سیاسه‌تی به‌ر له‌خێڵ و قووڵبوونه‌وه‌ی قه‌یرانه‌كان
له‌كوردســتان ده‌رخســت ،ل ـه‌وێ ره‌وایه‌تــی خــۆی له‌ده‌ســتداوه ،چونك ـ ه هیــچ پاســاوێكی ره‌وای نه‌بــوون ،بۆیــه دواتــر ڕه‌وایه‌تــی پێــدراو لــه ســااڵنی دواتــر به‌جۆره‌هــا شــێوه ش ـه‌ڕبكرێ ل ـه‌دژی به‌رژه‌ونــدی بــااڵی كوردســتانی .ئه‌مڕۆكـه‌ش كاتێــك ده‌سـه‌اڵت ره‌خنـه ده‌كــرێ پێویســته بــ ه هه‌ناســه‌یه‌كی حزبــی و خێڵه‌كــی و له‌پێنــاو به‌رژه‌وه‌نــدی كــه‌س و الیــه‌ن نه‌بــێ .ئه‌مــه‌ش گۆڕانــكاری و وه‌رچه‌رخــان ده‌كاتــه ئــه‌رك لــه‌م هه‌رێمــه ،له‌ســه‌ر بنه‌مایــی دیموكراتــی و ســه‌رده‌میانه.
باشــووری كوردســتان له‌بارودۆخێــك ئه‌گــوزه‌رێ پێناســه كردنــی ســه‌خته ،چونكــه سیســته‌مێك نیــه بــۆ چۆنیه‌تــی به‌ڕێوه‌چوونــی هه‌رێمــی كوردســتان ،ئه‌گــه‌ر بگوتــرێ حزبگ هرایــی هه‌یــه ،ئــه‌وا راســت نابــێ ،چونكــه له‌هه‌رێمــی كوردســتان حــزب نیــه ،به‌تایبــه‌ت ده‌ســه‌اڵتی به‌ڕێوه‌بــردن له‌چوارچێــوه بــه‌ر له‌خێــڵ به‌ڕێوه‌ده‌چێــت، واتــا سیســته‌می بنه‌ماڵه‌گه‌ریــه له‌خــوار خێڵــ ه هێشــتا نه‌گه‌یشــتووته خێــڵ ،چونكــه خێــڵ قۆناخێكــی له‌پێشــره‌و ده‌توانــرێ لــه رێــگای ده‌بــێ بگوتــرێ گۆڕانــی دیموكراتیانــه چــۆن ده‌توانــێ نــان و مووچــه خێڵــه‌و ه هه‌ندێــك سیاســه‌تی فروانــر بكــرێ. و ژیانێكــی ســه‌ربه‌رزانه بــۆ هاواڵتیــان و خه‌ڵكــی كوردســتان دابیــن بێگومــان كاتێــك باســی خێــڵ و عه‌شــیره‌ت ئه‌كــرێ لــ ه كوردســتان بــكات؟؟ بێگومــان ئــه‌وه‌ی پێویســته بگۆڕدرێــت سیســته‌می سیاســی وه‌ك دیارده‌یه‌كــی نامــۆ به‌كۆمه‌ڵگــه باســی ناكه‌یــن ،به‌هه‌مــان و ئیداریــه ،ئه‌گــه‌ر گۆڕانــكاری له‌مــه‌دا كــرا بێگومــان قــوت و مووچــه شــێوه بنه‌ماڵه‌گه‌ریه‌تیــش لــه كوردســتان شــوێنگه‌ی خــۆی هه‌یــه ،و ژیانــی خه‌ڵــك دابیــن ده‌كات .ئــه‌وكات الیه‌نێــك به‌ته‌نهــا بــه‌اڵم هه‌موومــان ئــه‌وه ده‌زانیــن ئاســتی پێگه‌یشــتووی ئه‌مــڕۆی ناتوانــێ رێكه‌وتنــی په‌نجــا ســاڵه له‌گــه‌ڵ ده‌وڵه‌تــی تــورك واژۆ بــكات كۆمه‌ڵگــه ناتوانــرێ لــ ه رێــگای بنه‌ماڵــه و خێڵــه‌وه به‌ڕێوه‌بچــێ ،و ئه‌م ـهش ببێت ـه هــۆكار تاكــو به‌غــدا ئابلۆق ـه‌ی ئابــووری بخات ـه س ـه‌ر پێچه‌وانــ ه پێویســت ه مۆدێــل و سیســته‌می به‌ڕێوه‌چــوون بگۆڕدرێــت .هه‌رێــم و مووچــه پێشــمه‌رگه و فه‌رمانبــه‌ر نه‌نێرێــت .له‌الیه‌كیــر قه‌ی ـران و ئاڵۆزیه‌كانــی هه‌رێمــی كوردســتان ك ـه ســێ ســاڵی پڕكــرده‌وه توركیــا 11مانگــه ســنوری هه‌رێمــی كوردســتان تۆپبــارن و بۆمبــاران رۆژدوای رۆژ قوڵرتده‌بنــه‌وه ،ئاســۆی چاره‌ســه‌ریش بــۆ كێشــه‌كان ده‌كات ،ب ـه‌اڵم حكوم ـه‌ت هیــچ كاردانه‌وه‌یه‌كــی نی ـه ،ئ ـه‌و كاردان ـه‌وی دیارنیــه ،به‌تایبــه‌ت مووچــه و قووتــی خه‌ڵــك ،واتــا قه‌یرانــه‌كان كــه نیشانیشــیدا داوای ده‌رخســتنی په‌كه‌كــه‌ی ده‌كــرد لــه ســنوره‌كانی نــه‌ك ته‌نهــا سیاســیه ،به‌ڵكــو ئیــداری و كۆمه‌اڵیه‌تــی و ئابووریــن ،هه‌رێمــی كوردســتان!! بــه‌اڵم كاتێــك ئێــران تۆپبارانــی هه‌رێــم ده‌توانیــن بڵێیــن له‌بنه‌ڕتــدا قه‌یــران قه‌یرانــی سیســته‌مه ،واتــا ده‌كات به‌توندتریــن شــێوه به‌ینامــه‌ی لــه‌دژ ده‌رده‌كرێــت ،هه‌مــوو هه‌مــه الیه‌نه‌یــه .ده‌بــێ بپرســین ئــه‌و ده‌ســه‌اڵت و سیاســه‌ته‌ی كه‌ســیش قسـه له‌سـه‌ر ئـه‌وه ده‌كات كـه ئـه‌و هێرشــانه‌ی حــدكا بۆسـه‌ر كــه به‌ڕێوه‌ده‌چێــت ده‌توانــێ ئــه‌و قه‌یرانانــه چاره‌ســه‌ر بــكات ،ئێ ـران له‌ئه‌نجامــی رێكه‌وتنێكــی نێــوان ســعودی ه و پارتی ـه ،تاكــو فشــار بێگومــان ســه‌خته‌و ناتوانــێ ،چونكــه قه‌یرانــی ئه‌گوزه‌رێــت قه‌یرانــی بخه‌نــه ســه‌رئێران و ســنورێكی بــۆ دابنێــن. سیســته‌مه ،سیســته‌میش سیســته‌می بــه‌ر لــه خێڵــه ،بۆیــه ناتوانــێ شــوێنی هه‌مــوو كۆمه‌ڵگ ـه‌ی هه‌رێمــی كوردســتانی تێــدا ببێت ـه‌وه ،جــا بۆیــ ه له‌ئێســتادا ده‌ســه‌اڵت و ئه‌حــزاب و شــێوازی به‌ڕێوه‌بــردن لــه ئه‌گــه‌ر ته‌نهــا خێــڵ ســه‌رۆكایه‌تی بكردبوایــه ئه‌ویــش تــا شــوێنێك هه‌رێــم بارگرانیــن له‌س ـه‌ر خه‌ڵــك و س ـه‌ره‌ڕای ئ ـه‌وه‌ی دروســتكه‌ری ئاســایی بــوو ،چونكـه خێــڵ هه‌ندێــك نرخــی هاوبـه‌ش و به‌رژه‌ونــدی قه‌یرانــن ،هه‌مانــكات له‌نــاو بــێ چاره‌یشــدا ئه‌خوڵێنــه‌وه ،بــۆ و ویــژدان و ئــاكاری جوانــی هه‌یــه ،بــه‌اڵم ده‌ســه‌اڵت و به‌ڕێوه‌بــردن ئه‌مــه‌ش باســی ریفرانــدۆم و ده‌وڵه‌تــی كــوردی ئه‌كــه‌ن كــه و ئیــداره‌ی هه‌رێــ م كه‌وتۆتــ ه ژێــر ركێفــی هێــزه هه‌رێمیــه‌كان ده‌یانــه‌وێ بــێ چــاره‌ی قوڵرتبكه‌نــه‌وه .له‌نــاو ئــه‌و بــێ سیســته‌م و به‌تایبــه‌ت توركیــا و ئێــران ،ئه‌وانیــش به‌گوێــره‌ی به‌رژه‌وه‌ندیه‌كانــی قه‌یرانــه جۆربه‌جۆرانــه بێگومــان گۆڕانــكاری و وه‌رچه‌رخــان و دانانــی خۆیــان هه‌ڵــی ئه‌ســوڕێنن ،زۆرباســی ئــه‌وه ده‌كــرێ ده‌ســه‌اڵتی سیســته‌مێكی دیموكراتــی و ئــازاد و یه‌كســان و كــه پێكــه‌وه ژیانــی به‌ڕێوه‌بــردن ناڕه‌وایــه ،چونكــه 31ی ئابــی ســاڵی 1996بــه تانــك دیموكراتیانــه بكرێتــه ئه‌مانــج ســه‌نگی مه‌حــه‌ك. و تۆپــی به‌عــس گ هڕاوه‌تــه‌وه ســه‌ر كورســی ده‌ســه‌اڵتی هه‌ولێــر، بــه‌اڵم ئــه‌و پێناســه‌یه كه‌مــه له‌بنه‌ڕه‌تــدا ئــه‌و ده‌ســه‌اڵته لــه ســاڵی 1992كاتێــك یه‌كه‌میــن بڕیــاری لــه‌دژی هێزێكــی شۆرشــگێڕی
( no / 7 )- 6 - 7 - 2016
له‌سه‌رنووسه‌ره‌وه
3
4 ه هاوكاری یه‌كبن ه و یه‌په‌گه ده‌توانن پێكه‌و ساڵح موسلیم :پێشمه‌رگ كردنــه‌وه و به‌تــه‌واوی ئه‌مانــه به‌رده‌وامــی ئه‌مانــ ه هه‌یــه وه‌تــا دێتیــش ره‌وش باشــرده‌بێت و تادێــت قورســییه‌كی كــورد هه‌یــه ئه‌مــه‌ش شــتێكی باشــه ل ـه‌م كات ـه مێژووی ـه‌دا ،كه‌تــا ئێســتا كــورده‌كان پێشــر بــه‌و شــێوه‌یه نه‌كه‌وتبــووه به‌رچــاوی جیهانــه‌وه، له‌الیه‌كــی تــره‌وه له‌الیــه‌ن هێــزی نێونه‌ته‌وه‌ییــه‌وه تێكه‌اڵویــان له‌گــه‌ڵ كــورده‌كان ده‌كــه‌ن لــه ئاســتی شــه‌ڕدا هێــزه نێونه‌ته‌وه‌یــه‌كان شــه‌ڕی دژبــه داعــش ده‌كــه‌ن ،له‌الیه‌كــی تــره‌وه نێوانــی ئــه‌وان و هێزه‌كانــی ســوریای دیموكــرات زۆر باشــه ئه‌مــه‌ش بــۆ كــورد شــتێكی نوێی ـه و ب ـه‌م شێوه‌ش ـه به‌رده‌وام ـه، قورســای كــوردان و پــرۆژه‌ی كــوردان تادێــت له‌الیـه‌ن هێــزه نێونه‌ته‌وه‌یــه‌كان قبوڵده‌كرێــن ئــه‌وه‌ش باشــه له‌الیــه‌ن ئه‌وانــه‌وه. ساڵح موسلیم هاوسه‌رۆكی پارتی یه‌كێتی دیموكرات په‌یه‌ده
(ژ15 )7 .ی پوشپه‌ڕ 2716
ئا -ئازادی كۆمه‌ڵگه ســاڵح موســلیم هاوســه‌رۆكی پارتــی یه‌كێتــی دیموكراتــی پهیــهده لــ ه دیمانه‌یه‌كــی تایبــه‌ت بــ ه گۆڤــاری ئــازادی كۆمه‌ڵگــه ســه‌باره‌ت بــ ه پشــتگیرییه‌كانی باشــوور بــۆ رۆژئــاوا ده‌ڵێــت :ئارامــی باشــوور بــۆ ئێمــ ه زۆر گرنگــه ،ناشــڵێین باهه‌مــوو وه‌ك یــه‌ك بیربكهنــهوه مــادام پارتــی سیاســین ئه‌وانیــش مافــی خۆیانــ ه چــۆن بیرده‌كه‌نــه‌وه ،بــه‌اڵم بــۆ ئــه‌و تیكۆشــانه‌ی ئه‌مــڕۆ لــ ه كوردســتان به‌رێوه‌ده‌چێــت پێویســت ه هه‌مــوو پێكه‌وه‌بیــن .هه‌روه‌هــا پێشــی وایــ ه ئــه‌و نزیــك بوونــه‌وه‌ی گــۆڕان و یه‌كێتــی ببێتــ ه ده‌ســت پێشــخه‌رییه‌ك بــۆ دروســت بوونــی گۆنگــره‌ی نه‌تـه‌وه‌ی كوردســتان.
ئازادی كۆمه‌ڵگه :بارودۆخی • رۆژئاوای كوردستان و سوریا چۆن هه‌ڵه‌سه‌نگێنن؟ ســاڵح مســلم :وه‌ك ده‌زانــن لــه ســوریا تادێــت شــه‌ڕ به‌رفــراوان ده‌بێــت، بێگومــان به‌شــێكی له‌وانــ ه مه‌ســه‌له‌ی كــورده ،تائێســتاش كــورد لــه رۆژئــاوای كوردســتاندا شــه‌ڕیش به‌رده‌وامــه له‌الیه‌كــی تــره‌وه ئێمــه برینــی خۆمــان تیامرده‌كه‌یــن ،جێــی وه‌ك كۆبانــێ، ســه‌ریكانی.....هتد ،هه‌ڵوه‌شــاوه‌ته‌وه، تائێســتاش وه‌ك ده‌زانــن لـه مه‌نبج شـه‌ڕه و شــه‌ڕی ئه‌وێــش بــۆ ئازادكردنــی ئــه‌و هه‌رێمه‌ی ـ ه ك ـه ده‌كه‌وێت ـه نێــوان كۆبانــێ و عه‌فریــن كــه شــه‌ڕێكی دژوار لــه‌و ناوچه‌یــه به‌ڕێوه‌ده‌چێــت ،له‌الیه‌كــی تــره‌و ه هه‌مــوو رۆژێــك شــه‌هیدمان هه‌یه،لــ ه كانتۆنــی جه‌زیــره ،كۆبانــێ و عه‌فریــن ،له‌الیه‌كــی تریشــه‌وه ئــاوه‌دان
ئازادی كۆمه‌ڵگه :ده‌وڵه‌ت ه ئیقلیمه‌یه‌كان • به‌تایبه‌ت توركیا پاشانیش سعودی و قه‌ته‌ر چیان له‌سوریا ده‌وێت ،ئه‌م ده‌وڵه‌تان ه چیان ل ه كورد ده‌وێت؟ ســاڵح مســلم :تائێســتا هیــچ هیزێــك و الیه‌نێــك له‌ســه‌ره‌تادا نه‌یانوتــوه كــه چیــان ده‌وێــت .ئێمــه ده‌مانه‌وێــت وه‌ك توركیــا بێــت یــان وه‌ك قه‌تــه‌ر و ســعودییه‌بێت ،كه‌ســێك ناڵێــت ئێمــه ســوریایه‌كی چۆمنــان ده‌وێــت؟ .بــه‌اڵم شــتێك و وترابێــت ته‌نیــا بــا رژێــم بــڕوات منوونــه‌ش نــه‌ك ته‌نهــا رژێــم هه‌ڵوه‌شــاندنه‌وه‌ی ســوریا بــه‌م شــێوه‌ی ه و بــه ه ـه‌زاران ك ـه‌س كــوژران و به‌ملیۆنــان ك ـه‌س تووشــی كۆچبــه‌ری ببــوو ،ئه‌گــه‌ر ســوریا هه‌ڵوه‌شــێت و هه‌ڵنه‌وه‌شــێت چ ســوودێكی بــۆ واڵتانــی قه‌تــه‌ر، توركیــا ،ســعودییه هه‌یــه؟ بۆیــ ه كێشــه نــه‌ك ته‌نهــا گۆڕینــی رژێمــه و هه‌ریه‌كه‌شــیان بــۆ خۆیــان پرۆژه‌یه‌كیــان هه‌ی ـه منون ـه پرۆژه‌ك ـه‌ی تورك ـه‌كان بــۆ له‌ناوبردنــی كــوردان بــوو ،پــرۆژه‌ی ســعودییه و قه‌تـه‌ر ره‌نگ ـه بــۆ ن ـه‌وت و غــاز بووبێــت ،له‌وێــوه ده‌ربــازی ســنوره‌كانی ئه‌وروپــای بكــه‌ن ،ده‌یانویســت ســوریا
له‌س ـه‌ر پــرۆژه‌ی خۆیــان نوێبكه‌ن ـه‌وه ،دوای نه‌رۆشــتنی رژێــم، كـه ئـه‌وان وابیریــان ده‌كــرده‌وه كـه دوای شـه‌ش مانــگ یــان ســاڵیك رژێــم بــڕوات به‌تایبه‌تیــش توركیــا ك ـه له‌س ـه‌ره‌تادا پشــتگیری خــۆی بــۆ ســه‌له‌فییه‌كان و دامه‌زراندنــی داعــش ته‌نیــا ئامانجــی نه‌هێشــتنی كــورده‌كان بــوو وه‌ك ده‌شــزانین ل ـه ش ـه‌نگاله‌وه ده‌ســتی پێكــرد له‌موســڵ و هێــرش كــردن بۆس ـه‌ر رۆژئــاوا ،واتـه نه‌ڕۆشــتنی رژێــم و به‌رخۆدانــی كــوردان تـه‌واوی پرۆژه‌ك ـه‌ی ئه‌وانــی تێكــدا تائێســتاش ســعودییه‌و قه‌ت ـه‌ر ه ـه‌ر به‌نیــازی ئــه‌وه‌ن رژێــم بــڕوات ،له‌الیه‌كــی تــره‌وه توركیــا ویســتی كــورده‌كان له‌ناوببــات ،بــه‌اڵم ئه‌ویــش نه‌بــوو ،به‌ڵكــو رۆژبــه‌ڕۆژ لــه پێشــكه‌وتندان ،هه‌ربۆیــه هه‌مــووان ئه‌مه‌یــان له‌به‌رچــاو ه و به‌شــوێن چاره‌ســه‌رییه‌وه‌ن ،لــه‌م نێوه‌نده‌شــدا حســابی نێونه‌ته‌وه‌یــی هه‌بــوو له‌ســه‌ر ســوریا كه‌چــۆن ســوریا بخه‌نــه به‌رژه‌وه‌نــدی خۆیانــه‌وه ئه‌وانیــش حیســابیان له‌به‌رچــاو ه و تائێســتاش به‌ڕوونــی دیارنییــ ه چ ئامانجێكــی تریــان هه‌یــه ،له‌ســه‌ره‌تادا روســیا دووراو دوور هــاوكاری رژێمــی ده‌كــرد ،بــه‌اڵم ئێســتا روســیا بۆخۆشــی كه‌وتۆتــه نــاو ســوریاوه ،هه‌ربۆیــه حســابی ئه‌وانیــش تێكــه‌اڵو بــووه، بۆیــه به‌شــوێن چاره‌ســه‌رییه‌وه‌ن كه‌چــۆن چــاره‌ی بكــه‌ن و ناشــتوانن تائێســتا چــاره‌ی بــۆ بدۆزنــه‌وه ،هه‌ربۆیــه‌ش له‌نــاو هه‌مــوو هێزه‌كانــدا ته‌نان ـه‌ت هێــز ه ناوخــۆی و ده‌ره‌ككیی ـه‌كان ل ـه نــاو ئه‌وان ـه‌دا ك ـ ه پرۆژه‌یه‌كــی باشــیان بــۆ ســوریا هه‌بێــت، ته‌نهــا پــرۆژه‌ی ئێمــه هه‌یــه پــرۆژه‌ی كوردانــه بــۆ داهاتــوو، بۆیــه ئێســتا هه‌مــووان بێده‌نگــن تاكوێــش ده‌ڕوات به‌ڕاســتی ئێم ـهش نازانیــن. ئازادی كۆمه‌ڵگه :دوای كردنه‌وه‌ی نوێنه‌رایه‌تی • خۆبه‌ڕێوه‌به‌رایه‌تی دیموكراتی رۆژئاوا ل ه واڵتانی ئه‌وروپا ،ئێستاش ئاماده‌كاری كردنه‌وه‌ی نوێنه‌رایه‌تی ئه‌مریكا ئه‌كه‌ن ،كاریگه‌ریان چیه‌بێ له‌سه‌ر چاره‌نوسی رۆژئاوا؟ ســاڵح مســلم :به‌ڵــێ ئه‌وه‌ی لـ ه رۆژئــاوا رویدا سـه‌ره‌تا پاراســتنی رۆژئاوابــوو تــا رژێمــان ده‌رخســت ،دوای ئ ـه‌و ه بینیــان گ ـه‌ڵ به‌ڕێــك خســن ننابێــت بۆیــه ده‌بێــت سیســته‌مێك هه‌بێــت بــۆ ئــه‌وه‌ی گــه‌ل بتوانێــت خــۆی به‌ڕێوه‌ببــات، بــۆ ئه‌مــه‌ش خۆبه‌ڕێوه‌بــه‌ری دیموكراتــی دروســت بــوو
لــه ســێ كانتۆنــدا .بــۆ ئــه‌وه‌ی بیناســێنین بــه الیه‌نــی ناوخــۆی و نێوده‌وڵه‌تــی بــۆ ئــه‌م مه‌به‌ســته‌ش نوێنه‌رایه‌تییه‌كامنــان دامه‌زرانــد، بــۆ ئــه‌وه‌ی له‌الیــه‌ن ئه‌وانیشــه‌وه بــاش بیده‌یــن به‌ناســین ،بــۆ ئه‌مــه‌ش نوســینگه‌یه‌ك لــه مۆســكۆ و به‌رلیــن و پاریــس كراوه‌تــه‌وه و ئێســتاش ئامــاده‌كاری ئه‌وه‌ده‌كرێــت لــه شــاره‌كانی تریــش بكرێتــه‌وه بــۆ ئ ـه‌وه‌ی زیاتــر كــورد و پــرۆژه‌ی كــوردان بناســن ،هه‌ندێكیــش كه‌ئه‌مــه وابیرده‌كه‌نــه‌وه پارچه‌بوونێــك ده‌بینــن ،بۆیــه ئه‌م ـه هیــچ پارچه‌بوونێــك نیی ـه، به‌رده‌وامیــش ده‌بیــن لــه زۆرتریــن شــوێن نوســینگه بكه‌ینـه‌وه و ره‌نگـه لــه داهاتوشــدا لــه ئه‌مه‌ریــكاش نوســینگه‌یه‌ك بكه‌ینــه‌وه. ئازادی كۆمه‌ڵگه: • سێیه‌مین كۆبوونه‌وه‌ی جنێفیش تێپه‌ڕی ،به‌اڵم كورد به‌شداری پێناكرێ ،ئایا ئه‌مه سیاسه‌تی دووڕووی ده‌وڵه‌تان نیشان نادات له‌به‌رامبه‌ر رۆژئاوای كوردستان؟
ســاڵح مســلم :ل ه دووڕوی زیاتر شــتی ترهه‌یــه ،كاتێــك ئاڵۆزییه‌كانــی ســوریا ده‌ســتی پێكــرد «كــورد هه‌یـه نییـه كـه‌س حســابی بــۆ نه‌ده‌كــردن» لــه خه‌یاڵــی نێوده‌وڵه‌تیشــدا هیــچ حســابێكیان بــۆ كــورد نه‌ده‌كــرد، ئێســتا ده‌وڵه‌تێكــی هه‌رێمــی بێــت یــان نێوده‌وڵه‌تــی هه‌تــا توركیــا و ســعودیی ه و قه‌ته‌ریــش ئامانجیــان له‌ناوبردنــی كــورد بــوو ،بۆی ـه هیــچ حســابێكیان بــۆ كــورد نه‌كردبــوو، دوای ئــه‌و به‌رخۆدانــه‌ش وه‌ك وتــم پێشــكه‌وتنی كــوردان و نه‌رۆشــتنی رژێــم و به‌رخۆدانــی گه‌لــی رۆژئــاوا شــتێكی نــوێ هاتــه ئــاراوه .بۆیــه ئه‌وانیــش بــه‌و ئاســانییه پێشــوازی لێناكـه‌ن ،بۆی ه تێكۆشــانێكی پێویســته و ئێمــهش ئێســتا تێده‌كۆشــین ئه‌مــڕۆش گه‌یشــتۆته ئاســتێك ئه‌توانیــن بڵێیــن دوای ئــه‌و به‌رخۆدانــه‌ی كه‌بــ ه هه‌زاره‌هــا شــه‌هیدمان هه‌یــه له‌به‌رانبــه‌ر ســه‌له‌فییه‌كان و داعشــدا ،كــورد به‌تــه‌واوی رووبــه‌ڕووی بویــه‌وه، چونكــ ه خۆیــان به‌ڕێكخســن كردبــوو یانــی ئــه‌و رێكخســن
( no / 7 )- 6 - 7 - 2016
5
6 بوونــه‌ی كــوردان كه‌توانیــان به‌رگــری و به‌رخــۆدان ئه‌نجــام بــده‌ن .ناتوانــن شــتێك بڵێــن ،بـه‌اڵم ئـه‌و فیدڕاڵییـ ه چۆنبێــت فــراوان بێــت بانــگ نه‌هێشتنیشــیان بــۆ جنیــڤ ،ده‌توانیــن بڵێیــن كێــن ئه‌وان ـه‌ی یــان ته‌نــگ بێــت و مه‌رجه‌كانــی چیبێــت لــه نێــو ســوریا خۆمــان نایانه‌وێــت به‌شــداری جنێــڤ نه‌بیــن ،كه‌ســانێك كه‌ئه‌یانه‌وێــت ده‌توانیــن ده‌ستنیشــانی بكه‌یــن .پرۆژه‌كه‌شــان پرۆژه‌یه‌كــی باشــه بــۆ ســوریا و گه‌النــی ســوریا ،هه‌روه‌هــا كه‌ســیرتیش نیی ـه تــا پــرۆژه‌ی تــر پێشــنیار بــكات .بۆیــه دوربێــت یــان نزیــك هه‌مــوو هێــزه ه سه‌رده‌می ئیدی سوریا ناگه‌ڕێته‌و ناوخــۆی و نێودهوڵهتیــهكان له‌ســه‌ر ئــه‌م پرۆژه‌یــه كــۆك ده‌بــن و دیكتاتۆری و رژێمی ده‌سپۆتی به‌عس ســوریایه‌كی فیدراڵــی داده‌مه‌زرێــت.
(ژ15 )7 .ی پوشپه‌ڕ 2716
كــورد نه‌مینێــت یــان له‌پــرۆژه‌ی ئه‌وانــدا بــۆ رۆژهه‌اڵتــی كــه كــورد به‌شــداری جنێــف نــه‌كات ،توركیــا بــوو هیــچ جارێــك توركیــا حیســابی بــۆ كــورد نه‌كــردوه ،هه‌روه‌هــا تێكــه‌اڵوی نێوده‌وڵه‌تیــش هه‌یــه له‌بــه‌ر ئــه‌وه قبوڵكردنــی كــورد كه‌مێــك زه‌حمه‌تــه ،یانــی ئاماده‌بوونــی كــورد لــه جنێــف داو له‌ژێــر چه‌تــری نێوده‌وڵه‌تیــدا ئــه‌وه ناســاندنێكی سیاســیه له‌بــه‌ر ئــه‌و ه هه‌ندێــك حیــزب ئــه‌وه قبوڵنــاكات یه‌كێكیــش له‌وانــ ه توركیایــه ،بــۆ ئــه‌وه‌ش ئاســته‌نگی ده‌رده‌خــه‌ن و نایه‌ڵــن به‌شــداربین لــه به‌هــاره‌وه تائێســتاش لــه هه‌مــوو الیــه‌ك ئــه‌و ه ئاشــكرای ه كــه هیــچ چاره‌ســه‌ریك بــێ كــورد لــ ه ســوریادا نابێــت ،ئێســتاش بیرده‌كه‌نــه‌وه چــۆن كــورد به‌شــداربكه‌ن و ئێســتاش گفتوگــۆ له‌س ـه‌ر ئه‌وه‌ی ـه چــۆن به‌شــداریامن لــه‌م پیواژۆیــه‌دا بكــه‌ن. ئازادی كۆمه‌ڵگه :سیسته‌می فیدراڵی باكوری سوریا • چۆن له‌الیه‌ن واڵتانی ده‌ره‌وه پشتگیری لێده‌كرێت؟ ســاڵح مســلم :پــرۆژه‌ی ئێمــ ه پرۆژه‌یه‌یكــی به‌هێــزه و پرۆژه‌یه‌كــی دیموكراســیه‌و داهاتــووی سوریاشــی تێــدا ده‌بینیــن ،بــه‌ڕای ئێمــه ئیــدی ســوریا ناگه‌ڕێت ـه‌وه س ـه‌رده‌می دیكتاتــۆری و رژێمــی ده‌ســپۆتی به‌عــس ،كه‌واتـه ســوریایه‌كی چــۆن ده‌بێــت؟ ســوریایه‌ك بێــت هه‌مــوو نه‌ت ـه‌وه ،ئایــن و ئاینــزا و بــاوه‌ڕ ه جیاجیــاكان به‌ئــازادی و دیموكراســی پێك ـه‌وه بژیــن .بــۆ ئه‌م ـهش پرۆژه‌یه‌كــی ترنی ـه ته‌نیــا پــرۆژه‌ی ئێم ـه هه‌یــه ،كاتێــك ده‌ڵێیــن پــرۆژه‌ی ئێمــ ه فیدڕاڵیــه كــه‌س ناتوانێــت بڵێــت خراپــه ،چونكــ ه سیســته‌می فیدراڵــی لــه‌و شــوێنانه‌یی هاتۆتــه دامه‌زرانــدن ئێســتا ئارامرتیــن شــوێنن .دوو هێزیــش هه‌یــه كــه ســه‌رقاڵن بــ ه چاره‌ســه‌ری ســوریاوه یــه‌ك ئه‌مه‌ریكایــه و ئه‌ویرتیــش روســیایه ،ئه‌وانیــش هه‌ردووكیــان فیدڕاڵیــن بــۆ ئــه‌وه‌ش كه‌ســیان
ئازادی كۆمه‌ڵگه :هه‌بوونی هێز‌ه نێوده‌وڵه‌تیه‌كان ل ه • رۆژئاوا له‌چوارچێوه‌ی پرۆژه‌ی سیاسی ئێوه‌یه؟ ســاڵح مســلم :ئه‌مــڕۆ شــه‌ڕێك له‌به‌رانبــه‌ر داعــش هه‌یــه، داعشــیش بۆخــۆی هێزێكــی چه‌تــه‌ی نێوده‌وڵه‌تیــه هه‌مــوو كه‌ســیش ده‌توانێــت به‌رانبــه‌ری شــه‌ڕ بــكات داعشــیش ته‌نیــا له‌ســوریا نییــه، به‌ڵكــو له‌چه‌نــد شــوێنی تریــش هه‌یــه ،ئــه‌وه‌ش ئاشــكرایه ئــه‌وه‌ی ئه‌مــڕۆ له‌ســه‌ر خاكــی رۆژئــاوا شــه‌ڕ ده‌كــه‌ن كــوردن ،ســوریای دیموكراتیكــه كه‌كوردیشــی تێدایــه .هه‌ندێــك هێزیــش هه‌یــه ده‌یانه‌وێــت هاریــكاری بكــه‌ن و شــه‌ڕی دژی داعــش بكــه‌ن ئه‌مــه‌ش شــتێكی ره‌وایــه .بــه‌اڵم مانه‌وه‌شــیان گرێــدراوه بــ ه ره‌وشــه‌كه‌وه ره‌نگــه دوای ته‌واوبوونــی داعشــیش داعشــێكی تــر ده‌ركه‌وێــت و پێویســت بێــت شــه‌ڕ به‌رانبــه‌ری بكرێــت بۆیــه مانــه‌وه‌ی هێــزه نێودهوڵهتیــهكان بڕیاریكــی نێوده‌وڵه‌تــی ده‌وێــت بــۆ مانه‌وه‌یــان. ئازادی كۆمه‌ڵگه :پرۆژه‌ی فیدراڵی باكوری سوریا و • سوریایی دیموكرات ،هه‌روه‌ها خۆبه‌ڕێوه‌به‌ری دیموكراتی چۆن یه‌كتری ته‌واو ده‌كه‌ن؟ ســاڵح مســلم :وه‌ك وتــم پــرۆژه‌ی ئێمــه پرۆژه‌یه‌كــی ته‌نیایــه یانــی پرۆژه‌یه‌كــی ترنیــه ئه‌گــه‌ر دیموكراتیــان بوێــت لــه‌م دیموكراتیــه باشــر نییــه ،ئێمــه تائێســتا ســنورمان بــۆ رۆژئــاوا دانه‌نــاوه به‌نیــازی ئـه‌وه‌ش نیــن ،چونكـه ئێمـه بانگـه‌وازی ســوریای دیموكراتــی ده‌كه‌یــن، پرۆژه‌كه‌مــان پرۆژه‌یه‌كــی گه‌النــه ،بۆیــه ده‌توانیــن هه‌مــووان پێكــه‌وه ســوریایه‌كی دیموكــراس و فیــدراڵ دروســت بكه‌یــن، پــرۆژه‌ش ب ـه‌و شــێوه‌یه ن ـه‌ك ته‌نهــا بــۆ ئێمه‌‌ی ـه ،به‌ڵكــو بــۆ ت ـه‌واوی ســوریایه ،جــا ئه‌مــش چه‌نــد به‌رده‌وامبێــت و چه‌نــد درێژببێتــه‌وه ئــه‌و ه لــه ســه‌ر هێزه‌كانــی تــر ماوه‌تــه‌وه ،ئێســتا ئێمــه هێــزی ســوریای دیموكراتــی زۆر شــوێنی ئــازاد كــردو ه له‌باكــوری ســوریا
7
كــه هه‌ندێكیــان له‌ده‌وروبــه‌ری رۆژئــاوادان له‌وان ـهش مه‌نبــج .بۆی ـ ه هه‌مــووان پێك ـه‌وه‌ن بــۆ ئــه‌و پرۆژه‌یــه‌ی كه‌ئێســتا هه‌یــه، چونك ـ ه پێكهات ـه‌كان هه‌موویــان خۆیــان تێــدا ده‌بیننــه‌و ه لــه تــه‌واوی ســوریا كــه هه‌مــوو پێكهاته‌كانــی تێداببێــت ،چونكــه وه‌ك وتــم ئــه‌م پرۆژه‌یــه بــۆ تــه‌واوی ســوریایه نــه‌ك ته‌نهــا رۆژئــاوا.
داوای یه‌كێتــی گه‌لــی كــورد ده‌كات و ئێم ـهش له‌به‌رانبــه‌ر ئــه‌و به‌رخودانیــ ه چــی پێویســت بووبێــت درێخیــان نه‌كــردوه له‌به‌رامبــه‌ر خه‌ڵكــی باشــوور و الیه‌نــه سیاســیه‌كان جــا ئه‌مــه یه‌كێتــی نیشــتامنی بێــت یــان الیه‌نــ ه ئیســامیه‌كان بێــت په‌یوه‌ندیه‌كــی باشــان له‌گــه‌ڵ هه‌مــوو الیه‌نــه‌كان‌هه‌یــه، ده‌مه‌وێــت ئــه‌وه‌ش بڵێــم ئارامــی باشــوور بــۆ ئێمــ ه زۆر گرنگــه ،ناشــڵێین باهه‌مــوو وه‌ك یــه‌ك بیربكهنــهوه مــادام پارتــی سیاســین ئه‌وانیــش مافــی خۆیانــه چــۆن بیرده‌كه‌نــه‌وه ،بــه‌اڵم بــۆ ئــه‌و تیكۆشــانه‌ی ئه‌مــڕۆ لــه كوردســتان به‌رێوه‌ده‌چێــت پێویســت ه هه‌مــوو پێكه‌وه‌بیــن.
پاراســتنی مرۆڤایه‌تــی شــه‌هیدبووه .ئه‌مــه‌ش هۆشــیارییه‌كی كــوردان ،له‌به‌رانبــه‌ر ئه‌وه‌شــدا هه‌ندێــك ئــه‌رك ده‌كه‌وێتــه سه‌رشــانی گه‌لــی رۆژئــاوا له‌به‌رانبــه‌ر كه‌ســایه‌تی سیاســی و كۆمه‌ڵگــه‌ش بۆیــه كه‌ســێك له‌وانــه‌ی به‌شــداری به‌رخۆدانــی رۆژئاوابــوون هیچیــان لــه نــاو حیزبــه‌كان رایــان نه‌كــردوه و هاتبێــن ته‌نیــا لــه‌وێ شــه‌ڕێك هه‌بــووه به‌رخۆدانیــك هه‌بــووه لــه به‌رانبــه‌ر داعــش و ئه‌ركــی خۆیــان به‌جێهێنــاوه و باوه‌ڕێــش ناكــه‌م كه‌ســێك هاتبێــت و ئیزنــی لـ ه حیزبیــك وه‌رگرتبێــت ،ئێمــهش ده‌مانه‌وێــت په‌یوه‌ندیــان وه‌ك پارتــی سیاســی له‌گــه‌ڵ حیزبه‌كانــی باشــوور په‌یوه‌ندیه‌كــی ئازادی كۆمه‌ڵگه :رێككه‌وتنی باشــبێت ،چونكــه یه‌كێتــی گــه‌الن له‌ســه‌ر • نێوان یه‌كێتی و گۆڕان چۆن ئ ـه‌م خاك ـه به‌ڕیوه‌ده‌چێــت ئ ـه‌وه‌ش پێویســته هه‌ڵده‌سه‌نگێنن؟ شایســته‌ی ئ ـه‌وان بێــت ،ئێم ـهش ده‌مانه‌وێــت له‌وبه‌رپرســیاریه‌تیه خــاوه‌ن ده‌ركه‌ویــن ،ســاڵح مســلم :بێگومــان نه‌خۆشــی گــه‌وره‌ی ئــه‌و به‌رخۆدانــه‌ش كــه به‌ڕێوه‌ده‌چێــت ئێمــه‌ی پارچه‌بوونــی كوردســتانه ،هــه‌م
( no / 7 )- 6 - 7 - 2016
ئازادی كۆمه‌ڵگه :خه‌ڵكی • باشووری كوردستان به‌گشتی پشتیوانیه‌كانی بۆ رۆژئاوا نیشانداوه، نزیكه‌ی 30گه‌نجی باشووریش ل ه رۆژئاوا شه‌هید بووه ،په‌یوه‌ندیتان له‌گه‌ڵ هێز‌ه سیاسیه‌كانی باشوور چۆنه؟ ســاڵح مســلم :بــۆ ئێمــه ســه‌ربه‌رزییه كــه جه‌وانانــی ئێمــ ه لــ ه هــه‌ر چــوار به‌شــی واڵت و هه‌مــوو دونیــا هاتــن بــه‌ره‌و ئــه‌و به‌رخۆدانــه ،ئه‌مــ ه ســه‌ربه‌رزی بــوو بــۆ ئێمــه ،ئه‌مه‌وێــت ئــه‌وه‌ش بڵێــم تێكۆشــانی رۆژئــاوا نــه‌ك ته‌نهــا بــۆ رۆژئاوایــه ،به‌ڵكــو بــۆ ت ـه‌واوی كوردســتانه ،ئ ـه‌و س ـه‌ركه‌وتنانه‌ی له‌كۆبانێــش بــوو بــه ســه‌دان جه‌وانــی ئێمــه له‌ناویانــدا هه‌بــوو ئه‌مــه‌ش یه‌كێتییه‌كــی كوردانــی دروســت كــرد ،گه‌نجــی ئێمــه‌ی باكــور لــه رۆژئــاوا شــه‌هیدبووه ،به‌هه‌مــان شــێوه‌ش لــه گه‌نجــی رۆژئــاوا لــ ه باكــوور و رۆژهــه‌اڵت شــه‌هید بــوون ،كه‌واتــه كــورد بته‌وێــت و نه‌ته‌وێــت گرێــدراوی یه‌كــن، گه‌نجــی باشــوور بگــره ل ـه 30یــش زیاتــره ل ـه رۆژئــاوا شــه‌هید كه‌وتــن ،هه‌مــوو ئه‌مانــه‌ش یه‌كێتیه‌كــی كــوردان نیشــان ده‌دات، له‌وانه‌ش ـه منون ـه‌ی ش ـه‌هید باكــوور جیلــۆ ل ـه باشــوور لـه دایــك بــووه لـه شــێخ مه‌قســود شــه‌هیدكه‌وت ،بــۆ پاراســتنی كوردانــه بــۆ
8 له‌نــاو خۆمانــدا و هه‌میــش دوژمــن هه‌بــوو ه كاریگــه‌ری هه‌بــووه، بــه‌اڵم ئــه‌و پارچــه بوونــه نه‌خۆشــی گه‌وره‌یــه ،به‌هــه‌زاران ســاڵه ئێمــه‌ی كــورد لــه نــاو خۆمانــدا شــه‌ڕی یه‌كرتمــان كــردوه ،له‌بــه‌ر ئه‌وه‌ی ـه ه ـه‌ر یه‌كگرتنێــك له‌نــاو دوو الیه‌نــی كــوردی هه‌بــێ یــان
گرتنی سنور و داخستنی سێمڵكا ، توركیا سنور داده‌خات ئه‌و دوژمنه، به‌اڵم تۆ بۆچی داییده‌خه‌یت؟!
