــە شــارەکان دەبنــە هــۆکاری وشــک کردنــی ئــەو خوێنــە ژیاریــەی لــە دەمــاری گوندەکاندایە .ســەرباری هەمــوو ئەم ڕێگــە پێچەوانانــە بزوتنەوەکــەی گانــدی پێشــڕەو بــوون لــە بونیادنانــی کایەیەکــی ســەردەمیانەی کشــتوکاڵ و ژیاندنــەوەی گوندەکانــدا .گانــدی ئەگەرچــی بــاوەڕی وابــوو پیشەســازی مۆدێــرن ناکۆکــە لەگــەڵ ڕۆحــی دیموکراســیدا ،بــەاڵم دەرەنجامەکانــی ئــەم ناکۆکیــە لــەدوای شۆرشــی ســەربەخۆیی هیندســتان بەڕوونــی دەرکەوتــن ،بەتایبــەت لــە ناوەڕۆکی کتێبــە بەناوبانگەکــەی (ڤاندانــا شــیڤا) بەنــاوی (ســتەمکاریی شۆرشــی ســەوز) کــە مــن پێموایــە دەرەنجامەکانــی شۆرشــی ســەربەخۆیی هینــد تاڕادەیەکــی زۆر هاوشــێوەی ئــەو دەرەنجامانــە بــوون کــە بزووتنــەوەی نیو-لیرباڵــی ئەفریقــای باشــور ســەرباری بەڵینەکانیــان بــۆ چاکســازی دەســتبەجێ و خێــرا کەچــی هەمــوو بەڵێنــەکان هەڵگەڕانــەوە بــۆ کۆمەڵێــک دەرەنجامــی زۆر تراژیــدی.
ڕزگار بوون لە کۆنتڕۆڵی حوکمڕانەکان .ئیتر
58
(ژ10 )11 .ی گه‌اڵڕێزان 2716
ســەرهەڵدانی چەندیــن بزووتنــەوەی کۆمەاڵیەتــی کــە ئێمــە تــا ئیســتاش دەتوانیــن لێیــەوە فێربیــن ،بــەاڵم ئــەوەی لــەم بیرۆکەیــەدا ئاڵــۆز و ناڕوونــە چۆنیەتــی پەیوەنــدی و پێکــەوە گرێدانــی گوندەکانــە لــە زەمینــەی کۆمەڵگهیەکــی بــێ دەوڵەتــدا .ئەمــە ئــەو خاڵــە ئاڵــۆز و ناڕوونەیــە کــە ئۆجــەالن لــە سیســتەمی کۆنفیدراڵــی دیموکراتیــدا ڕوونــر و بەشــێوەیەکی سیســتامتیک پــان و نەخشــەکانی داڕشــتوە. گانــدی تاڕادەیــەک رووکەشــانە ئامــاژە بــە ڕۆڵــی گونــدەکان دەکات وەک کۆمەڵێــک یەکــە یــان فیدراســیۆنی ســەربەخۆی لــە بازنەیەکــی گلۆباڵیــدا لێــرەدا بــۆ کەســانی وەک ئێمــە کــە وەزیفەمانــە لــە بنەچــەی راســتەقینەی خۆمــان بکۆڵینــەوە سیســتەمی کۆنفیدراڵــی ئۆجــەالن نەخشــەیەکی لۆژیکیــر ،بەرچاوڕونیەکــی بااڵترمــان دەداتــێ ســەبارەت بــە پەیوەنــدی و ئەڵقــەی پێکــەوە گرێدانــی كۆمهڵگــه و پێکهاتــە بچوکــەکان.
ژۆوام کێیە: ژوام ئیڤانــس پیــم Joám Evans Pimخوێندنــی رۆژنامه‌وانــی، زانســتی مــرۆڤ ناســی و سیاس ـه‌ت له‌ئاســتی زانکــۆ و خوێندن ـ ه بــااڵکان .کاری کــردوه وه‌ک ســه‌رۆکی گرووپــی CGNKبــۆ په‌یوه‌ندیــه‌کان» ، »2009 - 2008هه‌روه‌هــا لێکۆلینــه‌وه«-2009 »2011هه‌روه‌هــا ده‌ســتپێکردن به‌یارمه‌تــی له‌گــه‌ڵ لێژنــه‌ی پالنســازی ســتراتیژی که‌له‌ســاڵی « »2008بــۆ پێشخســتنی رێکخــراوه‌کان پێکهــات .له‌گ ـه‌ڵ ئ ـه‌و گرووپان ـه‌ی که‌س ـه‌رۆۆکایه‌تی جیهــان ده‌کــه‌ن لــ ه دژی کوشــتن» »2008له‌گــه‌ڵ ژلیــن بیــژ»، بــه‌ره‌و ئه‌زمونێکــی بــێ کوشــتن» ،»2009کۆمه‌ڵه‌کانــی بــێ کوشــتن» »2010و ئه‌ندازیــاری بــێ کوشــتن» .»2011وه‌هه‌روه‌هــا به‌شــداربوون لــ ه نووســینی له‌ســه‌ر ماڵپــه‌ڕی بــێ کوشــتن له‌ئینکلۆســپیدیایی ئه‌کســفۆرد نێوده‌وڵه‌تــی بــۆ ئاشــتی».»2010 پێــش ده‌ســت به‌کاربوونــی لـ ه CGNKئاماده‌بــوو‌ه لـ ه زانکــۆی ســانتیاگۆ دی کۆمبوســتیال و ده‌رچــووی په‌یمانــگایGalizan بــۆ لێتوێژینــه‌وه لــه ئاسایشــی نێوده‌وڵه‌تــی و ئاشــتی.