(ژ15 )7 .ی پوشپه‌ڕ 2716
دوو پارچـه‌ی كوردســتان بڕیارێكــی دڵخۆشــكه‌ره ،وه‌كــو ئێــوه‌ش ئه‌زانــن پێــش چــه‌ن ســاڵێك پێویســت بــوو گۆنگــره‌ی نه‌ته‌وه‌یــی بــه به‌ســرابووایه و به‌شــێكی زۆری الیه‌نه‌كانیــش تێــدا به‌شــداربوون، به‌داخ ـه‌وه ئ ـه‌وه‌ش س ـه‌ری نه‌گــرت ،ئێم ـه هیواداریــن ئ ـه‌و نزیــك بوونــه‌وه‌ی گــۆڕان و یه‌كێتــی دروســت بــووه ،بێگومــان له‌نێــوان ئه‌وانیشــدا هه‌نێــك شــتی ناكــۆك هه‌یــه پێویســت ه چاره‌ســه‌ری بكــه‌ن ،پێشــر كــه ناكۆكــی له‌نێوانیــان هه‌بــووه هاوپه‌یامنــی كه‌دروســت بــوو ه زۆر باشــه ،ئێمــه هیواداریــن پارته‌كانــی تریــش به‌شــداری ئــه‌و هاوپه‌یامنیــه بــن ،به‌ڵكــو ئــه‌وه هاوكاریبــێ بــۆ دروســت بوونــی گۆنگــره‌ی نه‌تــه‌وه‌ی كوردســتان ،به‌ڵكــو پارته‌كانــی تریــش به‌شــدار بــن و شــتێكی پیــرۆزه ،به‌ڵكــو لــه‌و چوارچێــوه پارته‌كانــی تریــش به‌شــدار بــن و به‌رفــراوان ببێــت ،ئێم ـه دڵخۆشــین و پشــتگیری خۆمامنــان ڕاگه‌یانــدوه بــۆ ئــه‌و هاوپه‌یامنیــه. ئازادی كۆمه‌ڵگه :پارتی دیموكراتی كوردستان -عێراق • و ئه‌نه‌كه‌س ه خۆیان ئه‌ركدار كردو‌ه بۆ دژایه‌تی شۆڕشی رۆژئاوا، نمونه‌ش داخستنی سنوور ،دروستكردنی چه‌كداری جیاواز بۆ رۆژئاوا؟ ســاڵح مســلم :بێگومــان په‌یامــی جیــاواز هه‌یـه په‌یامــی ئـه‌وان جیــاوازه و ئێمه‌یــش په‌یامــی جیاوازمــان هه‌بــوو ئێمــه و پارتــی دیموكراتــی كوردســتان و هه‌تــا پارتــی تریــش هه‌بــوه ،په‌یامــی جیــاواز هه‌بــو ه ل ـه رۆژئــاوا و ســوریایش ئه‌وانیــش ئــازادن ،ب ـه‌اڵم بــۆ ئه‌ركــی نه‌ت ـه‌وه‌ی ئێم ـه ئه‌بــێ ی ـه‌ك ده‌نگبیــن ،به‌داخ ـه‌وه ئ ـه‌وه‌ی ك ـه بــوو ه هه‌نێــك به‌رژه‌وه‌نــدی بــووه ،به‌تایبــه‌ت لــه نێــوان پارتــی دیموكراتــی كوردســتان /عێــراق و توركیــا ،ل ـه 2002ب ـه‌دواو ه ل ـ ه توركیــا ئاكه‌پ ـه حكــوم ده‌كات ،ئه‌ردۆغــان حكــوم ده‌كات ،هه‌نێــك به‌رژه‌وه‌نــدی
هه‌بــووه وه‌ك بازرگانــی و نـه‌وت و پــاره ،ئیــر وه‌هایـه به‌رژه‌وه‌نــدی بــۆ شه‌خســێك یــان بنه‌ماڵه‌یــه‌ك و پارتێــك بــووه بــۆ نه‌ته‌وه‌یــه‌ك نه‌بــووه ،به‌داخــه‌وه وه‌هــا بــووه ،هه‌تــا ئێســتا بڕیــاری ڕۆژئــاوا گه‌لــی ڕۆژئــاوا ئه‌یــدات ،كاتێــك ده‌نگێــك ده‌رئه‌ك ـه‌وێ لـه دژی ئێمـه شــتێكی بــاش نیـه ،تۆیــش باســت كــرد بــۆ منونـه گرتنــی ســنور و داخســتنی ســێمڵكا ،توركیــا ســنور داده‌خــات ئ ـه‌و دوژمنــه، بــه‌اڵم تــۆ بۆچــی داییده‌خه‌یــت ،بۆچــی دایده‌خه‌یــت بــۆ ئــه‌وه‌ی پێداویســتیه ســه‌ره‌تاییه‌كان نه‌گاتــه ڕۆژئــاوا ئه‌وانــه بــاش نیــه ،ئێمــه شــه‌ڕ ده‌كه‌یــن لــه شــه‌ڕدا شــه‌هیدمان هه‌یــ ه ئه‌وانــه زۆر خــراپ نیــن ،بــه‌اڵم له‌بــه‌ر نه‌بوونــی پێداویســتی پزیشــكی شــه‌رڤانێك شــه‌هیدببێ ئــه‌وه خراپــه ،جــاری واهه‌بــووه به‌مانــگ نه‌یــان هێشــتوه پێداویســتی پزیشــكی لــه ســه‌ر ســنور تێبپه‌ڕێــت ،ڕاســته ده‌وڵه‌تــی تــورك ئ ـه‌وه‌ی كــردوه ،ب ـه‌اڵم ئ ـ هو دوژمن ـه ،ب ـه‌اڵم ئه‌گ ـه‌ر بــرای ئێم ـه ڕێگــری بك ـهن ئ ـه‌وه زۆر خراپ ـه ،ئێم ـه هیواداریــن ئ ـه‌و شــت ه نه‌بــێ ،دوای ئــه‌وه بــۆ «ئه‌نه‌كه‌ســه» ئه‌مــه‌وێ بڵێــم بتــه‌وێ و نه‌تــه‌وێ ئه‌مــڕۆ لــه ڕۆژئــاوا سیســته‌مێك دروســت بــووه ،لــه‌و سیســته‌مه‌دا بڕیــاردان هه‌یــه بــا بڵێــن ئه‌گــه‌ر ئێمه‌یــش نه‌بیــن هــه‌ر
ه ئێم ه ه ئێستا كراوه‌ته‌و داخستنی سنور ك ه زۆر دڵخۆشین و ئومێده‌وارین هه‌ندێ به‌م ه بواری شتیتریش به‌دوادابێت و بكه‌وێت جێبه‌جێ كردنه‌وه. ده‌بــێ سیســته‌مێك هه‌بــێ لــه رۆژئــاوای كوردســتاندا، بۆیــه ده‌بێــت هه‌مــووان به‌گشــتی له‌گــه‌ڵ ئــه‌و سیســته‌مه‌دا بیــن، بــۆ به‌رژه‌وه‌نــدی ســوریایه‌كی نــوێ ،تــه‌واوی ئه‌وشــتانه‌ی ئێســتا لــه‌و سیســته‌مه‌دا هه‌یــه ،بــه‌اڵم تــا ئێســتا ئــه‌وان ئــه‌و سیســته‌مه‌یان
قبــوڵ نییــه ،چونكــه به‌ڕێوه‌به‌رایه‌تــی رۆژئــاوا قانونێكــی حیزبیــان ده‌بینــن ،ئه‌وانیــش كاری خۆیــان ده‌كــه‌ن ،بــه‌اڵم سیســته‌میان هه‌یــه ئێمــه‌وه‌ك پهیــهده كــه پارتــی شــه‌هیدانه ،ئێمــهش مۆڵه‌متــان قبوڵكــردوه ،ئه‌مــه‌سیســته‌مێكه‌و نه‌مانوتــووه ده‌بێــت هه‌مــووی وه‌ك وه‌رگرتــووه ،بــه‌اڵم تائێســتا ئــه‌وان قبوڵیانییــه ،یانــی بۆچــی ئــه‌و یه‌كــن ،ئێســتا نزیك ـه‌ی ح ـه‌وت پــارت هه‌ی ـه ك ـه وه‌ك ئۆپۆزســیۆنن، سیســته‌م ه قبوڵناكــه‌ن ،بۆچــی ئــه‌م به‌ڕێوه‌به‌رایه‌تییــه قبــوڵ پێشمه‌رگ ه و یه‌په‌گ ه ده‌توانن پێكه‌و‌ه هاوكاری بكه‌ن، ناكــه‌ن ،له‌كاتێكــدا ئێمــه رێكه‌وتنــی هه‌ولێرمــان دروســتكرد لــه دیســان لــه دهــۆك فه‌رموومــان لێكــردن بــۆ به‌شــداری كــردن لــه‌و به‌اڵم هێزێك له‌سه‌ر ده‌ستی زێره‌ڤانی دروستبووه هه‌رچی رێكه‌وتنــ ه ،بــه‌اڵم ئــه‌وان خۆیــان دایــه الیــه‌ك بــۆ ئــه‌وه‌ی ئــه‌و دوژمنی رۆژئاواهه‌ن له‌خۆیان كۆكردۆته‌وه سیســته‌مه ســه‌رنه‌كه‌وێت ،باســی قســه‌یه‌ك ده‌كــه‌ن كــه ئــه‌و قســه‌ی ه توركیــا ده‌یڵێــت بۆیــه ئــه‌وه‌ش باشــنییه ،به‌ســااڵن به‌یاننا‌مــه و باڵوكــراوه ده‌رده‌خ ـهن ل ـه دژمــان ،یانــی دوژمنــان هه‌ی ـه ،دوژمــن بــه‌اڵم سیســته‌میان قبوڵــه ،ئه‌مــه‌ش كارێكــی پیــرۆزه ،بــه‌اڵم لــه به‌رده‌مانایــه ،گه‌نجانــی ئێمــ ه ده‌كــوژن ،ئه‌مانــه نابینــن ،ته‌نیــا ئه‌نه‌كه‌ســه‌و پارتــی دیموكراتــی كوردستان-ســوریا ئه‌وانــه نــه‌ك ئ ـه‌وه ده‌بینــن یه‌كێــك ئاسایش ـه دزێكــی گرتــووه بۆچــی ئاســایش هــه‌ر ئێمــه ،به‌ڵكــو سیســته‌میش قبوڵناكــه‌ن ،تائێســتاش نه‌ئه‌وه‌تــا دز ده‌گــرن!!! بــه‌اڵم سیســته‌مێك هه‌یــه به‌ڕێوه‌به‌رایه‌تییــه‌ك به‌شــداربن لــه ئاوه‌دانكردنــه‌وه نه‌ئه‌وه‌شــن وه‌ك ئۆپۆزســیۆنێكی بــاش رۆڵیــان هه‌بێــت ،ته‌نیــا شــتێك ده‌یڵێــن ئه‌وه‌ی ـه بــا سیســته‌م نه‌مێنــێ نازانــم باچــی نه‌مێنــێ .......هتــد ،له‌گــه‌ڵ ئــه‌وه‌ش هێــزی ئه‌نه‌كه‌سه‌و پارتی دیموكراتی خۆیــان زۆر به‌كه‌مــی هه‌یــ ه ئه‌وه‌شــی هه‌یــ ه لــ ه ئه‌ســته‌نبوڵ ه نه‌ك هه‌ر ئێمه، كوردستان-سوریا ئه‌وان مووچــ ه خۆیــان وه‌رده‌گــرن و دانشــتون هه‌رخه‌ریكــی قســه‌كردنن، به‌ڵكو سیسته‌میش قبوڵناكه‌ن بۆی ـ ه كاتێكیــش قس ـه‌ده‌كه‌ن بــاش قس ـه ناك ـهن ،چونك ـه كه‌ســانێك هــه‌ن كــه قســه‌كانی ئــه‌وان به‌كارده‌هێنــن ،ئه‌مــه‌ش جگــه له‌زیــان هه‌یــه ئه‌وانــه هه‌موویــان به‌ئه‌ركــی خۆیــان هه‌ڵده‌ســن ،گه‌یانــدن هیچــی ترنیــه ،چونكــه ئــه‌وان بیرناكه‌نــه‌وه لــه‌وه‌ی ئه‌مــڕۆ بێگومــان ئه‌مانــه‌ش شــتێكی خراپــن ،ئه‌نه‌كه‌ســه‌ش پشــتگیری خــۆی ته‌له‌فزیــۆن و راگه‌یاندنــه‌كان شــته‌كانی ئــه‌وان به‌درۆده‌خه‌نــه‌‌وه، له‌گــه‌ڵ پارتــی دیموكراتــی كوردســتان-عێراق به‌ســتۆته‌و ه ئه‌مــه‌ش یانیــش ئــه‌وان ته‌نیــا وه‌ك ئامرازێــك به‌كارده‌هێرنێــن و هه‌ڵیــان شــتێكی باشــنییه ،بۆیــه هیواداریــن ئه‌مانــه باشــن و راســت بێتــه‌وه د ه‌خه‌ڵه‌تێنــن. له‌نزیكرتیــن كاتــدا بــۆ ئــه‌وه‌ی شــتێك بــۆ گه‌لــی خۆمــان بكه‌یــن، ئازادی كۆمه‌ڵگه :هێزه‌كانی یه‌په‌گ ه و یه‌په‌ژ‌ه بــه‌اڵم بــه‌م شــێوه‌ی ئێســتا باشــنیه ،به‌تایبــه‌ت داخســتنی ســنور كــه • و هه‌سه‌ده ،هێزی پاراستنی رۆژئاواو باكوری سوریان و ئێســتا كراوه‌تــه‌وه ئێمــه به‌مــه زۆر دڵخۆشــین و ئومێده‌واریــن سه‌ركه‌وتوبوونه له به‌رگری كردن ،پارتی و ئه‌نه‌كه‌س ه بۆچ هه‌نــدێ شــتیرتیش به‌دوادابێــت و بكه‌وێتــه بــواری جێبه‌جــێ مه‌رامێك ده‌یانه‌وێت چه‌كداره‌كانیان بنێرن بۆ رۆژئاوا؟ كردنــه‌وه. ســاڵح مســلم :بێگومــان كاتێــك یه‌پــه‌ژه و یه‌په‌گــه دامــه‌زراو دواتــر به‌رفــراوان بــوو ،ئه‌مانــه بۆخۆیــان فه‌رماندارییه‌كیــان هه‌یــه، ئازادی كۆمه‌ڵگه :چه‌ند الیه‌نی سیاسی به‌شدارن • ئێســتاش گوایــ ه پێشــمه‌رگه‌ی رۆژئــاوا هه‌یــه ،ئه‌وانــه نه‌پێشــمه‌رگه‌ن ل ه ئیداره‌ی رۆژئاوا ،هێز‌ه پاشكۆكانی پ د ك/عێراق بۆ نه‌هــی رۆژئاواشــن ،چونكــه نه‌بــوون ئه‌مانــه له‌الیــه‌ن هێــزی تــره‌وه به‌شدارنابن؟ ســاڵح مســلم :پــارت و الیه‌نــی سیاســی هه‌یــه ،ســه‌ره‌كیه‌كانیان دروســتكراون و مه‌شــقیان پێكــراوه ،ئه‌وانه‌شــی مه‌شــقیان پێكــراوه ئه‌وانــه‌ن له‌نــاو ته‌ڤده‌مــدا‌ن لــه‌ده‌ره‌وه‌ی ئــه‌وه‌ش چه‌نــد پارتێكــی پێشــمه‌رگه‌نین ،وه‌ك ئاشكراش ـه الی هه‌مــووان وه‌زاره‌تــی پێشــمه‌رگه تــر هه‌یــ ه له‌نــاو به‌ڕێوه‌به‌رایه‌تــی ،بــه‌اڵم هه‌ندێــك پارتــی چه‌نــد جــار رایگه‌یانــد ئه‌وانــه ســه‌ر به‌ئێمه‌نیــن! پێشــمه‌رگه و تریــش هه‌یـه كـ ه سیســته‌م قبوڵــی كــردو ه كه‌خۆیــان وه‌ك ئۆپۆزســیۆن یه‌په‌گ ـه ده‌توانــن پێك ـه‌وه هــاوكاری بك ـهن ،ب ـه‌اڵم هێزێــك له‌س ـه‌ر
( no / 7 )- 6 - 7 - 2016
9
10
(ژ15 )7 .ی پوشپه‌ڕ 2716
ده‌ســتی زێره‌ڤانــی دروســتبووه هه‌رچــی دوژمنــی رۆژئاواهــه‌ن له‌خۆیــان كۆكردۆتــه‌وه بــه دوژمنكانــی توركیشــه‌وه بێگومــان ئه‌مــه‌ش ئامانجێكــی شــاراوه‌ی هه‌یــه ،ئێمــهش ده‌ڵێیــن كێشــه‌نیه ئــه‌و گه‌نجانــه‌ی له‌ناویانــدا هه‌یــه ده‌توانــن به‌شــداری ئاســایش بــن ده‌توانــن به‌شــداری یه‌په‌گــ ه بــن و ئــه‌و فه‌رماندارییــه قبوڵبكــه‌ن بێگومــان كه‌ســێكیش نییــه قســه‌یه‌كی نه‌شــیاو بــه‌وان بڵێــت ،بــه‌اڵم هێزێــك بـه‌م دوژمنایه‌تیـه هاتبێتـه دامه‌زرانــدن كـه ده‌كـه‌س بێــت یــان بیســت كه‌ســبێت ،بــه‌اڵم بــه‌م شــێوه‌یه بۆنــی شــه‌ڕی براكــوژی لێدێــت ،ئێمــهش له‌باشــوور ته‌جروبه‌مــان زۆر هه‌یــه‌و نامانه‌وێــت دوو هێــز بوونیــان هه‌بێــت ،لـه كایـه‌ی سیاسیشــدا یـه‌ك بچــوك و یـه‌ك گ ـه‌وره فه‌رقینی ـه هه‌مــووی رۆڵ ـه‌ی ئێم ـهن ،بۆی ـ ه ش ـه‌ڕێكی براكــوژی جێگــه‌ی قبوڵنییــه ،مافــی خۆشــیانه‌و پێــان وتــون ئێــوه ده‌بێــت به‌رگــری لــه خــاك و ماڵــی خــۆت بكــه‌ن و فه‌رموومــان لێكــردون، بــه‌اڵم بــه‌م ره‌نگــه‌ی ئێســتانا ،چونكــه به‌مشــێوه‌یه‌یی ئێســتا جگــه له‌بۆنــی شــه‌ڕێكی براكــوژی هیچیرتنییــه ،بۆیــه نامانه‌وێــت ده‌رگا له‌ســه‌ریان بكه‌ینــه‌وه.
ئازادی كۆمه‌ڵگه :هێلی سێیه‌م له‌سیاسه‌ت ل ه رۆژئاوا • ئه‌نجامی گرتووه ،له‌مه‌و به‌دوا ئه‌و هێڵ ه سیاسی ه چۆن به‌رده‌وامی پێده‌ده‌ن؟ ســاڵح مســلم :لــه ســوریادا دووبــه‌ره هه‌بــوو به‌ره‌یه‌كیــان رژێــم ئه‌ویرتیــان ئــه‌و ئیســامیانه‌ی ئیــارات و ســعودییه پاڵپشــتیان ده‌كــردن واتــا ئێمــه لــه‌و نێوه‌نــده‌دا بوویــن ،بۆیــه ئێمــه ومتــان نه‌ئێوه‌مــان قبوڵــه نــه ئێــوه‌ش ئێمــه هێڵــی ســێیه‌مینین ،هێڵــی ســێیه‌مین نــه‌ك ئــه‌وه‌ی ســه‌ربه‌خۆبێت بــه‌م شــێوه‌ی ه نییــه ،چونكــه دوو رێگــه هه‌بــوو هیچیــان بوونــی ئێمه‌یــان پــێ قبــوڵ نییــه ،بۆیــه ئێمــهش بڕیــاری رێگــه‌ی ژیامنــان دا رێــگای پێكــه‌وه ژیانــی گه‌المنــان هه‌ڵبــژارد ،هێڵــی ســێیه‌مین ئه‌مه‌بــوو ،ئه‌مــڕۆ جیهــان له‌به‌رانبــه‌ر توندڕه‌وه‌كانــی وه‌ك داعــش ده‌جه‌نگــن خــۆ ئێمــهش ناتوانیــن بڵێیــن ئێمــه ســه‌ربه‌خۆین ،ئێمــهش له‌گــه‌ڵ ئه‌وانیــن بــۆ جه‌نــگ لــه‌دژی تیــرۆر و ئه‌مــڕۆش ســه‌ركه‌وتن ده‌بینیــن له‌مــه‌ڕ ئــه‌و سیاســه‌ته‌ی هه‌ڵامنبــژارد و به‌رده‌وامیشــین لــه دیموكراســی و پێكه‌وه‌ژیانــی گ ـه‌الن و ئومێده‌واریشــین شــتی باشــر ب ـه‌دی بهێنیــن بــۆ گه‌له‌كه‌مــان.
11 عه‌لی حه‌مه‌سالح بۆ حكومه‌تی هه‌رێم «ناعه‌داله‌تی تاسه‌ریش نابێت»
ئا -ئازادی كۆمه‌ڵگه
ئه‌وقه‌یران ه ئابوورییه‌ی هه‌ی ه هۆكاری چییه؟ • هــۆكاره قه‌یراناوییه‌كانــی ئه‌مــڕۆی هه‌رێمــی كوردســتان چه‌نــد هۆكارێكــی هه‌یــه؛ یه‌كــه‌م :گه‌نده‌ڵیییه‌كــی رێكخــراوی به‌ده‌ره‌جــه‌ی یه‌كــه‌م نــهوت ،دواتــر به‌ڕێوه‌بــردن و جێبه‌جێكــردن ،ئه‌مــه‌ش وای كــردوه كــه نه‌كه‌ونــه خزمه‌تكردنــه‌وه به‌تایبه‌تیــش داهاتــی نــهوت كــه تائێســتا ناكه‌وێتــه بانقــی حكومییــه‌وه ،نــ ه لێكۆڵینــه‌وه‌ی له‌بارایــه‌وه ده‌كرێــت نــه وردبینــی له‌ســه‌ر ده‌كرێــت ،چــۆن خــه‌رج ده‌كرێــت و چیلێدێــت هه‌مــووی ده‌چێتــه بانقــه ئه‌هلیه‌كانــه‌وه، ئه‌م ـه به‌شــی س ـه‌ره‌كی فه‌ســاده ل ـه كوردســتاندا،بۆت ـه هــۆكاری ئ ـه‌م قه‌یرانــه واتــه لــ ه كوردســتاندا ئیداره‌دانــی حكومــه‌ت زۆر خراپــه، فه‌ســادێكی گــه‌وره هه‌یــه ،ده‌وڵه‌مه‌نرتیــن كه‌ســه‌كانی ئــه‌م شــاره به‌رپرســه‌كانن ،ئه‌مــه‌ش له‌ســه‌ر حســابی خه‌ڵكــی و ماڵــی خه‌ڵكییــه، ئه‌مــه دیوێكــی دیوێكــی تــری وایكــرد كــه حیزبــی سیاســی له‌ســه‌ر حیســابی حیــزب بــژی ،كادره‌كانیــان خانه‌نشــین بكــه‌ن ،دوو موچــه‌و ســێ مووچــه ببڕێتــه‌وه بۆیــان ،ئه‌مانــه وای كــرد كــه ئــه‌م فه‌ســاده كه‌ڵه‌كه‌بێــت تــا بگاتــه ئــه‌م كاتــه‌ی حكومه‌تــی هه‌رێمــی كوردســتان 25ملیــار قــه‌رزاره ،پــار ه لــ ه بانقه‌كانــددا نه‌مــاو ه به‌ڵێنــده‌ره‌كان پاره‌یــان پێنه‌مــاوه ،هه‌روه‌هــا‌وه‌به‌ر‌هێنــه‌ره‌كان پاره‌یــان پێنه‌مــاوه پاره‌كــه‌ش الی حیزبــ ه گــه‌وره‌كان و به‌رپرســه‌كانه و ئه‌وانیــش ئاماده‌نیــن بیخه‌نــه خزمه‌تــی خه‌ڵكــه‌وه.
عه‌لی حه‌مه‌ساڵح په‌رله‌مانتاری هه‌رێمی باشووری كوردستان-گۆڕان
رێككه‌وتنی نه‌وت چۆنن له‌گه‌ل كێن؟ • دیــاره ئێمــه كێشــه‌مان زۆر له‌گــه‌ڵ رێكه‌وتنه‌كاندانیــه ،هه‌رێمــی كوردســتان ل ـه 53كێڵگ ـه‌ی نه‌وتــی پێكدێــت كۆمپانیــا ئه‌مریكی ـه‌كان و كۆمپانیــا روســی و توركــی و كه‌نه‌دییه‌كان ـه له‌س ـه‌ره‌تاو ه كۆمپانیــاكان دێــن بیــره‌كان هه‌ڵده‌كه‌نــن ،لێــر ه كۆمه‌ڵێــك كۆمپانیــا خه‌ده‌مــی ئه‌منــی حیزبــه‌كان هه‌یــه پــاره وه‌رده‌گرێــت ،دوای نه‌وته‌كــه به‌رهــه‌م دێــت كه‌ســیش نازانێــت چــۆن ده‌فرۆرشێــت دوای كه‌پاره‌ك ـه دێت ـه‌وه وه‌ك ئامــاژه‌م پێــدا ده‌خرێت ـه بانقێكــی ئه‌هلی ـه‌وه و ســه‌رف ناكرێــت ئه‌مــ ه كێشــه گه‌وره‌كه‌یــه ،ئه‌گه‌رچــی كێشــه لــه كاخه‌زه‌كانــدا نییــ ه كه‌له‌گــه‌ڵ كۆمپانیاكــ ه كــراوه ،بــه‌اڵم كه‌دواتــر دێتــه بــواری جێبه‌جێكردنــه‌وه ئه‌وكاتــه كێشــه ده‌ســت پێده‌كاتــه‌وه. رێككه‌وتنی نه‌وت له‌گه‌ڵ توركیا چ زیانیكی بۆداهاتی • سه‌ربه‌خۆی ئابووری هه‌یه؟ رێكه‌وتنــی نه‌وتــی په‌نجــا ســاڵه له‌گــه‌ڵ توركیــا ئێمــه نه‌مــان بینیــوه تاكــو لێكۆڵین ـه‌وه‌ی بــۆ بكه‌یــن بزانیــن چۆنــه ،مــن بۆچوونێكــی تــرم هه‌یــه ،ســه‌ره‌تا ئابــووری نابێــت ته‌نهــا لــه نه‌وتــا ببینینــه‌وه ،نابێــت ته‌نهــا تــۆ پشــت ب ـه ن ـه‌وت ببه‌ســتیت ،له‌نــاو نه‌وتیشــدا نابێــت ته‌نهــا پشــت بــه یــه‌ك واڵت ببه‌ســتیت ،له‌نــاو یــه‌ك واڵتیــش نابــێ ته‌نهــا
( no / 7 )- 6 - 7 - 2016
په‌رله‌مانتــاری حه‌مه‌ســاڵح عه‌لــی گــۆڕان لــه دیامنه‌یه‌كــی تایبه‌تــی له‌گــه‌ڵ گۆڤــاری ئــازادی كۆمه‌ڵگــه ،ســه‌باره‌ت بــه‌م قه‌یرانــه‌ی ئه‌مــڕۆی باشــووری كوردســتان ده‌ڵێــت حیزبــی سیاســی له‌ســه‌ر حیســابی حیــزب بــژی ،كادره‌كانیــان خانه‌نشــین بك ـهن ،دوو موچ ـه‌و ســێ مووچ ـه ببڕێت ـه‌وه بۆیــان ،ئه‌مانــه وای كــرد كــه ئــه‌م فه‌ســاده كه‌ڵه‌كه‌بێــت ،هه‌روه‌هــا ئامــاژه‌ش بــه‌وه‌ده‌دات ئه‌گــه‌ر هه‌مــوو رێگــه‌كان بخه‌یتــه یــه‌ك كه‌رتــه‌وه ئه‌ویــش نه‌وتــی توركیابــێ ،بێگومــان ئه‌مه‌كارێكــی ســه‌ركه‌وت و نابێــت.
12 پشــت به‌یــه‌ك بــۆری ببه‌ســتیت ،گریــان ئــه‌م بۆرییــه ســبه‌ینێ ته‌قییــه‌و ه ئابــووری ئــه‌م واڵتــه فه‌رمــوو چیلێدێــت ،بۆیــ ه ئه‌مــه مشــكیله‌ی ه بۆیــه ده‌بێــت ئابووریه‌كــی هاوســه‌نگ هه‌بێــت.
(ژ15 )7 .ی پوشپه‌ڕ 2716
ه نه‌وتیددا نابێت ته‌نها پشت ل به‌ده‌روازه‌ی توركیا ببه‌سترێت
ئازادی كۆمه‌ڵگه :مه‌به‌ستت ل ه ئابووری هاوسه‌نگ چییه؟ منونــه له‌كه‌رتــه جیــاوازه‌كان به‌شــێكی نه‌وتــه ،به‌شــێكی غــازه، كشــتوكاڵییه ،پیشه‌ســازی و گه‌شــتیارییه .لــه نه‌وتیــددا نابێــت ته‌نهــا پشــت بـه‌ده‌روازه‌ی توركیــا ببه‌ســرێت ،لـ ه ئێرانـه‌وه لـ ه رێــگای تــره‌وه لــه ئاینــده‌دا لــه گــه‌ڵ عێــراق رێبكه‌ویــن ،ده‌بێــت ئــه‌م ئابووریــه هاوســه‌نگییه‌ت هه‌بێــت ،واتــه ئه‌گــه‌ر یه‌كێــك لــه كه‌رته‌كانــت ســوتا ده‌بێــت كه‌رته‌كانــی تــرت هه‌بێــت ،بــه‌اڵم ئه‌گــه‌ر تــۆ هه‌مــوو رێگــه‌كان بخه‌یتــه یــه‌ك كه‌رتــه‌وه ئه‌ویــش نه‌وتــی توركیابــێ، بێگومــان ئه‌مه‌كارێكــی ســه‌ركه‌وت و نابێــت. داهاته‌كانی ناوخۆ بۆناتوانێ مووچه‌ی فه‌رمان به‌ران و • پێشمه‌رگ ه دابین بكات؟ ئــه‌م داهاتــه نه‌وتیانــه زۆر به‌خــراپ كۆده‌كرێتــه‌وه ،منونــه؛ ئــه‌و كۆمپانیــا گه‌ورانــه‌ی كــه حیــزب له‌پشــتییه‌وه‌یه‌تی بــاج و زه‌ریبــه نــاده‌ن ،ئه‌مــه‌ش لــه یاســای 1983ی عێراقــدا ئــه‌وه‌ی په‌یوه‌نــدی بــه زه‌ریبــه‌وه‌هه‌یــه ،بــه‌اڵم نایــده‌ن.به‌شــێكی ئه‌مانــه‌ش به‌رپرســه بااڵكانــی له‌پشــته‌وه‌یه له‌پــڕ له‌ماوه‌یه‌كــی كه‌مــدا ده‌بێتــه خــاوه‌ن ملیاره‌هــا دۆالر و فرۆشــتنی چه‌ندیــن زه‌وی و نه‌دانــی بــاج و زه‌ریب ـه ده‌بێتــه‌هــۆكاری ئ ـه‌وه‌ی له‌ماوه‌یه‌كــی كه‌مــدا ببن ـه خــاوه‌ن ملیاره‌هــا دۆالر ،داهاته‌كانــی تریــش به‌باشــی كۆناكرێن ـه‌وه ،هه‌مانــكات خــاوه‌ن ئیراده‌یه‌كــی جــدی نیــن ،منونــه‌ی واڵتێكــی وه‌ك ئــوردن به‌باشــی كۆده‌كرێتــه‌وه ،بۆچــی ئێمــه ناتوانیــن به‌باشــی كــۆی بكه‌ینــه‌وه؟ ئێســتا وای لێهاتــوه بــه دوو جــۆر داهامتــان هه‌یــه ،داهاتــی بــۆری نــهوت بــۆ مووچــه به‌كارده‌هێرنێــت و داهاته‌كانیــر بــۆ مه‌رسوفاتــی وه‌زاره‌تــه‌كان به‌كارده‌هێرنێــت ئه‌میــش نیشــانه‌ی ئــه‌و فه‌ســادییه‌یه كه‌ئه‌مــڕۆ ده‌بیرنێــت.
هۆكاره‌كانی ئاڵۆزی نێوان به‌غداد و هه‌ریم ده‌ستوریه، • سیاسیی ه یا ئابووریه؟ كێش ـه‌كان زۆرن ،منون ـهش كێش ـه‌ی ســنورمان هه‌یــه ،ئه‌گه‌رچــی ئێســتا به‌ئه‌مــری واقیــع خه‌ریكــه چاره‌ســه‌رده‌بن ،كێشــه‌یه‌كی تریــان كێش ـه‌ی سیاســیه ،هه‌رێمــی كوردســتان جۆرێــك سیاس ـه‌تی هه‌یــه، عێراقیــش جۆرێكیــر بیركردنــه‌وه‌ی هه‌یــه ،كێشــه‌ی پێشــمه‌رگه ئایــا به‌شــێكه ل ـه به‌رگــری عێــراق یــان نــا؟ ئه‌م ـه به‌شــێكه ل ـه‌و كێشــانه‌و چه‌ندینــی تــر و منیــش الم وانیی ـ ه بگه‌ن ـ ه چاره‌س ـه‌ری ،وات ـه به‌شــێكی سیاســیه ،به‌شــێكی نه‌ته‌وه‌ییــه ،به‌شــێكی ئابوورییــه و به‌شــێكی به‌رژه‌وه‌ندییــه. ه ده‌ستی به‌رپرسه‌كانی حیزب له‌م قۆرخكاریی ه هه‌موو گرنگتریش سه‌روه‌ری ه ل دوور بكرێته‌و ه له‌هه‌رێمی كوردستاندا نییه ه ك یاسای
چی بكرێت بۆده‌ربازبوونی قه‌یرانی ئاڵۆزی؟ • مــن الم وایــه به‌وسیاســه‌ته‌ی ئه‌مــڕۆ په‌یــڕه‌وی ده‌كــه‌ن ناتوانــن چونكــه زۆری ئه‌مانــه تێــوه‌گاڵون خاوه‌نــی به‌رژه‌وه‌نــدی گــه‌وره‌ن و ناتوانــن بگه‌ن ـه ده‌س ـه‌اڵت ،چونك ـ ه كۆمپانیــا گ ـه‌وره‌كان هــی خۆیان ـه، یه‌كــه‌م ده‌بێــت پرســی نــهوت بكرێتــه دامه‌زراوه‌یه‌كــی نه‌وتــی كــه بــۆ دۆزینــه‌وه و به‌رهــه‌م هێنانــی نــهوت و گرێبه‌ســتی نه‌وتییــه‌كان و فرۆشــتنی ئه‌مانــه دامــه‌زراوه‌ن و له‌ژێــر چاودێــری په‌رله‌ماندابــن
13 و مانگانــه بزانرێــت چه‌نــد نــهوت رۆشــتو ه به‌چه‌نــد فــرۆرشاو ه پاره‌كــه‌ی چــۆن به‌كارده‌هێرنێــت و داهاتــی نــهوت لــه ناوخــۆدا چه‌نــد ه هاوشــانی ئه‌مــه بوژاندنــه‌وه به‌ســیكته‌ره‌كانی تــری ئابــووری به‌تایبـه‌ت بوژاندنـه‌وه‌ی كشــتوكاڵ و گه‌شــت و گــوزار كــه‌تاكــو ئێســتا زه‌مینه‌یه‌كــی نییــه ،خاڵــی ســێهه‌م ده‌ســتی به‌رپرســه‌كانی حیــزب ل ـه‌م قۆرخكاریی ـه دوور بكرێت ـه‌وه ل ـ ه هه‌مــوو گرنگرتیــش س ـه‌روه‌ری یاســایه ك ـ ه له‌هه‌رێمــی كوردســتاندا نیی ـه .ئه‌گ ـه‌ر یاســا س ـه‌روه‌ربێت ئــه‌و هه‌مــوو غــه‌دره‌ی لــه‌م میلله‌تــه ده‌كرێــت زۆر به‌ئاســانی چه‌نــد كه‌ســێك بدرێتــه دادگا ئه‌وكاتــه ئه‌وانــی تریــش جورئــه‌ت ناكــه‌ن، بــه‌اڵم به‌داخــه‌و ه تاكــو ئێســتا هیــچ كام له‌مانــه ناكرێــت.
ئه‌مــه‌دا ئێمــهش ســكااڵ تۆمــار ده‌كه‌یــن و سكااڵكانیشــان ئه‌نجامــی نییــه ،له‌بــه‌ر ئــه‌وه‌ی دادگاكان ســه‌ر به‌خۆیانــن یــان دادگاكان له‌ژێــر هه‌ژموونــی خۆیانــدان ،ب ـه‌اڵم گرنــگ ئه‌وه‌ی ـه ئێم ـه به‌رده‌وامبیــن لــه‌وه‌دا وه‌بتوانیــن هۆشــیاری دروســتبكه‌ین و هه‌ندێــك ده‌موچاوهــه‌ن بــۆ خه‌ڵكــی ئاشــكرا بكه‌یــن كــه ئه‌مانــه چۆنــن، بۆیــه الم وایــه قۆنــاغ به‌قۆنــاغ چاره‌ســه‌ری ئه‌مانــه بكه‌یــن و لــه‌م كاته‌شــدا ره‌نگ ـه نه‌توانیــن و بگیرێــن و ته‌نان ـه‌ت بشــكوژرێین ،ب ـه‌اڵم چــی ناعه‌داله‌تــی تاســه‌ریش نابێــت.