59 لیۆن ترۆتسکی :کارگەران لە توانایاندایە شۆڕش بەردەوام بێت
ﺟﯚن ﻣﺎﻟﯿﻨﯚ )(John Molyneux ﻟ ﺋﯿﻨﮕﻠﯿﺰﯾﯿووە :ﺋﺎزاد ﺋﺎرﻣﺎن
ترۆتســکی ( )١٩٤٠ – ١٨٧٠هەفتاوشــەش ســاڵ لەمەوبــەر بــە دەســتی دەزگای جاسوســی دیکتاتــۆری روســیا جۆزێــف ســتالین تیــرۆر کــرا. ترۆتسکی یەکێک بوو لە مەزنرتین شۆڕشگێرانی سەدەی بیستەم. دوای مەرگــی کارل مارکــس ،ترۆتســکی لــە گــەل فالدیمێــر لینیــن بەیەکــەوە، زۆرتریــن گەشــەیاندا بــە ئایدیــای مارکســیزم. دەســتکەوتە شۆڕشــگێریی یــە کردەییەکانــی ترۆتســکی مــەزن و بەنرخــن. ئــەو بااڵتریــن ســەرکردەی شۆڕشــی ڕوســیای ســاڵی ١٩٠٥بــوو ،ئــەو کاتەی کە هەڵبژێــردرا بــە ســەرۆکی شــورای کرێکارانــی ســانت پیرتۆگــراد (ســۆڤیەت) تەنهــا تەمەنــی ٢٦ســاڵ بــوو. ترۆتســکی لــە ســاڵی ١٩١٧بــوو بــە ســەرۆکی ســۆڤیەت ،ئــەو رێکخــەری ڕاپەرینــی ئۆکتۆبــەر بــوو کــە توانــی دەســەاڵتی کارگــەران لــە ڕوســیا بنیــات بنێــت .هەروەهــا فەرمانــدەی رێکخــەری ســوپای ســووری پێنــج ملیۆنــی بــوو، کــە توانــی شکســت بــە ســوپای شۆڕشــی چەواشــەی واڵتانــی رۆژئــاوا بێنێــت. لــە کۆتاییــش دا بــوو بــە رابــەری ئۆپۆزیســۆنی چــەپ و لــەم پێنــاوەدا هــەوڵ و تێکۆشــانی زۆری دا ،بــەاڵم ســەرکەوتوو نەبــوو لــە بەرەنــگاری بوونــەوەی لــە بەرامبــەر بەرزبوونــەوەی ســتالین و پارێــزگاری کــردن لــە «دیموکراســی کارگــەران» و ئامانجەکانــی شــۆڕش. ترۆتســکی بــە کــردەوە لــە شۆڕشــی ســاڵی ١٩١٧دا شــان بــە شــانی لینیــن بــوو بــە ســەرکردەیەکی مەیدانــی .هەروەهــا توانــی ببێــت بە ســەرکردەیەکی سیاســی لێهاتــوو و بیرمەنــدی شــۆڕش. ئــەو ماوەیەکــی زۆر بــەر لــە ســاڵی ،١٩٠٥بــە ڕۆشــنی پێشــبینی روودانــی شۆرشــی کردبــوو. لــەو کاتــەدا سۆسیالیســتەکان و رادیکالەکانــی ڕوســیا وا بیریــان دەکــردوە روســیای تــزاری بــەرەو شــۆڕش هەنــگاو دەنێــت – بــەاڵم بــەرەو «شۆڕشــی دیموکراتــی بــۆرژوازی» هەروەکــو شۆڕشــی فەرەنســای ســاڵی .١٧٨٩ ئــەوان باوەریــان وابــوو تــزار دەبێــت ســەرنگوون بێــت و بــەاڵم لــە جێگــەی دا بنیاتنانــی دیموکراســی ســەرمایەداری .ئینجــا دوای ئــەوە دەبێــت چینــی کرێــکار خەبــات بــکات لــە پێنــاو سۆســیالیزمدا.