( no / 7 )- 6 - 7 - 2016
وه‌ك كه‌س زۆرترین داتا و ئامار ئاشكراده‌كه‌ن، • وادیار‌ه ده‌سه‌اڵتیش زۆرترین داواله‌به‌رانبه‌ردتان ده‌كاته‌وه، ئه‌مه‌چۆن لێك ده‌ده‌نه‌وه؟ ئه‌مــه حاڵه‌تێكــی ئاســاییه ئــه‌م ده‌ســه‌اڵته ده‌یه‌وێــت بێده‌نگبێــت له‌به‌رانبــه‌ر بــه فه‌ســاده‌كانیدا بێده‌نگبێــت و برتســێنێت بــه دادگا، هــه‌روه‌ك چــۆن ئــه‌وه‌ی ئێســتا لــ ه توركیــا ده‌گوزه‌رێــت ،ده‌یه‌وێــت په‌رله‌مانتــاره‌كان بــه دادگا و گرتــن .....هتــد ،برتســێنێت .له‌به‌رانبــه‌ر
14 داهاتی زۆر؛ گه‌لی هه‌ژار و سه‌رۆکی ده‌وڵه‌مه‌ند
دﯾﺎری ﺧﺎﻟﯿﺪ
ژان دۆڤاڵیــه ســه‌رۆکی پێشــوی واڵتــی هایتــی ،لــه ســاڵی ،1986 به‌بیانــوی قه‌یرانــی دارایــی و نه‌مانــی پــاره لــه واڵته‌کــه‌ی ،داوای کۆمــه‌ک و هــاوکاری لــ ه بانکــی نێوده‌وڵه‌تــی کــرد ،زۆرێــک لــه‌و رێکخــراو ه خێرخوازیانــه‌ی کــه خــۆی دروســتی کردبــوون ناچاریکــردن پــاره بــۆ حکومــه‌ت کۆبکه‌نــه‌وه ،هه‌وڵــی ئــه‌دا عاتیفــه‌ی خه‌ڵکــی رابکێشــێت تاکــو واڵت ل ـ ه رووخــان بپارێــزن ،ب ـه‌اڵم دواتــر ده‌رک ـه‌وت هــه‌ر لــه‌و ســاڵه‌دا 100هــه‌زار دۆالر پــاره‌ی واڵته‌کــه‌ی بردوه‌تــه بانکه‌کانــی ده‌ره‌وه و ســه‌رۆک پاره‌یه‌کــی خه‌یاڵــی هه‌یــه ،له‌بــه‌ر ئه‌مــ ه له‌ســاڵی ١٩٨٨لــه واڵت ده‌ریــان کــرد.
(ژ15 )7 .ی پوشپه‌ڕ 2716
یه‌کێــک ل ـه‌و دیکتاتــۆره دڵڕه‌قان ـه‌ی ک ـ ه زۆرین ـه‌ی دانیشــتوانی تووشــی چیرۆکــی فێــڵ و ته‌ڵه‌کــه بازیه‌کانــی ســه‌رۆکی پێشــوی هایتــی رووبــه‌ڕووی ژیانــی ناڕه‌حــات کردبــوه‌وه ،ســه‌دام حوســێن ســه‌رۆکی بــۆ زۆرێــک لــه دیکتاتــۆر و ســته‌مکاره‌کانی دواتریــش راســته ،کــه پێشــوی عێراق ـه .ک ـه پــاره و س ـه‌روه‌تێکی خه‌یاڵــی بــۆ خــۆی دروســت بــه‌رده‌وام ترســێک له‌ســه‌ر میللــه‌ت دروســتده‌که‌ن بــۆ ئــه‌وه‌ی کردبــوو ،ســااڵنێکی زۆر ح ـه‌ز و زه‌وق ـه دڕنده‌کانــی پــێ تێرده‌کــرد، بێده‌نــگ بــن ،که‌چــی خۆیــان ده‌ســت ده‌گــرن به‌ســه‌ر پــاره‌ی واڵت و له‌ژیانێکــی شــاهانه ده‌ژیــن ،له‌به‌رانبــه‌ردا هه‌مــوو خولیــا به‌جۆرێــک به‌شــێکی زۆر لــه پــاره‌ی واڵتــی بــۆ کۆشــک و تــه‌الر و و ئاواته‌کانــی هاواڵتیانیــش که‌مده‌بێتــه‌وه بــۆ ئــه‌وه‌ی کــه مافــه گه‌شــته‌کانی خ ـه‌رج کــرد ،به‌شــێکی دیک ـه‌ی کــوڕ و ک ـه‌س و هاوکارانــی ســه‌ره‌تاییه‌کانیان ف هراهــه‌م بێــت .وه‌ک ئــه‌وه‌ی ئێســتا لــ ه کوردســتان له‌نــاوه و ده‌ره‌وه‌ی واڵت ســامانی خه‌ڵکیــان بــه فیــڕۆ ئــه‌دا. هه‌یــه کــه پــاره‌ی میللــه‌ت الی چه‌نــد که‌ســێکی که‌مــی هــه‌ردوو بنه‌ماڵــه‌ی ده‌ســه‌اڵتدار و به‌تایبــه‌ت بنه‌ماڵــه‌ی بارزانــی کۆبوه‌تــه‌وه .چارلیــس فۆڕیســت ،به‌رپرســی که‌مپینــی کۆکردنــه‌وه‌ی پــاره‌ی تاوانبارانــی شـه‌ڕی عێـراق ،لـه‌دوای پرۆسـه‌ی رووخانــی رژێمــی به‌عــس پاره‌ی واڵتی بۆ کۆشک و ته‌الر و له‌عێـراق ئاشــکرای ده‌کات پاره‌کانــی سـه‌دام حوســێن نزیکــی ٤٠بلیــۆن گه‌شته‌کانی خه‌رج کرد دۆالره ،ب ـه‌اڵم نازانرێــت چه‌نــده بــووه و الی کــێ بــوه ،به‌وپێی ـه‌ی الی هه‌ندێــک کۆمپانیــای بیانــی بــووه یــان کۆمپانیــای وه‌همیــان کردوه‌تـه‌وه و ل ـه‌و رێــگاوه پاره‌کانیــان پاراســتوه ،ب ـه‌اڵم ئ ـه‌وه‌ی تاراده‌ی ـه‌ک روون ـه زۆرێــک لــه پاره‌کانــی ســه‌دام حوســێن،الی ٢٠که‌ســی بنه‌ماڵه‌کــه‌ی بــۆ تێگه‌یشــتنی زیاتــر و ئاگاداربــوون لـه جــۆری ده‌ســتگرتن به‌سـه‌ر و هــاوڕێ و باوه‌ڕپیکــراو ه نزیکه‌که‌کانــی ده‌پارێــزرا و بــۆ ئــه‌وه‌ی پــاره‌ی خه‌ڵکــی و چۆنێتــی شــاردنه‌وه و ته‌خشــان و په‌خشــانکردنی وه‌به‌رهێنانــی پێوه‌بکــه‌ن و نه‌نارسێنــه‌وه .له‌هه‌مانــکات زۆرینه‌یــان له‌الیــه‌ن دیکتاتــۆر وســته‌مکاره‌کان لێــره‌دا منونــه‌ی چه‌نــد واڵتێــک ئــاگاداری یه‌کــر نه‌بــوون کــه پــاره‌ی ســه‌دامیان الیــه. وه‌رده‌گریــن و ده‌رئه‌نجامــی ده‌ســه‌اڵته‌کانیان ده‌خه‌ینــه‌ڕوو .کــه ده‌کرێــت دۆخــی ئێســتای کوردســتان ب ـه هه‌ندێکیــان ب ـه‌راورد بکه‌یــن .گۆڤــاری فۆڕبیــس ،ئاشــکرای ده‌کات پاره‌کانــی س ـه‌دام له‌ســاڵی ،٢٠٠٠
15 لــه ٧بلیۆنــه‌وه بــۆ دوو بلیــۆن که‌میکــردوه ،ئه‌مــه‌ش په‌یوه‌نــدی بــ ه کردن ـه‌وه‌ی ئ ـه‌و ٥٠کۆشــکه‌وه‌ی ه ک ـ ه س ـه‌دام حوســێن ل ـه‌دوای ش ـه‌ڕی (فــاو) دروســتی کــردوه .هه‌روه‌هــا به‌شــێکی زۆر ل ـه پــاره‌ی گه‌لــی بــۆ کڕینــی چــه‌ک و ته‌قه‌مه‌نــی خه‌رجکــردوه. ئــه‌وه‌ی ده‌توانرێــت به‌شــێک لــه ســه‌روه‌تی ســه‌دام و هاوشــێوه‌کانی ئاشــکرابکات ،لــ ه چه‌نــد رێگایه‌که‌وه‌یــه ،وه‌ک له‌رێــگای ئــه‌و وه‌ســڵ و بلیتان ـه‌ی ل ـه واڵتانــی ده‌ره‌و ه هه‌ی ـه ،یــان ده‌ســتگرتن به‌س ـه‌ر پــاره‌ی واڵته‌کانیــان یاخــو دوای رووخانــی ده‌ســه‌اڵته‌کانیان .وه‌ک ئــه‌وه‌ی بلیۆنێــک و ٧٠٠ملیــۆن دۆالر ل ـه ســااڵنی ١٩٩٠ل ـه ئه‌مریــکا ده‌ســتی به‌ســه‌ردا گیــرا و لــه‌دوای پرۆســه‌ی رووخانــی رژێمــی به‌عــس ،لــه بانکه‌کانــی به‌ریتانیــا ده‌ســت به‌ســه‌ر ٤٥٠ملیــۆن دۆالردا گیــرا. له‌بــاره‌ی بــڕی پــار ه و جــۆری خه‌رجکردنــی ،لــه‌ده‌ره‌وه ،نوســینگه‌ی و هزاره‌تــی ده‌ره‌وه‌ی به‌ریتانیــا ،باڵویده‌کاتــه‌وه و ئاشــکرای کــردوه؛ ته‌نیــا لــ ه ســاڵی ٢٠٠٠به‌شــێکی زۆر لــه‌و پــاره‌ی ســه‌دام کــه له‌ده‌ره‌وه‌بــووه ،بـه رێگـه‌ی نایاســای خـه‌رج ده‌کـرا و وه‌ســڵ و پســوڵه‌ی پــاره‌ی خه‌یاڵــی گ هڕاوه‌تــه‌وه و له‌ســه‌ر حکومه‌تــی عێــراق حســابووه.
دیکتاتۆرێکــی دیکــه کــه ژیانــی هاواڵتیانــی واڵته‌کــه‌ی و خه‌ڵکــی کــوردی بــه‌ره و هه‌ڵدێــر و کاره‌ســاتی گــه‌و‌ره‌بــرد ،به‌شــار ئه‌ســه‌د و خــزم و که‌ســه‌کانیه‌تی کــه له‌ته‌مه‌نــی گه‌نجێتیــدا پــاره و ده‌ســه‌اڵتی واڵتــی گرتــه ده‌ســت و به‌ویســتی خــۆی بــه‌کاری ده‌هێنــا ،بــه‌اڵم به‌رێــگای جیــاواز خه‌ڵکــی چه‌واشــه ئه‌کــرد و ســه‌ردانی هه‌ندێــک لــه خه‌ڵکــی هــه‌ژاری ده‌کــرد بــۆ ئــه‌وه‌ی گومانه‌کانــی خه‌ڵکــی بڕه‌وێنێتــه‌و ه و ده‌ریخــات کــه ســه‌رۆکێکی دڵســۆزه ،بــه‌اڵم ژیانــی خــۆی و بنه‌ماڵه‌کــه‌ی له‌گــه‌ڵ خه‌ڵکــی مه‌ودایه‌کــی زۆره‌ی هه‌یــه. لێــره‌دا هه‌ندێــک لــه‌و ناعه‌داله‌تیانــه‌ی باســده‌که‌ین کــه ب هرانبــه‌ر خه‌ڵکــی ئه‌نجامیــداوه.
ه واڵتانی ه ل به‌شێکی زۆری ئه‌م پاران رۆژهه‌اڵتی ناوه‌ڕاست پارێزراون و باجی له‌سه‌رنه‌بووه
ســه‌ر هڕای ئــه‌وه‌ی زیاتــر لــه ١٠٠کۆمپانیــای جیهانــی په‌یوه‌ندیــان به‌شــار له‌نــاو بنه‌ماڵــه و بازنــه نهێنیه‌کانــی هه‌مــوو کــه‌س ناکاتــ ه له‌گــه‌ڵ ســه‌دام هه‌بــوو وه‌ک لــه ســویرسا ،ئــه‌رده‌ن ،لۆگســه‌مبۆرگ و خــاوه‌ن پــاره به‌ڵکــو ئ ـه‌و که‌ســانه‌یان پــاره و س ـه‌روه‌تی واڵت ده‌خات ـه په‌نامــا و چه‌ندیــن واڵتــی دیک ـه ،کاری به‌شــێکی زۆر ل ـه‌و کۆمپانیایان ـه به‌رده‌ســتیان ک ـه ترســی لێیــان نی ـه و دڵســۆزن بــۆی ،بــۆ منون ـه رامــی مه‌خلــوف ،خاڵــۆزای به‌شــار ،یه‌کێکــه لــه ده‌وڵه‌مه‌ندتریــن پیــاوی پاره‌کانــی ســه‌دامیان ســپی ده‌کــردوه. ســوریا ،تـه‌واوی جومگـه بازرگانیه‌کانــی واڵت لـه الیه‌تــی ،رامــی رێگـه‌ی
( no / 7 )- 6 - 7 - 2016
رۆژنامــه‌ی گاردیــان ،راپۆرتێکــی له‌ســه‌ر ســه‌روه‌ت و ســامانی به‌شــار هه‌رچه‌نــده بــه‌و شــێوه پــاره به‌فیــڕۆدراوه ،بــه‌اڵم له‌ناوخــۆی عێــراق و خزمــه نزیکه‌کانــی باڵوکردوه‌تــه‌وه ،کــ ه ســه‌روه‌ته‌که‌یان بــه ١٢٢ ده‌ســتیان گرتــووه به‌س ـه‌ر ت ـه‌واوی س ـه‌رچاوه ئابوریه‌کانــدا ،بــۆ منون ـه بلیــۆن دۆالر ده‌خه‌مڵێرنێــت ،کــه به‌شــێکی زۆری لــ ه رێگــه‌ی داهاتــی کاتێــک خه‌ڵکــی ســه‌ردانی مــه‌زاری شــیعه‌کانی باشــوری عێراقیــان زه‌وی ،نــهوت و بــاج پیشه‌ســازیه‌وه ده‌ســتیان خســتووه. ده‌رکــرد ،ته‌نیــا رێگــه بــه کۆمپانیــای «ئه‌لهــودا»ی ســه‌ر به‌ســه‌دام به‌پێــی ئ ـه‌و زانیاریان ـه‌ی پێگ ـه‌ی «زه ده‌یلــی بێســت» ،ل ـه ،٢٠١٢-٨-١٧ حوســێنیان ئــه‌دا ســه‌ردانکه‌ران بگوازێتــه‌وه بــۆ مــ هزاره‌کان. باڵویکردوه‌تــه‌وه؛ به‌شــار و ده‌زگا و ناوه‌نده‌کانــی ده‌وروپشــتی، هه‌روه‌هــا له‌ســاڵی ٢٠٠٢جگــه لــه‌وه‌ی به‌رنامــه‌ی نــهوت به‌خۆراکــی نزیکــه‌ی ٢٥بلیــۆن دۆالریــان کۆکردوه‌تــه‌وه ،کــه به‌شــێکی زۆری له‌گــه‌ڵ نه‌تــه‌وه یه‌کگرتــوه‌کان جێبه‌جــێ ده‌کــرد ،که‌چــی رۆژانــه ئــه‌م پارانــه لــه واڵتانــی رۆژهه‌اڵتــی ناو هڕاســت پارێــزراون و باجــی ٣٥بــۆ ٤٠هــ هزار به‌رمیــل نه‌وتــی بــه رێگــه‌ی قاچــاخ ده‌نــارده له‌ســه‌رنه‌بوو ه .کــه به‌شــێکی زۆری پاره‌کــه خراوه‌تــه کار بــۆ بــواری ده‌ره‌وه .ئه‌مــه‌ش فێــڵ و ته‌ڵه‌که‌یه‌کــی دیکه‌بــوو ،لــه نه‌تــه‌وه بازرگانــی و به‌هێزکردنــی پێگــه‌ی بنه‌ماڵــه‌ی ئه‌ســه‌د .ئــه‌م کارانــه‌ش یه‌کگرتوه‌کانــی ده‌کــردو عــوده‌ی کــوڕی س ـه‌دام حوســێن سه‌رپه‌رشــتی به‌جۆرێــک ئه‌نجامــده‌ده‌ن ته‌نیــا بازنه‌یه‌کــی داخــراوی که‌ســه‌کان ده‌زانێــت. فرۆشــتنی نه‌وتــی قاچاخــی ده‌کــرد.
16 ن ـه‌داو ه هیــچ کۆمپانیایه‌کــی بیانــی کار ل ـه واڵته‌که‌یــدا بــکات ب ـه بــێ مۆڵـه‌ت و بـه‌ش و پشــکی خــۆی .ده‌ســتی بـه سـه‌ر هێلــی کۆمپانیاکانــی ته‌له‌فونــات و گه‌یانــدن گرتــووه ،لــه دیارترینیــان (ئۆراســکۆم)مه ،کــه له‌رێگــه‌ی ئــه‌و کۆمپانیانــه‌وه پاره‌یه‌کــی زۆر ده‌ســت ده‌که‌وێــت و ســیخوڕی به‌ســه‌ر تــه‌واوی خه‌ڵکــی واڵتــه‌وه ده‌کات.
که‌نــاڵ و میدیاکانــی BBC, Washingtun postو چه‌نــد ده‌زگایه‌کــی دیکــه ،موبــاره‌ک و کوڕه‌کانــی خاوه‌نــی نزیکــه‌ی ٧٠٠بلیــۆن دۆالرن، کــه له‌پــاره‌ی نه‌خــت و ئالتــون و چه‌نــد جۆرێکــی دیکــه‌ی ســه‌روه‌ت پێکدێــت.
بــۆ به‌رچاورونــی زیاتــر ،تیمــی رۆژنامه‌وانــی به‌دواداچــون و پشــکنینی پاره‌کانــی موبــاره‌ک لــه رۆژنامــه‌ی واشــینگتۆن پۆســت ،ئاشــکرای به‌بێ هیچ پاساو و هیجه‌تێک که‌یسێکی ده‌کات ،ئ ـه‌وه‌ی ک ـ ه خه‌ملێ ـراوه بــۆ س ـه‌روه‌ته‌که‌ی موبــاره‌ک نزیک ـه‌ی بۆ دادگایکردنی کۆمپانیاک ه دروست کرد ٥٠٠بلیۆنــی پــاره‌ی ئــه‌و ٧٥ته‌نــه ئاڵتونــه‌ی واڵته‌که‌یه‌تــی کــه کردویه‌تــی به‌نــاوی خۆیــه‌وه .ســه‌ر هڕای پــاره نه‌خــت و کاشــه‌کانی. له‌به‌رانبــه‌ر ئــه‌و پــاره زۆره‌ی الی موبــاره‌ک و که‌ســه‌کانی بــووه، خه‌ڵکــی ل ـ ه کۆمپانیاکانــی ئ ـه‌وان ب ـه پــاره‌ی زۆر ک ـه‌م کاریــان ده‌کــرد، ســه‌ر هڕای ئــه‌و ســه‌روه‌ته زۆره‌ی رامــی کۆیکردوه‌تــه‌وه ،بازرگانه‌کانــی بــۆ منون ـه ل ـ ه کارگ ـه‌ی ئه‌ڵامســی نزیــک قاهیــره ،مانگان ـه‌ی کریکارێــک واڵت ناچــارده‌کات به‌شــداری ســه‌روه‌ته‌کانیان بێــت ،هــه‌ر ١١٩دۆالربــووه ،کــ ه ته‌نیــا به‌شــی ژیانیکــی ناڕه‌حاتــی ده‌کــرد. کۆمپانیایه‌کیــش قازانجــی زۆر بــکات و به‌ناوبانــگ بێــت، خــۆی ده‌کاتــه شــه‌ریکی یــان ناچــاری ده‌کات واڵت بــ ه جێبهێڵێــت ،لــه کــۆی چــوار که‌ســی میــری یه‌کێکیــان هــه‌ژارن ،تاکــو ئێســتا لــ ه دیارتریــن منونــه‌کان کۆمپانیــای (ســوریاتێڵ) وه‌ک ئاشــکرایه خه‌ڵکێکــی زۆریــش ئــاوی خواردنــه‌وه‌ی نیــه ،بــه‌اڵم به‌رپرســانیان کۆمپانیایه‌کــی ته‌له‌فوناتــه ،له‌بــه‌ر ئــه‌وه‌ی کاریگــه‌ری زۆر هه‌بــوو له‌ژیانێکــی ره‌فاهیه‌تــدا ده‌ژیــن. خه‌ڵکێکــی زۆر به‌کاریــان ده‌هێنــا. ه ئه‌وه‌یه ده‌وڵه‌مه‌ندترین سه‌یرترین کاری ئه‌م پیاو
رامــی مه‌خلــوف ،به‌بــێ هیــچ پاســاو و هیجه‌تێــک که‌یســێکی بــۆ دادگایکردنــی کۆمپانیاکـه دروســت کــرد ،تاکــو ناچاریــان بــکات ،لـه %٢٥ نازناوه‌که‌ی پاشای هه‌ژارانه داهاته‌ک ـه‌ی بــۆ رامــی بێــت. له‌به‌رانبــه‌ردا بــۆ ئــه‌وه‌ی خه‌ڵکــی ســۆزێکیان بــۆی هه‌بێــت ده‌زگای خێرخــوازی دانــاوه و هــاوکاری هــه‌ژاران ده‌کات ،ده‌یــان که‌ســی هه‌رله‌نــاو ئــه‌و کۆمه‌لــه دیکتاتــۆره‌ی به‌هــۆی قۆرخکردنــی ده‌ســه‌اڵت کۆتایــی به‌ده‌ســه‌اڵتی خــۆی هێنــا ،موعه‌مــه‌ر ق هزافــی دروســتکردوه بانگه‌شــه‌ی بــۆ بکــه‌ن. ســه‌رۆکی پێشــوی لیبیایــه .هه‌رچه‌نــده له‌ســه‌ره‌تای ده‌ســه‌اڵتیه‌وه سـه‌رۆکێکی دیکـه ،کـه بـه‌رده‌وام لـه راگه‌یانــد و لێدوانه‌کانــی باســی لـه ق هزافــی تاڕاده‌ی ـه‌ک ژیانێکــی باشــی بــۆ خه‌ڵکــی دابیــن کردبــوو ،ب ـه‌اڵم خراپــی ره‌وشــی خراپــی ئابــوری واڵته‌ک ـه‌ی ده‌کــرد ،حوســنی موباره‌کــی ناعه‌داله‌تــی زۆر ده‌بیــرا و هاوســه‌نگی نه‌بــوو له‌نێــوان ژیانــی خــۆی ســه‌رۆکی پێشــوی واڵتــی میــره ،موبــاره‌ک باســی له‌وه‌کــردوه؛ و که‌ســه نزیکــه‌کان و خه‌ڵکیــدا ،به‌پێــی زانیاریه‌کانــی پێگــه‌ی لــۆس زۆر زه‌حمه‌تــه بتوانرێــت هه‌مــوو به‌یانیــه‌ک ٩٠هــه‌زار کولێــره بــۆ ئه‌نجلــۆس ،حســابه بانکیه‌کــه‌ی ق هزافــی نزیکــه‌ی ٢٠٠بلیــۆن دۆالر میللــه‌ت په‌یداکرێــت ،مه‌به‌ســتی موبــاره‌ک لــه‌م قســه‌یه زۆری بــوه .ئه‌مــه ته‌نیــا حســابه بانکیه‌که‌یه‌تــی جگــه لــه‌و پارانــه‌ی الی ژمــاره‌ی دانیشــتوان و ره‌وشــی خراپــی ئابوری ـه ،بۆی ـه ده‌بێــت میلل ـه‌ت که‌ســه نزیکه‌کانیه‌تــی ،ســه‌ره‌ڕای ســه‌روه‌ت و ســامانی دیکــه‌ش. بێده‌نگــن ،بــه‌اڵم دوای رووخانــی ده‌ســه‌اڵته‌که‌ی هه‌وڵدانــی چه‌نــد ده‌زگا و ناوه‌ندێــک بــۆ ئاشــکراکردنی پــاره و سـه‌روه‌ته‌کانی ،ده‌رکـه‌وت یه‌کێکــی دیکــه لــه‌و که‌ســانه‌ی ســامانی واڵتــی خســتوه‌ته گیرفانــی زۆرینــه‌ی پــاره‌ی واڵتــی بــردوه ،چونکــه به‌پێــی به‌دواداچونه‌کانــی (موحه‌مــه‌دی شه‌شــه‌م) پاشــای واڵتــی مه‌غریبــه ،ســه‌یرترین کاری
(ژ15 )7 .ی پوشپه‌ڕ 2716
که‌سایه‌تی ده‌وڵه‌مه‌ندی ئه‌فریقایه ،به‌اڵم
17 ئــه‌م پیــاوه ئه‌وه‌یــه ده‌وڵه‌مه‌ندتریــن که‌ســایه‌تی ده‌وڵه‌مه‌نــدی ئه‌فریقایــه ،بــه‌اڵم نازناوه‌کــه‌ی پاشــای هه‌ژارانــه. توێژینه‌وه‌یه‌کــی گۆڤاری»فۆربیــس»ی ئه‌مریکی،لــ ه ســاڵی ()٢٠١٥ باڵوکردوه‌تــه‌وه و به‌پێــی خه‌ماڵندنه‌کانــی گۆڤاره‌کــ ه پاشــا موحه‌مــه‌د، خاوه‌نــی پێنــج بلیــۆن و ٧٠٠ملیــۆن دۆالره و بــه ده‌وڵه‌مه‌ندتریــن ســه‌رۆکی کیشــوه‌ری ئه‌فریقــا داده‌نرێــت.
باســی ده‌ک ـهن موحه‌م ـه‌دی شه‌ش ـه‌م ،له‌ســاڵی ( ،)١٩٩٩کاتێــک بووه‌ت ـ ه پاشــا و شــوێنی باوکــی گرتـه‌وه بـه نــاوی «پاشــای هـه‌ژاران» بانگده‌کـرا، ئ ـه‌وه‌ی له‌بــاره‌ی ئ ـه‌و دیکتاتۆران ـه‌ی باســکرا و خرای ـه‌ڕوو کوردســتانیش راســته .کــه له‌ئه‌نجامــی ناعه‌داله‌تــی لــه دابه‌شــکردنی ســه‌روه‌تی واڵت و جیــاوازی زۆری جــۆری ژیــان ،هه‌رچه‌نــده به‌تــه‌واوی خۆیــان به‌هێزکــردوه و ده‌یــان رێگــه‌ی ســه‌ربازیان به‌کارهێنــاوه ،شــورای ئه‌ســتوریان بــۆ خۆپاراســن دروســت کــردوه و ده‌زگای راگه‌یاندنیــان بــۆ چه‌واش ـه‌کاری به‌کارهێنــاوه ،هه‌ندێــک جــار رۆژنامه‌نوســی بیانیــان به‌پــاره کڕیــوه و تێکه‌ڵــی هه‌ندیــک سیاســی رۆژئــاواو ئه‌مریــکا بــوون، بــه‌اڵم ئه‌مانــه له‌بــه‌رده‌م تــوڕه‌ی خه‌ڵکــی نه‌یپاراســتون و خۆیــان نه‌گرتــووه ،ک ـه بوونه‌ت ـه منونه‌یه‌کــی ناشــیرین ل ـ ه جیهــان و ه ـه‌م دوای خۆیــان واڵت ب ـه‌ره و کاره‌ســات و وێرانه‌ڕۆشــتوه و تاکــو ئێســتا زیاتــر بــه‌ره‌و هه‌ڵدێــر ده‌ڕۆن.
( no / 7 )- 6 - 7 - 2016
ده‌وڵه‌مه‌ندیه‌کــه‌ی پاشــا له‌کاتێکدایــ ه کــه زیاتــر لــه شــه‌ش ملیــۆن کــه‌س لــه واڵته‌کــه‌ی داهاتــی رۆژانه‌یــان ته‌نیــا یــه‌ک دۆالری ئه‌مریکیــه .له‌ریزبه‌نــدی ( )١٧٤واڵتــی جیهــان ،مه‌غریــب ،لــه پل ـه‌ی( )١١٩یه‌مــی واڵت دێــت و له‌ریــزی واڵت ـ ه عه‌ره‌بی ـه ه ـه‌ژه‌ره‌کان دێــت لــه‌دوای مۆریتانیــا ،ســودان و یه‌مــه‌ن .که‌چــی پاشــای هــه‌ژاران ســااڵنه ســێ ملیــۆن و ( )٩٦٦٠٠٠ه ـ هزار دۆالر بــۆ موچ ـه‌ی ســتافه‌که‌ی خه‌رجــده‌کات )١٠٦٧٧٠٠( ،هــ هزار دۆالر خه‌رجــی نۆژه‌نکردنــه‌وه‌ی ئۆتۆمبیله‌کانیه‌تــی به‌وپێیــه‌ی هه‌ندێــک له‌ئۆتۆمبیله‌کانــی بــۆ هه‌ندێکیــان لــه واڵت ده‌رکــراون ،هه‌ندێکــی دیکــه لــه کاتــی چاککردنــه‌وه بردوه‌تــه ده‌ره‌وه‌ی واڵت ٥٨( ،هــه‌زار و )٣٠٠دۆالر بــۆ هه‌ڵهاتــن و خۆشــاردنه‌وه کــوژراون .یــا له‌کاتــی نه‌مانــی ده‌ســه‌اڵتیان په‌یکه‌ریــان روخــاوه‌و لــه ســێداره دراون ،یاخــود خراونه‌تــه قه‌فــه‌زی کڕینــی ئاژه‌ڵــی تایبــه‌ت بــۆ نــاو کۆشــکه‌کانی خه‌رجکــردوه. دادگاوه .بێگومــان ئــه‌وه‌ی ئێســتا لــ ه کوردســتان هه‌یــه و رووده‌دات به‌هه‌ده‌ردانــی ئ ـه‌م پــار ه خه‌یاڵیان ـه‌ی کۆشــکه‌کانی پاشــا له‌کاتێکدای ـه ،هه‌مــان شــێوه‌ی ئه‌زمونــی ئــه‌و واڵتانه‌یــه کــ ه چاره‌نوســیان که‌وتــن زیاتــر لـه شـه‌ش ملیــۆن کـه‌س لـه کــۆی ( )٣٠ملیــۆن دانیشــتوانی واڵت ،یــان شکســتخواردن بــووه ،بۆیـه له‌وه‌شــدا کـه لـ ه كوردســتان ده‌وترێــت پاره‌نیــه ،هاوشــێوه‌ی واڵتانــی هایتــی و میــر و عێــراق ده‌بێــت. رۆژانـه ته‌نیــا بـه دۆالرێــک ده‌ژیــن. له‌هه‌مــووی ســه‌یرتر کــه چاالکانــی واڵته‌کــه‌ی بــه گه‌ڵته‌جاڕیــه‌وه
18
روانینێك له‌سه‌ر ره‌وشی ئه مڕۆى ئابووری كوردستان كۆمه‌اڵیه‌تــی ،ته‌ندروســتى وه ژینگه‌یــش له‌خــۆ ئه‌گرێــت.
(ژ15 )7 .ی پوشپه‌ڕ 2716
ئامانج له سیاسه‌ت و سیسته‌می ئابووری • له‌س ـه‌ر ئاســتی نیشــتامنی ئامانــج ل ـ ه سیاس ـه‌ت و سیســته‌می ئابــووری بریتیــه لــ ه وه‌گه‌ڕخســتنی هه‌مــوو توانــا مــاددى و مه‌عنه‌ويــه‌كاىن واڵت ك ـه ئه‌توانــرێ به‌كاربێــن و كارا بكرێــن ل ـه ئابــووری نیشــتامنی وه‌كــو به‌گه‌رخســن و به‌كارهێنانــی ســه‌رچاوه‌كانی رسوشــتی ،خــاك، ئــاو ،هێــزی كار ،هه‌روه‌هـا توانــاو سـه‌رمایه‌ی مرۆیــی لـ ه چوارچێــوه‌ی سیســته‌مێ كــه باشــرین وه ته‌ندروســرین ئامانجــی ئابــووری هه‌بــێ كــه بــه كــورت كراوه‌یــی بریتــى بــێ لــه وه‌گه‌ڕخســتنی هێــزی كاری واڵت بــه دامه‌زراندنــی دامــه‌زراوه‌ی ئابــووری كــه بتوانــێ زۆرتریــن هێــزی كاری واڵت له‌خۆبگرێــت ،ڕێــژه‌ی بــێ كاری بگاتــ ه نزمرتیــن ئاســت له‌گــه‌ڵ به‌رهــه‌م هێنانــی ناوخــۆ به‌جــۆرێ زۆرترینــی كااڵو پێویســتیه‌كانی به‌كاربه‌رانــی واڵت لــه ناوخــۆدا به‌رهــه‌م بــێ وه فه‌راهــه‌م بكرێــت كــه دوا ئامانجیــش له‌مــه دابیــن كردنــی ژیــان و گوزه‌رانێكــی شــه‌ره‌فمه‌ندانه‌یه بــۆ تاكه‌كانــی كۆمــه‌ڵ ،هه‌مانــكات دابیــن كردنــی داهــات و ئاسایشــی ئابووری ـه بــۆ گ ـه‌ل و واڵت.
ئابــووری ب ـه مانــا ئه‌كادیمییه‌ك ـه‌ی ب ـه شــێوه‌یه‌كی گشــتی بریتی ـه لــه هه‌مــوو ئــه م چاالكيان ـه‌ى كــه له‌نــاو ئ ـه‌م قۆنــاغ و سیســته‌مانه دا رووئــه‌دات كــه كااڵو خزمــه‌ت گوزه‌رانیــه‌كاىن تيــا به‌رهــه‌م دێ له‌گ ـه‌ڵ داهــات و قازانــج لــه چوارچێــوه‌ى سیســته‌می به‌ڕێوه‌بــردن و كارگێــڕی بــۆ رێكخســتنی بنه‌مــاو ره‌گه‌زه‌كانــی ئابــووری كــه سیســته‌می به‌رهه‌مهێنانــی كااڵكان ،ســه‌رمایه‌ی به‌كارهاتــوو ( ه ـه‌ردوو س ـه‌رمایه‌ی مــادی و مــرۆی) ،بــازاڕ و كرێــی كار وه ئیــداره و دابــه‌ش بــووىن داهــات له‌خــۆ ئه‌گــرێ له‌ژێــر چه‌تــری سیاســه‌تی ئابــووری كــه له‌الیــه‌ن ده‌وڵه‌تــه‌و ه به‌شــێوه‌یه‌كی گشــتی ئاراســته ئه‌كرێــت يــان لــه اليــه ن ده زگا و دامه‌زراوه‌كانــه‌وه بــه تايبــه‌ت دامــه‌زراوه پيشه‌ســازى و ئابووريــه گه‌وره‌كانــه‌وه به‌پلــه و ئاســتي جيــاواز به‌پێــى توانــا ،گه‌وره‌يــي وه كاريگه‌ریــان لــه ســه‌ر كايـه‌كاين ئابــووری ،ســيايس وه كۆمه‌ڵگـه .كــورت كــراوه‌ى ئه‌مـه‌ش بــۆ مانــاى ئابــوورى بريتيــه لــه توانــاى به‌ده‌ســت هاتــوو و هێنــاىن كام سیسته‌م و سیاسه‌تی ئابووری ئه‌توانێت ژیان و • پــار ه /دارايــي وه ئیــداره و چــۆن و چه‌نــد ب ـه‌كار هێنــاىن پــاره. خۆش گوزه‌رانی و ئاسایشی ئابووری بۆ تاكه‌كانی كۆمه‌ڵ و واڵت دابین بكات؟ دوای قۆناغــی پیشه‌ســازی و فــراوان بوونــی ره‌هه‌نده‌كانــی ئابــووری پێشكه‌وتنی ئابووری هاوڕێك له‌گه‌ڵ وه ســنوره‌كانی ئابــووری هه‌روه‌هــا دروســت بوونــی چینــی پێشكه‌وتنی فه‌رهه‌نگی ،فكری ،كۆمه‌اڵیه‌تی ســه‌رمایه‌دارو كرێــكار لــ ه ئه‌نجامــی پێشــكه‌وتنی ره‌هه‌نده‌كانــی ه هه‌تا هونه‌ری و ئه‌ده‌بی گه‌شه‌ی كردووه و زانســت ،ته‌كنه‌لــۆژی ،كۆمه‌اڵیه‌تــی ،ئابــووری و ه فكــری سیاســی و فه‌لســه‌فی ،بوونــی سیســته‌می ســیاىس بــه سياســه‌ت و ناســنامه‌ى ئابــووری بــوو بــه بابه‌تــی هــه‌ره گرنگــی ژیانــی مرۆڤایه‌تــی له‌ســه‌ر هه‌مــوو ئاســته‌كان به‌تایبــه‌ت له‌ســه‌ر ئاســتی سیاســی ،ئایدیۆلــۆژی هه‌ڵبه‌تــه هه‌روه‌كــوو ئاماژه‌مــان پێــدا ،هــه‌ر دامه‌زراوه‌یه‌كــی وه فكــری .دینامیكــی ئابــووری ،كۆمه‌اڵیه‌تــی ،سیاســی ،فكــری وه گــه‌وره یــان بچووكــی ئابــووری بۆخــۆی سیاســه‌تی تایبه‌تــی خــۆی ئایدیۆلــۆژی له‌ســه‌ره‌تای ســه‌ده‌ی بیســته‌م دوو ڕوانگــه‌ی له‌ســه‌ر هه‌یــه كــه لــه هه‌يكــه‌ىل رێكخســن ،چه‌ندايــه ىت و جۆرايــه‌ىت سیســته‌می ئابــووری به‌ره ـه‌م هێنــا ك ـه بریتی ـه بــوو ل ـه س ـه‌رمایه‌داری به‌رهــه‌م ،به‌بــازاڕ كــرد ن (( marketingوه كێربكێــی بــازاڕا خــۆی و سۆســیالیزم ب ـه‌م جــۆره‌ش ل ـه رووی ئایدیۆلۆژی ـه‌وه بــۆ هه‌ریه‌كــێ ئه‌بینێتــه‌وه بــه له‌به‌رچــاو گرتنــی سیاســه‌تی ئابــووری گشــتی واڵت لــه‌م روانگانــه ئــاده‌م ســمیس وه‌ك تیئۆریســتی وه زانــای ئابــووری به‌تایبــه‌ت ئــه‌وه‌ی كــه په‌یوه‌نــدی بــه بــاج ،گومــرگ ،كرێــی كار، ســه‌رمایه‌داری وه كارل ماركــس وه‌ك زانــا و فه‌یله‌ســوفی بــواری سياســه‌يت دارايــي ،سياســه‌ىت پــاره وه مافــی به‌كاربــه‌روه هــه يــه، سۆســیالیزم نوێنه‌رایه‌تیــان ئه‌كــرد. ئه‌مــڕۆ لــه زۆر شــوێنى پێــش كه‌وتــووی دنيــا به‌رپرســیارێتی
19 كام لــه‌م دوانــه راســت ئه‌كــه‌ن و ه راســتیان كــرد په‌یوه‌نــدی بــ ه ئه‌زموونــی سیاســی ،ئابــووری هه‌تــا ده‌رونــی ،فه‌رهه‌نگــى وه پاشــخانی شارســتانی تــاك كۆمه‌ڵگ ـه ،هه‌روه‌هــا دۆخ و ئاســتی ژیــان و گوزه‌رانــی خه‌ڵــك و جیهانــه‌وه هه‌یــه. هه‌ڵبه‌تــه خوێندنــه‌وه بــۆ هه‌ریه‌كــێ لــه‌و دوو روانگــه‌و زانایــه لــه ژیانــی ئه‌مــڕۆ به‌تایبــه‌ت دوای رمانــی سیســته‌می سۆسیالیســتی لــه كۆتایــی ده‌یــه‌ی هه‌شــتاكانی ســه‌ده‌ی رابــردوو گۆڕانــی گــه‌وره‌ی به‌ســه‌رهاتووه به‌له‌به‌رچاوگرتنــی دیــارده‌ی گلۆبالیــزم ،په‌یوه‌ســت و په‌یوه‌نــدی ئابــووری نیشــتامنی گــه‌الن و واڵتــان بــه سیســته‌می ئابــووری وه دام ـه‌زراوه ئابووری ـ ه جیهانی ـه‌كان له‌گ ـه‌ڵ په‌یوه‌نــدی ب ـه بــازاڕی ناوچ ـه‌ی و جیهانــی.
كــردن بــه نــا ش ـه‌رعى لــه ســه ر حســاىب قــوىت خه‌ڵــك و بــه رژه وه‌نــدى گشــتى لــه‌م واڵتانــه بــۆ ئــه‌وه‌ی ببێتــه خــاوه‌ن دارایــی و ئیمتیــازی ئابــووری ئـه‌وا خــۆ خزاندنـه نــاو سیاسـه‌ت ئاســانرتین رێگه‌یـه كـه هیــچ هـه‌وڵ و زانیــن و داهێنانــی ناوێــت بــۆ ئـه‌وه‌ی ببێتـه خــاوه‌ن دارایــی و ده‌وڵه‌مه‌نــدی ته‌نهــا خــۆ بینینه‌وه‌یــه لــه به‌نــاو حیزبێكــی ده‌سـه‌اڵت كـ ه لـه‌م شــوێنانه حیزبــی سیاســی و ده‌سـه‌اڵت بـه تـه‌واوی كاراكتــه‌ری میلشــیایی هه‌یــه.
ه داهێنان و گه‌شه‌ی بوار بدرێ به‌شداربن ل ئابووری واڵت
ل ـه هه‌نــدێ شــوێنی تــر ك ـه خه‌ڵــك بڕیــار ئ ـه‌دات له‌س ـه‌ر جــۆرى ده‌ســه‌اڵىت ســياىس وه‌كــو واڵتانــی ســكانده‌ناڤیا و هه‌نــدێ واڵتانــی تــری رۆژئــاوا هه‌تــا ئه‌وروپــای رۆژهــه‌اڵت و هه‌نــدێ شــوێنی تــر بنه‌مــای ئابــووری تێكــه‌اڵو به‌كاردێنــن بــه‌وه‌ی كــه ده‌وڵــه‌ت خاوه‌نــداری كه‌رتــه گه‌وره‌كانــی ئابــوور ئــه‌كات‌بــۆ ئــه‌وه‌ی بتوانــێ شــوێن كاروه ئابــووری واڵت هه‌مــوو نه‌كه‌وێتــه ژێــر ره‌حمه‌تــی كه‌رتــی تایبــه‌ت .له‌هه‌مــان كاتیشــدا لــه‌م واڵتانــه بــازاڕ ئــازاده بــۆ ئه‌وانـه‌ى كـه توانــای داهێنــان هه‌یـه بــۆ ئـه‌وه‌ی كه‌ڵــك لـه هه‌مــوو توانــای تاكـه‌كان وه‌ربگیــرێ وه بــوار بــدرێ به‌شــداربن لـه داهێنــان و گه‌شــه‌ی ئابــووری واڵت لــه كه‌رتــی تایبه‌تیــدا وه تــا له‌نــاو كه‌رتــی گشــتیدا تواناكانیــان ون نه‌بێــت .ب ـه‌ڕای به‌نــده ئ ـه‌م جــۆره ئابووری ـه (تێكــه‌اڵو) ته‌ندروســته بــۆ واڵتانــی تــازه گه‌شه‌ســه‌ندوو ،چونكــه لــه واڵتانــی تــازه گه‌شه‌ســه‌ندوو بــ ه كوردستانیشــه‌وه ،ئاســتی زانســتی، پیشـه‌یی وه نه‌بوونــی دامـه‌زراوه‌ی ئابــووری وه فێركردنــی تۆكمـه بــۆ ئ ـه‌وه‌ی بتوانرێــت زۆرتریــن هێــزی كار به‌شــێوه‌ی كاراو ب ـه ئامانجــدار رابێــرێ بــۆ بــازاڕی كار بــووىن نيــه ،يــان ئه‌گــه ر هـه‌ش بــێ زۆر الوازه .لــه م شــوێنانه زۆرب ـه‌ی خه‌ڵــك ناتوانــێ له‌گ ـه‌ڵ بنه‌مــای بــازاڕی ئــازاد ه ـه‌ڵ بــكات ،چونك ـه ه ـه‌روه‌ك له‌س ـه‌ره‌وه ئاماژه‌مــان پێــدا ل ـه واڵتانــی دواكه‌وتــوو ل ـه رووی ئابــووری ،كۆمه‌اڵیه‌تــی ،بیــری ســیاىس، لــه واڵتانــی دواكه‌وتــوو لــه رووی ئابــووری ،كۆمه‌اڵیه‌تــی ،دميكــرا ىس ،ئینســانی و نیشــتامنیه وه بــازاڕو كایه‌كانــی ئابــووری قــۆرخ فه‌رهه‌نگــی وه فكریــه وه لێپرســیاریه‌تی ده‌ســه‌اڵتی سیاســی كــراوه وه بوونــی ده‌رفه‌تــی یه‌كســان بــؤ هــه مــووان بوونــی نی ـه. هاوڕايــه به‌ده‌ســتكه‌وت و ئیمتیــازی ئابــووری و خــۆ ده‌وله‌مه‌نــد
( no / 7 )- 6 - 7 - 2016
لــه واڵتانــی ڕۆژئــاوا كــه په‌رچــه‌م داری بــازاڕی ئــازاد و سیســته‌می ئابــووری ســه‌رمایه‌دارین ،پێشــكه‌وتنی ئابــووری هاوڕێــك له‌گــه‌ڵ پێشــكه‌وتنی فه‌رهه‌نگــی ،فكــری ،كۆمه‌اڵیه‌تــی وه هه‌تــا هونــه‌ری و ئه‌ده‌بــی گه‌شــه‌ی كــردووه بــه جۆرێــك فه‌رهه‌نگــی هــاوكاری ( )solidarityوه به‌رپرســیارێتی كۆمه‌اڵیه‌تــی((Social responsibilityو ئینســانی كــه‌م تــا زۆر لــ ه سیســته‌می ئابــووری دا ب ـه هه‌مــوو تێبینیه‌ك ـه‌وه جێگ ـه‌ی خــۆی گرتــوه .ئه‌مجــار ل ـه رۆژئــاوا به‌هــۆی فه‌رهه‌نگــی چه‌ســپاوی داد و دادوه‌ری هه‌نــدێ رێ و شــوێن له‌به‌رچــاو گیــراوه كــه هاوســه‌نگی له‌نێــوان بــازاڕ و مافــی به‌كاربــه‌ر له‌به‌رچــاو بگیــرێ ،گرنگرتیــن خــاڵ ئه‌مه‌یــ ه كــه قــۆرخ كاری ( )monopolisticبــازاڕ به‌یاســا قه‌ده‌خه‌كــراو ه هه‌تــا لــه ئه‌مریــكاش كــه ب ـ ه س ـه‌رمایه‌دارترین واڵتــی جیهــان و س ـه‌رده‌م نــارساوه قــۆرخ كاری یاســاغ كــراوه .ئه‌مجــار به‌یاســا گه‌نده‌ڵــی وه به‌كارهێنانــی ده‌س ـه‌اڵتی سیاســی ب ـه ئامانجــی ده ســت ك ـه‌ويت ئابــووری به‌ت ـه‌واوی قه‌ده‌خه‌یــه‌‌و هه‌ركه‌ســێ ده‌ســه‌اڵتی سیاســی بــۆ ئیمتیــازی ئابــووری خــۆی و نزیكانــی یــان گروپــی خــۆی به‌كاربهێنێــت ئـه‌وا یاســا ئاماده‌یـه بــۆ رێگــری كــردن و ســزادان ،ك ـه بــۆ ئه‌م ـه ده‌یــان منوون ـه‌ی زینــدوو هه‌یــه كــه چــۆن یاســا ســزای ئــه‌و كه‌ســانه ئــه‌دات كــه گه‌نده‌ڵــی سیاســیان ئه‌نجــام داوه‌و ده‌ســه‌اڵتی سیاســیان بــۆ مه‌رامــی كه‌ســی خۆیــان به‌كارهێنــاوه.
20 سیسته‌م و ره‌وشی ئابووری ئه مڕۆى كوردستان چیه‌و هه‌یــه لــه باشــوور هــه‌م لــه روانگــه‌ی ئابــووری ده‌وڵه‌تــی هــه‌م • لــه روانگــه‌ی ئابــووری بــازاڕی ئــازاد شكســتێكی گــه‌وره‌ی هێنــاوه چۆن ه ؟ له‌ژیــر رۆشــنایی هه‌مــوو ئ ـه‌و باســانه‌ی س ـه‌ره‌وه ئه‌توانیــن بڵێیــن ك ـ ه به‌ڵگ ـه‌ی ئ ـه‌م شكســته‌ش وێــران بــووىن ت ـه‌واوى كه‌رته‌كانــی ئابــووری سیســته‌می ئابــووری لـ ه كوردســتانی باشــوور ئــه م پێناسـه‌‌ی نیـ ه كـه واڵتــه هــه‌ر له‌كه‌رتــی كشــتوكاڵ ،پیشه‌ســازی ،خزمه‌تگوزاریــه له‌ســه‌ر بنه‌مــای نیشــتامنی وه له‌ســه‌ر بنه‌ماكانــی ئابــووری دروســت وه تــا پشــت گوێخســن و لــه ناوچــون و بريچوونــه‌وه‌ى هه‌مــوو پيشــه‌يه‌ىك كــورده‌واري وه‌كــو چنــن ،رســن ،جۆالیــی و ده‌رمانســازى بووببێــت. و ...هتــد .بــۆ زینــدوو كردنــه‌وه‌ی ئــه‌م كه‌رتــه گرنگانــه‌ی ئابــووری هــه‌ر لــه كشــتوكاڵه‌وه بگــره تــا ئه‌گاتــه پیشه‌ســازی ،خزمه‌تگــوزاری ه به‌ناوی ئابووری شتێك نه‌ماوه‌و نی وه گه‌شــتوگوزاری توانــا ویســت ،به‌رنامــه ،كار ،دڵســۆزی ،روونــی ه رۆڵی هه‌بێت ده‌وڵه‌تی ك (شــفافیه‌ت)ی زۆری پێویســته كــه بــه داخــه‌وه ئــه مــڕۆ ئه‌مانــه هیچیــان نیــن.
(ژ15 )7 .ی پوشپه‌ڕ 2716
ئه‌گـه‌ر لـه روانگـه‌ی ئابــووری ده‌وڵه‌تیـه‌و ه (سۆســیالی) ته‌مه‌شــای بكه‌یــن ،شــتێك نه‌مــاوه‌و نیــه به‌نــاوی ئابــووری ده‌وڵه‌تــی كــه رۆڵــی هه‌بێــت له‌به‌خۆگرتنــی هێــزی كار لــ ه بــواری به‌رهــه‌م هێنانــی نیشــتامنیدا ،ئـه‌و دامـه‌زراوه ئابووریانـه‌ی كـه له‌كاتــی رژێمــی رووخــاوی پێشــوودا وه‌كــو ئابــووری ده‌وڵه‌تــی یــان كه‌رتــی ده‌وڵه‌تــی/ گشــتی بوونیــان هه‌بــوو دوای رووخانــی رژێــم هه‌موویــان بــه نــاوى بــازاڕى ئــازاد و كه‌رتــی تایبــه‌ت هه‌موويــان تــااڵن كــران له‌الیــه‌ن ده‌ســه‌اڵتی ميليشــيای .ئه‌مــڕۆ گروپــ ه چه‌كــداره ميليشــياكان بــوون بــه خاوه‌نــی كه‌رته‌كانــی ئابــووری ده‌وڵــه‌ت ،ئه‌مــه‌ى كــه ســوودی راســته‌وخۆو خێــرای هه‌بوو‌بــێ بۆخۆیــان به‌كاریــان هێنــان ئــه‌وه‌ی تریشــی تـه‌واو وێــران بــوو یــان فرۆشــتيان بـ ه ئـه‌رز و ئامێــر و هه‌مــوو ده‌زگاكانــه‌وه وه پاره‌كه‌شــی بــۆ حیــزب و گرووپــ ه چه‌كــداره‌كان بــوو ن ـه‌ك بــۆ خه‌ڵــك و ده وڵ ـه‌ت بــۆ ئ ـه‌وه‌ی ك ـه ل ـه بوارێكــی تــرا به‌كاربێتــه‌وه بــۆ ســوودى خه‌ڵــك. كاتێــك ك ـه كه‌رتــی ئابــووری ده‌وڵه‌تــی ئ ـه‌وه‌ی ك ـ ه هه‌بــوو تــااڵن كــراو نه‌مــا ،له‌هه‌مــان كاتیشــدا كه‌رتــی تایبــه‌ت نه‌یتوانــی ببێتــه بنه‌مــا بــۆ ئابــووری نیشــتامنی وه جێگــری كه‌رتــی گشــتی بكرێتـه‌وه بـه شــێوه‌یه‌كی كاراو گونجــاو كـ ه ببێتـه سـه‌رچاوه‌ی شــوێنی كار بــۆ الوان و خه‌ڵــك و ه هه‌روه‌هــا ببێتــه ســه‌رچاوه بــۆ داهــاىت نیشــتامنی كـه بتوانێــت پێویســتیه داراییه‌كانــی واڵت دابیــن بــكات وه‌كــو مووچـه و پرۆژه‌كانــی ئــاوه‌دان كردنــه‌وه‌و دروســت كــردن و په‌ره‌پێــدان لــه هه‌مــوو بــواره‌كاىن ژيــان به‌هــۆى گه‌نده‌ڵــي و داگريكــردىن بــازاڕ له‌اليــه‌ن ميلشــياكانه‌وه .ئــه‌و ده‌ســه‌اڵته‌ی كــه به‌نــاو حكومه‌تــه‌وه
هه‌ڵه‌كانی سیاسه‌تی ئابووری باشووری كوردستان • یه‌كێــك لــه هه‌ڵــ ه كوشــنده‌كانی باشــوور ئه‌مه‌بــوو كــه لــه دوای 1991واڵت كه‌وتــ ه ده‌ســت چه‌كدارانــی حیزبــی كــه نــه‌ك هيــچ هیــواو ئامانــج و مه‌به‌ســتى نیشــتامنیان نه‌بــوو به‌دروســت كردنــی پایــه‌ی ئابــووری نیشــتامنی ،به‌ڵكــو زیاتــر وه‌ك ده‌رفه‌تێــك وه فرس ـه‌تێك ته‌ماشــاى واڵتيــان كــرد ،مه‌غــۆل ئاســا تــا ئێســتاش لــه هیــچ تــاوان و تااڵني ـه‌ىك ئابــورى ده‌ســتيان نــه پاراســتوه ،به‌رهه‌مــى ئه‌م ـهش ئــا ئه‌مه‌يــه كــه ئه‌مــڕۆ ئ ـه‌ى بينــن واڵت ب ـه‌ره و تاريــى و ئاينده‌يــه‌ىك نــا ديــار ئــه‌ڕوات. دوای رووخانــی رژێــم و رژانــی پــاره‌ی زۆر لــه به‌غــداوه ،ئه‌مجــار ه قۆناخــی ده‌رهێنــان و فرۆشــتنی نــهوت و ده‌ســت كه‌وتنــی پــاره‌ی نه‌ختینــه (/ )cashنقــد /ى زۆر وای كــرد كــه ئــه‌م هه‌ســته الى به‌نــاو به‌رپرسان/ميلشــيا كان دروســت بێــت ك ـه مــادام پــاره‌ی ن ـه‌وت هه‌یــه و پــاره لــه به‌غــداوه دێــت پێویســت بــه كه‌رته‌كانــی تــری ئابــووری نــاكات .هــه‌ر ئــه‌م هه‌ســته هه‌ڵه‌یــه‌ش بــوو كــه وای كــرد خه‌ڵكــی كوردســتان تووشــی ئ ـه‌م حاڵــه بێده‌رامه‌تی ـه بــن ك ـ ه ئه‌مــڕۆ هه‌مــووان تووشــی بــوون لــه ئه‌نجامــی فه‌شــه‌لی سیاســه‌تی نــهوت و هه‌ڵــه‌ی كوشــنده لــه گــرێ به‌ســته نه‌وتیــه‌كان .هه‌ڵه‌یه‌كــی تــری كوشــنده ئه‌وه‌ی ـه ك ـ ه هیــچ سیاس ـه‌ت و ســراتیژییه‌ك نه‌بــووه له‌س ـه‌ر مامه‌ڵــه‌و داهاتــی نــهوت كــه بتوانــێ به‌كاربــێ بــۆ دروســت كردنــی ژێرخانــی ئابــووری بــۆ كه‌رته‌كانــی تــرى ئابــووری وه‌كــو كشــتوكاڵ وه پیشه‌ســازی كــردن و په‌ره‌پێدانــی كه‌رتــی كشــتوكاڵ ،دامه‌زراندنــی بنه‌مــا و دامــه‌زراوه و دامه‌زراندنــی نه‌خشــه‌ى به‌پیشه‌ســازی كــردن
21
ئێســتا نــهوت وه‌ك كه‌ره‌ســته‌یه‌كی یــان كااڵیه‌كــی بازرگانــی مامه‌ڵـه‌ى له‌گـه‌اڵ ئــه كــرێ و بـه‌كاردێ تــا لـه زۆتریــن كاتــدا زۆرتریــن بــڕ بفــرۆرشێ و زۆرتریــن داهاتــی تیــا ده‌ســت بكه‌وێــت ،ئه‌میــش ن ـه‌ك بــۆ حكوم ـه‌ت و خه‌ڵــك ،به‌ڵكــو بــۆ ئه‌وانه‌يــه ك ـه به‌هێــزى ميلشــيايي خۆیــان كردۆت ـه خاوه‌نــی نه‌وتــی واڵت و ده‌ســتیان به‌س ـه‌ر هه‌مــوو كایه‌كانــی نه‌وتــا گرتــووه هـه‌ر لــه دۆزينـه‌وه ،گــرێ به‌ســت، پشــكه‌كانی ن ـه‌وت ،ده‌رهێنــان وه فرۆشــتنی و تــا ئه‌گات ـ ه داهاته‌ك ـه‌ی كــه تــا ئێســتاش ن ـ ه خه‌ڵــك و ن ـه هیــچ دامه‌زراوه‌یه‌كــی بــه نــاو حكومــی ئه‌زانــێ بــری داهاته‌كــه‌ی چه‌نــده؟ به‌چه‌نــد فــرۆرشاوه و كــێ خاوه‌نــی پشــكه‌كانی نه‌وتــه لــه پشــكه‌كانی بــازاڕی جیهانــی وه کــێ وه بــه چ مــا فێــك خــۆى كردۆتــه خاوه‌نــی ن ـه‌وت و ســاماىن واڵت؟. هــه‌ر ئــه‌م ناروونــی ،گــه نده‌ڵــى گــه وره و ترســناك وه نه‌بوونــی سیاســه‌تی نیشــتامنی له‌مــه‌ڕ نــهوت بووه‌تــه هــۆی ئــه‌وه‌ی كــه هه‌مــوو كایه‌كانــی ژیــان بوه‌ســتێ وه ژیــان و گوزه‌رانــی خه‌ڵــك و واڵت لـه ئێســتاو داهاتــوودا لێــڵ و تاریــك بــێ .ترســناكی ئـه‌م حاڵـه ه ـه‌ر بــۆ ئه‌مــڕۆ نیــه ،به‌ڵكــو كاریگ ـه‌ری راســته‌وخۆی هه‌ی ـه له‌س ـه‌ر ژیــان ،ئاســتی عه‌قــڵ ،فكــر ،فه‌رهه‌نگــی نه‌وه‌كانــی داهاتــووش. كاتــێ كه‌رته‌كانــی ئابــووری وێــران ئه‌بــێ ئــه‌وا كه‌رتــی پــه‌روه‌رده، فێركــردن ،ته‌ندروســتی و ه كایه‌كانــی هون ـه‌ری ،فه‌رهه‌نگــی ،ئه‌ده‌بــی وه كۆمه‌اڵیه‌تیــش له‌گــه‌ڵ خۆیــا وێــران ئــه‌كات وه تــاك و كۆمه‌ڵگــه ئه‌گێڕێتــه‌وه بــۆ ســه‌رده‌مه‌كانی كۆمه‌ڵگــه‌ی ســه ره‌تايــي /فطــری كــه ئه‌مــه‌ش بۆخــۆی هه‌ڕه‌شــه‌ی جددیــ ه له‌ســه‌ر بــوون و مانــه‌وه‌ی نه‌تــه‌وه‌و واڵت وه‌ك یه‌كه‌یــه‌ىك به‌رده‌وامــى ژیــاىن ئینســانی و شارســتانی .ئه‌مــه‌ى ئێســتا رووئــه‌دات دژى خــه ڵــى كوردســتان به‌هه‌مــوو پێوه‌رێــك ئه‌نجامــداىن تــاواىن كۆمه‌ڵكوژيــه بــه ئابــووری وه ب ـه‌ده ســتى تــاواىن كــوردى خــۆی.
گه ڕانه وه‌ى خاوه‌ن داريه‌نى واڵت و سامان بۆ خه‌ڵك مه‌رجه بۆ چاره‌سه‌رى بنه‌ڕه تى
نه‌بوونــی ئابــووری ده‌وڵه‌تــی و ناكارابوونــی ئابــووری بــازاڕی ئــازادو فه‌شــه‌لی سیاســه‌ت و ئابــووری نــهوت كاره‌ســاتی دارایــی و ئابــووری و بژێویــان بــۆ خه‌ڵــك و واڵت دروســت كــردووه كــه هه‌ڕه‌شــه‌ی جددیــه له‌ســه‌ر هه‌مــوو كایــه‌كاىن ژیــاىن خه‌ڵــك، هه‌مــوو شــتێك ب ـه‌ره‌و هه‌ڵوه‌شــانه‌وه داڕمــاىن ب ـه‌رده‌وام ئه‌بــات، ئیــر پرســیار ئه‌مه‌یـه چــی بكــرێ بــۆ ئـه‌وه‌ی ره‌وشــی ئابــووری راســت بكرێتــه‌و ه له‌ســه‌ر بنه‌مــای نیشــتامنی و دابیــن كردنــی ژیانێكــی شــه‌ره‌ف مه‌ندانــه‌و ســه‌ربه‌خۆیانه باســێكی تــره كــه پێویســته هه‌رچــی زووتــره بــه‌جــددی كار بــۆ وه‌اڵمه‌كــه‌ی بكرێــت له‌ســه‌ر هه‌مــوو ئاســته‌كان؟.
وه‌اڵم هــه رچيــه‌ك بــێ ،بــووىن سســته‌مێىك دميوكراتيــك، به‌شــدارى خه‌ڵــك لــه بڕيــارى ســياىس ،ئابــوورى ،پرســه چاره‌نــووس ســازه‌كان وه گــه ڕانــه وه‌ى خــاوه‌ن داريــه‌ىن واڵت و ســامان بــۆ خه‌ڵــك مه‌رجــه بــۆ چاره‌ســه‌رى بنــه‌ڕه ىت و هه‌ميشــه‌یی هه‌مــوو گرفتــه‌كان له‌وانــه ئــه‌م گرفتــه ئابورييــه سه‌رئه‌نجام: ئه‌مــڕۆ ئابــووری باشــووری كوردســتان نه‌له‌ســه‌ر بنه‌مــای ئابــووری كوشــنده‌ييه‌ى ئه‌مــڕۆ كــه بۆتــه كابــوىس ژيــاىن هاواڵتيــان. ده‌وڵه‌تيــه‌و نه‌له‌ســه‌ر بنه‌مــای بــازاڕی ئــازاد كــ ه هه‌لــی یه‌كســان و
( no / 7 )- 6 - 7 - 2016
واڵت ،په‌ره‌پێدانــی كه‌رتــی خزمه‌تگــوزاری و بــه پیشه‌ســازی كردنــی ئه‌مجــاره په‌ره‌پێــدان و چــاك كردنــی وه فــراوان كردنــی كه‌رتــی گه‌شــتوگوزارو له‌گــه‌ڵ ژێرخانه‌كــه‌ی.
دادپه‌روه‌رانــه بــۆ هه‌مــووان فه‌راه ـه‌م بــکات و هه‌مــووان بتوانــن توانــاو دارایــی تیایــا س ـه‌رمایه‌گوزاری بك ـهن ،به‌ڵكــو بــازاڕ به‌ت ـه‌واوی قــۆرخ كــراوه وه به‌گوێــره‌ی به‌رژه‌وه‌نــدی ئابــووری قۆرخــكاران و تااڵنچيــان بــازاڕی ئــازاد بــه‌كاردێ و ســوودی لێوه‌رئه‌گیــرێ بــه جــۆرێ كه‌تــااڵىن ،فه‌ســادو تــاواىن ئابــووری بۆتــه ســيام و ناســنامه‌ى ئابــووری واڵت .هه‌روه‌كــو ئه‌بينــن نه‌وتیــش به‌هــۆی نه‌زانــی، قۆرخــكاری ،فه‌ســاد و تــااڵىن لــه ت ـه‌واوى فايــى نه‌وتــا لــه A تــا Zنه‌یتوانــی ببێت ـه س ـه‌رچاوه‌ی ئابــووری نیشــتامنی ك ـ ه هاواڵتیــان لــه ســێبه‌ریدا هه‌ســت به‌خــۆش گوزه‌رانــی و ئاســایش بكــه‌ن بــه پێچه‌وانـه‌وه له‌بــری ئـه‌وه‌ی نـه‌وت ببێتـه رووناكــی بۆتــه ئاگــر ،ژیــان و گوزه‌رانــی خه‌ڵــك ئه‌ســوتێنی و بۆتــه تاریكــی و تارمایــی و كابووســی ژیــان.
22 چاره‌سه‌رکردنی قه‌یرانه‌کانی باشووری کوردستان و رۆڵی پێشه‌نگایه‌تی ده‌بینــێ و ســه‌ربه‌خۆ لــه‌و دوو به‌ره‌یــه هه‌ڵســوکه‌وت ده‌کات، ئه‌ویــش جواڵنــه‌وه‌ى ئازادیخــوازى کوردســتانه بــه پێشــه‌نگایه‌ىت په‌که‌کــه‌و پهیــهده ،هه‌رچه‌نــده له‌ســه‌ره‌تاى ده‌ســتپێکردىن ئاڵــۆزى دﻳﺎر ﻏﻪرﯾﺐ و گۆڕانکارییه‌کانــدا حســابێکى جــدى بــۆ ئــه‌م هێڵــه نه‌ده‌کــرا ،بــه‌اڵم له‌ئێســتادا ئــه‌و هێــزه‌ش بووه‌تــه ئاکتۆرێکــى به‌هێــز و به‌ته‌نیــا فاکتــه‌ر نیــه ،به‌ڵکــو یاریزانێکــى کاریگــه‌ره له‌گۆڕه‌پانه‌کــه‌دا.
(ژ15 )7 .ی پوشپه‌ڕ 2716
جیهــان ،رۆژهــه‌اڵىت ناویــن ،ئێــراق و کوردســتان لــ ه رۆژگارى ئه‌مڕۆمانــدا به‌قۆناخیکــى ئاڵــۆز ،هــاوکات چاره‌نووســازدا تێپــه‌ڕ ده‌بــن ،ئــه‌م بارودۆخــه‌ش هێــزه جیهــاىن ،هه‌رێمیــه‌کاىن خســتۆته نــاو هــه‌وڵ و ته‌قــه‌الى جۆراوجــۆره‌وه ،زۆربــه‌ى الیه‌نــه‌کان و جه‌مــاوه‌رى ناوچه‌کــه‌ش کۆکــن له‌ســه‌ر ئــه‌وه‌ى کــه ئــه‌و هاوکێشــانه‌ى له‌ڕێگــه‌ى رێککه‌وتنــى ســایکس ـ پیکــۆی ســاڵى 1916و ڕێکه‌وتنــه‌کاىن لــۆزاىن ســاڵى 1923و ئه‌نقـه‌ره‌ى ســاڵَى 1926ه‌وه داڕێــژراون ئیــر ناتوانــن نـه وه‌اڵمــى پێداویســتیه‌کاىن هێــز ه بااڵده‌ســته‌کان بده‌نــه‌وه ،نه‌وه‌اڵمــى ده‌وڵه‌تــه هه‌رێمییــه‌کان بده‌نــه‌وه .بێگومــان هــه‌ر له‌سه‌ره‌تاشــه‌وه وه‌اڵمــى داخوازییه‌کانــی گه‌النیــان نه‌داوه‌تــه‌وه .هه‌ربۆیــ ه زۆربه‌یــان کار بــۆ گۆڕینــى ئ ـه‌و هاوکێش ـه‌و سیســته‌مه ده‌ک ـهن ،ته‌قه‌الکانیشــیان لــه‌و پێناوه‌دایــه .بــه‌اڵم هه‌موویــان له‌ســه‌ر مۆدیــى جێگــره‌وه‌و هاوکێشــه‌ى نــو ێ کــۆک نیــن .ئه‌مــه‌ش له‌ســه‌ر گۆڕه‌پــاىن کرده‌یــى ڕه‌نگدانــه‌وه‌ى جــۆراو جــۆرى هه‌یــه .ئــه‌وه‌ى دیــار ه هــه‌ر هێــزه‌ى ده‌خوازێــت کاریگــه‌رى زیاتــرى هه‌بێــت و ڕۆڵــی زیاتــر ببینێــت له‌گۆڕانکاریه‌کانــدا .ئه‌مــه‌ش وایکــردووه کــه ناوچه‌کــه دابــه‌ش ببێــت به‌ســه‌ر چه‌نــد بــه‌ره‌و هێزێکــدا .له‌ســه‌ر ئاســتى هێــزى سیاســی لــه ئه‌مــڕۆدا ئه‌مریــکاو هاوپه‌یامنــه‌کاىن له‌بــن نــاوى هاوپه‌یــاىن نێوده‌وڵه‌تیــدا ده‌خــوازن مودێــى خۆیــان جێگیــر بکــه‌ن ،ئه‌مانــه هه‌رچه‌نــد ه جیــاوازى الوه‌کــى له‌نێوانیانــدا هه‌یــه ،بــه‌اڵم ده‌کرێــت لــه به‌ره‌یه‌کــدا ســه‌یریان بکرێــت .له‌ب هرامبــه‌ردا ڕووســیاو ئێــران و ســووریاو ئێــراق وه‌کــو به‌ره‌یــه‌ک هه‌ڵســوکه‌وت ده‌کــه‌ن و ده‌خــوازن له‌ڕوانگــه‌ى خۆیانــه‌وه گۆڕانکارییــه‌کان ئاڕاســته‌بکه‌ن. به‌شــێکى زۆرى ڕۆشــنبیران و سیاســه‌مته‌داران به‌ته‌نیــا ئــه‌م دوو به‌ره‌یــه ده‌بینــن و پێیــان وایــه ئه‌وانــه به‌ته‌نیــا دوو ئه‌کتــه‌رى ســه‌ره‌کین له‌ئاڕاســته‌کردىن ڕووداوه‌کانــدا .بــه‌اڵم ل هڕاســتیدا هێزیکــى تــر هه‌یــه کــه جیــاوازه لــ ه هــه‌ردوو هێزه‌کــه‌و نه‌که‌وتۆتــه نــاو هه‌ژمــووىن هیــچ یه‌کێــک لــه‌و دوو هێــزه‌وه‌و ڕۆڵــى هێڵــى ســێیه‌م
له‌ب هرامبــه‌ر ئــه‌م ســێ هێــزه‌دا ،داعــش و هێــز ه کۆنــ ه پارێزه‌کانیــش له‌هه‌وڵــى ئــه‌وه‌دان دونیــا به‌ئاڕاســته‌ى بیروبۆچــووىن خۆیانــدا ببــه‌ن و لــه ئه‌مــڕۆدا داعــش بووه‌تــ ه ئــه‌و دێوجامه‌یــه‌ى کــه خه‌ڵکــى ئازادیخــوازى پــێ ده‌ترســێندرێت و ڕایــان دێنــن له‌س ـه‌ر په‌س ـه‌ندکردىن له‌رزوتــا بــۆ ئــه‌وه‌ى نه‌مــرن .واتــه لــه‌ڕووی هێــزی سیاســی و ســه‌ربازییه‌و ه کۆمه‌ڵێــک هێــز له‌ســه‌ر گۆڕه‌پانه‌کــه‌ن و هــه‌ر یه‌که‌یــان خــاوه‌ن دیــدگای خۆیانــن بــۆ وه‌رچه‌خــان و گۆڕانــکاری. لــه‌ڕووى چه‌مکــه‌و ه له‌ئه‌مــڕۆدا چه‌نــد مه‌یــل و هه‌وڵێــک هه‌یــه کــه ده‌توانیــن بــه‌م شــێوه‌یه پۆلێنیــان بکه‌یــن. سه‌ده‌ى بیست و یه‌که‌م به‌سه‌ده‌ى به‌سه‌رچوونى ه به‌ناو ده‌که‌ن و مۆدێلى ده‌وڵه‌ت نه‌ته‌و ه بۆ مۆدیلى تر ده‌گه‌ڕێن له‌جێگه‌ى ئه‌و
یه‌کــه‌م :هه‌ندێــک گــروپ و پێکهاتــه له‌هه‌وڵــى پاراســتنى چه‌مکــى نه‌ته‌وه‌گ هرایــى و پاراســتنى ئــه‌و ده‌وڵــه‌ت -نه‌ته‌وانــه‌دان که‌دامــه‌زراون و هه‌ندێکیــش له‌هه‌وڵــى دامه‌زرانــدىن ده‌وڵــه‌ت نه‌تــه‌وه‌ى نوێــدان .کــه ئــه‌م دوو ده‌ســته‌ی ه هه‌ردووکیــان خــاوهىنیــهک تێگــه‌و چه‌مکــن و ئه‌ویــش چه‌مکــى به‌ســتنه‌وه‌ى ناســنامه‌ى گه‌النــه بــ ه سیســته‌مى ئیداریــی ده‌وڵه‌تــه‌وه‌و بناخه‌کــه‌ى له‌ســه‌ده‌ى هه‌ژده‌یــه‌م و نۆزده‌یه‌مــدا داڕێــژراو له‌ســه‌ده‌ى بیســته‌مدا به‌شــێوه‌یه‌کى فــراوان تاقیکرایــه‌وه ،ده‌ریشــکه‌وت کــ ه سیســته‌مێکى ســه‌رکه‌وتوو نیــه ،چونکــه هــه‌م ئــه‌و نه‌ته‌وانــه‌ى سه‌رده‌ســت بــوون و ده‌وڵه‌تیــان به‌نــاوه‌وه ک ـرا ناڕازیــن و نه‌گه‌یشــتنه ئــازادى ،ه ـه‌م ئ ـه‌و نه‌ته‌وانــه‌ى کــه ژێرده‌ســتکران و له‌ڕێگــه‌ى ده‌وڵه‌تــه‌وه بــێ ناســنامه کــران ،ناڕازیــن! زۆربــه‌ى جیهانیــش گه‌یشــتوه‌ته ئــه‌و قه‌ناعه‌تــه‌ى کــه ئیــر ئــه‌و مودێلــه به‌ســه‌رچووه .هه‌روه‌کــو چــۆن ســه‌ده‌ى
23 حکوم ـه‌ىت تورکیــا ب ـه س ـه‌رۆکایه‌ىت ئه‌ردۆغــان به‌نــاوی عوســانیگ هرایی نوێــوه کار بــۆ بااڵده‌ســتی تــورک و توانـه‌وه‌ی نه‌ته‌وه‌کانــی تــر له‌بۆتـه‌ی نه‌تــه‌وه‌ی تورکــدا ده‌کــه‌ن ،واتــه تورکگه‌رایــی و ســووننیگه‌رییان ئاوێتـه کــردووه .ســعودیه و قه‌تـه‌ر کار بــۆ باڵوکردنـه‌وه‌ی ســونیگ هرایى ده‌کــه‌ن .ئــه‌و دوو ڕه‌وتــه‌ش له‌ناوه‌ڕۆکــدا ده‌گه‌نــه‌وه یه‌کــرى ،بــه‌اڵم لــه ورده‌کاریــدا جیاوازیــان هه‌یــه .هــه‌ردوو الیه‌نه‌کــه‌ش ڕه‌قیبــى ســه‌ره‌کى هێــزه شــیعه‌گ هراکانن .له‌ب هرامبــه‌ردا کۆمــارى ئیســامى ئێــران ،ده‌ســه‌اڵىت ئێــراق ،ســووریا ،حزبــواڵى لوبنــان و حوســیه‌کاىن یه‌مــه‌ن له‌هه‌وڵــی بونیادنــاىن سیســته‌مێکى شــیعى دان و کار بــۆ دروســتکردىن هیــاىل شــیعى ده‌ک ـهن.
بیســته‌م ســه‌ده‌ى به‌ســه‌رچووىن مۆدیــى ئیمپراتۆریه‌تــه ئاینــی و مه‌زهه‌بیــه‌کان بــوو .ئــه‌وا ســه‌ده‌ى بیســت و یه‌کــه‌م به‌ســه‌ده‌ى به‌ســه‌رچووىن مۆدێــى ده‌وڵــه‌ت نه‌تــه‌وه به‌نــاو ده‌کــه‌ن و له‌جێگــه‌ى ئــه‌وه بــۆ مۆدیــى تــر ده‌گه‌ڕێــن. ئ ـه‌وه‌ى جێگ ـه‌ى نیگ هرانی ـه ئه‌وه‌ی ـ ه ک ـه تــازه ب ـه تــازه ل ـه باشــوورى کوردســتان و ئێراقــدا به‌شــێکى رێکخســتنه سیاســیه‌کاىن کــورد بــه پێشــه‌نگایه‌ىت پــارىت دیموکــراىت کوردســتان هه‌ســتى جه‌مــاوه‌ر لــه ڕێگ ـه‌ى ئ ـه‌م بابه‌ت ـه‌وه ده‌جووڵێنــن ،ل ـه بــن نــاوی ئ ـه‌وه‌ی ک ـه کاتــی ڕاگه‌یاندنــی ده‌وڵه‌تــی کوردیــه‌و گوایــ ه ده‌خــوازن ڕیفرانــدۆم بــۆ ده‌وڵه‌تــی کــوردی ئه‌نجــام بــده‌ن ،ده‌خــوازن هه‌ســتی جه‌مــاوه‌ر بــه‌الی خۆیانــدا ڕابکێشــن ،له‌به‌رامبــه‌ردا به‌شــێکى هێــز ه سیاســیه‌کاىن عـه‌ره‌ب و تورکامنیــش لـه باشــوورى کوردســتان و ئێراقــدا بـه‌و چه‌مکـه کارده‌کــه‌ن .ئه‌مــه‌ش وایکــردووه کــه ڕۆژ بــه‌ڕۆژ کێشــه‌کاىن ئێــراق و باشــوورى کوردســتانیش ڕوو له‌زیــاد بــوون بکــه‌ن و ئێــراق به‌گشــتى و باشــوورى کوردســتان و ئیــداره‌ى هه‌رێمــى کوردســتانیش ڕۆڵیــان کــه‌م ببێتــه‌وه لــه گۆڕانــکارى ناوچه‌کــه‌دا .ئه‌وه‌بــوو کاتێــک ڕژێمــى به‌عــى ســه‌دامى له‌ســاىل ( )2003ڕوخێنــدرا ،هه‌وڵــده‌درا که‌مۆدیــى هه‌رێمــى کوردســتان بکرێتــ ه منوونــه بــۆ ئێــراق و مۆدێــى ئێراقیــش بکرێت ـ ه منوون ـه بــۆ ڕۆژه ـه‌اڵىت ناویــن ،ب ـه‌اڵم ن ـه هه‌رێــم بــوو ه منوون ـه بــۆ ئێ ـراق و ن ـه ئێراقیــش بــوو ه منون ـه بــۆ ناوچه‌ک ـه‌و ل ـه ئێســتادا بــاس لـ ه شکســتى هـه‌ردوو مۆدیله‌کـ ه ده‌کرێــت و واقعــى ئێـراق و باشــوورى کوردســتانیش ئه‌مه‌مــان پێده‌ڵێــن .دیــار ه ئــه‌م بارودۆخــه ده‌بێــت بــه‌ره‌و ئه‌وه‌مــان ببــات کــه بپرســین ئایــا هــۆکاری شکســته‌کان ته‌نیــا هــۆکاره ده‌ره‌کیه‌کان ـه؟ یاخــود ڕه‌گــو ڕیش ـه‌ی کێش ـه‌کان ده‌گه‌ڕێت ـه‌وه بــۆ ئــه‌و عه‌قڵیه‌تــه‌ى که‌سیاســه‌ىت پــێ ده‌کرێــت و ئــه‌و مۆدێلــه‌ى کــه‌کاری له‌ســه‌ر ده‌کرێــت؟ بێگومــان کــه به‌تــه‌واوی لــه بابه‌ته‌کــه ورد ده‌بینـه‌وه ده‌بینیــن کێشـه‌که لـ ه مۆدێــل و عه‌قڵیـه‌ىت کارکردندایـه‌و فاکتــه‌ره ده‌ره‌کییــه‌کان ڕۆڵــى الوه‌کیــان هه‌یــه نــه‌ک ســه‌ره‌کى.