سۆسیالیســتە میانــرەوەکان و مەنشــەفیەکان ،باوەریــان وابــوو چینــی ناوەراســت (وردە بــۆرژوازی) دەتوانێــت ڕابەرایەتــی شــۆڕش بــکات و چینــی کارگەرانیــش پێویســتە پشــتیوانی لــەوان بکــەن. سۆسیالیســتە شۆڕشــگێرەکان – بەلشــەفیەکان بــە ڕابــەری لینین – مشــتومڕیان لــە ســەر ئــەوە بــوو کــە چینــی ناوەراســت زۆر کۆنەپارێــزە و شــۆڕش لــە ئەســتۆی چینــی کارگەرانــە .بــەاڵم ئــەوان ئــەم بیرۆکەیــان قەبــوول کــرد کــە ئابــووری روســیا زۆر دواکەوتوانەیــە و بــۆ هەنگاونــان بــۆ سۆســیالیزم – چینــی کرێــکاران کەمایەتــی دانیشــتوانن ،بــە بــەراورد بــە زۆرایەتــی مەزنــی جوتیــاران. ترۆتســکی هــاوڕا بــوو لــە گــەل لینیــن کــە چینــی کارگــەران شــۆڕش بەرپــا دەکــەن .بــەاڵم ترۆتســکی مشــتومڕ و پێداگــری لــە ســەر ئــەوە دەکــرد بــۆ ئەنجامدانــی ئــەم کارە بیرکردنــەوەی راســت و دروســتی خەبــات بریتییــە لــە رێبەرایەتــی کــردن بــۆ بنیاتنانــی هەمەالیەنــەی دەســەاڵتی کارگــەران و دابرانــی بــە تــەواوی لــە کاپیتالیــزم. ترۆتســکی بــاوەری وابــوو زۆربــەی جوتیــاران پشــتیوانی دەکــەن لــە چینــی کرێــکاری شــارەکان – ئەگــەر کارگــەران توانایەکــی بەهێــزی رێبەرایەتییــان هەبێــت. کەســانێک هەبــوون دەیانگــووت روســیا بــە ئەنــدازەی پێویســت گەشــەی ئابــووری نەکــردووە تاوەکــو بــەردەوام بێــت و هەنــگاو بنێــت بــەرەو سۆســیالیزم. ترۆتســکی گووتــی ئــەوە ڕاســتە ڕوســیا گۆشــەگیرە – بــەاڵم ئــەوە تەنهــا شۆڕشــە دەتوانــێ کۆســپەکانی بــەردەم شــەپۆلی شۆرشــی جیهانــی البەرێــت. ئــەو پێداگــری دەکــرد و دەیگــوت ئــەو دەســەاڵتە کرێکارییــەی لــە روســیا هەیــە لــە توانادایــە هەمــان ئەزمــوون لــە ئەملانیــا و واڵتانــی تــری ئەوروپــا دووبــارە ببێتــەوە .لــە بــەر ئــەوەی گەشــەی پیشەســازی لــە ئاســتێکی بەرزدایــە و ئامادەیــی تیایــە بــۆ گواســتنەوە بــۆ سۆســیالیزم. بیرۆکەکانــی ترۆتســکی بــە عینوانــی «تیۆریــی شۆڕشــی بــەردەوام» نــارسان. بــەاڵم ئەمانــە مانــای ئــەوە نییــە واز لــە شــۆڕش بێنیــن .ئەمــە مانــای ئەوەیــە
( no /11 )- 1 - 11 - 2016
بەشی یەکەمین لە زنجیرە وتاری نوێی جۆن مالینۆ لە سەر شۆڕشگێریی لیۆن ترۆتسکی و بەشداری ئەو لە مارکسیزم دا.
60 شــۆڕش لــە قۆناغــی ناوەراســت ناوەســتێ – هەروەکــو شۆڕشــی دیموکراتــی ســەرمایەداری . -ئامانجــی کۆتایــی خــۆی بریتییــە لــە بەرپاکردنــی شۆڕشــی سۆسیالیســتی جیهانــی .ئۆکتۆبــەری ١٩١٧نیشــانی دا کــە ترۆتســکی راســتە. کارگــەران لــە فێربیــوەری (مانگــی دوو) تزاریــان لــە دەســەالت هێنایــە خــوارەوە و دواتریــش لــە ئۆکتۆبــەر توانیــان دەســەالتی خۆیــان بنیــات بنێــن. لینیــن لــە تێروانینەکانــی ترۆتســکی نزیــک بــۆوە و لــە مانگــی نیســاندا لــە نــاو پارتــی بەلشــەفیش ســەرکەوتنی بــە دەســت هێنــا. ترۆتســکی پەیوەنــدی کــردەوە بــە بەلشــەفیەکانەوە و رێبەرایەتــی شۆرشــی کــرد .ئــەوان ئەنتەرناســیونالی کۆمۆنیســت یــان پێکهێنــا بــە ئامانجــی باڵوبوونــەوەی شــۆڕش لــە ئاســتی جیهانیــدا.