ئــه‌وه‌ى دیــاره به‌شــێکى هێــزه ئێراقیــه‌کان به‌عــه‌ره‌ب ،کــورد و تورکامنه‌کانیشــه‌وه کار له‌ســه‌ر ئــه‌م دوو ڕه‌وتــه مه‌زهه‌بیــه ده‌کــه‌ن و لــه‌و ڕوانگه‌یــه‌وه سیاســه‌ت ده‌کــه‌ن .ئه‌وه‌تــا به‌شــێکى زۆرى ده‌ســه‌اڵىت شــیعه و هێــز ه شــیعه‌کانی عــه‌ره‌ب و تورکــان و تــا ڕاده‌یـه‌ک یه‌کێتــى نیشــتامىن کوردســتان لـ ه فه‌له‌کــى سیاسـه‌ىت ئێـران و شــیعه‌گه‌ریدا ده‌خولێنــه‌وه ،به‌شــێکى زۆرى هێــزه ســوونیه‌کانیش لــه نــاو ع ـه‌ره‌ب و تورکــان و پــارىت دیموک ـراىت کوردســتانیش ل ـه فه‌له‌کــى تورکیــاو هێــزه ســوونه‌کاندا سیاسـه‌ت ده‌کـه‌ن .ئه‌مـه‌ش هۆکارێکــى تــره بــۆ الوازبــووىن ئێـراق و هه‌رێمــى کوردســتان و زه‌مینـه‌ى ده‌ســتێوه‌رداىن ده‌ره‌کــى دروســتکردووه‌و رۆژانــه‌ش ئــه‌و زه‌مینــه زیاتــر ده‌کات و زه‌مین ـه‌ى پێک ـه‌وه ژیــان ل ـ ه کوردســتان و ئێراقــدا ک ـه‌م ده‌کات ـه‌وه.
دووه‌م :به‌شــێک لــه هێــزه هه‌رێمــى و ئێراقــى و کوردیــه‌کان گه‌یشــتوونه‌ت ه ئــه‌و بڕوایــه‌ى کــه مۆدیــى ده‌وڵــه‌ىت تــاک نه‌تــه‌وه به‌س ـه‌ر چــووه ،به‌پێویســتى ده‌بینــن ک ـه ئ ـه‌و مۆدێل ـ ه تێپ ـه‌ڕ بکرێــت، بـه‌اڵم له‌جێگـه‌ى ئـه‌وه ده‌خــوازن مۆدیــى ئاینى(مه‌زهـه‌ىب) بچه‌ســپێنن. ئه‌مــه‌ش ناکۆکییــه نه‌ته‌وه‌ییــه‌کان بــه‌ره‌و کاڵبوونــه‌و ه ده‌بــات و له‌جێگــه‌ی ئــه‌وه ناکۆکــى مه‌زهــه‌ىب قوڵده‌کاتــه‌وه .ئه‌وه‌تــا له‌ئه‌مــڕۆدا
ســێیه‌م :له‌سـه‌ر ئاســتى ناوچه‌کـه‌و ئێـراق و کوردیســتانیش لـ ه ڕابــردوودا کۆمه‌ڵیــک پــارت و رێکخــراوى چــه‌پ و دیموکراتخــواز هه‌بــوون و تاڕاده‌یــه‌ک کاریگه‌رییــان هه‌بــوو ،بــه‌اڵم له‌ئێســتادا ئــه‌و پــارت و رێکخراوانــه کاریگه‌ریــان کــه‌م بۆتــه‌وه‌و هه‌رچه‌نــده له‌ناوه‌ڕۆکــدا لــه‌و دوو ڕه‌وتــه‌ى تــر کراوه‌تــرن بــۆ چاره‌ســه‌رى کێشــه‌کان ،بــه‌اڵم لــه‌ڕووى زهنــى و مۆدیــى سیاســی و کۆمه‌اڵیــه‌ىت یــه‌وه نه‌یانتوانیــوه
تا ڕاده‌یه‌ک یه‌کێتى نیشتمانى کوردستان
ه فه‌له‌کى سیاسه‌تى ئێران و شیعه‌گه‌ریدا ل
( no / 7 )- 6 - 7 - 2016
ده‌خولێنه‌وه
24
(ژ15 )7 .ی پوشپه‌ڕ 2716
ه له‌ناو ئه‌م هێزانه‌دا که‌جه‌که‌و په‌یه‌د وه‌کو دوو هێزى دیموکراتخواز ئه‌مڕۆ ه پێگه‌یه‌کى به‌هێزدان ل به‌تــه‌واوى خۆیــان لــه مۆدێــى ده‌وڵــه‌ت -نه‌تــه‌وه‌و سیســته‌مى ده‌س ـه‌اڵت ده‌ربــاز بک ـهن ،هــاوکات ل ـه‌ڕووى کرداریی ـه‌وه توانــاى پێشــه‌نگیان له‌ده‌ســتداوه ،ئه‌مــه‌ش وایکــردوو ه کــه ڕوویــان لــه لێژیــی بێــت و بــه‌ره‌و الوازى بچــن .ئــه‌م هێــزو الیه‌نانــه‌ش پێویســته به‌شــێوه‌یه‌کى چــڕ به‌خۆیانــدا بچنــه‌وه ،ئه‌گه‌رنــا ئــه‌وا ناتوانــن هیــچ ڕۆڵێــک ببینــن لـه بونیادنــاىن ئاینــده‌دا .له‌نــاو ئـه‌م هێزانـه‌دا که‌جه‌کـه‌و پهیــهده وه‌کــو دوو هێــزى دیموکراتخــواز ئه‌مــڕۆ لــه پێگه‌یه‌کــى به‌هێــزدان و بوونه‌تــ ه دوو ئاکتــه‌رى ســه‌ره‌کى له‌ناوچه‌کــه‌داو به‌هه‌ڵوێســتى خۆیــان و ئ ـه‌و مۆدیل ـه‌ی کارى له‌س ـه‌ر ده‌ک ـهن بوونه‌ت ـه جێگ ـه‌ى س ـه‌رنجى به‌شــێکى زۆرى خه‌ڵکــى ئازادیخــواز .ه ـه‌ر ئه‌م ـهش وایکــردوو ه ک ـه ل ـه ئێ ـراق و باشــوورى کوردستانیشــدا خه‌ڵکانێکــى زۆر هیــواى خۆیــان به‌ســه‌رکه‌وتنى خه‌بــات و ئــه‌و مۆدیلــه‌وه ببه‌ســتنه‌وه یاخــود ده‌به‌ســتنه‌و ه ک ـه ئ ـه‌و دوو هێــز ه کارى له‌س ـه‌ر ده‌ک ـهن .دیــاره ســه‌رکه‌وتنى ئــه‌و دوو هێــز ه ته‌نیــا به‌هــۆى بوێــری و زیره‌کیانــه‌وه نیــه لــه شــه‌ڕدا ،به‌ڵکــو وابه‌ســته‌ى ئــه‌و سیاســه‌ته ســه‌ربه‌خۆیه‌یه کــه پیــاده‌ى ده‌کــه‌ن و خۆیــان نه‌کردۆتــه به‌شــێک لــه‌و ملمالنــێ نێوده‌وڵه‌تییــه‌ی که‌له‌نێــوان ئه‌مریــکاو رووســیادا هه‌یــه .هه‌روه‌هــا خۆشــیان نه‌کردۆتــه به‌شــێک لــه‌و ملمالنــێ مه‌زهــه‌ىب و ئاینــى یــه‌ى ک ـه ل ـه نێــوان ئێ ـران له‌الی ـه‌ک و تورکیــاو ســعودیه‌و قه‌ت ـه‌ر له‌الیه‌کــی تــره‌وه به‌ڕێوه‌ده‌چێــت .هــاوکات خۆیــان لــه چه‌مکــى ده‌وڵــه‌ت و دروســتکردىن ده‌وڵه‌تــی تــاک نه‌تــه‌وه رزگار کــردووه‌و کار له‌ســه‌ر مۆدێــى خۆبه‌ڕێوه‌به‌رێتــى کۆمه‌ڵــگاو کۆنفیدراڵــى دیموکراتیانــه‌ى نێــوان گـه‌الن و کۆمه‌ڵــگاکان ده‌کـه‌ن و ناســنامه‌ى گـه‌الن و پێکهاتـه‌کاىن نابه‌ســن بــه هه‌بــووىن ده‌وڵه‌تــه‌وه‌و لــه ڕێگــه‌ى خۆبه‌ڕێوبه‌رییــه هه‌رێمه‌کانیشــه‌وه هه‌مــووان به‌شــدار ده‌بــن لــه خۆبه‌ڕێوبــردن و دیاریکــردىن چاره‌نــووس وئاینــده‌ى خۆیانــدا ،ئــه‌وه‌ى دیــاره ئــه‌م ڕه‌وتــه کۆمه‌ڵــگا لــه پێکــداداىن نه‌ته‌وه‌یــى و نــه‌ژادى و ئاینــى و ئاینزایــى دوور ده‌خاتــه‌وه و ده‌رفــه‌ت دروســت ده‌کات هه‌مــووان به‌ناســنامه‌ی خۆیــان بژیــن ،ئه‌وه‌تــا هه‌رئــه‌م چه‌مکــه لــه ئه‌مــڕۆدا بووه‌تــ ه هه‌وێنــى پێکــه‌وه ژیــاىن پێکهاتــ ه جیــاوازه‌کان له‌نــاو پــارىت گــه‌الىن دیموکــراىت (هه‌ده‌پــه) له‌تورکیــاداو لــ ه باکــوری ســووریادا
(رۆژئــاواى کوردســتان)ئه‌و مۆدێل ـ ه ژیانێکــى ئاســووده‌ى بــۆ هه‌مــووان دابینکــردووه. بارودۆخــى جیهــان و ناوچه‌کــه ئامــاژه‌ى ئه‌وه‌مــان ده‌ده‌نــێ کــ ه ئالۆزییــه‌کان هه‌تــا چه‌نــد ســاڵێکى تــر درێژه‌ده‌کێشــن ،چونکــه ئــه‌و هێزانــه‌ى کــه ملمالنێــی یه‌کــر ده‌کــه‌ن هــه‌ر یه‌که‌یــان له‌هه‌وڵــى ئـه‌وه‌دان کـه پێگـه‌و هێــزى خۆیــان بپارێــزن ،ئه‌مـه‌ش کارێکــى لـ ه کردن نه‌هاتــووه .ئــه‌م بارودۆخــه بــۆ ئێــراق و باشــوورى کوردســتانیش بــه هه‌مــان شــێوه‌یه .پێداگیــری هێــزو الیه‌نــه ئێراقــی و کوردســتانیه‌کان له‌ســه‌ر هه‌ڵویســتى ئێســتایان ئێــراق و باشــوورى کوردســتان بــه‌ره‌و قه‌ی ـراىن زیاتــرو داڕوخــان ده‌ب ـهن .ئ ـه‌وه‌ش ئه‌رکــى خه‌ڵــکاىن دڵســۆزو ئــه‌و الیه‌نانــه‌ی کــه کــراوه‌ن بــۆ گۆڕانــکارى زیاتــر ده‌کات .چونکــه به‌بــێ هه‌وڵــدان بــۆ گه‌شــه‌دان بــ ه چه‌مکــى نــوێ ئــه‌وا الیه‌نــه بااڵده‌ســته‌کان بــه‌رده‌وام ده‌بــن له‌ســه‌ر ڕه‌وىت خۆیــان .هه‌ربۆیــه گرنگـه خه‌ڵــکاىن دڵســۆز لـه سـه‌رجه‌م پێکهاتـه‌کاىن ئێـراق بـه عـه‌ره‌ب، کــورد ،تورکــان ،ئاشــورى ،رسیــاىن ،کلــداىن و ئه‌رمـه‌ىن و موسڵامن(شــیعه وســوننه) و مه‌ســیحى و ئێزیــدى و کاکه‌یــى و شــه‌به‌ک و صابئــه‌وه – پێکــه‌وه هه‌وڵبــده‌ن بــۆ گه‌شــه‌دان بــه چه‌مکــى نوێــی سیاســی، ه ئه‌زمونى له‌م ڕوانگه‌یه‌وه ده‌کرێت سوود ل ه سووریا و پارتى پارتى یه‌کێتى دیموکرات ل گه‌النى دیموکراتى له تورکیا وه‌ربگیرێت
چه‌مکێــک ک ـه پشــت ب ـه بنه‌مــاکاىن دیموک ـراىت وپێک ـه‌وه ژیــان ببه‌ســتێت و رێــز له‌ناســنامه‌ى هه‌مــووان بگرێــت .گومــان لــه‌وه‌دا نی ـ ه ک ـه ئه‌گ ـه‌ر که‌ســاىن خــاوه‌ن ئ ـه‌م جــۆره بیروبــاوه‌ڕه کار بک ـهن بــۆ دامه‌زرانــدىن پارتیـه‌ک یاخــود جواڵنه‌وه‌یه‌کــى بـه‌م ڕه‌نگـه‌و لـه خۆیانــدا منوونه‌یه‌کــى جــوان نیشــان بــده‌ن ،ئــه‌وا ده‌توانــن بــن بــه وه‌اڵم بــۆ پێداویســتیه‌کاىن کۆمه‌ڵــگا .لـه ئێـراق و باشــوورى کوردســتانداو هه‌مــوو پێکهاتـه‌کان رازى ده‌کات .دیــاره ئـه‌و پارتـه یاخــود جواڵنه‌وه‌یـه ده‌بێــت خــاوه‌ن تێڕوانینــى ڕوون و ئاشــکرا بێــت ســه‌باره‌ت بــه ســه‌رجه‌م بابـه‌ت و کێشـه‌کانی کومه‌ڵــگا لـه ئێـراق و باشــوورى کوردســتاندا .لـه‌م ڕوانگه‌یـه‌وه ده‌کرێــت ســوود لـه ئه‌زمــوىن پــارىت یه‌کێتــى دیموکـرات لـه ســووریا و پــارىت گـه‌الىن دیموکـراىت لـ ه تورکیــا وه‌ربگیرێــت .بـه‌اڵم گرنگه ئــه‌و پارتــه یاخــود جواڵنه‌وه‌یــه خــاوه‌ىن تایبه‌مته‌نــدى و ســه‌ربه‌خۆیى
25 خــۆى بێــت ل ـه ڕووى ئی ـراده‌ى سیاســی و ریکخســتنه‌وه‌و ل ـه به‌رنام ـه‌و داواى گ ـه‌ىل کــورد ،گ ـه‌ىل ع ـه‌ره‌ب ،گ ـه‌ىل تورکــان ،ئاشــوورى ،رسیــاىن، کلــدان و ئه‌رمــه‌ىن لــ ه ده‌ره‌وه‌ی ئێــراق بــکات ،ئه‌مــه‌ش به‌مه‌رجــى سیاس ـه‌ىت خۆیــدا ئ ـه‌م بابه‌تان ـ ه ج ًیگیــر بــکات: ده‌ســته‌به‌رکردىن ئاشــتى و ئارامــی ناوچه‌کــه بزانێــت. یه‌ک ـه‌م :ئ ـه‌و پارت ـ ه له‌س ـه‌ر بنه‌مــاى نه‌ت ـه‌وه په‌رســتى ،زایه‌ندگ هرایــی، ئاینگ هرایــى و مه‌زهه‌بگ هرایــى دروســت نه‌بێــن ،به‌ڵکــو پــارىت س ـه‌رجه‌م هاواڵتیــاىن ئێ ـراق بێــت .وات ـ ه ببێت ـه جێگ ـه‌ى کۆکردن ـه‌وه‌ى کێشه‌ى گۆڕانکارى وه‌کو کێشه‌ى زهنیه‌تى و دیموکراتیانــه‌ى ســه‌رجه‌م پێکهاتــه‌کان ،واتــه به‌ته‌نیــا پــارىت کــورد کۆمه‌اڵیه‌تى ببینێ نه‌ک وه‌کو کێشه‌یه‌ک ته‌نیا یــان عــه‌ره‌ب یاخــود نه‌ته‌وه‌یه‌کــى تــر نه‌بێــت .هــاوکات به‌ته‌نیــا وابه‌سته‌ى ده‌سه‌اڵته پــارىت موســڵامنان یاخــود شــیع ه مه‌زهــه‌ب یــان ســوننى مه‌زهــه‌ب نه‌بێــت .به‌ڵکــو پــارىت هه‌مــووان بێــت .هه‌روه‌هــا ده‌بێــت پارتیه‌کــی تایبــه‌ت به‌ناوچه‌یه‌کــى جوگرافیایــی ســنووردار نه‌بێــت ،به‌ڵکــو پــارىت چــواره‌م :ئــه‌و پارتــه بــاوه‌ڕى بــ ه دینامیکیــه‌ىت کومه‌ڵــگا ســه‌رجه‌م جوگرافیــاى ئێــراق بێــت ئه‌مــه‌ش له‌نــاو و ناوه‌ڕۆکیــدا هه‌بێــت و پشــتى پێببه‌ســتێت .ڕێــز ل ـه‌و هێــزه ده‌ره‌کیان ـه بگرێــت ک ـه ڕه‌نگبدات ـه‌وه .ئه‌م ـهش له‌س ـه‌ر ئ ـه‌و بنه‌مــای ک ـه کێش ـه‌کان ڕه‌هه‌نــدی ده‌خــوازن هــاوکاری بک ـهن ،ب ـه‌اڵم پشــت ب ـ ه هیــچ هێزێکــی ده‌ره‌کــى هه‌رێمــی و جیهانیــان هه‌یــه‌و ناکرێــت ته‌نیــا له‌چوارچێوه‌یه‌کــی نه‌به‌ســتێت ،هه‌تــا ئــه‌و چه‌مــک و تێگانــه تێپــه‌ڕ بکرێــت که‌پێیــان ته‌ســکدا یاخــود لــه ســنورێکی ته‌ســکدا کێشــه‌کان چاره‌ســه‌ر بکرێــن .وای ـه به‌بــێ پیشــتوانیه‌کى ده‌ره‌کــى ناکرێــت هیــچ هه‌نگاوێــک برنێــت. دووه‌م :ئــه‌و پارتــه بــاوه‌ڕى بــه‌وه هه‌بێــت کــه ده‌کرێــت ســه‌رجه‌م کێشـه‌کاىن ئێـراق ،لـ ه کێشـه نه‌ته‌وه‌ییـه‌کاىن کــوردو تورکــان و ئاســورى و رسیــاىن و کلــداىن و ئه‌رمـه‌ىن ،هه‌روه‌هــا کێشـه‌ى ئاییــن و ئاینزاکانـه‌وه بگــر ه هه‌تــا کێشــه‌ى ئیــدارى و ئابــوورى و کۆمه‌اڵیه‌تیــه‌کان له‌نــاو ســنوورى ئێراقێکــى دیموکراتــدا چاره‌ســه‌ر ببێــت .بــۆ ئــه‌وه‌ش هــه‌وڵ بــدات سیســته‌مێکى فیدراڵــى و دیموکــراىت کــه پشــت بــه دیموکــراىت هه‌رێمــه‌کان ببه‌ســتێت و بونیــادی بنێــت ،ئه‌مــه‌ش لــه پڕۆژه‌یه‌کــى تایبه‌تــدا ک ـ ه ببێت ـه بنه‌مــا بــۆ ده‌ســتورێکى دیموک ـراىت گ ـه‌الن ،کارى ل ـه شه‌شــه‌م :ئــه‌و پارتــه ده‌بێــت ئــه‌و گرێیــ ه تێپــه‌ڕ بــکات که‌هه‌مــوو پارت ـه‌کاىن تــر و به‌شــێکى زۆرى کۆمه‌لًــگا دووچــارى بوونه‌ت ـه‌وه ،پێیــان س ـه‌ر بــکات. وای ـه ک ـه به‌گۆڕینــى ده‌س ـه‌اڵت هه‌مووشــتێک چاره‌س ـه‌ر ده‌بێــت ،ئ ـه‌م بۆچوونــه هه‌ڵه‌یــه‌و هه‌ڵوێســتى ڕاســت ئه‌وه‌یــه کــه هــه‌وڵ بدرێــت ه باوه‌ڕى به‌هاوخه‌باتى سه‌رجه‌م گه‌الن ئه‌و پارت هه‌بێت و پشتیوانى ده‌سته‌به‌رکردنى مافى گه‌النى کۆمه‌ڵــگا وشــیار بکرێتــه‌وه‌و لــه عه‌قڵیــه‌ت و زهنیه‌تــدا گۆڕانــکارى ئه‌نجــام بــدرێ ،واتــه کێشــه‌ى گۆڕانــکارى وه‌کــو کێشــه‌ى زهنیــه‌ىت ه ناوچه‌که‌و هاو ڕه‌گه‌زى هاواڵتیانى ئێراق ل و کۆمه‌اڵیــه‌ىت ببینــێ نــه‌ک وه‌کــو کێشــه‌یه‌ک ته‌نیــا وابه‌ســته‌ى جیهاندا بکات ده‌ســه‌اڵته ،چونکــ ه مێــژوو ســه‌ملاندوویه‌ىت ته‌نیــا به‌گۆڕینــى ده‌ســه‌اڵتداران ناکرێــت ژیانێکــى ئــازادو ســه‌ربه‌خۆ و سیســته‌مێکى ســێیه‌م-:ئه‌و پارتــه بــاوه‌ڕى به‌هاوخه‌بــاىت ســه‌رجه‌م گــه‌الن هه‌بێــت دادوه‌ر جێگیــر بکرێــت .لــه‌م پێناوه‌شــدا کاربــکات بــۆ داڕشــتنه‌وه‌ى و پشــتیواىن ده‌ســته‌به‌رکردىن مــاىف گــه‌الىن هــاو ڕه‌گــه‌زى هاواڵتیــاىن سیســته‌مى پــه‌روه‌رده به‌شــێوه‌یه‌ک که‌تــاک و کۆمه‌ڵــگا له‌ســه‌ر ئێــراق لــه ناوچه‌کــه‌و جیهانــدا بــکات ،واتــه پیشــتیواىن تێکۆشــان و بنه‌مــاى به‌هــا ئه‌خالقــى و ویژدانیــه‌کان پــه‌روه‌رده بــکات نــه‌ک
( no / 7 )- 6 - 7 - 2016
پێنجــه‌م :ئــه‌و پارتــه ده‌بێــت بــاوه‌ڕی بــه‌و ه هه‌بێــت کــه تێکۆشــاىن نه‌ته‌وه‌یــى ،چینایــه‌ىت و ره‌گــه‌زى ده‌بێــت هاوته‌ریــب و پێکــه‌وه به‌ڕێوه‌بربێــت و ناکرێــت یه‌کێکیــان له‌بــه‌ر ئــه‌وى تــر پشــت گــوێ بخرێــت ،به‌تایبه‌تیــش گرنگیه‌کــى زور بــدات ب ـ ه تێکۆشــاىن ئــازادى ژن و ژنــان چاالکان ـه له‌نــاو ئ ـه‌و پارت ـه‌دا کاربک ـهن پێش ـه‌نگایه‌ىت تێکۆشــان بک ـهن.
26 له‌ســه‌ر بنه‌مــاى به‌رژه‌وه‌نــدى تاکــڕه‌وى و خۆپه‌رســتى. حه‌وتــه‌م :ئــه‌و پارتــ ه بــاوه‌ڕى بــه پێشــه‌نگایه‌ىت ژنــان و گه‌نجــان وه‌کــو دوو پێکهاتــه‌ی ســه‌ره‌کى کۆمه‌ڵــگا هه‌بێــت و له‌ب هرامبــه‌ر چه‌مککـه‌کاىن پیــاو ســاالرى و پیــر ســاالریدا تێبکۆشــێت .دیــاره ئه‌مـه‌ش بــه‌و واتایــه نیــه کــه دژایــه‌ىت پیــاو و پیــر بــکات ،به‌ڵکــو له‌ب هرامبــه‌ر ئــه‌و چه‌مکانــ ه تێکۆشــان بــکات کــه بــاوه‌ڕى به‌توانــاى گه‌نــج و ژن نیــه‌و هه‌مــوو جوانییــه‌کان و باشــیه‌کان ده‌به‌ســتێته‌و ه به‌پیــاوه‌وه له‌نــاو پیاوانیشــدا هه‌مــوو شــتێک ده‌به‌ســتێته‌وه به‌وانــه‌ى که‌خــاوه‌ن ئه‌زموونــن و کــراوه نیــن بــۆ نوێگــه‌رى و ڕۆڵــدان به‌گه‌نجــان.
(ژ15 )7 .ی پوشپه‌ڕ 2716
ه له‌ناو ئه‌م هێزانه‌دا که‌جه‌که‌و په‌یه‌د وه‌کو دوو هێزى دیموکراتخواز ئه‌مڕۆ ه پێگه‌یه‌کى به‌هێزدان ل
ئه‌نجامــدا گ ـه‌ل ده‌توانێــت رێب هرای ـه‌ىت پارته‌ک ـه کۆنــرۆڵ بــکات لێیــان بپرســێته‌وه‌و نــه‌ک هێــزی ده‌ره‌کــی. ده‌یــه‌م :ئــه‌و پارتــه گرنگــى به‌هه‌مــوو ئامــرازه‌کاىن راگه‌یانــدن و باڵوکردنــه‌وه بــدات ،بــه‌اڵم ده‌بێــت نه‌که‌وێتــه ئــه‌و هه‌ڵه‌یــه‌و ه کــه وا تێبــگات هه‌مووشــتێک ل ـه ڕێــگاى ڕاگه‌یاندن ـه‌و ه ئه‌نجــام ده‌درێــت، بــه پێچه‌وانــه‌و ه ده‌بێــت خــاوه‌ىن ئــه‌و قه‌ناعه‌تــه بێــت کــ ه به‌بــێ هه‌بــووىن رێکخســن ،گــه‌ل ناتوانێــت هه‌نــگاوى جــدى بنێــت .واتــه رێکخســتنکردنی جه‌مــاوه‌ر بــه ئه‌رکــى ســه‌ره‌کى خــۆى بزانێــت .بــۆ ئه‌م ـهش پشــت ب ـ ه هاوکێش ـه‌ى (په‌یوه‌نــدى – پ ـه‌روه‌رد ه – رێکخســن- چاالکى)ببه‌ســتێت .واتــ ه هه‌میشــ ه په‌یوه‌نــدى خــۆى فــراوان بــکات، لــه نــاو ئــه‌و په‌یوه‌ندیانه‌شــدا پــه‌روه‌رده پــه‌ره پێبــدات .له‌نــاو ئه‌وانه‌شــدا کــه په‌روه‌رده‌یــان ده‌کات رێکخســن دروســت بــکات. دواتــر چاالکیــان بــکات ئه‌گ ـه‌ر ئ ـه‌م هاوکێش ـه‌یه ب ـه شــێوه‌یه‌کى بــاش به‌ڕێوه‌بربێــت ئــه‌وا ده‌رفــه‌ىت ســه‌رکه‌وتن دروســت ده‌کات. یازده‌یــه‌م :ئــه‌و پارتــه گرنگــى بــه ئه‌نجامــداىن شــۆڕىش ویــژداىن و ئه‌خالقــى بــدات له‌نــاو کۆمه‌ڵــگادا ،چونکــ ه یه‌کێــک لــه هــۆکاره س ـه‌ره‌کییه‌کان تێکچــووىن شــیرازه‌ى کۆمه‌ڵــگاکان الواز بــووىن ئه‌خالقــى کۆمه‌اڵی ـه‌ىت و ویــژداىن تــاک و کومه‌ڵگای ـه ،دیــار ه ک ـه بــاس له‌ئه‌خــاق و ویــژدان ده‌که‌یــن بــ ه واتایه‌کــى ته‌نــگ باســی ناکه‌یــن، به‌ڵکــو بــاس لــه‌و به‌هــا کۆمه‌اڵیه‌تیانــه ده‌که‌یــن کــه هه‌میشــه وه‌کــو چیمه‌نتــۆى گه‌یانــدىن کومه‌ڵگایــه به‌یه‌کــر و مه‌رجــن بــۆ خاوه‌ندارێتــى کــردن له‌یه‌کــر.
هه‌شــته‌م :ئـه‌و پارتـ ه بــاوه‌ڕى بـه تیکۆشــاىن خۆبه‌خشــانه‌و چوونـ ه نــاو خه‌ڵــک هه‌بێــت ،واتــ ه پێشــه‌نگاىن ئــه‌م پارتــه به‌نــاو کۆمه‌ڵــگادا بگه‌ڕێــن و گــه‌ل وشــیار بکه‌نــه‌وه‌و پــارىت بــوون نه‌که‌نــه بــازرگاىن یاخــود فه‌رمانب ـه‌رى و چاویــان ل ـه داهــات بێــت بیــر ل ـه‌وه بکه‌ن ـه‌وه کــه پاره‌یــان ده‌ســت بکه‌وێــت .هه‌روه‌هــا خۆیــان لــه‌و شــێوازه‌ى کار دوور بخه‌نــه‌وه کــه پشــت بــه نووســینگه‌و بــاره‌گا ببه‌ســتێت، واتــه خۆیــان لــه شــێوازى بیرۆکراتیانــه‌ى خه‌بــات دوور بخه‌نــه‌وه‌و کارو چاالکییــه‌کان لــه نــاو گه‌لــدا ئه‌نجــام بــده‌ن .ئــه‌م شــێوازه‌ى کار په‌یوه‌نــدى نێــوان پێشــه‌نگاىن ئــه‌م پارتــه و گــه‌ل پتــه‌و ده‌کات و ئه‌مــه‌ش ده‌بێتــه هــۆى ئــه‌وه‌ى کــه هه‌میشــ ه پێشــه‌نگان ئــاگادارى کێش ـه و گرفت ـه‌کاىن گ ـه‌ل بــن و ئ ـه‌وه‌ش هانیــان بــدا بــۆ ئ ـه‌وه‌ى کارى بــۆ بکــه‌ن .هــاوکات گه‌لیــش زیاتــر نزیکــی ئــه‌و پارتــه ده‌کاتــه‌وه.
کێشه‌کان بنێن
نۆیــه‌م :ئــه‌و پارتــه لــه‌رووى ئابووریشــه‌وه ده‌بێــت پشــت بــه خــۆى ببه‌ســتێت و چــاوى لــ ه ده‌ســتى ده‌ره‌کــى نه‌بێــت .بــۆ ئــه‌وه‌ش ده‌بێــت ئه‌ندامــان و الیه‌نگــراىن و گه‌لیــش له‌ســه‌ر ئــه‌و بنه‌مایــه په‌روه‌رده‌بــکات .سیاســه‌ىت راســتیش ئه‌وه‌یــه کــ ه هه‌مــوو ره‌هه‌نده‌کانــی خه‌بــات هه‌ڵقــواڵوى گــه‌ل بێــت ،ئه‌مــه‌ش ده‌بێتــه گه‌ره‌نتــى س ـه‌ربه‌خۆیی ئ ـه‌و پارت ـه‌و گــوێ ڕای ـه‌ڵ بــووىن بــۆ گ ـه‌ل و ل ـه
دوازده‌یـه‌م :ده‌بێــت پێشـه‌نگان و ئه‌ندامــاىن ئـه‌م پارتـ ه خۆیــان ل ـ ه چه‌مک ـه‌کاىن بــێ چاره‌یــى ،بــێ بــاوه‌ڕی ،بــێ هیوایــى ،به‌رخــۆرى و مشــه‌خۆری ،گله‌ییکــردن ،هه‌ڵهاتــن لــه واڵت ،هه‌ڵهاتــن لــه کێشــه. کێشــه‌کان به‌شــه‌خىس کــردن و بــه حــزىب کــردن و گــه‌ڕان بــه دواى فریادڕه‌ســدا رزگار بکــه‌ن ،لــ ه جێگــه‌ی ئــه‌و ه خۆیــان بکه‌نــ ه هێــزى
ه مێژوو شیکار ه ڕێگه‌ى شیکردنه‌وه‌ى ئه‌مڕۆو ل بکه‌ن و هه‌نگاو به‌ره‌و چاره‌سه‌ری ڕیشه‌ییانه‌ى
27
ئه‌و که‌سانه‌ى گه‌نده‌ڵ و خراپن ه ه ک ه باڵوبکه‌نه‌و هه‌وڵده‌ده‌ن ئه‌و چه‌مک هه‌موو که‌س گه‌نده‌ڵه ســیازده‌یه‌م :پێش ـه‌نگاىن ئ ـه‌م پارت ـه ل ـه‌و باوه‌ڕه‌دابــن ک ـ ه هه‌مووک ـه‌س خــراپ نیــه ،هه‌مــوو کــه‌س گه‌نــده‌ڵ نیــه .به‌ڵکــو ئــه‌و که‌ســانه‌ى گه‌نــده‌ڵ و خراپــن هه‌وڵــده‌ده‌ن ئــه‌و چه‌مکــه باڵوبکه‌نــه‌وه کــه هه‌مــوو کــه‌س گه‌نده‌ڵــه ،هه‌مووکه‌ســیش خراپــه .ئامانجیــش لــه‌م کاره ئه‌وه‌یــه کــ ه جه‌مــاوه‌ر و که‌ســاىن بــاش بــێ هیــوا بکــه‌ن ،هه‌تــا خۆیــان ب ـه‌رده‌وام بــن ل ـه س ـه‌ر کاره‌کانیــان. چوارده‌یــه‌م :ئــه‌و پارتــه‌ی بــه‌و شــێوه‌یه دروســت ببێــت و بخوازێــت ببێتــ ه چاره‌ســه‌رى بــۆ کێشــه‌کاىن کۆمه‌ڵــگا ،ده‌بێــت نه‌بێتــه به‌شــێک ل ـه ملمالنێــی حــزب و گروپ ـه‌کاىن س ـه‌ر گوڕه‌پــاىن ئێ ـراق و کوردســتان، ده‌بێــت به‌یــه‌ک مــه‌ودا نزیکــى هــه‌ر گــروپ و پێکهاتــه‌و پارتیــه‌ک ببێت ـه‌وه .ده‌بێــت نه‌بێت ـه الیه‌نگــرى هیــچ گــروپ و پێکهات ـه‌و حزبێکــى ملمالنێکــه‌ر ،به‌ڵکــو بــاوه‌ش بــۆ هه‌مــووان بکاتــه‌وه له‌ســه‌ر بنه‌مــاى خاوه‌ندارێتیکــردن لــه کێشــه‌و ئازاره‌کانیــان ،ســه‌رجه‌م پێکهاته‌کانــی کۆمه‌ڵــگا لــه بــاوه‌ش بگرێــت و رێکیــان بخــات و لــ ه که‌ســێتى و ریکخســتنى خۆیــدا لــه زهنیــه‌ت و ره‌فتــارى خۆیــدا ئاشــته‌وایى کۆمه‌اڵیــه‌ىت به‌رجه‌ســته بــکات. پازده‌ی ـه‌م :پێش ـه‌نگانی ئ ـه‌و پارت ـه خۆیــان ل ـه‌و چه‌مــک و هه‌ڵوێســتان ه دوور بخه‌نــه‌و ه کــه ده‌خــوازن به‌بــێ ڕه‌نــج و زه‌حمه‌تــی و لــه ماوه‌یه‌کــی که‌مــدا کێشــه‌کان چاره‌ســه‌ر بــن .بــه پێچه‌وانــه‌وه قۆڵــی لــێ هه‌ڵامڵــن و بــه چه‌مکــی؛ به‌ردێــک دوو بــه‌رد ماڵێــک ،ماڵێــک
ه که ده‌بێت هیچ ه نی ه به‌و واتای بێگومان ئه‌و ه نه‌کرێت حسابێک بۆ ئه‌و پارتان
ئــه‌و قه‌ناعه‌تــه‌ی کــه میتــۆدی ئــه‌و پــارت و گروپانــه‌ی لــ ه ئه‌مــڕۆدا بااڵده‌ســن لــه ئێــراق و باشــووری کوردســتاندا ناتوانێــت کێشــه‌کان چاره‌ســه‌ر بــکات .هــه‌ر بۆیــه نابێــت په‌نــا بــۆ ئــه‌و تیــۆرو چه‌مکانــه ببــه‌ن ،یــان چــاوه‌ڕوان بــن له‌ڕێگــه‌ی ئــه‌و پارتانــه‌وه یــان له‌ڕێگ ـه‌ی هه‌ندێــک کاره‌کت ـه‌ری نــاو ئ ـه‌و پارتان ـه‌وه یــان ل ـه ڕێگ ـه‌ی تیــۆر و میتــۆدی خه‌باتــی ئ ـه‌و پارتان ـه‌و ه کێش ـه‌کان چاره‌س ـه‌ر بک ـهن. بێگومــان ئ ـه‌وه ب ـه‌و واتای ـه نی ـ ه ک ـه ده‌بێــت هیــچ حســابێک بــۆ ئ ـه‌و پارتانــه نه‌کرێــت ،به‌ڵکــو ئــه‌و بــه‌و واتایه‌یــه کــه ئــه‌و پارتــه یــان پێکهاته‌ی ـه نه‌بێت ـ ه کۆپــی ئ ـه‌و پارتان ـه‌ی تــر و ته‌نیــا ژمــاره‌ی پارت ـه‌کان زیــاد بــکات. ئه‌گــه‌ر که‌ســانێک بــه‌م چه‌مکانــ ه تێکۆشــان بکــه‌ن و بــ ه جــددی شــانی خۆیــان بده‌نــ ه بــه‌ر بــار گومــان لــه‌وه‌دا نیــه کــه ده‌توانــن ئه‌نجــام وه‌ر بگــرن و س ـه‌ر بک ـه‌ون و کۆتایــی ب ـه‌و نه‌هامه‌تیان ـه بهێنــن کــه ســااڵنێکه گه‌لــی کــوردو گه‌النــی ئێــراق پێــوه‌ی ده‌ناڵێنــن.
( no / 7 )- 6 - 7 - 2016
چاره‌ســه‌ری ،بــاوه‌ڕ به‌خۆبــوون ،بــاوه‌ڕ به‌یه‌کرتبــوون ،بــاوه‌ڕ به‌گــه‌ل بــوون ،چه‌مکــى په‌ره‌پێــداىن تێکۆشــان و ڕه‌نجــدان ،نیشــتامنپه‌روه‌رى و کارکــردن بــۆ چاره‌ســه‌رى کێشــه‌کان بکه‌نــه بنه‌مــاى ژیــان و خۆیــان ببنـه فریــادڕه‌س ،بــۆ چاره‌سـه‌رى کێشـه‌کانیش و لـه خۆیانـه‌وه ده‌ســت پــێ بکــه‌ن .لــه ڕێگــه‌ى شــیکردنه‌وه‌ى که‌ســێتى خۆیانــه‌و ه کۆمه‌ڵــگا شــیبکه‌نه‌وه ،لـه ڕێگـه‌ى شــیکردنه‌وه‌ى ئه‌مــڕۆوه مێــژوو شــیکار بکـه‌ن و هه‌نــگاو بــه‌ره‌و چاره‌ســه‌ری ڕیشــه‌ییانه‌ى کێشــه‌کان بنێــن.
دوو مــاڵ گوندێــک ،گوندێــک دوو گونــد کوردســتان کار بکـه‌ن و نه‌ڵێــن زۆرمــان کــرد یــان مانــدوو بوویــن و تاقه‌متــان نه‌مــا ،چونکــه ئــه‌و چه‌مکانــ ه ده‌ســکه‌وته‌کانی گــه‌ل بــه‌ره‌و نه‌مــان ده‌بــات. شــازده‌یه‌م :پێش ـه‌نگانی ئ ـه‌و جواڵنه‌وه‌ی ـه ده‌بێــت خۆیــان گه‌یاندبێت ـه
28
جەنگ وەك ئامرازێك بۆ سیاسەت و ئابوری ﭘﺮۆﻓﯿﺴﯚر د .ﺳﺎﻻر ﺑﺎﺳﯿﺮە
دەوڵەمەنــد دەبــن .النــی كــەم 1/3ی دەوڵەتەكانــی جیهــان لــە بارودۆخــی جەنگــدان ئیــر بەهــەر شــێوەیەك لەشــێوەكان بێــت. لــەم توێژینەوەیــەدا بەشــێك لــە مێــژووی جەنــگ و هــۆكار و باكگراوندەكانــی جەنــگ دەخرێتــە ڕوو. بەشی یەكەم
• • • • • • • •
(ژ15 )7 .ی پوشپه‌ڕ 2716
•
پێشەكی بەشی یەكەم /جەنگ و سیاسەت ،جەنگەكان لە مێژووداو شێوەكانی باسی یەكەم /جەنگ وەك دیاردەی دروستبونی موڵكداری باسی دوەم /جەنگ ئامرازی درێژەپێدانی سیاسەت باسی سێیەم /جەنگەكان لە مێژوودا باسی چوارەم /جەنگ و شێوەكانی باسی پێنجەم /جەنگ و گۆڕینی ڕێڕەوی مێژووی سیاسی بەشی دووەم /گرنگی رۆژهەاڵتی ناوەڕاست و پەیوەندی بە جەنگەوە دەرئەنجام:
پێشەكی • ئــەم توێژینەوەیــە بەشــێكی كــەم لــە مێــژووی مرۆڤایەتــی دەخاتــە بەرچــاو لــە دیــدی جەنــگ و پەیوەنــدی جەنــگ بــە سیاســەتەوە. هەرچەنــد بــاس لــە جەنــگ بكرێــت وەك درێژكــەرەوەی سیاســەت، بــەاڵم لــە بنەڕەتــدا فاكتەرێكــی گرنــگ كۆڵەكەكەیەتــی كــە بریتیــە لــە دەســەاڵتی سیاســی و ئابــوری ،لــەوەی مێــژووی مرۆڤایەتــی بریتــی بــووە لــە هەوڵــدان لــە پێنــاوی بەرژەوەنــدی و دەســەاڵتی سیاســی و جەنگیــش ڕێگایــەك بــووە بــۆ گەیشــن بــەم ئامانجــە. پاشــخانەكانی جەنــگ بــە تەنیــا هــۆكاری ناوچەیــی نیــە بەڵكــو سیاســەت و پالنی نێودەوڵەتیشــی تێدایە وەك یەكێك لە جەمســەرە نێودەوڵەتیەكانــی جەنــگ و سیاســەت .جەنــگ بــە خواســت و هــەوەس كۆتایــی نایــەت ،ئاشــتیش بــە تەنهــا الیــەك نایەتــە دی. هەندێــك جــار جەنــگ بازرگانیــەو كەســان و دەوڵەتانێكــی پــێ
• باسی یەكەم جەنگ وەك دیاردەیەكی مێژوویی و دروستبوونی موڵكداری خوێندنــەوەو شــیكردنەوە بــۆ هۆكارەكانــی جەنــگ لــە مێــژوودا هاوشــێوە نیــە ،بــۆ منونــە هــەردوو نوســەر و لێكۆلــەری جەنــگ Dietrich Jung und Klaus Schlichteلــەو بــاوەڕەدان كــە تەنیــا لــە خوێندنــەوە مێــژووە كۆمەاڵیەتیەكــەدا دەكــرێ لــە دیــاردەی جەنــگ تێبگەیــن . سیاســەتزانی ئەڵامنــی Reinhard Kühnlلــە كتێبەكەیــدا «جیهــان و مێــژووی كەلتــورەكان» دەنوســێت» :شــتێكی ئاشــكرایە گۆڕانكاریــە ئابوریــەكان بێكاریگــەر نەبــووە لەســەر پێكهاتــەی ناوخــۆی كۆم َەلــگای ڕاوكــەری ســەردەمی كــۆن كــە پەیوەنــدی گروپەكانــی مرۆڤــی بەرامبــەر یەكرتیــش دیــاری كــردوە .نیشــتەجێ بوونــی خەڵكــی جوتیــار وەك دیاردەیەكــی دڵخۆشــكەر تووشــی هێرشــی ئــەو كۆمەاڵنــە بوونــەوە كــە نیشــتەجێ نەبــوون و شــەڕی مانــەوەی ژیانیــان كــردوە .ئــەم خ َەلكــە نیشــتەجێبوانە ئامانجێكــی ســەرنج ڕاكێــش بــووە بۆیــان .لــە مێــژوودا كۆچەریــەكان ڕاوڕوتــی هاوســێ جێنشــینەكانیان كــردوە .دواتــر كۆچەریــەكان خۆشــیان تێكــەالوی كۆمەڵــە نیشــتەجێبوەكان بــوون و ئەمانیــش لەالیــەن هۆزەكانــی تــری دوای ئەمــان كەوتونەتــە بــەر هێرشــیان و تووشــی شكســتی نیشــتەجێ نەبــوەكان بــوون .جەنگێكــی بــەردەوام بــووە هــی نیشــتەجێ نەبــوەكان دژ بــە نیشــتەجێ بــووەكان .بــەم شــێوەیەو هــۆ ئابوریــە نوێیــەو باشــبوونی بــاری گــوزەران لــە ئەنجامــی نیشــتەجێبوونی دانیشــتوان و بــرەودان بــە بــواری كشــتوكاَل و دیــاردەی موڵكــداری ژمــارەی دانیشــتوان زوو ڕووی لــە زیــادی كــردوە .ئــەم دیاردەیــە وای لــە هــۆزەكان دەكــرد ،دەبوایــە زەوی و زارەكــەی فراوانــر بكردایــە یــان بەشــێكی دانیشــتوانەكەی بــۆ ناوچەیەكــی نزیكــی خــۆی بــۆ داگیــر كردنــی زەوی بناردایــەو
29 بــەم هۆیــەوە جەنگــی داگیركردنیــش هاتــە كایــەوە .لــەم و دەبێتــە ئامــرازی بــە دەســتهێنانی ئامانجــی سیاســی .قــەوارەی چركەیــەوە جەنــگ بــووە توخمێكــی ســەرەكی لــە پەیوەنــدی جەنــگ هەمیشــە دەگەڕێرنێتــەوە بــۆ ئامانجــە سیاســیەكەی هــەر گروپــە جیاجیاكانــدا .بــەاڵم لەســەرجەم كەلتــوری ســەردەمی دوو الیەنەكــە». ســەهۆل بەنــددا هیــچ ئاماژەیــەك نیــە بــۆ ئــەوە كــە جەنــگ ئیسپانیەكان گەورەترین داگیركردنیان لە مێژووی لێــرەدا ڕۆڵــی حوكمداریــی بینیبێــت .تەنانــەت لــە وێنــە دەســتكردە ئەمریكای التین بەرامبەر بە خەڵكی ناوچەكە ســەرەتاییەكانی ئــەو ســەردەمە دافعــی جەنــگ نادیــارە ،بــەاڵم ئەنجامداوە بەتایبەت لە وێرانكردنی هیندیە ئــەوە ناگەیەنێــت كــە لێــرەو لــەوێ زەبروزەنــگ ڕووی نەدابێــت. سورەكان
«كاتێــك دەتوانیــن لــە ناوەڕۆكــی جەنــگ بگەیــن ئەگــەر دەربــارەی سیاســەتی دووفاقیــی جەنگەكــە بكۆڵینــەوە بــەر لــە ه َەلگیرســانی. جەنــگ بەتەنیــا پێكدادانــی چەكــداری نێــوان الیەنــەكان نیــە ،ب َەلكــو ملمالنێــی توندوتیــژە لــە نێــوان ئابــوری و سیاســەت و ئایدیۆلۆژیــای الیەنــەكان .بــە دەســتپێكردنی جەنــگ هەمــوو ئــەم الیەنانــەی ئاماژەیــان پێــدرا ئاراســتەی ســەركەوتن و هێنانــەدی ئامانجەكانــی جەنــگ دەكرێــن .جەنــگ ڕوبەڕوبونەوەیەكــی بەرفراوانــی دوو الیەنــە .ئامانجــی ئــەم چاالكیــە ئەوەیــە دوژمنەكــە بخرێتــە ژێــر ڕكێفــەوەو لــە چاالكــی بخرێــت بــۆ ئــەوەی بــەم رێگایــەوە بگاتــە ئامانجــی سیاســی .بــەم تێڕوانینــە دژەكــە بــە ڕێــگای زەبروزەنگــی فیزیكیــەوە ،الیەنێــك ئیــرادەی بەســەر ئەویــردا بســەپێنێت. دەســپێكی جەنــگ پێشــر بــە ناكۆكــی سیاســی دەســتپێدەكات .بــەم شــێوەیە دەكــرێ جەنــگ وەك درێژكــەرەوەی سیاســەت ببیرنێــت
«لــە ڕوانگــەی ماركسیســتەكانەوە جەنــگ بەســەر دوو جــۆری دادپەروەرانــەو زاڵامنــە دابــەش دەكرێــت .جەنگــی دادپەروەرانــە جەنگێكــە دژ بــە كۆلۆنیالیــزم و كۆیالیەتــی و بــۆ بەرگــری لــە نیشــتیامن ئەنجــام ئــەدرێ و دەبێتــە هــۆی الوازی دەســتدرێژكاران. جەنگــی زاڵامنــەش جەنگێكــە بــۆ كۆیلــە كردنــی خ َەلــك و زێدەخــوازی و لەناوبردنــی ئازادیــەكان ئەنجــام ئــەدرێ» .بــەاڵم جەنــگ هەرچیــەك بێــت هەمیشــە شــێوازێكی توندوتیــژە لــە نێــوان الیەنــەكان. باسی سێیەم
• جەنگەكان لە مێژوودا واڵتــە زڵهێزەكانــی جیهــان لــە مێــژووی كــۆن و نوێــدا بەدەیــان جەنگــی خوێنــاوی دورودرێژیــان لــە نێــوان خۆشــیاندا تۆمــار كــردوە .دواتــر وەك زڵهێــزی كۆلۆنیالیســت ڕویانكــردە ناوچەكانــی دونیــا بــە مەبەســتی داگیركــردن و ڕوتاندنــەوە .واڵتەكانــی وەك بەریتانیــاو فەرەنســاو ویالیەتــە یەكگرتوەكانــی ئەمریــكاو هۆلەنــدا و پورتوغــال و بەتایبــەت ئیســپانیەكان گەورەتریــن داگیركردنیــان لــە مێــژووی ئەمریــكای التیــن بەرامبــەر بــە خەڵكــی ناوچەكــە ئەنجامــداوە بەتایبــەت لــە وێرانكردنــی هیندیــە ســورەكان وەك دانیشــتوانی بەڕەچەڵەكــی ئەمریــكا كــە جەنگــی ئــەم الیەنەشــی لێكەوتــەوە .ئــەو كاتــە بەشــێوە كۆلۆنیالیزمــە كالســیكیەكە ئەمــڕۆ بەشــێوە مۆدێرنەكــە .دوای پەلهاویشــن بــۆ كیشــوەری ئەفەریقــاو هێرشــی داگیركــردن ئیــر بازرگانــی كۆیلــەش دەســتی پێكــرد لــەم كیشــوەرەوە بــۆ ئەمریــكای التیــن بەتایبــەت بــۆ ناوچەكانــی بەرازیــل و دەوروبــەر ،چونكــە ڕەش پێســتەكان بەرگــەی زیاتــری
( no / 7 )- 6 - 7 - 2016
باسی دووەم • جەنگ ئامرازی درێژەپێدانی سیاسەت لــە پێناســەكەی جەنــەرال Clausewitzجەنــگ بەواتــای درێژەپێدانــی سیاســەتە بــە ئامــرازی تر .هــەوڵ ئــەدات جەنگ وەك ڕووداوێــك تێبــگات كــە تێیــدا الیەنێكــی بەشــداری جەنــگ ئیــرادەی خــۆی بەســەر الیەنێكــی تــری بەشــداربووی جەنگەكــە بســەپێنێ. جەنــگ شــێوازێك لــە كــردارە بەئامانجــی ئــەوەی بەرامبەرەكــەی گێــڕ بــكات یــان ســنوری بــۆ دابنێــت یــان بیخاتــە ژێــر خواســتی خــۆی .جەنگیــش هــەروەك ئاشــتی سیاســەتە .ئاشــتی سیاســەتە بــێ توندوتیــژی ،جەنگیــش سیاســەتە بەڕێــگای توندوتیژیــەوە. سیاســەتیش بریتیــە لــە ئامــرازی ك َەلــك وەرگرتــن لەبارودۆخێــك بــۆ بەرژەوەندیەكــی تایبــەت.
30 گەرمــاو كاریــان دەگــرت وەك لــە هیندیــە ســورەكان .بــە دەیــان هــەزار كۆیلــە لــە پاپۆرەكانــی نــاو ئۆقیانوســدا لــە گواســتنەوەیاندا لەڕێــگا لەژێــر بارودۆخــی قورســی ژیانــدا گیانیــان لــە دەســتداوە. بــە دەیــان جەنــگ لــە ناوچەكانــی كیشــوەری ئەمریــكای التیــن و ئەفەریقیــاو خــوارو و خــواروی رۆژهەاڵتــی ئاســیاو ناوچــەی رۆژهەاڵتــی ناوەڕاســتدا لەالیــەن ئــەم هێزانــەوە بەرپاكــراوە. یەكێــك لــە بااڵدەســتیی كۆلۆنیالیزمــی نــوێ لــە ئابــوری و سیاســەتدا لــەو ناوچانــە دەگەڕێتــەوە بــۆ ئــەو مێــژووەی ئامــاژەم پێــدا.
لەم سەرەتای سەدەی بیست و یەكەمەشدا هەر هەمان كەلتوری جەنگ حوكم دەكات
ڕویــداوە .لــە بیســت ســاڵی پەنجــاكان و شەســتەكاندا نزیكــەی 80جەنــگ و پێكدادانــی تــری چەكــداری ڕویــداوە .مێژوونوســێك هەژمــاری كــردوە كــە لەمــاوەی 3400ســاڵی بیــراوی مێــژووی مرۆڤایەتیــدا تەنیــا 243ســاڵ بــێ جەنگێكــی دیــارو نەزانــراو بــووە. لەبــەر ئــەوەی مــرۆڤ ڕوداوەكانــی ســەرگۆی زەوی لــە ســەردەمی زوودا زۆر بەكــەم و كورتــی تۆماركــردوە بۆچوونــی ئــەوە هەیــە كــە لــە ڕاســتیدا لــە هەمــوو ســەردەمێكی مێــژووی هــەزاران ســاڵی دوایــدا لــە یەكێــك یــان لــە چەنــد شــوێنێكی ســەر زەوی جەنــگ و پێكدادانــی قــورس ڕوویدابێــت .لــە ســاڵی 1970 - 1945زیاتــر لــە 40جەنگــی گــەورەو بچــووك تۆماركــراوە .شــتێكی ســەیر نیــە لەبــەر ڕۆشــنایی ئــەم ڕوداو ،و ئەزمونانــە ئــەو قەناعەتــە حوكــم بــكات كــە جەنــگ بەشــێكی گــەورەی مێــژووی مرۆڤایەتیــە.
(ژ15 )7 .ی پوشپه‌ڕ 2716
دوای كۆتایــی جەنگــی دوەمــی جیهانــی جەنگــە بچووكــەكان دەركەوتــن وەك جەنگــە ڕزگاركــەرەكان دژ بــە هێزە كۆلۆنیالیســت و داگیركــەرەكان .بەشــێكی بەرچــاوی جەنگــەكان لــە 1945ی دوای جەنگــی جیهانــی دوەمــەوە لــە نێــوان دەوڵەتانــدا نەبــووە ،بەڵكــو لــە نێــوان دەوڵــەت و الیەنــە نادەوڵەتیــەكان ئەنجامــدراون .جەنگــە دەوڵەتیــە گــەورەكان لەســەر گۆڕەپانــی ناكۆكیەكانــی ســەدەی 21 وون نابــن ،بــەاڵم لەبــەر ڕۆشــنایی ناكۆكیــە زۆر و هەمەجــۆرەكان بــە تایبــەت لەبــەر پەرەســەندنی جەنگــە بچووكــەكان ڕۆڵــی كەمــر دەبینــن.
لــە ناوچــەی رۆژهەاڵتــی ناوەڕاســتدا لــە ئەنجامی جەنگــی یەكەمی جیهانــی كۆمەڵــە دەوڵەتێكــی دەســتكرد لەالیــەن كۆلۆنیالیزمــی بەریتانــی و فەرەنســیەوە دروســتكران بێگوێدانــە خواســت و بەرژەوەنــدی نەتــەوەكان و كەمینــەكان و كۆمەڵــە ڕژێمێــك خرانــە ســەر دەســەاڵت كــە هەتــا ئەمڕۆكــە گەالنــی ناوچەكــە پێــوەی دەتلێنــەوەو ئەمــەش بــووە ســەرچاوەی دروســتبوونی دەیــان جەنگــی خوێنــاوی ناوخــۆ و هەرێمیــی .لــەم ســەد ســاڵەی دوایشــدا بەدەگمــەن ناوچەیــەك هەیــە لــە جیهانــدا كــەم یــان زۆر ڕاســتەوخۆ یــان ناڕاســتەوخۆ بەهــەر شــێوەیەك لــە شــێوەكان بــەر لــە ســاڵی 1970 - 1956كۆمەڵــە جەنگێــك تۆمــار كــراون ،ئەمانــە شــااڵوی جەنــگ نەكەوتبێــت .ژمارەیەكــی زۆر لــە جەنگــەكان بــۆ جگــە لــەو ســەدان پێكدادانــە خوێناویــە بچــووك و ناوچەییانــەی لەنــاو هــۆزو بنەماڵــەو عەشــیرەتە جۆربەجــۆرەكان و ئەمیــرو ناوچــەی رۆژهەاڵتــی ناوەڕاســت گواســراونەتەوە. دەرەبەگــە گەورەكانــدا ڕۆژانــە لەناوچــە جیاجیاكانــی دونیــا لــەم ســەرەتای ســەدەی بیســت و یەكەمەشــدا هــەر هەمــان ڕوو دەدەن دوور لــە فكــری سیاســی و ئایدیۆلۆژیــا بــۆ منونــە كەلتــوری جەنــگ حوكــم دەكات ،بــەاڵم بــە شــێوەیەكی تــری شــەڕە خوێناویــە نێوخۆییەكانــی نێــوان كــورد خــۆی لــە باشــوری هاوچــەرخ و بــە تەكنەلۆژیــای تــری ســەربازی و سیاســی و كوردســتان .لــە ســاڵەكانی شەســتەكان هەتــا هەشــتاكان لــە جەنگیــی ژیرانەتــر ،بــەاڵم ناوەڕۆكەكــەی هەمــان ڕەنگــی هەیــە .رۆژهەاڵتــی ناوەڕاســت ،15ئاســیا ،22ئەفەریقــا ،18ئەمریــكای ئامــارەكان ئــەوە دەســەملێنن كــە لەســەرجەم كاتــی مێــژووی التیــن 5جەنــگ تۆمــار كــراون .لەنــاو ئەمانــەدا جەنگــی كۆریــا، نــورساوەوە هــەر ســاڵەو نزیكــەی ( )3جەنگــی تێــدا بەرپاكــراوە .هیندوچیــن ،ڤێتنــام ،جەزائیــر ...ژمــارەی جەنگەكانــی 50ســاڵی لــە كاتێكــدا لــە پەنجــا ســاڵی نێــوان 1898هەتــا )55( 1947جەنــگ تــری ئــەم دواییــە لــە زیادبونــدا بــووە .ژمــارەكان و هێڵــی بــەرەو
31
وێرانكردنەكە بە ئامانجی وشك كردن و وێرانكردنی دارستانەكانی ڤێتنام بوو
«حكومەتــی ئەمریكــی لــە جەنگــی ڤێتنــام و كەمبۆجیــا چەنــد جۆرە مەوادێكــی گوایــە دژ بــە حەشــەرات بەكارهێنــا ،هەمــان ئــەوەی عێراقــی بەعســیش لــە كوردســتان ئەنجامیــدا .ئەنجامەكانــی لــە ڕاپۆرتێكــی زانســتیی ئەمریكــی لــە ســاڵی 1974خرایــە بــەردەم .لــە ڕاپۆرتەكــەدا هاتــوە :بــۆ دەیــان و بگــرە بــۆ ســەد ســاڵ دەخایەنێــت هەتــا شــوێنەوارو ئەنجامــی خراپــی ئــەم مــادە كیمیاویانــە نامێنــن. جەنگــی ڤێتنــام دورودرێژتریــن و گرانرتیــن جەنــگ بوو لــە مێژووی ویالیەتــە یەكگرتوەكانــی ئەمریــكا .بــۆ یەكەمجــار لــە مێــژووی جه‌نگــی یه‌که‌مــی جیهانــی /مه‌دفه‌عــی به‌ریتانــی لــه Kapجەنگــدا بــە هــۆی ئەمریــكاوە ڕێژەیەكــی زۆر لــە (هێربیتســید) )1915( Helles, Gallipoli چەكێكــی كیمیــاوی دژ بــە ڕوەك بەكارهێــرا .ئەنجامەكانــی بریتیــن لــە وێرانكردنێكــی مــەدای دوور لــە زەوی كشــتوكاڵی و ناوچــەی باسی چوارەم • ســەوزایی و گــوڵ وگوڵــزار .لــە %90ی بەرنامــەی وێرانكردنەكــە بــە جەنگ و شێوەكانی ئامانجــی وشــك كــردن و وێرانكردنــی دارســتانەكانی ڤێتنــام بــوو. جەنــگ بەتەنیــا پێكدادانــی ڕاســتەوخۆی چەكــداری و ســەربازی ئامانجەكــەی تــری بــۆ وێرانكردنــی بەروبوومــە كشــتوكاَلیەكانیان
( no / 7 )- 6 - 7 - 2016
جەنــگ ڕۆیشــن لەبــەرەو ســەرەوە ڕۆیشــتندایە .ئــەو جەنگانــە بــۆ واڵتــە ئەوروپاییــە ڕۆژئاواییــەكان وەك هەڕەشــەیەكی گــەورە نایەتــە بەرچــاو .یەكێتــی ســۆڤیەت و ویالتــە یەكگرتوەكانــی ئەمریــكا لــە جەنگــی دووەمــی جیهانیــەوە وەك پرەنســیب ئاشــتیخوازتر نەبــوون ،بەڵكــو بەهــۆی هەڕەشــەی چەكــی ئەتــۆم و ڕۆكێتــی دوورهاوێــژ و بەهــۆی ڕاگرتنــی تــەرازوی چەكــی ئەتــۆم نەیانوێــراوە ڕاســتەوخۆ جەنــگ دژ بەیەكــر بەرپــا بكــەن .بــەاڵم جەنگەكانــی دژ بــە یەكرتیــان بــە وەكالــەت لەســەر گۆڕەپانــی واڵتانــی «جیهانــی ســێ» دا ئەنجامــداوە .ڕۆناَلــد ڕێگــن بــە پێشــركێی چەكــی ئەتۆمــی و چەكــی قــورس جەنگێكــی ئابــوری دژ بــە یەكێتــی ســۆڤیەت بەرپــا كــرد كــە بــە جەنگــی ئەســتیرەكان نــارسا .مۆســكۆ و پەكیــن گەشــەكردنی سۆســیالیزمیان لــە جیهانــدا بــە پڕۆســەو یاســایەكی نەوەســتاو دادەنــاو هــەروەك جەنگــی ڤێتنامیــش نیشــانیدا ،ئەمریــكاش لــە دیــدی خۆیــەوە خــۆی بەناچــار دەبینــی بــە فراوانكردنــی بەردەوامــی ناكۆكــی وەاڵم بداتــەوە .ئــەم واڵتانــەی «جیهانــی ســێ» بوونــە جێــگای تاقیكردنــەوەی چەكــی كیمیــاوی و بایۆلۆجــی و چەكــی مۆدێرنــی زەمینــی بەســەر مــرۆڤ و بەســەر رسوشــتداو لــە دورەوە چاودێــری ئەنجامەكانیــان كــردوە هــەروەك ویالتــە یەكگرتوەكانــی ئەمریــكا لــە ڤێتنــام و عێراقــی بەعــس لــە كوردســتاندا ئەنجامیــدا.
نیــە ،بەڵكــو لــە چەندیــن شــێوەو جــۆردا بــەرگ دەپۆشــێت، بــەاڵم ســراتیجیەتەكەی لــە كۆتایــدا بــۆ دەســكەوت و ئامانجێكــی دیاریكــراو دەگەڕێتــەوە .جەنــگ شــێوەی زۆرە :جەنگــی ئابــوری (ســەرمایەو نــەوت و كەرەســەی خــاو ،دەســتگرتن بەســەر بــازاڕی ئابوریــداو بــەم شــێوەیە دروســتكردن و بەهێزكردنــی دەســەاڵتی سیاســیش) ،جەنگــی گەریالیــی ،جەنگــی ئایــن و مەزهــەب (بــۆ منونــە لــە نێــوان هیندوكــی و ئیســامەكانی هندســتاندا ،لــە نێــوان كاســۆلیك و پرۆتســتانتەكان لــە ئیرلەنــدە) ،جەنــگ لەپــاڵ بەكارهێنانــی ئایــن و بەنــاوی ئاینــەوە وەك ئایدیٍۆلۆژیــا لــە پێنــاوی ئابــوری و ناســیۆنالیزم و داگیركردنــدا وەك ئــەوەی ڕژێمــی بەعســی عێــراق ،ئێــران و داعــش و توركیــا .هەروەهــا جەنگــی ســارد ،جەنگــی ســایكۆلۆژی ،جەنگــی دژ بــە ژینگــەش یەكێكــە لــە شــێوەكانی جەنــگ.
32 بــوو .كۆچــی دانیشــتوان لــە ناوچــە كشــتوكاَلیەكانەوە بۆ شــارەكانی ژێــر كۆنتــڕۆڵ كــراوی ئەمریكیــەكان دەگەڕێتــەوە بــۆ ئەنجامــی هێرشــی مــاددەی (هێربیتســیت) ،و دیــارە ئەمریكیــەكان ئــەم دیاردەیەیــان مەبەســت بــووە .لــە نێــوان 1971 – 1961ویالیەتــە یەكگرتوەكانــی ئەمریــكا بــە تایبــەت لــە خــواروی ڤێتنــام ()91 تــەن هێربیتســیتی بەكارهێنــاوە كــە بریتیــن لــە چەنــد مادەیەكــی كیمیــاوی جۆراوجــۆر .هەندێكیــان وەك ()ARGNTE ORANGE كــە زەهــری ()SEVESO DIOXIN-TCDDە ،كــە تەنیــا ڕوەك وێــران نــاكات ب َەلكــو مــرۆڤ و ئاژ َەلیــش .لــە دارســتانەكانەوە ئــەم (دیۆكســین)ە چۆتــە نــاو چــەم و ڕوبــارە نزیكەكانــەوە كــە كاری لــە پێكهاتــەی كیمیــاوی ماســی و چەنــد زیندەوەرێكــی تــری ئاویــی كــردوە كــە دیــارە لــە خواردنیانــدا دەتوانێــت ئەنجام و شــوێنەواری خراپــی خــۆی لە مرۆڤــدا بــە مــەودای دوور جێبهێلێت .شــوێنەواری خراپــی ئــەم هێرشــی چەكــی كیمیاویــە هەتــا ئەمڕۆكــە هێشــتا ئەم ناوچەیە ،كە دەوڵەتەكانی بەشی دیــارە .هەتــا گەڕانــەوەی بــۆ بارودۆخــە ئاســاییەكەی خــۆی ئــەو رۆژهەاڵتی دەریای سپی ناوەڕاست دەگڕێتەوە ناوچانــەی لــە 3 – 1جــار ئــەم مەوادانــەی پێداكــراوە بــە مەزەنــدە 100 – 80ســاڵی دەوێــت .لــەو دارســتانانەی ڤێتنــام كــە ئــەم چەكــە كیمیاویانــەی تێــدا بەكارنەهێــراوە 170 – 145جــۆر لــە مەلــی تێــدا بەشی دووەم دەژی بــەاڵم لــە ناوچــە وێــران و بــەر ژەهــر كەوتــوەكان تەنیــا • 24 جــۆر مەلــی تێــدا دەژی .جگــە لــەوە منداڵــی ســەقەت لــە دایكبوو» .گرنگی رۆژهەاڵتی ناوەڕاست و پەیوەندی بە جەنگەوە رۆژهەاڵتــی ناوەڕاســت كــە خــاوەن فــرە نەتــەوەو ئێتنیــك و ئایــن و مەزهــەب و كەلتــوری جیــاوازە ســەرچاوەی ژمارەیەكــی زۆری جەنــگ و ناكۆكــی و پێكدادانــە كــە بەشــێكی دەگەڕێنــەوە بــۆ قواڵیــی مێــژوو .ئــەم ناوچەیــە ،كــە دەوڵەتەكانــی بەشــی رۆژهەاڵتــی دەریــای ســپی ناوەڕاســت دەگڕێتــەوە كــە بریتیــن لــە :توركیــا میــر ،ســوریا ،لبنــان ،ئیرسائیــل ،ئــوردون و قوبــرس، هەروەهــا دەوڵەتەكانــی كەنــداو ،دەریــای ســوور وەك ئێــران، عێــراق ،یەكێتــی ئیامراتــی عەرەبــی ،بەحرەیــن ،قەتــەر ،عومــان و شــارقە ،یەمــەن و ســعودی عەرەبــی. سەربازی یابانی لە جەنگی دووەمی جیهانیدا ()dpa picture-alliance/United Archives/TopFoto
(ژ15 )7 .ی پوشپه‌ڕ 2716
باسی پێنجەم • جەنگ و گۆڕینی ڕێڕەوی مێژووی سیاسی جەنــگ هەمیشــە ڕێــڕەوی مێــژوو دەگــۆڕێ .سیســتەمەكانی ئەوروپــا خۆیــان لــە ئەنجامــی جەنــگ هاتونەتــە كایــەوە. سیســتەمی دەوڵەتیــی ئەوروپــا بــە ئامــرازی هێــز بەواتــا بــە ڕێــگای كۆلۆنیزەكــردن گوازراوەتــەوە بــۆ دەرەوەی دونیــای ئەوروپــا، هەروەهــا لــە خەباتــی دژ بــە دەســەاڵتی كۆلۆنیالیزمــی ئەوروپــی بــە واتــا بــۆ ڕزگاربــوون لــە كۆلۆنــی بــوون دەوڵەتــە مۆدێرنەكانــی ئاســیاو ئەفەریقــا ســەریانهەڵدا .دەگەمــە ئــەو دەرئەنجامــەی كــە ســەرجەم ئــەو جەنگانــەی لــە مێــژوودا ڕویانــداوە چارەنوســێكی رێكەوتــی مرۆڤایەتــی نیــن.
33 *) هیــچ ناوچەیــەك نیــە لــە جیهانــدا ئەوەنــدە بڕیــاری UNی لەســەر دەركرابێــت وەك رۆژهەاڵتــی ناوەڕاســت. *) هیــچ ناوچەیــەك ئەوەنــدە نەكەوتۆتــە ژێــر بــاری جەنــگ و قەیــران ویرانكردنــی ژینگــە وەك لــە رۆژهەاڵتــی ناوەڕاســت. *) لــە هیــچ ناوچەیەكــی «جیهانــی ســێ» ئەوەنــدەی رۆژهەاڵتــی ناوەڕاســت ســەرباز نیــەو لــەو دەیــان ســاڵی دوایــدا ئەوەنــدە چــەك و كەرەســەی جەنــگ كۆنەبۆتــەوەو بــەكار نەهێــراوەو ئەوەنــدە پــارە بــۆ ســوپا خــەرج نەكــراوە وەك لــەم ناوچەیــە كــراوە .ئــەم ناوچەیــە دەیــان ســاڵە بۆتــە گۆڕەپانــی ژمارەیەكــی زۆر لــە جەنــگ و پێكــدادان .شــتێكی رێكــەوت نیــە رۆژهەاڵتــی ناوەڕاســت بــە ســندوقی بــاروت نێودەبرێــت چونكــە هەمیشــە لــە تەقینەوەدایــە.
ئــەم ناوچەیە ســەدان ســاڵە شــوێن و پــردی پێكــەوە گرێدانــی نێوان ســێ كیشــوەری جیهانــە كۆنەكــەی ئاســیاو ئەفەریقــاو ئەوروپایــەو خاڵێكــی گرنگــی گرێــدەری پەیوەنــدی دەریایــە .كردنــەوەی كەناڵــی ســوێس لــە ســاڵی 1869پەیوەندیەكــی نزیكــی دەریاییــە لــە نێــوان دەریــای ســپی ناوەڕاســت و دەریــای ســوور ،جگــە لــەوەش بەئۆقیانوســی هندیــەوە .بەواتــا گرنگیەكــی ئابوریشــی هەیــە. كەناڵــی ســوێس لــە جەنگــی دووەمــی كەنــداودا لەالیــەن ســوپای ئەمریــكاوە بــۆ مەبەســتی جەنگــی دژ بــە عێــراق بەكارهێــرا. بــۆ لێدانــی ئەفغانســتان ئەمریــكا پێویســتی بــە هاوپەیامنیەتــی واڵتانــی عەرەبــی و كەنــداو نەبــوو .بــۆ لێدانــی عێراقیــش ئەمریــكا هاوپەیامنەكانــی خــۆی لێــرەدا لــە توركیــاو ئیرسائیلــدا بینیــەوە بــە تایبــەت گرنگیــی توركیــا لەوەدایــە كــە واڵتێكــی ئیســامیەو عەرەبییــش نیــە.
ژمارەیەكــی زۆر لــە جەنگەكانــی ئــەم دەیــان ســاڵەی دوایــی كەوتونەتــە ناوچــەی رۆژهەاڵتــی ناوەڕاســت .ئــەم ناوچەیــە لــە ڕووی سیاســی و كۆمەاڵیەتــی و جوگرافیــەوە ناوچەیەكــی ئالــۆزەو جیــاوازی پێكهاتــە ئابوریەكەیشــی بــە ڕوونــی دەبیرنێت كــە بەهۆی فــرە نەتــەوەو ئێتنیــك و ئاینــی و مەزهەبیــەوە ناكۆكیەكانــی زیاتــر بــەرەو كوالنبــوون بــردوەو لەبــەر زۆرێــك فاكتــەر بــەراورد كردنــی بەناوچەكانــی تــری جیهــان ئالۆزتــرە بــۆ منونــە ئەمریــكای التیــن كــە خاوەنــی یــەك زمــان (جگــە لــە بەرازیــل) ،یــەك كەلتــور ،یــەك ئایــن و یــەك مێــژووی هاوبەشــە .رۆژهەاڵتــی ناوەڕاســت گشــتێكی تــەواوە كــە هــەر گیروگرفتێكــی كــەم یــان زۆر كار دەكاتــە ســەر تێكــرای ناوچەكــە .كۆمەڵێــك فاكتــەر هــەن بوونەتــە هــۆی دروســتكردنی نائارامــی و هەڵگیرســانی جەنــگ و شــەڕو پێكــدادان لــە ناوچەكــە كــە ئەمانــە هەندێكیانــن :
ئــەو 3خاڵــەی خــوارەوە ئاماژەیــە بــەوەی كــە رۆژهەاڵتــی *) لــە رۆژهەاڵتــی ناوەڕاســتدا چەنــد ڕژێمێكــی ناكــۆك و ناتەبــا ناوەڕاســت لــە جەنــگ و قەیرانــی بــەردەوام و قوڵــدا گــوزەر هــەن كەبەگــژ یەكــردا دەچــن و ملمالنێــی یەكــر دەكــەن و دەكات.
( no / 7 )- 6 - 7 - 2016
دەوڵەتەكانی رۆژهەاڵتی ناوەڕاست ســەرچاوە Klaus Hornung, Krisenherd Naher Osten, / 11 .S ,1993 ,München
رۆژهەاڵتی ناوەڕاست گشتێكی تەواوە كە هەر گیروگرفتێكی كەم یان زۆر كار دەكاتە سەر تێكرای ناوچەكە
34 ئەوەنــدەی بۆیــان دەلــوێ هــەوڵ ئــەدەن خــۆ بســەپێنن و ســەر بــە یەكــر دانەوێنــن .ئــەم پێكــەوە نەســازانەش كەشــوهەوایەكی گرژیــی پەیداكــردوەو لــە ڕابــوردوداو ئێســتاش بۆتــە هــۆی ئــەوەی ناوچەكــە بــەرەو بۆڕبۆڕێنــی خۆچەكــدار كــردن و پەیداكردنــی جبەخانــەو پێشــكەوتوترین چەكــی كۆكــوژ بــڕوات. ئایدیۆلۆژیــا ناتەبــاو ســراتیجە ناكــۆك و پێكــەوە نەگونجــاوەكان و پێداویســتیەكانی پاراســتنی ئاسایشــی نەتەوەییــش دەســتیان لەجێگیــر كردنــی نائارامیــدا هەبــووە.
(ژ15 )7 .ی پوشپه‌ڕ 2716
تا ئێستا نەویستی ئەو ڕژێمانە لە گەڕانەوە بۆ گەل لە مەسەلەی بڕیارداندا چەند جارێك ناوچەكەی بەرەو جەنگ بردوە
ترســناك و سەرســوڕهێنەر توانــای مانــەوەو بەردەوامبوونیــان هەیــە .مێــژووی نزیكیــش ڕونیكردۆتــەوە كە زۆربەی جار پڕۆســەی گۆڕینــی سیاســی بــە بەكارهێنانــی زەبروزەنگێكــی تونــدڕەو ئەنجام دراوە .لــەم هەلومەرجــەی ئەمڕۆشــدا پێدەچێــت پڕۆســەی گۆڕینــی سیاســی لــە ناوچەكــەدا بــە دوو شــێوە بێتــەدی: بــە شۆڕشــی ناوخــۆ ،كودەتــای ســوپا ،یــان بەكارهێنانــی ڕوخســارەكانی تــری زەبروزەنــگ وەك تیــرۆر و بــەزۆر دەســت لــە دەســەاڵت پێهەڵگرتــن. بەدەستێوەردانی دەرەكی (سوپایی ،یان ئابوری). •
دەرئەنجام
جەنــگ درێژەپێدانــی سیاســەتە بــە ئامــرازی توندوتیژیــی. الیەنێكــی بەشــداری جەنــگ ئیــرادەی خــۆی بەســەر الیەنێكــی تــری بەشــداربووی جەنگەكــە دەســەپێنێ .جەنــگ شــێوازێك لــە كــردارە بــە ئامانجــی ئــەوەی بەرامبەرەكــەی گێــڕ بــكات یــان ســنوری بــۆ دابنێــت یــان بیخاتــە ژێــر خواســتی خــۆی .جەنگیــش هــەروەك ئاشــتی سیاســەتە .ئاشــتی سیاســەتە بــێ شــەڕ ،جەنگیــش سیاســەتە بەڕێــگای جەنــگ و توندوتیــژی فیزیكیــەوە .جەنــگ بــە تەنیــا پێكدادانــی چەكــداری نێــوان الیەنــەكان نیــە بەڵكــو ملمالنێــی توندوتیــژە لەنێــوان ئابــوری و سیاســەت و ئایدیۆلۆژیــای الیەنــەكان. بــە دەســتپێكردنی جەنــگ هەمــوو ئــەم الیەنانــە ئاڕاســتەی ســەركەوتن و هێنانــەدی ئامانجەكانــی جەنــگ دەكرێــن.