(ژ10 )11 .ی گه‌اڵڕێزان 2716
کارل مارکس و فریدریک ئەنگلس هەمیشە مشتومڕ و پێداگرییان لە سەر ئەوە دەکرد کە خەبات کردن بۆ سۆسیالیزم بە سروشتی خۆی ئەنتەرناسیونالی یە تیۆریی شۆڕشی بەردەوام گرنگی یەکی واوەتر لە روسیای بە دەستهێنا. ئەمانــە مانــای ئەوەیــە لــەم شــوێنانەی کــە کارگــەران کەمایەتیــن .لەوانــە واڵتانــی کۆلۆنــی و واڵتانــی جیهانــی ســێیەم .ئــەوان نابێــت پاڵــی لــێ بدەنــەوە و چاوەروانــی سۆســیالیزم بــن لــە ئەوروپــا. لــە جیاتــی ئــەوە دەتوانــن ڕێبەرایەتــی خەباتێــک بکــەن بــۆ شۆڕشــی کرێکاریــی لــە واڵتــی خۆیــان .لــە ئەمرۆشــدا ،ســەرمایەداری مۆدێــرن باڵوبۆتــەوە لــە سەرانســەری یاخــود زۆربــەی زۆری واڵتانــی جیهان .شۆڕشــی بــەردەوام هێشــتا گرنگــی خــۆی هەیــە لــە واڵتێکــی دیکتاتــۆری وەکــو مســیر بێــت ،یاخــود واڵتێکــی ژێردەســتەی وەکــو فەلەســتین. ترۆتســکی دەڵێــت نابێــت بزووتنەوەکــە ســنوردار بکرێــت بــۆ دیموکراســی و رزگاری نیشــتیامنی ،ناکرێــت رەوشــی ڕێبــازی خەبــات ســنوردار بکرێــت تەنهــا بــۆ چینــی ناوەراســت. ترۆتســکی لــە جیاتــی ئەمانــە پێداگــری لە ســەر ئــەوە دەکات کە سۆسیالیســتە شۆڕشــگێرەکان و چینــی کارگــەران پێویســتە رێبەرایەتــی بگرنــە دەســت و هەنگاوبنێــن بــۆ گۆرینــی خەبــات بــۆ شۆڕشــی کرێکاریــی جیهانــی. خەباتکردن لە دژی ستالینیستی پارێزگاری کردنە لە سۆسیالیزم لــە بەشــی دووەمــی زنجیــرە وتــاری نوێــی جــۆن مالینــۆ بــاس لــە منوونــە گەلێــک دەکات لــە خەبــات لــە دژی شۆڕشــی چەواشــە لــە ڕوســیا. دوای تێپەرینــی شــەش ســاڵ بــە ســەر شۆڕشــی ڕوســیا ،بــە دیاریکراویــش لــە ســاڵی ١٩٢٣دا ترۆتســکی پێــرەوی کــرد لــە خەبــات لــە دژی جۆزێــف ســتالین و شۆڕشــی چەواشــە .لــە ســاڵی ١٩٢٧دا ســتالین ســەرکەوتنی
تــەواوی بــە ســەر ترۆتســکی دا بــە دەســتهێنا و ترۆتســکی لــە پارتــی کۆمۆنیســت وەدەرنــا. لــە ســاڵی ١٩٢٨دا ترۆتســکی دوور خرایــەوە بــۆ مەنفــای ناوخۆیــی لــە ناوچــەی ئەملــا ئالتــا Alma Ataنزیــک ســنووری واڵتــی ســین .وە دواتــر لــە ســاڵی ١٩٢٩دا ،ترۆتســکی دیپــۆرت کــرا لــە ڕوســیا. لێرەدا سێ کێشەی سەرەکی لەم خەباتەدا هەیە: یەکەم :دیموکراسی کارگەران ترۆتســکی و الیەنگرەکانــی،و ئۆپۆزیســیۆنی چــەپ هەوڵیــان دا بەرگریــی بکــەن لــە دیموکراســی چینــی کرێــکاران لــە ناوخۆیــی پارتــی کۆمۆنیســت و دەوڵەتــی ســۆڤیەت دا. لــە بەرامبەریــدا ،ســتالین هەمــوو هێــز و توانــای بــەکار هێنــا بــۆ چەســپاندنی دەســەاڵت و گەشــەی بیروکراســی کــە هەمیشــە لــە بیــرو زەینــی ئــەودا بــوو. دووەم :سیاسەتی ئابووری ترۆتســکی پێداگیــری دەکــرد لــە ســەر بەرنامــەی بــە پیشەســازی کــردن بــۆ بەهێزکردنــی جێگاورێــگای ئابــووری و کۆمەاڵیەتــی چینــی کارگــەران .لــە بەرئــەوەی لــەو کاتــەدا ئابــووری روســیا توشــی دارمانــی گــەورە هاتبــوو، ئەویــش بــە هــۆکاری جەنگــی ناوخۆیــی یــەوە لــە ســەردەمانی ســاڵەکانی ســەرەتایی شۆڕشــەوە. ســتالین لــە ســەرەتاوە سیاســەتی بــە پیشەســازیکردنی وەســتاند .بــەاڵم لــە ســاڵی ١٩٢٨دا دوای تێکشــکاندنی ئۆپۆزیســۆنی چــەپ ،دەســتی کــرد بــە جێبەجێکردنــی پیالنــی بــە پیشەســازیکردن بــە شــێوەیەکی لــە ڕادەبــەدەر ترســناک لــە رێــگای چەوســاندنەوەی بــێ بەزەییانــەی کارگــەران. سێیەم :پرسی سۆسیالیزم لە یەک واڵتدا کارل مارکــس و فریدریــک ئەنگلــس هەمیشــە مشــتومڕ و پێداگرییــان لــە ســەر ئــەوە دەکــرد کــە خەبــات کــردن بــۆ سۆســیالیزم بــە رسوشــتی خــۆی ئەنتەرناســیونالی یــە .