* ) پەرەســەندنی سیاســی /ئابــوری و كۆمەاڵیەتــی ناڕێكــی واڵتانــی رۆژهەاڵتــی ناوەڕاســت بۆتــە هــۆی داواكردنــی دەالقــەی نێوانیــان و قوڵكردنــی ئــەو ناكۆكیانــەی هــەر لەبنەڕەتــدا هەبــوون. *) دانیشــتوانی ناوچەكــە بــەدەم چەوســاندنەوەو نایەكســانیەوە تالونەتــەوەو گیروگرفتــی دێرینیــان هەیــە .حەساســیەتی لــە ڕادەبــەدەری دەوڵەتانــی رۆژهەاڵتــی ناوەڕاســت بەرامبــەر بــە داخوازیــە ئیقلیمیــەكان بەتایبەتــی ئــەوەی پەیوەنــدی بــە كەمكردنــەوەی دەســتێوەردانی ناوەنــدو زیادكردنــی دەســەاڵتی هەرێمەكانــەوە هەیــە بۆتــە هــۆی پێــك هەڵپژانــی سیاســی و بەكارهێنانــی زەبروزەنــگ .تــا ئێســتا نەویســتی ئــەو ڕژێامنــە لــە گەڕانــەوە بــۆ گــەل لــە مەســەلەی بڕیاردانــدا چەنــد جارێــك لــە ناوچــەی رۆژهەاڵتــی ناوەڕاســتدا لــە ئەنجامــی جەنگــی یەكەمــی جیهانــی كۆمەڵــە دەوڵەتێكــی دەســتكرد لەالیــەن ناوچەكــەی بــەرەو جەنــگ بــردوە. كۆلۆنیالیزمــی بەریتانــی و فەرەنســیەوە دروســتكران بێگوێدانــە *) دیموكراســی لــە ناوچەكــەدا هیــچ ڕەگ و ڕیشــەیەكی مێژوویــی بەرژەوەنــدی نەتــەوەكان و كەمینــەكان و كۆمەڵــە رژێمێــك خرانــە و كۆمەاڵیەتــی نیــە .مێــژووی سیاســی ناوچەكــەش بۆتــە مێــژووی ســەر دەســەاڵت كــە هەتــا ئەمڕۆكــە گەالنــی ناوچەكــە پێــوەی چەنــد ڕژێمێكــی سیاســی یــەك لــەدوای یەكــی نادیموكــرات .دەتلێنــەوەو ئەمــەش بــووە ســەرچاوەی دروســتبوونی دەیــان تائێســتاش زۆربــەی هــەرە زۆری ڕژێمەكانــی ناوچەكــە بڕوایــان جەنگــی خوێنــاوی نێوخــۆو هەرێمیــی .لــەم ســەد ســاڵەی دوایشــدا بەبەشــداری سیاســی گــەل و فرەحیزبــی نیــەو ئــەو مافــە بەڕیشــی بەدەگمــەن ناوچەیــەك هەیــە لــە جیهانــدا كــەم یــان زۆر ڕاســتەوخۆ گــەل ڕەوا نابینــن كــە ئــەو الیەنــە بگەیەنێتــە دەســەاڵت كەخــۆی یــان ناڕاســتەوخۆ بەهــەر شــێوەیەك لــە شــێوەكان بــەر شــااڵوی دەیــەوێ .ئــەو ڕژێامنــە ســاغیان كردۆتــەوە كــە بەشــێوەیەكی جەنــگ نەكەوتبێــت .بــە دەیــان جەنــگ لــە «جیهانــی ســێ» بەرپــا
35
( no / 7 )- 6 - 7 - 2016
كــراوون بــە وەكالــەت بــۆ زلێهزەكانــی ڕۆژئــاواو رۆژهــەاڵت .لەبەر بــە تایبــەت لەبــەر پەرەســەندنی جەنگــە بچووكــەكان ڕۆڵــی كەمــر چەنــد فاكتەرێــك ژمارەیەكــی زۆر لــە جەنگــەكان بــۆ ناوچــەی دەبینــن. رۆژهەاڵتــی ناوەڕاســت گواســراونەتەوە. جەنــگ هەمیشــە ڕێــرەوی مێــژوو دەگــۆڕێ .سیســتەمەكانی لــەم ســەرەتای ســەدەی بیســت و یەكەمەشــدا هــەر هەمــان ئەوروپــا خۆیــان لــە ئەنجامــی جەنــگ هاتونەتــە كایــەوە. كەلتــوری جەنــگ حوكــم دەكات ،بــەاڵم بەشــێوەیەكی تــری سیســتەمی دەوڵەتــی ئەوروپــا بــە ئامــرازی هێــز بەواتــا بەڕێــگای مۆدێرنانــەو بــە تەكنیكــی تــری ســەربازی و سیاســی و جەنگیــی كۆلۆنیزەكــردن گوازراوەتــەوە بــۆ دەرەوەی دونیــای ئەوروپــا، هەروەهــا لــە خەباتــی دژ بــە دەســەاڵتی كۆلۆنیالیزمــی ئەوروپــی ژیرانەتــر ،بــەاڵم ناوەڕۆكەكــەی هەمــان ڕەنگــی هەیــە. دوای كۆتایــی جەنگــی دووەمــی جیهانــی جەنگــە بچووكــەكان بــە واتــا بــۆ ڕزگاربــوون لــە كۆلۆنــی بــوون دەوڵەتــە مۆدێرنەكانــی دەركەوتــن وەك جەنگــە ڕزگاركــەرەكان دژ بــە هێزە كۆلۆنیالیســت ئاســیاو ئەفەریقــا ســەریان ه َەلــدا. و داگیرگــەرەكان .زۆربــەی جەنگــەكان لــە 1945ی دوای جەنگــی دەگەمــە ئــەو دەرئەنجامــەی كــە ســەرجەم ئــەو جەنگانــەی لــە دووەمــی جیهانیــەوە لــە نێــوان دەوڵەتانــدا نەبــووە ،بەڵكــو لــە مێــژوودا ڕویانــداوە چارەنوســێكی ڕێكەوتــی مرۆڤایەتــی نیــن. نێــوان دەوڵــەت و الیەنــە نادەوڵەتیــەكان ئەنجامــدراون و وەك ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ شــێوەیەكی جەنــگ وێنــای ســەدەی 20و 21یــان كــردوە .جەنگــە ســەرنج :ئــەم وتــارە بەشــێكی كەمــە لــە كتێبێكــی بەنــدە كــە لــە دەوڵەتیــە گــەورەكان لەســەر گۆڕەپانــی ناكۆكیەكانــی ســەدەی 21ئایندەیەكــی نزیكــدا لــە چــاپ ئەدرێــت. وون نابــن بــەاڵم لەبــەر ڕۆشــنایی ناكۆكیــە زۆر و هەمەجــۆرەكان
36 تازەگەریی دیموکراتیی وەک ئەڵتەرناتیڤی مۆدێرنیتەی سەرمایەداریی رەخنەیەک لە هزری :ئۆجه‌الن
بــوون ئۆجــه‌الن وەک قوربانییەکــی نەبــەز چەنــد وشــەیەکی عاتیفــی بەکاربهێنێــت و چیرۆکــە جەندبارەبووەکانــی دیرۆکــی کــوردان دووبارەبکاتــەوە .خەڵــک پییــان وابــوو ئۆجـه‌الن دەبێــت ﺳﯿﭭﺎن ﺳﻋﻋﯿﺪ وشــەگەلیی لــە وێنــەی (یــان کوردســتان یــان نەمــان ،بــژی کــورد و کوردســتان….هتد) بڵیــت وتەســلیمی قەدەریــی سەدانســاڵەی کوردایەتیــی ببێــت .بــەاڵم بــە پێچەوانــەوە ،ئۆجــه‌الن رێگــەی لەبــەردەم قۆنــاغ و جۆرێکــی تــر لــە خەباتکــردەوە کــە تــا چەنــد ســاڵێکی درەنگرتیــش جگــە لــە هەڤــاڵ و کادرە نزیکەکانــی پێشەکیی: زیندانیکردنــی ئۆجــه‌الن ئەگــەر گورزێکــی مــەزن بووبێــت لــە بزووتنه‌وه‌کــەی کــەس نەیدەتوانــی هەزمــی ئــەو شــۆکە بــکات تەڤگەریــی ئازادیــی کــوردان و بەتایبــەت بزووتنــەوەی پەکەکــە لە کــە ئۆجــه‌الن دروســتیکرد. کوردســتاندا؛ بــەاڵم بەدیوێکیــردا دەســکەوتێکی یەکجــار مەزنیــی تیۆریــی و ئایدیۆلۆگیــی بــوو بــۆ بزووتنەوەکــە .بەهــۆی دەرفەتیی بیرکردنــەوەو راڤەگەلێکــی قــووڵ لەزیندانــدا ،ئۆج ـه‌الن بۆخــۆی (یەکەم قوربانیی دەستی ئۆجه‌النیزم) لــە ســەرۆکی پارتێکــی سیاســییەوە بوویــە بیرمەندێکــی ئەوتــۆ کــە وردەوردە رۆڵ و کاریگەرییــە هزریــی و رۆشــنبیرییەکانی لــە ناوەنــدە سیاســیی و ئەکادیمییەکانــدا بەدەردەکەوێــت.
(ژ15 )7 .ی پوشپه‌ڕ 2716
نەناســینی ئۆجــه‌الن یەکێکــە لــە کەمووکوڕییــە کوشــندەکانی ناوەنــدی رۆشــنبییریی و ئەکادیمیــی لــە رۆژهەاڵتــی ناوەڕاســت و بەتایبــەت لــە نێوکوردانــدا .بــەاڵم لەبەرئــەوەی کــە ئۆج ـه‌الن تەنهــا بیرمەندێــک نیــە ،بەڵکــو رێبــەری بزووتنه‌وه‌یەکــی فــرە رەگــە و فــرە رەهەنــدی کۆمەاڵیەتیــی زۆر فراوانیشــە؛ بۆیــە لــەوە کوشــندەتر بەهەڵــە تێگەیشــتنە لــەم بیرمەنــدە بەتایبــەت لەالیەن ئــەو کــەس و گرووپانــەوە کــە خۆیــان بــە دۆســت و الیەنگــر و یاخــود بــە شــوێنکەوتەی ئۆج ـه‌الن دەزانــن.
لەالیەکــی تــرەوە بــێ چانســیی ئۆجــه‌الن لەوەدایــە کــە تــا رۆژی ئەمڕۆیــش ،کەســانێکی زۆر بەهــۆی هــزر و بیریــی ئــەم بیرمەنــدەوە ســەرڕێگاکەوتوون و کەچــی کەمێکــی زۆر کەمیــان لە راســتیی و قووڵیــی هــزری ئۆجـه‌الن تێگەیشــتوون .لــە بۆنەیەکــی تــردا ئــەم رەوشــەم وەهــا هێناوەتــە زمــان :ئۆجــەالن (یەکــەم قوربانیــی دەســتی ئۆجه‌النیــزم) .لــە وەختێکــی تــردا بــە درێژتــر رشۆڤــەی ئــەم دوو خاڵــەی ســەرەوە دەکــەم .ئاماژەکــردن بــەم دوو خاڵــە لێــرەدا تەنیــا بــۆ خۆپاراســتنە لــە تۆمەتــی دژبوونــی سەرتاســەری لەحاڵــی رەخنەگرتنــم لــە ئۆجــه‌الن و هــەرواش تۆمەتیــی الیەنگربوونــی بێشــەرت و قەیــدی ئۆجــه‌الن لەحاڵــی پەســندانی هــزرو ئایدیاکانییــدا لەمــەڕ هەڵســەنگاندنی هــەردوو چەمکــی مۆدێرنێتــەی ســەرمایەداریی و تازەگەریــی دیموکراتیــی.
چانســیی مەزنــی ئۆج ـه‌الن لەوەدابــوو کــە توانیــی بەرخۆدانێکــی بــێ وێنــە بــکات لەزینــدان و دوژمنەکانــی ناچــار بــکات کــە ئەوەبکــەن کــە ئۆجــه‌الن دەیەوێــت ،نــەک ئۆجــه‌الن ئــەوە بــکات کــە دوژمنەکانــی دەیانویســت .کاتێــک ئۆجــەالن هێرنایــە دوورگــەی ئیمڕاڵــی و ســزای لەســێدارەدانیان بەســەردا ســەپاند ،لــەم نوســیینە زۆر کورتــەدا ،هەوڵــدەدەم لەســەر چەمکــی هــەم گەلــی کــورد و هەمیــش هەمــوو ئەوانــەی کــە لــە دوور مۆدێرنیتــەی ســەرمایەداریی وەک سیســتەمێکی زەبەالحیــی و نزیــک ئــاگاداری رەوش و دیرۆکــی کوردانبــوون ،چــاوەڕێ جیهانیــی کــە هەمــوو کایەکانــی ژیانــی داگیرکــردووە
هەڵســەنگاندنێک بکــەم؛ هەروەهــا لەســەر چەمکــی تازەگەریــی بەهرەمەندبــن .بــەاڵم لەراســتیدا نــە لیرباڵیــزم وەک رێبازێــک دیموکراتیــی وەک ئەڵتەرناتیڤــی چەمکــی یەکــەم رەخنەیــەک لــە و نــە ســەرمایەداریی مۆدێرنیــش وەک سیســتەمێک دەتوانــن خۆشــبەختیی و هەلــی ژیانــی ئــازاد و ئاشــتییانە بــۆ خەڵــک دابیــن ئۆجــه‌الن بگــرم. بکــەن .ئــەوەی هەیــە تەنیــا رامکــردن و بەڕێوەبردنــی خەڵکــە لەالیــەن کەمینەیەکــی تەماحبازیــی سەرمایەســازەوە کــە هەمــوو مۆدێرنیتەی سەرمایەداریی: • بەهــاو مۆراڵــە مرۆییەکانیــان خســتۆتە خزمەتــی کەڵەکەکردنــی چەمکــی مۆدێــرن ،یــان تازەگەریــی ناخەمــە بــەردەم پێناســە ســەرمایەوە. باوەکانــی ناوکتێبەکانــی ئەکادیمییســتەکان .مەبەســتم لەوەیــە کــە بڵێــم ناتوانــم لــە بابەتــی ئایدیــا و هــزرەوە پۆلێنێکــی لــە شۆرشی پیشەسازیی و هەوڵی وێنــەی تــازە و کــۆن بەهەنــد وەربگــرم .ئــەوەی هەیــە بریتیــە بەدەستخستنی زۆرترین قازانجیش لــە دووبــارە ســواقدانەوەی بەهــا و دروشــمە ئایدیۆلۆژییــەکان، وەک دوو پایەی دیکەی مەزنی ئەم بەتایبــەت لــەم دووســەدەیەی دواییــدا .هــەرواش چەمکــی سیستەمە دێنە هەژمار ســەرمایەداریی ناکرێــت وەک دیاردەیەکــی تــازە تەماشــا بکرێــت. ئــەوەی ئەنتۆنــی گیدنــز شــێوازی ســەرمایەداریی رۆژاوایــی لــە دوای شۆڕشــی پیشەســازییەوە بــە ســەرەتای ســەرمایەداریی مۆدێــرن لەقەڵەمــدەدات؛ تــەواو کــورت دەهێنێــت و جگــە لــە ســەرمایەداریی مۆدێــرن لــە دووســەد ســاڵی رابــردوودا لــە تۆخکردنــەوەی هێڵەکانــی ســەنرتیزمی ئەوروپایــی کــە ماکــس ئەوروپــاوە نەقشــی خــۆی لــە بەرجەســتەکردنی نەتەوەســازییدا ڤێبــەر ئەندازیارەکــەی بــوو هیچیدیکــە نیــە .بــەاڵم ئــەوەش هێناوەتــە پێــش .دروســتکردنی نەزعــەی نەتەوەیــی و لــە لەبەرچاودەگــرم کــە ئــەو هێــزە زەبەالحــەی کــە لــە رۆژئــاوادا دواهەمیــن هەنگاویشــیدا دامەزراندنــی دەوڵەتگەلێــک کــە خــۆی تۆکمــە کــردووە و دەســەاڵتی بەســەر دنیــادا کێشــاوە خــۆی بــە دەوڵەتــی نەتەوەیــی بەناوکــراون؛ بــە مەزنرتیــن هەنــگاوی وەک مۆدێرنیتــەی ســەرمایەداریی بەناوکــردووە .کەواتــە مــژاری ســەرمایەداریی مۆدیــرن دێتــە هەژمــار .شۆرشــی پیشەســازیی و مــن لەســەر ئــەو هێــزە زەبەالحەیــە کــە ئــەم نــاوەی لەخــۆی نــاوە هەوڵــی بەدەستخســتنی زۆرتریــن قازانجیــش وەک دوو پایــەی و حاڵــی حــازر هەژمــوون و دەســەاڵتی بەســەر تــەواوی دنیــادا دیکــەی مەزنــی ئــەم سیســتەمە دێنــە هەژمــار .لــەم پێنــاوەدا مرۆڤایەتیــی بــە نارەحەترتیــن ســاتەکانی ژیانیــدا تێپەڕیــوە لــە هەیــە. مێــژووی خۆیــدا .ئــەم دوو ســەدەیەی دوایــی (نــۆزدە و بیســت) بونیــادی ســەرەکی ئــەم هێــزە لەمــرۆدا لەســەر ســێ پایــە بوونــە شــاهێدی کوشــتار و قەتــڵ و عامێکــی بێوێنــەی مرۆڤــەکان راوەســتاوە .یەکــەم :دەوڵەتــی نەتەوەیــی ،دووەم :زۆرترین قازانج و لەناوچوونــی کەلتــوور و خەیــاڵ و بەهاگەلێکــی گــرووپ و و ســێیەمیش :پیشەســازیی (ئیندســریاڵیزم) .هــەر یــەک لــەم ســێ نەتــەوەو گەلــە جیــاوازەکان کــە لــە دیرۆکــدا وێنــەی نەبــووە. پایەیــە بەهێزکــراون بــە وزەیــەک کــە وەک لیرباڵیــزم بەناوکــراوە .مۆدێرنیتــەی ســەرمایەداریی لەگــەڵ خۆیــدا نەتەوەپەرســتیی و لیرباڵیــزم دەمامکێکــی ســیحرییە کــە لــە شــێوەی ئازادیــی و نەتەوەســازیی مۆدێرنــی پێشخســتووە کــە لەپێنــاوی ئاواکردنــی مافــی مرۆڤــدا خــۆی نیشــاندەدات و بانگەشــەی ئــەوەدەکات کــە دەوڵەتێکــی مۆدیرنــی الئیــک و ســێکوالردا ئامادەبــووە ،چەندیــن ســەرمایەداریی مۆدێــرن ئازادیــی و مافــی مــرۆڤ و هەلــی ژیانــی پاکتاویــی رەگەزیــی و زمانیــی و کەلتــووری ئەنجامبــدات. باشــرو کار بۆهاواڵتییەکانــی ئــەو واڵتانــە دابینــدەکات کــە چانســی شــەرعییەتدان بــە سەردەســتەیی گرووپێــک و دروســتکردنی ئەوەیــان هەبــووە لــە نیعمەتــی سیســتمی ســەرمایەداریی مۆدێرن ناســنامەیەکی ســاختە بــۆ کۆمەڵێــک خەڵــک و بــەزۆر ســەپاندنی
( no / 7 )- 6 - 7 - 2016
37
(ژ15 )7 .ی پوشپه‌ڕ 2716
38 بەســەر تــەواوی گــرووپ و کۆمەڵــە جیاوازەکانیــردا یەکێكــە مۆدێلــی دەوڵەتیــی نەتەوەیــی بەعســیی ســووریی و عێراقیــی لــە دیــاردە هــەرە دیارەکانــی ئــەم مۆدێلــە لــە ئاواکردنــی و مۆدێلــی ناشــناڵیزمی تورکیــی ودەوڵەتۆکــە عەرەبییــەکان نەتەوەپەرســتیی (ناشــناڵیزم) .ئــەوەی جێگــەی تێڕامانــە لــەم هەموویــان ئــەم راســتییە بەدەردەخــەن. نێوەنــدەدا بەکارهێنــان و یاریرکردنــە بــە چەمکــی ســێکوالریزم. ئــەم چەمکــە بۆخــۆی هەڵگریــی ئیشــکالییەتی گەورەیــەو لــەم ئــەوەی کــە زۆر جێگــەی سەرســوڕمانە لــەم پەیوەندییــەدا نووســینەدا جێگــەی رەخنەکردنییــان نیــە .بــەاڵم ئــەوەی گرنگــە ئەوەیــە ،کــە ئەگــەر وردتــر ته‌ماشــای ئــەو قەوارانــەی (کیــان) کــە بگوترێــت کــە نەتەوەپەرســتیی خــۆی بــۆ خــۆی هەڵگریــی لــە ژێرنــاوی دەوڵەتــی نەتــەوەوە دروســتکراون بکەیــن؛ دەبینیــن پیرۆزییەکــی ئاســانییە و زۆربــەی جــاران ســەرۆکە نەتەوەییــەکان کــە ئــەو ناســنامەیەی کــە دەوڵەتەکــە هەلیدەگرێــت ،دروســت هەڵگــری ســیفاتیی نەمریــی و پیرۆزیــی و بــێ کەموکوڕییــن نوێنەرایەتــی هیــچ گروپێکــی رسوشــتیی و راســتینەی ناوکۆمەڵــگا لــە دیرۆکــدا .لەگــەڵ بەکارهێنانــی چەمکــی ســێکوالرییزم و نــاکات .بەڵکــو کراســێکە کــە لــە دەرەوە دووراوە و هێــراوە بەزۆر الئییکبوونیشــدا ،پیرۆزیــی و پــاک و بێگەردیــی رۆحــی نەتــەوەو کــراوە بەبــەری ئــەو خەڵکانــەدا کــە لــەو جوگرافیایــەدا و لەنــاو بەرەکەتــی خوداوەنــداکان و هەڵبژاردنــی نەتــەوەی پــاک و ئــەو ســنوورە دەســکردانەدا نیشــتەجێن .منونــەی عێراقــی عەرەبیی پاراســتنیی لەالیــەن خــوداوە هەمیشــە جێگــەی گرنگیــی تایبەتیــی لــە تــەواوی ســەدەی بیســتدا ئــەم راســتییە روونرتدەکاتــەوە. کــێ دەتوانــێ پێــان بڵــێ کــە دەســەاڵتی سیاســیی و نەتەوەیــی بــووە. عەرەبیــی لــە عێراقــدا تەعبیربــوو لــە خواســت و داوای خەڵکانــی ئــەو ســنوورە دەســتکردەی کــە بــە عێــراق ناوزەدیانکــرد؟ کراسێکە کە لە دەرەوە دووراوە و لەالیەکــی تــرەوە هــەر بــۆ خــودی دەســەاڵت و دەوڵەتەکــە هێنراوە بەزۆر کراوە بەبەری ئەو بەنــاوی ســەروەریی نەتەوەیــی و دەوڵەتییــەوە ،دەســەاڵتی خەڵکانەدا کە لەو جوگرافیایەدا و لەناو ســەرکوتکاریی دەوڵــەت بەهەمــوو شــێوەیەک ســەرکوتیی داواو ئەو سنوورە دەسکردانەدا نیشتەجێن مافــە رەواکانــی گــرووپ و کۆمەڵــە کەلتووریی و ئەتنیــی و ئایینیی و کۆمەاڵیەتییــە جۆربەجۆرەکانیــان دەکــرد .بــەاڵم کــەس دەتوانــێ پێــان بڵــێ کــە ئایــا ئــەو دەوڵەتــە نەتەوەییــە بچووکانــەی لــە ئــەم بیرۆکانــە دەمانگەیەننــە ئــەو بڕوایــەی کــە مۆدێرنیتــەی منونــەی عێراقــی عەرەبیــی و دەوڵەتۆکــە عەرەبییــەکان بەگشــتیی ســەرمایەداریی بــە درێژایــی ئــەم دووســەدەیە لەهەوڵــی خاوەنــی ســەروەریی نەتەوەییــن؟ ئەمــە جگــە لــە توخــم و بەدەستخســتنی دەســەاڵتدابووە بــۆ کۆمەڵێکــی کــەم لــە ئیلیتــی بنەماکانــی نەتــەوە و دواتــر چەمکــی دەوڵەتــی نەتەوەییــش کــە (نوخبــە) ی سیاســیی و ئابــووری کــە پیشەســازیی و زۆرتریــن بۆخۆیــان هەڵگریــی چەندیــن ئیشــکالیەتی چارەســەرنەکراون. قازانجیان بەدەســتهێناوە و لەم پەیوەندیەشــدا ســازدانیی دەوڵەتی بــۆ منونــە دەوڵەتــی میرسیــی عەرەبــی چ مانایەکــی هەیــە؟ چ نەتەوەییــان وەک ئێتنیتیگەلێــک بەکاربــردووە بــۆ کۆنرتۆڵکردنــی ســەروەریی و ســەربەخۆییەکی سیاســیی و ئابووریــی و تەنانــەت گــەالن و ئیدارەدانــی حکومەتــە ســەپێرناوەکانی ســەر گــەالن .کەلتووریشــی هەیــە لــە رۆژگاریــی مۆدێرنــدا و لــە ســایەی لــەم پێناوەشــدا بەهیــچ شــێوەیەک بیــر لــە پاراســتنی کولتــوور و مۆدێرنیتــەی ســەرمایەدارییدا؟. خەیــاڵ و تایبەمتەنییەکانــی گــەالن نەکراوەتــەوە .تەنانــەت ســڵ لە جینۆســاید و پاکتاویــی فیزیکــی خەڵکانیــش نەکراوەتــەوە .بەنــاوی گرنگیــی تێڕامــان لــە رەوشــی گــەالن و هەبوونــی ئــەو رەوشــە پێشــکەوتن و مۆدێرنبوونــەوە هەمــوو رێگەیــەک گیراوەتەبــەر بــۆ ســەختەی کــە بەهــۆی خەیــاڵ و پراکتیکردنەکانــی مۆدێرنیتــەی یەکانگیرکــردن و یەکرەنگکردنــی رەنگــە جیاوازەکانــی کۆمەڵگــە .ســەرمایەدارییەوە هاتۆتەئــاراوە کــە بۆتــە هەڕەشــەیەکی زۆر
39
بە زمانی ئۆجەالن ئەم بیرۆکەیە دەرببڕم؛ هەتا ئەڵتەرناتیڤێک پێشنەخرێت و خەڵکی بۆ سەفەربەرنەکرێت ،رەوشەکە تەنیا درێژەدان دەبێت بە ستەمکاریی و داگیرکاریی
کورتــەی مەبەســت ئەوەیــە کــە هەتــا ئــەم بزووتنەوانــە رێ و ڕێبازیــی خۆیــان نەگــۆڕن و بەهەمــان میتــۆدی داگیرکارەکانیــان هەوڵــی خــۆ رزگارکــردن بــدەن؛ هەتــا بــە هەمــان میتــۆدی بازرگانــە تەماحبازەکانــی کــە ســامانی ئــەم گەالنــە بۆخۆیــان دەبــەن ئەمانیــش بیانەوێــت ســامان و ماڵــی خۆیــان بپارێــزن؛ هەتــا بــە هەمــان چەکــی دوژمنەکانیــان بەرگریــی لەخۆیــان بکــەن رەوشــەکە لەمــە باشــر نابــێ .بــە زمانــی ئۆجــەالن ئــەم بیرۆکەیــە دەرببــڕم؛ هەتــا ئەڵتەرناتیڤێــک پێشــنەخرێت و خەڵکــی بــۆ ســەفەربەرنەکرێت ،رەوشــەکە تەنیــا درێــژەدان دەبێــت بــە ســتەمکاریی و داگیرکاریــی گــەالن وکۆمەڵگــە و ئابووریــی و کولتوورەکانیــان .لێــرەدا پرســیارەکە ئەوەیــە :ئەڵتەرناتیڤــی گونجــاو بــۆ ئــەم سیســتەمە چییــە؟ ( no / 7 )- 6 - 7 - 2016
جــددی لەســەر مــان و هەبوونــی فرەڕەنگیــی و فــرە کولتــورری لــە نێــو گەالنــدا ئەوەیــە کــە دەبێتــە هــۆی بیرکردنــەوە لــە چارەســەرێک یــان ئەڵتەرناتیڤێــک بــۆ ئــەم رەوشــە ســەختە .لــە دووســەد ســاڵی رابــردوودا چەندیــن بزووتن ـه‌وه‌و ئایدیۆلۆژیــای جیــاواز لەهەوڵــی بەربەرەکانێــی ئــەم سیســتەمەدا بــوون. لــە ئەوروپــادا بزووتنــه‌وه کرێکاریــی و پیشــەییەکان ،هەتــا بزووتنــه‌وه ئایینییــەکان و فێمێنیســتەکانیش ،هەتــا بزووتنــه‌وه نەتەوەییــە ناڕازییەکانیــش لەهەوڵــی پێشخســتنی گوتارێکــی ئەڵتەرناتیڤدابــوون بــۆ بەرەنگاربوونــەوەی ئــەم سیســته‌مەی کــە لێــرەدا بــە مۆدێرنیتــەی ســەرمایەداریی ناودێرمانکــردووە. لــە جیهانــی ئیســامیدا بزووتنــه‌وه نەتەوەییەکانــی عەرەبیــی، بارگاوییکــراو بــە خەیاڵیــی ئایینیــی وەک شــێوەیەک لــە ئۆپۆزیســیۆنی ئــەم سیســتەمە هاتنــە بەرچــاو .خــودی کۆمۆنیــزم و شــێوازە جۆربەجۆرەکانــی سۆســیالیزم و رشۆڤەکانــی مارکــس و ئەنگلــس تــا دەگاتــە شۆرشــی ئۆکتۆبــەر و بنیادنانــی سیســتمی سۆسیالیســتی لــە چیــن و ســۆڤیەت و پەلکێشــانی ئــەم هــزرەش بــۆ جیهانــی ســێ بــە گشــتیی و جیهانــی ئیســامیی بەتایبەتــی وەک شــێوەیەک لــە ئەڵتەرناتیڤــی ئــەم سیســتەمە هاتنــە بەرچــاو .بــەاڵم کێشــەی ســەرەکەیی ئــەم بزووتنەوانــە بەگشــتیی ئەوەبــوو کــە هــەر لەســەرەتاوە خەریکــی تۆخکردنــەوەی ڕێبــاز و بەهاکانــی هەمــان سیســتەمبوون کــە بــە حســاب دژایەتییــان دەکــرد .ئەمــە جگــە لــە ناکامڵیــی هزرمەنــدو چاالکوانەکانی نــاو ئــەم بزووتتنەوە جیاوازانــە لــە درێژایــی ســەدەی نــۆزدە و بیســتدا .واتــە لــە رواڵەتــدا ئــەم بزووتنەوانــە بانگەشــەی ئازادکردنــی کۆمەڵگاکانیــان دەکــرد لــە ژێــر دەســتی کۆڵۆنیاڵییــدا و بەهیــوای پیادەکردنــی عەدالەتــی کۆمەاڵیەتیــی و یەکســانیی و ئازادیــی بــۆ خەڵــک؛ بــەاڵم لــە جەوهــەردا ئامانجەکانــی ئــەم بزووتنەوانــە سەریدەکێشــا بــۆ فاشــیزم و شــۆڤێنییەت و ســتەمکاریی و پێشــێلکردنی ئازادیــی و یەکســانیی و عەدالەتیــی کۆمەاڵیەتیــی .لــە ڕواڵەتــدا ئیعالنــی شــەڕکردنبوو لەگــەڵ کۆڵۆنیالیــزم ،بــەاڵم لــە ئەنجامــدا دروســتکردنی دەوڵەتیــی بچووکــی کۆڵۆنیالیــی لێکەوتــەوە کــە بوونــە مایــەی جەنــگ و ماڵوێرانیــی خەڵــک .منوونــەی ئــەم بزووتنەوانــە لــە هەرپارچەیەکــی دنیــادا هــەن و لــە ژمارەنایــەن. شۆڕشــی ئۆکتۆبــەر بۆخــۆی دیارترینیانــە .بیــرا کــە ســوپەر
دەوڵەتــی ســۆڤییەتی پێشــوو چــۆن لــە شۆڕشــێکی ئازادیخــوازەوە سەریکێشــا بــۆ ســتەمکاریی و ناعەدالەتیــی .بیــرا کــە ئــەو قــەوارە مەزنــە چــۆن بوویــە مایــەی درێژکردنــەوەی تەمەنــی مۆدێرنیتــەی ســەرمایەداریی و سیســتەمی کاپیتاڵیزمــی رۆژاوایــی .هــەرواش دەبینیــن لەمــڕۆدا چــۆن دەوڵەتــی ســەرمایەداریی چینــی لــە ژێرنــاوی پارتــی كۆمۆنیســتدا چ خزمەتێکــی بەرچــاو بــە سیســتمی کاپیتاڵیــزم دەکات .لــە واڵتــە عەرەبیــی و ئیسالمییەکانیشــدا منوونــەی دەوڵەتــی تورکیــا و پاکســتان و دەوڵەتــە عەرەبییەکامنــان هەیــە کــە جگــە لــە ســتەمکاریی و نــا یەکســانیی کۆمەاڵیەتیــی و جگەلــە وابەســتەیی و گوێڕایەڵــی هێــزە رۆژاواییــەکان هیــچ دەســکەوتێکی ئەوتۆیــان بەدەستنەخســتووە.
40 تازەگەریی دیموکراتیی • چەمکــی دیموکراتیــی یەکێکــە لــەو چەمکــە زۆر بــە ئیشــکاالنەی کــە بەهەمــوو شــێوازێک یاریــی پێکــراوەو و دەتوانــم بڵێـــم هــەم لەالیــەن سیســتەمی ســەرمایەداریی و هەمیش لەالیــەن بزووتنه‌وه بەرهەڵســتەکانییەوە تەنانــەت القەیــش کــراوە .ئۆجـه‌الن یەکێکــە لــەو بیرمەندانــەی کــە زۆر بــە قووڵــی لــەم چەمکــە تێگەیشــتووە و بــاش مێــژووی ئــەو چه‌مکــەی هەزمکــردووە؛ بۆیــە لەهەمووکــەس زیاتــر بەکارییدەهێنێــت و ئەڵتەرناتیڤێکــی بــۆ ئــەم چەمکــە نەدیوەتــەوە تــا ئێســتا .بۆیــە لــە رواڵەتــدا وا دەردەکــەوێ کــە ئۆجــەالن تەســلیمی حەمتیەتــی ئــەم چەمکــە بــووە .بۆیــە وەک ئەڵتەرناتیڤــی تــەواوی سیســتەمەکە ئــەم چەمکــەی کــردووە بــە ئەســاس و بنکــەی ئیشــەکەی. وەک ئەڵتەرناتیــڤ بــۆ هــەر ســێ پایەکــەی سیســته‌می
(ژ15 )7 .ی پوشپه‌ڕ 2716
هەریەک لەم سێ مۆدێلە پێویستیی بە شرۆڤە و ناساندنێکی قووڵ و نەفەس درێژانە هەیە لە الیەنیی تیۆڕییەوە ســەرمایەداریی؛ ئۆجــه‌الن ســێ مۆدێلــی پێشخســتووە. یەکــەم ،کۆنفیدراڵیزمــی دیموکراتیــی لــە جێــی دەوڵــەت - نەتــەوە .دووەم ،ئابووریــی کۆمینــاڵ واتــە لەســەر ئەساســی قازانجــی کۆمەڵگــە؛ لــە جێــی زۆرتریــن قازانــج .ســێیەم، پیشەســازیی ژینگەپارێــز( ،ئیکۆلــۆژی) لــە جێــی پیشەســازیی ســەرمایداریی( ئیندوســریاڵیزم .).هەریــەک لــەم ســێ مۆدێلــە پێویســتیی بــە رشۆڤــە و ناســاندنێکی قــووڵ و نەفــەس درێژانــە هەیــە لــە الیەنیــی تیۆڕییــەوە .لــەم نوســیینەدا نەمتوانــی شــتێک ئیزافەبکــەم بــۆ رشۆڤەکانــی ئۆجـه‌الن دەرهــەق بــەم ســێ مۆدێلە، بۆیــە تەنیــا ئــەوە دەڵیــم کــە خوێندنــەوەی کتێبــی سۆســیۆلۆژیای ئازادیــی گرنگرتیــن کارێکــە بــۆ تێگەیشــتنێکی رەخنەیانــەی قــووڵ لەمبابەتــە .بــەاڵم لێــرەدا تەنیــا مەبەســتمە دوو خــاڵ رشۆڤــە بکــەم: یەکــەم؛ ئۆجــه‌الن لــە مژاریــی پێشخســتنی ئەڵتەرناتیڤــی ئــەم
سیســتەمەدا شــتێکی تــازەی نەهێنــاوە .بەڵکــو لــە هەناویــی ئەزموونەکانــی مێــژووەوە ،بەتایبەتیــش لــەم دوو ســەدەیەی دواییــدا ،بــۆ ئەڵتەرناتیــڤ گــەڕاوە و ئــەم تێــزەی پێشخســتووە. تەنهــا شــتێکی زۆر گرنــگ کــە ئۆجــه‌الن کردبێتــی، تێکهەڵکێشــکردنی چەمکــی دیموکراتیــی راســتەوخۆ و رادیکاڵــە لــە شــێوازی بەڕێوەبردنیــی کۆمەڵگــەدا کــە ئەمــەش دەبێتــە هــۆی هێزپێدانــی وردە کولتــوورەکان و گــرووپ و کۆمەڵــە کەمینــە و بێدەســتەاڵتەکان. دووەم :ئــەم هەوڵــەی ئۆج ـه‌الن لــە حاڵــی پراکتیکــدا لەبــەردەم ئیمتیحانێکــی ناوازەدایە .لە رەوشــی ســەفەربەرییدا بە شــێوەیەکی ســەرکەوتووانە کۆمەڵــە و گرووپــە مارژیناڵــەکان (پەراوێزخــراو) وەاڵمــی پۆزەتیڤیــان بــەم خەیاڵــەی ئۆجه‌النداوەتــەوە (بەتایبــەت لــە کوردســتاندا) .بــەاڵم لەحاڵــی ســەرکەوتنی فیزیکیــی و گرتنەدەســتی دەســەاڵتدا ،ئەگەرێکــی نــە بچووکــە کــە ئــەم هەوڵــەی ئۆجه‌النیــش بگەڕێتــەوە ســەر رێچکــەی بزووتنــه‌وه جۆراوجۆرەکانــی هــەردوو ســەدەی نــۆزدە و بیســت و دیســانەوە ببێتــە درێــژە پێــدەری سیســتەم .ئــەم ترســە لەالیــەن ئۆجــه‌الن خۆیــەوە زیاتــر لــە چەندیــن جــار ئامــاژەی پێکــراوە .رەخنــەی ئــەم نووســینە لــە ئۆجـه‌الن ئەوەیــە کــە تەســلیمبوون بــە چەمکــی دیموکراســیی و ســەرنەکەوتن لــە گــەڕان بــەدوای ئەڵتەرناتیڤــدا بــۆ خــودی دیموکراســیی یەکێکــە لــە کورتهێنانەکانــی تێزەکــەی. هەربۆیــەش لــە حاڵــی پراکتیکــدا ئەگــەری شــکانەوە بــەرەو ڕووی ســتەمکاریی هەمیشــە هەڕەشــەیەکە لــەو بزوتنەوانــەی کــە بــە خەیاڵــی ئۆجــه‌الن هەنگاودەنێــن .ئەمــە جگــە لــە خەتەریــی تێنەگەیشــتنی بزووتن ـه‌وه‌کان لــە تێزەکانــی ئۆج ـه‌الن. بــەاڵم ئــەوەی جێگــەی تیشکخستنەســەرە لەالیەکــی تــرەوە، دیســان دیموکراتیەتــی رادیکاڵیــی و راســتەوەخۆیە کــە رۆژانــە بزووتنــه‌وه‌کان مەحکومــدەکات بــە رەخنــە کردنــی خۆیــان و ئەنجامدانــی خــۆ گۆڕییــن و خــۆ نوێکردنــەوە .منونــەی رۆژاڤــای کوردســتان و سیســتەمی خۆڕێوه‌بــەری دیموکراتــی لــەو پارچەیــەی کوردســتاندا یەکێکــە لــە منوونــە بەرچــاو گرنــگ و زۆر کریتیکاڵــەکان کــە وەک ئەزموونێکــە بــۆ ســەرکەوتن یــان ســەرنەکەوتنی خەیاڵەکانــی ئۆجــه‌الن.
41 شەڕی ئەهریمەن و ئاهورامەزدا ،فریاد رەسی ئاشتی و پێكەوە ژیان سەردەكەوێت ؟!
نووســیویەتی« :ئــەو پرســیارە كــە هەمــوو جارێــك لەبــارەی ژیانــی منــەوە بــاس دەكرێــت ،ئەوەیــە كــە ئەگــەر لــە ئیمراڵــی ئــازاد بكرێــم لــە كــوێ و بــە چ شــێوەیەك ژیــان بــە ســەر دەبــەم؟ دەبــێ بڵێــم كــە مــن كەســایەتییەكی خەیــااڵوی نیــم ،شــێوازی ژیانــی مــن هەڵگــری (ڕاســتییەكی شۆڕشــگێڕانەیە) و ئــەم لــە بەرگــی پێنجەمــی زنجیــرە نوێــی كتێبــی پرســی كــورد و شــێوازەی ژیــان بــە تەواوەتــی تێكەڵــی گیــان و كەســایەتی مــن ڕێگەچــارەی نەتەوەیــی -دیموكراتــی بەڕێــز ئۆجــاالن چەنــد بــووە ،بــە چاوخشــاندنێك لەســەر ژیانــی مــن لــە ســەردەمی یاداشــتێكی سەرەنجڕاكێشــی ژیانــی خــۆی باڵوكردۆتــەوە .منداڵیــم ،لــە شــێوازی ژیانــم پــاش ئازادبوونــم لــە زینــدان تێدەگــەن.
ئیمراڵــی. ئۆجــاالن لــە كۆتایــی شەســتەكانی ســەدەی رابــردوو ،تێكەڵــی كاری لــە بەردەوامــی كتێبەكەیــدا ،ئۆجــاالن باســی درێژەپێدانــی ژیانــی سیاســی دەبێــت و لــە ئەنقــەرە بــۆ مــاوەی 3ســاڵ لــە ریــزی چەپی خــۆی دەكات پــاش ئــازاد بوونــی لــە زینــدان و چۆنیەتــی ژیــان توركیــدا چاالكــی سیاســی دەكات و بــە هــۆی بەشــداریكردنی لــە بەســەربردنی لــەو كاتــە و هەروەهــا شــوێنی ژیانــی ،ئۆجــاالن خۆپێشــاندان و ڕێكخســتنی ناڕەزایەتــی و مانگرتــن ســاڵی 1972 بــۆ مــاوەی 7مانــگ زیندانــی دەكرێــت.