پارتــی بەلشــەفیک رێبەرایەتــی شۆرشــی روســیای کــرد. مشــتومڕییان لــە ســەر ئــەوە بــوو شــۆرش ئــەو کاتــە دەتوانــێ درێــژە بــە ژیانــی خــۆی بــدات ئەگــەر باڵوبێتــەوە بــۆ واڵتانــی تــر ،بــە دیاریکراویــش ئەملانیــا. ســتالین لــە ســاڵی ١٩٢٤دا دەســتی هەڵگــرت لــەم ئایدیــا و لــە بەرژەوەنــد و قازانجــی بنیاتنانــی سۆســیالیزم بــە تەنهــا لــە روســیا .ترۆتســکی و ئۆپۆزیســیۆنی چــەپ دژایەتــی خۆیــان لــە بەرامبــەر تێــزی سۆســیالیزم لــە یــەک واڵتــدا راگەیانــد و بــە خیانــەت لــە مارکســیزم و ئەنتەرناســیونالیزمیان لــە قەلــەم دا. پەرتووکــە مێژوویــی یــە تەقلیدیــەکان وا پروپاگەنــدە دەکــەن جەنگــی ترۆســکی لــە گــەل ســتالین ناکۆکــی شەخســییە لــە ســەر دەســەاڵت ،یاخــود جیــاوازی نێــوان دوو کەســە لــە ســەر جیــاوازی فکــر و میــزاج .بــەاڵم لــە
61
« سۆسیالیزم لە یەک واڵتدا» رابەرانی روسیای بەرەو ئەو ئاقارە برد کە ئەرکی پارتە کۆمۆنیستەکانی واڵتانی تر ئەوە نییە شۆڕش لە دژی والتانی خۆیان بەرپا بکەن هەروەهــا گرنگــە بــۆ ئەمــرۆش لــە بــەر ئــەوەی دەســەاڵتداران بەردەوامــن لــە ســەر ئــەوەی دەڵێــن ئــەم روداوەی روســیا ســەملاندی سۆســیالیزم کار نــاکات و تەنهــا دەمــان بــات بــەرەو ســتەمکاری. ترۆتســکی لــە دوورخراوەییــدا بــەردەوام بــوو لــە ســەر ئــەم بۆچوونــەی و پێداگــری لــە ســەر ئــەوە دەکــرد شۆڕشــی جیهانــی کارگــەران تەنهــا رێــگای گەرەنتــی رزگاری مرۆڤایەتــی یــە. ترۆتسکی :پاراستنی مارکسیزم لە نەبەردەکانی داهاتوو لــە بەشــی ســێیەم و کۆتایــی زنجیــرە وتــاری نوێــی جــۆن مالینــۆ ،تێکۆشــانی ترۆتســکی بــۆ بــە بــەردەوام مانــەوەی بڵێســەی سۆســیالیزم بــە داگیرســاوی. خەبــات لــە دژی ســتالینیزم لــە چوارچێــوەی روســیا قەتیــس نەمایــەوە، بۆچــوون و لێکدانەوەکانــی لیــۆن ترۆتســکی ئــەوە بــوو ،ســتالینیزم شۆڕشــی چەواشــەیە لــە ڕوســیا ،لــە هەمــان کاتــدا بــەم ئەنجامگیریــەش گەیشــت لــە ئاســتی نێودەولەتیشــدا هەمــان دەورو نەخــش دەبینێــت. ترۆتســکی رەخنــەی تونــدی لــە سیاســەتی ستالینیســتەکان گــرت لــە ســەر کۆنــرۆل کردنــی ئەنتەرناســیونالی کۆمۆنیســت ،لــە دواییشــدا بەردەوامــی دا بــە تێکۆشــانی لــە پێنــاوی بنیاتنانــی ئەلتەرناتیڤێکــی شۆڕشــگێرانە لــە ژێــر نــاوی ئەنتەرناســیونالی چــوارەم. ترۆتســکی دەڵێــت بیرۆکــەی « سۆســیالیزم لــە یــەک واڵتــدا» رابەرانــی روســیای بــەرەو ئــەو ئاقــارە بــرد کــە ئەرکــی پارتــە کۆمۆنیســتەکانی واڵتانــی تــر ئــەوە نییــە شــۆڕش لــە دژی والتانــی خۆیــان بەرپــا بکــەن .لــە جیاتــی ئەوە ئەوانیــان وەکــو « گاردی ســەر ســنوور» دەبینــی بــۆ یەکێتــی ســۆڤیەت .ئەرکی ســەرەکیان بەدەســتهێنانی دۆســتایەتی بــوو لــە گــەل دۆســتەکانیان ،بــە دیاریکراویــش ســەرمایەدارەکان و بیروکراتەکانــی نــاو نەقابــە کرێکارییــەکان، ئەمەشــیان بــۆ ئــەوە بــوو تاوەکــو کۆمەکیــان بــکات بــۆ ئــەوەی رێــگا بگــرن لــە هــەر هێرشــێکی واڵتانــی بێگانــە بــۆ ســەر ڕوســیا .ئــەم سیاســەتە
( no /11 )- 1 - 11 - 2016
راســتیدا ئــەم ناکۆکــی یانــە لــە نێــوان هێــزە کۆمەالیەتییــە جیاوازەکانــە. ترۆتســکی نوێنەرایەتــی باڵــی چەپــی دەکــرد لــە حکومەتــی کرێــکاران لــە شۆڕشــی ١٩١٧دا .ســتالینیش نوێنەرایەتــی ئــەو چینــە بیروکراتــەی دەکــرد کــە لــە هەوڵــی ئــەوەدا بــوون بــن بــە چینــی فەرمانــڕەوا. هــۆکاری ســەرکەوتنی ســتالین ناگەرێتــەوە بــۆ مەزنــری کەســایەتی یاخــود فێلبــازی ئــەو لــە ملمالنێــدا .بەڵکــو هۆکارەکــەی دەگەرێتــەوە بــۆ ئــەم هەلومەرجــەی چینــی کارگەرانــی ڕوســیایە لــەو کاتــەدا کــە زۆر مانــدو و هیــاک و هێــز لــێ بــراو بــوو .ســتالینیش نوێنەرایەتــی چینێکــی کۆمەالیەتــی بەهێزتــری دەکــرد. بەرەنگاریبوونــەوەی ترۆتســکی ،ســەرەرای شکســتەکەش ،گرنگــی یەکــی مێژوویــی مەزنــی هەیــە .شــەرەفی مارکســیزمی پاراســت .هەروەهــا بەشــداری کــرد لــە پاراســتنی گەوهــەری سۆســیالیزم بــە مانــای پاراســتنی کۆمەڵــگای دیموکراســی ،ئــازادی و یەکســانی .لــە جیاتــی کۆمەڵگایەکــی ســتەمکاری بیروکراتیــک و دیکتاتۆریەتــی تۆتالیتــاری. لــە ســاڵی ١٩٣٠دا دیکتاتۆریەتــی ســتالینی گەیشــتە لوتکــەی بەربەریەتــی خــۆی .ملیۆنەهــا کــەس لــە کرێــکاران و جوتیارانــی ئاســایی ڕووبــەرووی مــەرگ بوونــەوە لــە ئۆردوگاکانــی کاری زۆرەملــێ لــە ســیبیریا. ســتالین دادگای منایشــی کۆمەلگــوژی لــە مۆســکۆ دامەزرانــد .بەلشــەفی یــە کۆنەکانــی بــە دژی رژێــم تاوانبــار کــرد و بــە تاوانــی پروپــوچ پاکانــەی پــێ پڕکردنــەوە .بــۆ منوونــە بــە بەکرێگیــراوی فاشــیزم یــان تێکــدان و ئاشــوبی کارگــەکان تاوانبــاری کــردن .زۆربــەی زۆری ســەرکردە شۆڕشــگێرەکانی شۆڕســی ئۆکتۆبــەری ١٩١٧ی لەناوبــرد. لــە ســاڵی ،١٩٣٦ترۆتســکی لــە پەرتووکێکــی بەرهــەم هێنــا بــە نــاوی «شۆڕشــێکی غەدرلێکــراو» کــە رەخنەیەکــی وێرانکــەر بــوو لــە ســتالین. ترۆتســکی بــاوەری وابــوو رژێمــی ســتالینی – پێکهاتــووە لــە موڵکداریەتــی دەوڵەتــی نــەک موڵکداریەتــی تایبــەت ،بــەاڵم کرێــکاران دەچەوســێنەوە – بــە بۆچوونــی مــن ترۆتســکی لــە لێکدانەوەکانــی دا بــە گشــتی ســەرکەوتوو نەبــوو. ترۆتســکی هێشــتا بــاوەری وابــوو ڕوســیا «دەوڵەتێکــی کرێکارییــە» بــەاڵم دەوڵەتێکــی فاســد و بیروکراتیــک ،دەوڵەتێکــی کرێــکاری نەخــۆش .بــەاڵم لــە ڕاســتیدا روســیا لــە ژێــر دەســەاڵتی ســتالینی بــە کــردەوە وەرچەرخــا بــەرەو فۆرمێکــی نــوێ لــە ســەرمایەداری – ئەویــش ســەرمایەداری دەوڵەتــی. لــە گــەل ئەوەشــدا ترۆتســکی پەســەندی ئــەوەی نەدەکــرد کــە دەوڵەتێکــی سۆسیالیســتی یــە .لەهەمــان کاتــدا ،ئــەو پێداگــری لــە ســەر ئــەوە بــوو کــە ســتالینیزم بــە هیــچ جۆرێــک درێــژە پێــدەری لینینــزم و بەلشــەفیزم نییــە. بەڵکــو پێچەوانەکەیەتــی یانــی شۆڕشــی چەواشــەیە. ترۆتســکی دەڵێــت جیــاوازی نێــوان بەلشــەفیزم و ســتالینیزم « روبــاری خوێنــە» .ســتالینیزم ئەنجامگیرییەکــی درووســت یــان درێــژە پێــدەری
مارکســیزم و شــۆڕش نییــە. ئــەوە ڕۆشــنە هەڵکشــانی ســتالینیزم نیشــانەی ســنورداربوونی شۆرشــی روســیا بــوو ،هــۆکاری شکستەکەشــی باڵونەبوونــەوەی بــۆ واڵتانــی تــر. هەروەهــا یەکێکــی تــر لــە هۆکارەکانــی دەگەرێتــەوە بــۆ الوازی چینــی کارگەرانــی روســیا لــەو کاتــەدا. ئــەم رشۆڤــە و لێکدانەوانــەی ترۆتســکی بەشــدارییەکی مەزنــە بــۆ داهاتــوو.
62
(ژ10 )11 .ی گه‌اڵڕێزان 2716
هۆشــداری دا بــە ترســناکی کارەســتباری ئــەم هەلومەرجــە و بانگــەوازی پێکهێنانــی بەرەیەکــی یەکگرتــووی «کارگــەران»ی دەکــرد بــۆ دژایەتــی کردنــی فاشــیزم. لــەم پرۆسێســەدا پەرتووکێکــی نووســی بــە نــاوی لێکدانــەوەی مارکسیســتی بــۆ فاشــیزم ،کــە پێــی وابــوو فاشــیزم ئەنجامــی ئەزمــەی ســەرمایەداری یــە. ئــەم بەرهەمــەی تاوەکــو ئەمــرۆش گرنگــی خــۆی هەیــە. دوای ســاڵی ١٩٣٣ســتالین درکــی بــەوە کــرد نازیــەکان هەرەشــەن بــۆ ســەر ئــەوان ،ئــەم جــارە یــان ســورایەوە و هەوڵــی دا هاوپەیامنییــەک پێــک بهێنێــت لــە گــەل حکومەتــی بەریتانیــا و فەرەنســا. ســتالین بریــاری دا بــە پارتــە کۆمۆنیســتەکان کــە «بــەرەی گەلــی» پێکبهێنــن بــۆ بەســتنەوەی جموجۆلــی کارگــەران بــە ڕێبــاز و تاکتیکێــک کــە ســەرمایەدارەکان پــێ رازی بــن. ئــەم سیاســتە بــەرەو کارەســاتێکی خراپــری بردیــن لــە ئیســپانیا جەنــەرال فرانکــو لــە ســاڵی ١٩٣٦کودەتایەکــی فاشیســتی ئەنجــام دا ،کــە راســتەخۆ رووبــەرووی ڕاپەرینــی چینــی کارگــەران بــۆوە .کۆمۆنیســتەکان (ســتالینییەکان) کاریگــەری و نفــوزی خۆیــان بــە کارهێنــا بــۆ دامرکانــەوە و ســەرکوتکردنی شــۆڕش .لەوانــەش گوشــتاری شۆڕشــگێرەکان .ئەمانــەش بوونە هــۆکاری نائومێــدی و رەشــبینی روحــی کارگــەران ،هەروەهــا شکســت لــە بێ توانایــی رێکخســن و رێنوێنــی کردنــی جوتیــاران بــۆ دەســت بەســەرداگرتنی زەوییەکانیــان .کــە بوونــە هــۆکار بــۆ ســەرکەوتنی فاشیســتەکان. بــە درێژایــی ئــەم دەورەیــە ترۆتســکی و ماڵباتەکــەی بوونــە جێــگای هێــرش و تیروتوانــج و چەوســاندنەوەی ســتالینیەکان و گۆشــەگیرکردنی لــە الیــەن نوخبــەی دەســەاڵتدارانی رۆژئــاوا وە .بــەاڵم ترۆتســکی بــە هیــچ جۆرێــک تەســلیم نەبــوو و هەرگیــز کۆلــی نــەدا لــە خەباتــدا لــە پێنــاوی پاراســتنی ئایدیــای مارکســیزمی ڕەســەن و بنیاتنانــی بزووتنەوەیەکــی شۆڕشــگێرانەی ڕاســتەقینە. ترۆتســکی دەڵێــت بەرهەمەکانــی ســااڵنی ســییەکانی گرنگــی یەکــی زۆری هەیــە بــۆ ژیانــی ئــەو ،لــە بــەر ئــەوەی ئــااڵی مارکســیزمی ڕەســەن تەســلیمی نــەوەی داهاتــوو دەکات. بــەم شــێوەیە ،ســەرەرای هەمــوو ناخۆشــییەکان ،ترۆتســکی ســەرکەوتوو بــوو .لــە ئەمرۆشــدا لــە هــەر کوێیــەک ئێمــە خەبــات دەکەیــن لــە دژی ســەرمایەداری یــان دەجەنگێیــن لــە پێنــاوی سۆســیالیزمی ڕاســتەقینە ،ئێمــە هەموومــان وەســتاوین لــە ســەر شــانی ترۆتســکی.
راســتەوخۆ بردنــی بــەرەو خیانــەت کــردن لــە دوو خەباتــی مەزنــی کرێــکاران لــە ســااڵنی ١٩٢٠دا – لەوانــە بەریتانیــا و ســین. لــە بەریتانیــا لــە ســاڵی ١٩٢٦ســەرکردەی نەقابــەی (تــی یــو ســی) مانگرتنێکــی گشــتییان فرۆشــت ،دوای نــۆ رۆژ بەبــێ هــۆکار کۆتاییــان بــە مانگرتنەکــە هێنــا و بەبــێ ئــەوەی هیــچ دەســکەوتێک بــە دەســت بهێنــن، ئەگــەر چــی مانگرتنەکــە رۆژ بــە رۆژ بــە هێــز تــر دەبــوو .پارتــی کۆمۆنیســتی بەریتانیــا شکســتی خــوارد لــە هۆشــداری و خۆئامادەکــردن لــە دژی سیاســەتی فرۆشــتنی مانگرتنەکــە ،لــە بــەر ئــەوەی نەیدەویســت رەخنــە لــە ســەرکردەکانی نەقابەکانــی تــی یــو ســی بگرێــت چونکــە ئــەوان هاوپەیامنــی روســیا بــوون و دەیــان ویســت ئــەم هاوســەنگییە رابگــرن. لــە واڵتــی ســین لــە ســاڵی ١٩٢٧ – ١٩٢٥بزووتنەوەیەکــی شۆڕشــگێرانەی چینــی کارگــەران لــە ئارادابــوو بــە رابەرایەتــی پارتــی کۆمۆنیســتی ســین. ســتالین فشــاری بــۆ هێنــان بزووتنەوەکــە بچنــە ژێــر هەژموونــی پارتــی کۆمینتانــگ« ،پارتــی نیشــتامنی گەلــی ســینی» لــە ســەر بنچینــەی ئــەو بیرۆکەیــەی کــە ســین تەنهــا ئامادەیــە بــۆ شۆڕشــی ســەرمایەداری نــەک دەســەالتداری کارگــەران .ئــەم بڕیــارە بــوو بــە کارەســات ،لــە ســاڵی ١٩٢٧دا پارتــی کۆمینتانــگ لــە هاوپەیامنییەکــەی هەڵگەرایــەوە و ئەندامانــی پارتــی کۆمۆنیســت و باشــرین خەباتکارانــی چینــی کارگەرانــی کۆمەڵکــوژ کــرد. ترۆتســکی ئــەم دوو ڕوداوەی بــە درێژیــی دایــە بــەر ڕەخنە و هەڵســەنگاندن. لــەوەش کارەســاتبارتر ،لەگــەل ئەوەشــدا سیاســەتی ســتالینی بــەرەو فاشــیزم دەچــوو .لــە کۆتایــی بیســتەکاندا هیتلــەر پــرۆژەی و پیالنێکــی تایبەتــی هەبــوو بــۆ داگیرکردنــی تــەواوی دونیــا لــە بەرژەوەنــدی ئەملانیــا ،ســتالینیش دەســتی کــرد بــە پیشەســازیکردن و بــە کۆمەڵکردنــی کشــتوکالی لــە ڕوســیا. قوربانــی ئــەم سیاســەتەش گیانــی ملیۆنەهــا کــەس بــوو لــە کارگــەران و جوتیــاران .بــۆ داپۆشــینی ئــەم سیاســەتە بەربەرییانــەش ،ســتالین دروشــمی چەپــی رادیکالــی بەرزکردبــۆوە و پروپاگەنــدەی ئــەوەی دەکــرد بــە شــێوەیەکی فــەوری و هەمەالیەنــە بــەرەو سۆســیالیزم دەرۆیــن .ســتالین بــە ســەرزارەکی وشــەی ســراتیژی چەپــی بــەکار دەهێنــا لــە گــەل کۆمۆنیســتەکان بــۆ هێرشــکردنە ســەر پارتــە سۆســیال دیموکراتــەکان. بــە بریــاری ســتالین پارتــی کۆمۆنیســتی ئەملانیــا بــە پارتــی سۆســیال دیموکــرات یــان دەگــوت «سۆســیال فاشیســتەکان» .پارتــی کۆمۆنیســتی ئەملانیــا هەمــوو جــۆرە هاوپەیامنییەکیــان لــە گــەڵ سۆســیال دیموکراتــەکان لــە دژی گەشــەی نازییــەکان رەتدەکــردەوە .لــە ئەنجامــی ئــەم سیاســەتە چینــی کرێــکاری ئەملانیــا دابــەش ببــوو و توانــای بەرەنــگاری نەبــوو .لــە بــەر ئــەوش بــوو هیتلــەر لــە ســاڵی ١٩٣٣بەبــێ خەباتێکــی جــدی دەســەالتی بــە ســەرچاوە :ماڵپــەری رۆژنامــەی «کرێــکاری سۆسیالیســت» باڵوکــراوەی پارتــی دەســتەوە گــرت .دواتــر تــەواوی رێکخــراوە کرێکارییــەکان ســەرکوت کــران و کرێکارانــی سۆسیالیســت – بەریتانیــا www.socialistworker.co.uk لــە ناوبــران ،گشــت مرۆڤایەتــی قوربانــی دا. ترۆتســکی لــە زنجیــرە وتارێکــی نایابــدا ،لــە دەرەوەی واڵت لــە تورکیــا