( no / 7 )- 6 - 7 - 2016
ئــەم پەرتووكــەی دابــەش كراوەتــە ســەر نــۆ بــەش و لــە بەشــێكی كتێبەكــەدا ســەبارەت بــە منداڵیــی خــۆی ،دەگێڕێتــەوە« :لــە ئۆجاالن لە كۆتایی شەستەكانی ســەردەمی منداڵیمــدا لــە هاتووچــۆ و ســەردانیكردنی خــزم و سەدەی رابردوو ،تێكەڵی كاری دراوســێكاندا زۆر بزێــو و ســەركەش بــووم و جموجۆڵــی منداڵیــم سیاسی دەبێت زۆر بــوو و ئەمــەش ســەرەنجی خەڵكــی گوندەكانــی ڕادەكێشــا و لەمبــارەوە ڕســتەیەك لــە بــری مــن نەخشــێندراوە كــە كەســێكی بەســااڵچووی گوندەكــە لــە میوانییــەك پێــی وتــم ،ئایــا تــۆ جیــوە لــە جەســتەت كــراوە؟ هــەروەك دەزانــن جیــوە مادەیەكــی دەسپێكی ژیان و خەبات: كانزایــی زۆر بزێــو و بەجوڵەیــە ،مــن بــە ڕاســت وەكــو جیــوە بزێــو • و پڕجووڵــە بــووم ،بەندكردنــی جیــوە لــە دوورگــەی ئیمرالــی ،حەڤــدە ســاڵ تێپەردەبێــت بەســەر دەســتگیركردنی ڕێــزدار عەبدوڵــا ئۆجــاالن ڕێبــەری كۆمــا جڤاكێــن كوردســتان ،ئــەو حوكمێكــی زۆر قــورس و تاقــەت پڕووكێنــە. ڕێبــەرەی لــە ســاڵی 1949لــە گونــدی ئامــارای ســەر بەقــەزای ســەبارەت بــە یەكــەم نووسینیشــی ،دەڵێــت« :ئــەو كاتــەی لــە خەلفەتــی ســەر بەپارێــزگای ئورفــای -ڕەحــا باكــوری كوردســتان ئامادەیــی بــووم ،وتارێكــم نووســی كــە لــەو كاتــەدا مامۆســتای لەدایــك بــووە ،خوێندنــی ســەرەتایی لــە گونــدی جەبیــن و وێــژە و ئەدەبیــات منــرەی تــەواوی بەو نووســینەم دا ،نووســینەكەم قۆناخــی ئامادەیــی لــە قــەزای نزیــب تەواوكــردووە ،ئۆجــاالن بــە ســەردێری (تــۆ بــۆ مــن ئــەو ڕۆڵەیــت كــە هەرگیــز لــە دایك لــە ســاڵی 1966خوێندنــی پیشــەیی لــە بــواری رووپێویــدا بــە نابێــت) ،پێموایــە لــە ناخمــدا ئامانجــم لــەو نووســینە گێڕانــەوەی ســەركەوتویی تەواوكــردووە ،ســاڵی 1970لــە كۆلێــژی مافــی دووبــارەی ڕۆژانــی ســەختی منداڵیــی خــۆم بــوو ،بــەاڵم ئــەوەش زانكــۆی ئیســتانبو ل وەردەگیرێــت ،هــاوكات ســاڵی 1972دەچێتــە ناتوانێــت مناینــدەی هێــزی مــن بێــت بــۆ بەرگەگرتــن لــە زیندانــی كۆلیــژی زانســتە سیاســییەكان.
42 لــە نیســانی ســاڵی 1973دوای بــێ هیوابوونــی لــە چەپــی توركــی و بێهەڵوێســتیان بەرامبــەر دۆزی كــورد ،یەكــەم كۆمەڵــەی نهێنــی پێكدێنــێ و بابەتــی داگیركــردن و پارچەكردنــی كوردســتان دەكاتــە تــەوەری چاالكــی سیاســی و گفتوگــۆی نێــو هاوڕێیانــی ،لــە ســاڵی 1975ئۆجــاالن بــە‌یەكجــاری لــە چەپــی توركــی جیادەبێتــەوە و لەگــەڵ هاوڕێكانــی رووی چاالكییەكانیــان لــە باكــوری كوردســتان دەكــەن و هــەر ئــەو ماوەیــەش كۆمەڵــە نهێنییەكەیــان بــە گرووپــی ئاپۆچییــەكان نــارسا ،لــە 1978-11-27پارتــی كرێكارانــی كوردســتانی دامەزرانــد و دوای كودەتــای ســەربازی 12ی ئەیلوولی ،1980بــواری چاالكــی سیاســییان ئاســتەنگی زۆری بــۆ دروســتكراو ژمارەیەكــی زۆر لــە كادرەكانیــان دەســگیركران ،بــۆ درێژەپێدانــی خەبــات لەگــەڵ چەنــد كەســێك لــە هەڤااڵنــی روو لــە ڕۆژئاڤای كوردســتان و ســوریا دەكات ،یەكــەم شــوێن كــە مــاوەی چــل ڕۆژ لێیدەمێنێتــەوە كۆبانــێ بــووە ،دواتــر لــە ڕێگەی چەند دۆســتێكەوە ئاشــنایەتی لــە گــەڵ ڕێكخــراوە فەلەســتینیەكاندا دروســتدەكات و لــە ناوچــەی بیقاعــی نێــوان ســوریا و لوبنــان دەمێنێتــەوە و كەمپــی پــەروەردەی سیاســی و ســەربازی دروســتدەكات.
دوورگەكە تا دوایین رۆژگاری
عوسمانیەكان ئاوەدانی لێ بووە و لە سێ گوندی یۆنانی پێكهاتبوو
(ژ15 )7 .ی پوشپه‌ڕ 2716
•
پیالنگێڕی و ئیمرالی:
ئیمرالــی دوورگەیەكــی بچووكــە كەوتۆتــە خــوارووی دەریــای مەڕمــەڕە ،بەرامبــەر لێوارەكانــی بورســا لــە رۆئــاوای توركیــا، ناوبانگــی بــە زیندانەكــەی دەركــردووە كــە لــە بەرزتریــن شــوێنی دوورگەكــە بنیــات نــراوە و 217مەتــر بەرزتــرە لــە ئاســتی دەریــا ،مێــژووی ئاوەدانــی لــەم دوورگەیــە بــۆ رۆژگاری رۆمــەكان دەگەڕێتــەوە ســرابۆ و پلینــی كــە دوو نــارساوی ئــەو
ســان ،بەدوورگــەی بەســبیكوس نــاوی دەبــەن ،دواتــر ناونــراوە كالۆلیمنــوس كــە وشــەیەكی یۆنانیــە واتــا گونــدی قــەراخ دەریــا، لــە ڕۆژگاری شــەڕی ئیمپراتۆریــی بیزانــس و عوســانییەكان دوورگەكــە لەالیــەن یەكــەم ئەدمیرالــی دەریاوانــی عوســانی بەنــاوی ئەمیــر عەلــی داگیركــراوە بــۆ پاراســتنی رێــڕەوی دەریاوانــی شــاری بورســا كــە ئەوســا پایتەختــی عوســانیەكان بــوو بــەر لــە داگیركردنــی قوســتەنتینیەی پایتەختــی دەوڵەتــی رۆم كــە دواتــر بــە ئەســتەمبوڵ نــارسا ،شــیامنە دەكرێــت كــە نــاوی ئیمیرالــی لــە نــاوی ئەمیرعەلــی وەرگیرابێــت ،دوورگەكــە تــا دواییــن رۆژگاری عوســانیەكان ئاوەدانــی لــێ بــووە و لــە ســێ گونــدی یۆنانــی پێكهاتبــوو بــە بەرهــەم هێنانــی ترێــی نایــاب و ئاوریشــم و ماســی دەنــارسا ،كیمــۆن فرایــار ئەكادیمیەكــی نــارساوی وەرگێڕانــی ئەدەبیاتــی یۆنانیــە بــۆ زمانــی ئینگلیــزی، دانیشــتووی ئــەم دوورگەیــە بــووەو كۆچــی كــردووە بــۆ ئەمریــكا، لــە جەنگــی ئەتاتــورك دژ بــە یۆنانیــەكان 1922-1919و پــاش رێككەوتنــی نێــوان هــەردوو الیەنــی شــەركەڕ و ئالوگــۆڕی دانیشــتووان دوورگەكــە لــە یۆنانــی چۆڵكــراو دواتــر لــە 1935كــرا بــە بەندیخانەیەكــی ترســناك. ئــەو كەســانەی لــەو دوورگەیــەدا زیندانیكــراون پێكهاتــون لــە بیلــی هایــس ،نووســەری ئەمریكایــی و خاوەنــی رۆمانــی (شــەمەندەفەری خێــرای نیوەشــەو ،یەڵامزگونــەی دەرهێنــەرو ســینەماكاری نــاوداری كــورد ،رفعــەت ئیلــگاز ،ئیرباهیــم باڵەبــان و ژمارەیــەك ڕووناكبیــر و هونەرمەنــد وەك بەنــدی لــە زیندانــی ئیمرالــی ڕاگیــراون. هەروەهــا ســێ كەســایەتی دەوڵەتــی توركیــا لــە كودەتــای ســاڵی ١٩٦١لــەم دوورگەیــەدا زیندانــی كــراون و لــە ســێدارەدراون، ئەوانــەش هەریــەك لــە عەدنــان مەنــدەرس ســەرۆك وەزیرانــی توركیــا ،فەتیــن روشــدی زۆرلــو وەزیــری دەرەوەی توركیــا، حەســەن پۆالتــكان وەزیــری دارایــی. دوای ئــەوە كــە ڕێبــەر عەبدوڵــا ئوجــاالن لــە 15ی شــوباتی ســاڵی 1999لــە نایرۆبــی پایتەختــی كینیــا لــە پیالنگێڕیەكــی نێودەوڵتیــدا ڕفێنــدرا ،زیندانــی دوورگــەی ئیمرالــی ســەر لــە نــوێ وەك زیندانێكــی تاكەكەســی ســازكرایەوەو ئوجاالنیــان تێــدا زیندانــی
43
لــە گرتووخانــەی ئیمرالــی 3ژووری 13مەتــری چوارگۆشــە هەیــە، لــە یەكــەم ژوور‌دا ڕێبــەر ئۆجــاالن ڕاگیــراوە ،ژووری دووەم وەك ژووری دیــدار تەرخــان كــراوە ،كــە لەوێــدا ئوجــاالن و پارێــزەران یەكــری دەبینیــن ،ژووری ســێیەم بــۆ هەواگۆڕكــێ تەرخــان كــراوە ،هەمــوو دەوری ئیمرالــی بــە ســیمی دڕكــدار گیــراوە، هەروەهــا بــە بورجــی پاســەوانی چاوەدێــری دەكرێــت ،لــەو ژوورەدا كــە ئوجــاالن 23ســەعاتی تێــدا دەمێنێتــەوە ،كورســییەك، تەختەێــك و مێزیــك دانــراوە ،هەروەهــا تەواالێتیشــی تێدایــە ،بێجگــە لــەوە كتێبخانەیەكــی تێدایــە كــە پــاش ئــەوەی وێنــەی كتێبخانەكــە لــە چاپەمەنییەكانــدا بــاو كرایــەوە ،ئەویشــیان البــردووە ،ژوورەكــەو دەوروبــەری لــە ڕێــگای 63كامێــراوە 24 ســەعات لــە ژێــر چاوەدێریدایــە ،بێجگــە لەمــە پاســەوانەكان لــە كونــی دەرگای ژوورەكــەوە ،نێــو ژوورەكــە كۆنــرۆڵ دەكــەن لــە كاتــی خەوتنیشــدا رووناكایەكــی شــین لــە ژوورەكــە هەڵدەكــەن، هەمــوو هاویــن و زســتان ئامێــری ســاردكەرەوەی ژوورەكــە كار دەكا و هــەر ئەمــەش بووەتــە هــۆی كــە تەندروســتی ئوجــاالن خراپــر بێــت ،پەنجــەرەی ژوورەكــەی ئوجــاالن هەمیشــە داخــراوە پێوەنــدی ئوجــاالن بــە دەرەوە تەنیــا بــە ڕێــگای رادیۆیەیەكــە كــە تەنیــا كاناڵێــك وەردەگرێــت ،پارێزەرەكانــی ئوجــاالن هەرحەفتــەی جارێــك كتێــب ،ڕۆژنامــە و گۆڤاریــان بــۆ دەبــرد ئــەو كاتانــەی دیــدارەكان ئاســتەنگ نەكرابــو ،ئەویــش تەنیــا ئەو ڕۆژنامانــە كــە لــە توركیــا دەردەچــن ،دیــارە لــە دوای ئــەوەی كــە كۆنــرۆڵ دەكــران ،بــە ئوجــاالن دەدران.
ئۆجه‌الن یەكێكە لەو سەد كەسایەتیەی كە كاریگەریان لەجیهان هەبووە
هەروەهــا گۆڤــاری تایــم كــە لــە ئەمەریــكا دەرئەچــێ 2013/4/18 لەپێگــەی ئەلیكرتۆنــی خۆیــدا نــاوی كاریگەرتریــن 100كەســایەتی ســاڵی 2013ی لەئاســتی جیهــان ئاشــكراكرد كــە ڕێبــەر عەبدوڵــا ئۆجــاالن یەكێكــە لــەو ســەد كەســایەتیەی كــە كاریگەریــان لەجیهــان هەبــووە ،گۆڤــاری ناوبــراو لــە پێگــە ئەلكرتۆنیەكەیــدا باسـی لــە ڕۆڵــی ئۆجــاالن كــردووە‌لــە ئاشــتیدا و تیایــدا هاتــووە: لــە ســەرەتای دەســتپێكی ڕێكەوتننامەكــەی ئیرلەنــداوە كــە بــە ئۆجاالن خەاڵت كرا: • لــە دوانزەیەمیــن كۆنفڕانس ـی نێودەوڵەت ـی كــورد لــە پەرلەمان ـی ڕێكەوتننامــەی هەینــی گــەورە بەناوبانگــە و مــاوەی 15ســاڵ
( no / 7 )- 6 - 7 - 2016
كــرد ،دوورگــەی ئیمرالــی لــە ژێــر دەســەاڵتی فەرمانــدەری ئاسایشــی دوورگەدایــە و لەالیــەن 1000ســەرباز ،پاســەوان و گاردەوە چاوەدێــری دەكــرێ ،دوورگــەی ئیمرالــی و هەتــا 5میــل بــە دەوروبەرەكەیــەوە هــەم لــە ڕێــگای ئــاو و هــەم لــە ئاســانەوە وەك ناوچــەی قەدەخــە كــراو ڕاگەیانــدراوە ،هیــچ كەســێك چ مەدەنــی و چ ســەبازی بــۆی نیی ـە ،نزیكــی دوورگــەی ئیمرالــی بكەوێــت.
ئەوروپــا ،خەاڵتــی ئاشــت ی بەخرشایــە رێبــەر ئۆجــاالن و خەاڵتەكــەش لەالیــەن دیلــەك ئۆجــاالن وەرگیــرا ،لــە رێوڕەســمی بەخشــین ی خەاڵتەكــەدا نوێنــەری نوســینگەی ئاشــتی نێودەوڵەت ـی رایگەیانــد :ئۆجــاالن ()17ســاڵە لــە بارێكـی ســەختی زینداندایــە و ناتوانێــت لەگــەڵ پارێــزەر و كەســوكاری خــۆی چاوپێكەوتــن بــكات و حكومەتــ ی توركیــاش سیاســەتی گۆشــەگیری ی لەســەر ئۆجــاالن بەڕێوەدەبــات. د ،ماریــا گویســەپینا خەاڵتەكــەی دایــە دیلــەك ئۆجــاالن پەرلەمانتــاری پارتــی دیموكراتــی گــەالن (هەدەپە) كە خوشــكەزای عەبدوڵــا ئۆجاالنیشــە ،ناوبــراو داواشـی لــە رێكخــراو ی پێشــگیری لــە ئەشــكەنجەدراونی نێودەوڵەتـی (سـی پـی تی) كرد هەڵوێســتی كرداریــی لەســەر دۆخــی تەندروســتی بكــەن و یەكێتـی ئەوروپــاش هەوڵ ـی خــۆی بــۆ ئازادكردنــی ئۆجــاالن بخاتەگــەڕ. ئــەوەش لــە كاتێكدایــە كــە چەندینجــار ئۆجــاالن لــە ئاســتی نێودەوڵەتیــدا خەاڵتــ ی پێبەخــراوە وەك خەاڵتــی شــارەوانیی شــاری پالێرمــۆی ئیتاڵیــا و خەاڵتــی كۆمەڵــەی خوێندكارانــی زانكــۆی زیجالیــد لــە ســكوتلەندا و خەاڵتــی ســااڵنەی برایــم ئەحمــەد نــارساو بــە خەاڵتــی بلــە لــە ســلێامنی.
44 تێدەپەڕێــت عەبدوڵــا ئۆجــاالن ژیانــی لــە زیندانــدا بەســەردەبات ســەرەڕای ئەمــە ،ئۆجــاالن بووەتــە دەنگێــك بــۆ ئاشــتی و بۆتــە ســەركردەیەك كــە دەســتی برایەتــی بــۆ ئەوكەســانە درێژكــردوە كــە بەدرێژایــی چەندیــن ســاڵی ژیانــی دژی جەنــگاون. لە بواری مرۆیی و پیشەسازی و تەكنۆلۆژیدا تا دێت بەرەو هەڵكشان دەچێت ،بەاڵم لە رووی ئاكاری ویژدانییەوە هەمیشە لە داتەپیندایە
(ژ15 )7 .ی پوشپه‌ڕ 2716
كەشتی و كارەسات: • هەرچەنــدە خاكــی دابەشــكراوی كوردســتان هەڵكەوتــەی جوگرافیــای بــە جۆرێكــە بەشــێوەیەكی بەرفــراوان لــە هیــچ الیەكــەوە ناچێتــەوە ســەر دەریــا ،بــەاڵم گەلــی كــورد و خاكــی كوردســتان لــە قواڵیــی دیرۆكــەوە تــا رۆژگاری ئەمــڕۆ یــادەوەری و ئاشــنابوونیان لــە گــەڵ كەشــتی بــە هــەردوو دیــوی پۆزەتیــڤ و نیگەتیــڤ هەبــووە ،لــەم سەردەمەشــدا لــە بــاس و خواســی خەمــی كەشــتی دانەبــڕاوە ،ئەگــەر خاكــی كوردســتان لــە كات و ســاتێكی مێــژوودا پیرۆزتریــن ســەرزەمینی ئــەم هەســارەیە بــوو بێــت بــۆ لــە ئامێزگرتنــی كەشــتییەك كــە ژیانــی مرۆڤایەتــی لــە نەمــان پاراســت ،ئێســتا لــەم ســاتەوەختەدا تــەواوی مرۆڤایەتــی كــە قــەرزاری خاكــی كوردســتانن ناتوانــن یاخــود نایەنەوێــت كەشــتییەك بــۆ كــورد بــەڕەوا ببینــن ،لــە ســەرچاوەی میتولــۆژی و دەقــە ئاینیــەكان ئامــاژە بــەوە كــراوە بونیادنانــەوەی ژیانــی مرۆڤایەتــی و پاراســتنی لــە كارەســاتێكی رسوشــتی بــە هــۆی كەشــتییەكەوە بــووە.
مرۆڤایەتــی و هەمــوو زیندەوەرانــی ســەرزەوی ،وەك لــە دەقــی ئاینیــدا ئامــاژەی پێــدراوە مــرۆڤ لــەو پــەڕی خەراپــەكاری و تاوانكاریــدا بــووە ،هەرچەنــدە پەیامبــەر نــوح بانگــەوازی بــۆ خەڵــك كــردووە و رێگــەی ڕاســتی بــە مرۆڤــەكان نیشــانداوە، بــەاڵم وەك پێویســت خەڵــك بــە دەنــگ بانگەوازەكەیــەوە نەچــووە بەپێچەوانــەوە رۆَژ لــە دوای رۆژ مــرۆڤ زیاتــر كردەوەی نامرۆڤانــەی ئەنجامــداوە ،بۆیــە پەیامبــەر نــوح رسوشــی بــۆ دێــت و فەرمانــی پێدەكرێــت كەشــتییەك دروســت بــكات بــۆ ئــەوەی لــە ســەرجەم زینــدەوەران و لــە مــرۆڤ ڕەگــەزی نێــر و مــێ لــە كەشــتییەكەیدا بپارێزێــت لــەو كارەســاتەی خــودا دەینێرێــت بــۆ ســەر مرۆڤــە خەراپــەكارەكان ،هەروەهــا لــە دەقــی ئاینیــدا هاتووە كەشــتی نــوح لــە پیرۆزتریــن خاكــی ســەرزەوی گیرســاوەتەوە دوای ئــەوەی زریانەكــە كۆتایــی هاتــووە. بێگومــان ئــەو خاكــە پیــرۆزەی ئامــاژەی پێكــراوە خاكــی كوردســتانە و چیــای جودییــە ،چیــای جــودی دەكەوێتــە باكــوری كوردســتان و نزێــك شــاری شــەرناخ ،هەنــدێ بۆچــوون هەیــە پێیــان وایــە نــاوی شــەرناخ لــە «شــارنوح»ەوە هاتــووە واتــا دوای ئــەوەی كەشــتییەكەی حەزرەتــی نــوح لەســەرچیای جــودی گیرســاوەتەوە ســەرلەنوێ ژیــان دەســتی پێكردۆتــەوە مرۆڤــەكان شــوێنی نیشــتەجێبوونیان دروســتكردووە ،نــاوی شــەرناخ كــە شــارێكی كوردپــەروەر و شۆڕشــگێڕی باكــوری كوردســتانەو ئێســتا ڕژێمــی فاشســتی ئەكەپــە دڕندانــە كەوتۆتەوێرانكردنــی ،لــە شــاری نوحــەوە هاتــووە ،لەگــەڵ تێپەڕبوونــی كاتــدا لــە شــارنوحەوە بووە بــە شــەرناخ ،هەڵبەتــە لــە بەبیرهێنانــەوەی ئــەم كورتەباســەدا ئەوەمــان بــۆ ئاشــكرا بــوو خاكــی كوردســتان ئــەو شــوێنە پیرۆزەیە كــە ڕەگــەزی مــرۆڤ و زیندەوەرانــی لــە نەمــان پاراســت ،جــودی و شــەرناخ بــوون بەالنكــەی ســەرلەنوێ گەشــەكردنی مرۆڤایەتــی، لــە ڕۆژگاری ئەمــڕۆدا جیهــان گەیشــتووە بــە ئاســتێكی زۆر بــەرز لــە هەمــو روویەكــەوە ،لــە بــواری مرۆیــی و پیشەســازی و تەكنۆلۆژیــدا تــا دێــت بــەرەو هەڵكشــان دەچێــت ،بــەاڵم لــە رووی ئــاكاری ویژدانییــەوە هەمیشــە لــە داتەپیندایــە.
دیارتریــن رووداو كــە ئامــاژەی پێكــراوە زریــان و الفاوێكــی گــەورەی گشــتگیر بــووە كــە تــەواوی جیهانــی داپۆشــیوە، بێگومــان فریــادڕەس و خــاوەن ڕۆڵ و كاریگــەری لــە پاراســتنی جیهان شەرمەزارە: ڕەگــەزی مــرۆڤ پەیامبــەر نــوح و كەشــتییەكەیەتی ،كەشــتییەكەی • حەزرەتــی نــوح لــە كاتێكــدا بــوو بــە هــۆكاری پاراســتنی ڕیشــەی جیهانــی مرۆڤایەتــی بەتایبــەت ئــەو هێزانەی فەرمانــڕەوای خاوەن
45
كەشتیەكی تر: • ئاشــكرایە خاكــی پیرۆزی كوردســتان لە دوای دابەشــكردنی بەســەر چــوار واڵتــی ســتەمكاردا گەلــی كــورد بــە ناچــاری بــۆ خۆپاراســن دەســتی بــۆ چــەك بــردووە و شــۆڕش و ســەرهەڵدانی لــە پێنــاو ئازادیــدا بەرپــا كــردووە ،ئــەوەی دەمانەوێــت ئامــاژەی پێبكەیــن لــەم باســەدا تەنهــا بەشــێكی گرنگــی دوا شۆڕشــی ئازادیخوازانــی كــوردە لــە باكــوری كوردســتان ،هەڵبەتــە ئێســتاش شۆڕشــەكە لــە گەرمــەی خەبــات و تێكۆشــانی هەمەالیەنــە دایــە ،بەاڵم ئــەوەی بە
مرۆڤێك شۆڕشێكی بەرپاكردووە بەرەو ڕووی ستەمكار و جەالدەكان رابووە سەرپێ و گەلێكی لە كەناری مەرگ هەستانەوە هەمــوو مافێكــی ســەرەتایی مــرۆڤ بێبەشــكراوە ،لــە واڵتێكــی گــەورەدا كەشــتییەك نەمــاوە شــەپۆلەكانی دەریــا ببڕێــت و پەیامێكــی ئاشــتی لێوەربگرێــت ،زۆرجــار گوێبیســتی ئــەو وتەیــە بووینــە كــە دەڵــێ»:واڵت وەكــو كەشــتییەك وایــە پێویســتە هەموالیــەك پارێــزگاری لــێ بكــەن بــۆ ئــەوەی لــە نقومبــوون بیپارێزیــن» ،بــەاڵم وادیــارە دەســەاڵتدارانی توركیــا لــە خەمــی كەشــتی واڵتەكەیانــدا نیــن لــە پێنــاو ڕێگــری لــە كەشــتی دوورگەكــە بێباكانــە هەڵســوكەوت دەكــەن ،پێویســتە هەرچــی زووتــر ئــەو ڕاســتییە بزانــن ئــەو كاتــەی كەشــتی واڵت نقــووم دەبێــت و دواجــار هەمــوو الیــەك زەرەرمەنــد دەبێــت ،توركــەكان لــە هەمــوو كــەس باشــر دەزانــن ئۆجــاالن لــە باكــوری كوردســتاندا كلیلــی چارەســەری ســەرجەم كێشــەكانە ،ئەگــەر واڵتــی توركیــا بــە كەشــتییەك پێناســە بكەیــن بێگومــان باشــرین كەشــتی وان كــە بتوانێــت كەشــتییەكە بــەرەو كەنــاری ئارامــی ببــات تەنهــا ئۆجاالنــە ،ســەرانی توركیــا دەبێــت دەرك بــەو ڕاســتیە بكــەن
( no / 7 )- 6 - 7 - 2016
دەســەاڵتی ڕەهــان ،زۆر بــێ ئەمــەك و بــێ ویــژدان و پێنەزانــن لــە هەمبــەر ئــەو خاكــەی ئامێــزی خــۆی كــردەوە بــۆ پاراســتنی مــرۆڤ ،ئــەو خاكــە پیــرۆزەی كەشــتی ژیانــی گرتــە خــۆی ئێســتا جیهــان بەهەمــوو پێشــكەوتنەكانییەوە شــەرمەزارە لــە بەرامبەری، لــەم ڕۆژگارەدا كــە الف و گەزاڤــی بەرەوپێشــچوونی مرۆڤایەتــی و پاراســتنی مافەكانــی مــرۆڤ و دروســتكردنی ســەدان دەزگای هەمەجــۆر گوایــە بــۆ خزمەتــی ســتەملێكراوانە و دژی ســتەمكارانە هەمیشــە دەگوتــرێ و بانگەشــەی بــۆ دەكرێــت ،هاوكاتــە لــە گــەڵ ئــەو ســتەم و داگیــركاری و دڕندایەتییــەی كــە لەســەر خاكــە پیرۆزەكــەی كەشــتییەكەی نــوح ئەنجــام ئەدرێــت ،ئێســتا جــودی پیــرۆز كــە هێشــتا ئاســەواری كەشــتییەكەی پێــوە مــاوە لــە پێــش چــاوی هەمــوو ئــەو هێزانــەی بانگەشــەی بریقــەداری درۆیینــە دەكــەن ســەبارەت بــە مافــی مــرۆڤ ،بــە تــۆپ و تانــك و چەكــی كۆكــوژ پاداشــت ئەدرێتــەوە ،ئێســتا نەتەوەیــەك لــە ســەر ئــەو خاكــە نكوڵــی لــە بوونــی دەكرێــت و جینۆســاید دەكرێــت تەنهــا لەبــەر ئــەوەی دەیەوێــت دیــرۆك و فەرهەنگــی خــۆی بپارێزێــت ،ئــەو دەســەاڵتە نكوڵیــكارەش كــە جــودی زێــدی ژیــان دەكات بــە گۆڕســتان خــۆی بــە پێشــڕەوی ئــەو ئایینــە دەزانێــت كــە چیــای جــودی بــە پیرۆزتریــن شــوێنی ســەرزەوی پێناســەكردووە؟! لێــرەوە دەمامكــی ســاختەكاری لــە ســەر ڕووی ڕەش و دزێــوی ســەرجەم ئــەو كــەس و واڵتانــە دادەماڵرێــت كــە بانگەشــە درۆینەكانیــان ســەبارەت بــە مرۆڤدۆســتی و ئایــن پــەروەری دنیــای تەنیــوە ،ئەگــەر دەرفەتــی ژیانێكــی ئاســایی بــۆ مرۆڤەكانــی نیشــتامنی كەشــتی پاراســتنی ژیــان نەبێــت ،مــرۆڤ بوونــی تــەواوی مرۆڤایەتــی دەكەوێتــە ژێــر پرســیارەوە.
گرنگــی دەزانــم مــژاری كەشــتییە ،هــەروەك چــۆن كەشــتییەكەی چیــای جودی لــە ســاتەوەختێكی مێژوییــدا فریادڕەســی مرۆڤایەتی بــوو ،لــە رۆژی ئەمڕۆشــدا لەســەر هەمــان خاكــی كوردســتان كەســایەتیەك ،مرۆڤێــك شۆڕشــێكی بەرپاكردووە بــەرەو ڕووی ســتەمكار و جــەالدەكان راِبــووە ســەرپێ و گەلێكــی لــە كەنــاری مــەرگ هەســتانەوە ،زلهێزەكانــی دنیــا ئەوانــەی بانگخــوازی دیموكراســی و مافەكانــی مرۆڤــن دەســتیان خســتە ناودەســتی جــەالدی داگیركــەری جــودی پیــرۆز و لــە گەلەكۆمەیەكــی نێودەوڵەتیــدا رێبــەری ئازادیخوازەكانیــان دەســتگیر كــرد و لــە دوورگەیەكــی دوور لــە ئاوەدانــی گۆشــەگیركراوە ،عەبدوڵــا ئۆجــاالن ئــەو كەســەیە كــە لــە دوورگــەی دەریایەكــدا لــە
46 گرنگــی كەشــتیەكەی چیــای جــودی بــۆ مرۆڤایەتــی چــی بــوو گرنگــی كەشــتیەكەی دوورگــەی ئیمرالــی بــۆ توركیــا لــەوە كەمــر نییــە ،ئــەو گۆشــەگیریە بــێ مەودایــەی دەســەاڵتدارانی توركیــا ســەپاندویانە بەســەر ئۆجاالنــدا ئەگــەر بــەردەوام بێــت كارەســاتی گــەورە بــەدوای خۆیــدا دێنێــت ،هــەر وەك ئێســتا توندبوونــی شــەڕ و پێكدادانــەكان ئامــاژە بــە ڕووداوی ترســناك دەكــەن ئەگەر ڕێگــە چــارەی ئاشــتییانە نەگێرێتــە بــەر كەشــتی واڵت تووشــی كارەســاتی گــەورە دەبێــت.
هەموو سەردانەكانی پارێزەران بە
(ژ15 )7 .ی پوشپه‌ڕ 2716
مەبەستی دیدار رەتكراونەوە
ئاشتی گۆشەگیر كراوە: • بــە گوێــرەی ئەو ڕاپۆرتانــەی لــە ڕاگەیاندنەكانەوە بــاو كراوەتەوە لــە ســاڵی ()1999ەوە بــەردەوام گۆشــەگیری دژوار بەســەر ئۆجاالنــدا ســەپێرناوە ،لــە ڕاپۆرتەكانــدا بــەم شــێوەیە ئامــاژە بــەو دیدارانــە كــراوە كــە ئۆجــاالن لــە گــەڵ پارێزەرەكانیــدا ئەنجامــی داوە دوای ئــەوەی ســزای زیندانــی هەتاهەتایــی بــە ســەریدا ســەپێرنا و لــە زیندانــی تاكەكەســی دوورگــەی ئیمرالــی بەنــد كــرا « دیــداری ئاســایی لــە هەفتــەی دوو جــارەوە كردیانــە هەفتــەی جارێــك ،دوای ســزادانی ئۆجــاالن دیــداری پارێزەرانــی ئۆجاالن لــە ()25ی شــوباتی ()1999ەوە دەســتی پێكــرد ،لــە ســاڵەكانی ســەرەتادا هەفتــەی دووجــار پارێزەرانــی دیداریــان لــە گــەڵ ئۆجــاالن ئەنجــام دەدا و لــە ( )12مانگــی یەكــی ســاڵی ()2000دا، دیدارەكانیــان لــە هەفتــەدا كــردە رۆژێــك ،لــە ســاڵی ()1999دا، ( )46جــار پارێــزەران دیداریــان لــە گــەڵ ئۆجــاالن ئەنجــام داوە، لــە ســاڵی ( )2000دیــداری پارێــزەران لــە گــەڵ ئۆجــاالن ( )32جــار پێكهاتــووە ،لــە ســاڵی ()33( ،)2001جــار ،لــە ســاڵی ()46( ،)2002 جــار ،لــە ســاڵی ( )2003لــە 12ی مانگــی سـێ و27ی مانگــی یانــزە، دیــدارەكان ئاســتەنگ كــران و لــە ( )25ســەردان ( )13ســەردان رەتكرانــەوە ،لــە ســاڵی ()2004دا )25( ،جــار ســەردان كــراوە و
شــەش دیــداری هەفتانــە رەتكراونــەوە ،لــە ســاڵی ()2005دا ()46 جــار ســەردان كــراوە و ( )15دیــدار رەتكراونەتــەوە ،لــە ســاڵی ()2006دا لــە ( )59ســەردان ( )38دیــدار رەتكراونەتــەوە ،لەســاڵی ()2007دا ( )55جــار ســەردان كــراوە )25( ،جــار رەتكراونەتــەوە، لــە ســاڵی ()2008دا ( )21دیــدار ئاســتەنگ كــراون و بــە گشــتی ( )147رۆژ دیــدارەكان قەدەخــە كــران ،لــە ســاڵی ()2009دا ()11 دیــدار رەتكرانــەوە و بــە گشــتی ( )77رۆژ دیــدارەكان قەدەخــە كــران ،لــە ســاڵی ()2010دا لــە ( )50ســەردان )17( ،دیــدار رەتكرانــەوە و ( )119رۆژ دیــدار لــە گــەڵ ئۆجــاالن قەدەخــە كــراوە ،لــە ســاڵی ()2011دا هەمــوو ســەردانەكانی پارێــزەران بــە مەبەســتی دیــدار رەتكراونــەوە ،دوایــن دیــداری پارێــزەران لــە ()27تەمــوزی (،)2011ئەنجامــدراوە. تــا ئێســتا كــە كۆتایــی مانگــی شەشــە نزیكــی پێنــج ســاڵە بەبیانــوی ئــەوەی كەشــتی ئیمرالــی خەراببــووە دیدارەكانــی ئۆجــاالن لــە گــەڵ پارێزەرانیــدا ئاســتەنگ دەكرێــت و ڕێــی پێنادرێــت، بێگومــان رژێمــی توركیــا لــەو مــاوە دوور و درێــژەدا كــە رێگــری لــە چاوپێكەوتنــەكان كــردووە ،بــەردەوام یــەك وەاڵمــی بــۆ پارێــزەرەكان هەیــە ئــەوەش كەشــتی ئیمرالــی خــەراپ بــووە!! ئــەو وەاڵمــە چەنــدە وەاڵمێكــی دوور لــە ڕاســتی و درۆیەكــی زەق و ئاشــكرایە ،لــەوە زیاتــر شــەڕێكی دەروونییــە لــە گــەڵ گەلــی كــورد لــە باكــوری كوردســتان ،ئــەو كارەی حكومەتــی ئاكەپــە دەســتی داوەتــێ دوورە لەهەمــوو ئاكارێكــی مرۆڤایەتــی ،ڕۆژانــە ئۆپەراســیۆنی ســەربازی و سیاســی و گرتــن و كوشــتنی رۆڵەكانــی گەلــی كــورد پەیامێكــی ئاشــكرایە بــۆ گەلــی كــورد كــە جگــە لــە خــۆ بەدەســتەوەدان و نۆكەریكــردن هیــچ دەرفەتێكــی دیكــەی نەهێشــتۆتەوە ،دەســەاڵتێك تەنهــا زمانــی شــەڕ تێبــگات و دژی هەمــوو هەنگاوێكــی ئاشــتی بێــت ،پێویســتە تەنهــا بــە شــەڕ وەاڵمــی بدرێتــەوە ،ئــەو كەشــتییەی كــە زیاتــر لــە هــەزار و هەشــت ســەد ڕۆژە دەســەاڵتدارانی توركیــا دەڵێــن خــەراپ بــووە لــە حەڤــدە ســاڵی ڕابــردوودا هەمیشــە پەیامــی ئاشــتی هێنــاوە، كەواتــا ســەرانی تــورك شــەڕ دەخــوازن نــەك ئاشــتی ،كاتێــك دەڵێــن كەشــتی خــەراپ بــووە واتــا ئەقڵــی ئاشــتی دەســەاڵتدارانی ئــەو واڵتــە خــەراپ بــووە ،تاكــە ڕێگــە لــە بــەردەم گەلــی كــورد
47 مابێــت شــەڕكردنە لەگــەڵ ئــەو ئــاوەز و لۆژیكــەی تەنهــا شــەڕ پێشــر ســەرەك وەزیرانــی توركیــا ئــەوەی رەتكردبــووەوە ،كــە دەزانێــت ،ئەگــەر واڵتێــك نەتوانێــت كەشــتی دوورگەیــەك هیــچ دانوســتانێك لەگــەڵ پەكەكــەدا بكــەن. بــۆ ئاشــتی دابیــن بــكات ،پێویســتە شــەڕی ئــازادی كەشــتیە بەگوێرەی سەرچاوەكانی هەواڵ 9 گەورەكەیــان نقــووم بــكات ،ئەگــەر ژیانــێ هەبێــت پێویســتە بــۆ هەمــووان بێــت ئەگــەر كارەســاتێ ڕوو بــدات بــا تەنهــا كــورد ملیۆن و 500هەزار واژۆ لە فەرمانگەی زەررمەندنەبێــت وەك ڕابــردوو ،پێــش هەركــەس شــەڕخوازەكان دادنووسی پەسەند كراوە دەبــێ باجــی شــەڕانگیزی خۆیــان بــدەن.
دەملیۆن كەس ئازادی ئۆجاالنی دەوێت: • بەمەبەســتی ئازادكردنــی ڕێبــەر عەبدوڵــا ئۆجــاالن 10ملیــۆن واژۆ كۆكراوەتــەوە و هەمــوو واژۆكانیــش ڕادەســتی پەرلەمانــی یەكێتــی ئەوروپــاش كــراوە ،بــۆ ئــەو مەبەســتە لــە كوردســتان و لــە ئەوروپــا و چەنــد واڵتێكــی دیكــەی دنیــادا لەالیــەن ژمارەیــەك كەمپینــەوە 10ملیــۆن ئیمــزا بــۆ ئازادكردنــی عەبدوڵــا ئۆجــاالن كۆكراوەتــەوە و داواشــیان لەپەرلەمانــی ئەوروپــا كــردوە كــە ئــەو واژۆیانــە بەهەنــد وەربگــرن و هەوڵەكانیــان بخەنــەكار بــۆ ئــەوەی ئــەو ڕێبــەرەی گەلــی كــورد ئــازاد بكرێــت ،بەگوێــرەی ســەرچاوەكانی هــەواڵ 9ملیــۆن و 500هەزار واژۆ لــە فەرمانگەی دادنووســی پەســەند كــراوە و لەســاڵی 2012ەشــەوە خەریكــی كۆكردنــەوەی ئــەو واژۆیانــەن ،جگــە لــە خەڵكــی ئاســایی چەندیــن كەســایەتی سیاســی لەئەوروپــا ئیمزایــان بــۆ ئازادكردنــی ئۆجــاالن كــردوە ،بــەاڵم تاوەكــو ئێســتا حكومەتــی توركیــا لەســەر ئــەو 10 ملیــۆن واژۆیــە هیــچ لێدوانێكــی نــەداوە ،هەڵبەتــە ئــەو دە ملیــۆن واژۆیــە لــە بارودۆخێكــی ئاســایی كۆنەكراوەتــەوە ،ئاســتەنگی زۆر بــۆ چاالكوانانــی كەمپینــەكان دروســتكراوە ،بێگومــان لــە دۆخێكــی ئــازاد دا ئــەو كەمینــە بەڕێــوە بچێــت زۆر لــەو ژمارەیــە زیاتــر ئــازادی ئۆجاالنــی دەوێــت و بــە ڕێبــەری خــۆی پەســەندی دەكات. سی پی تی سەردانی دەكات: • رێكخــراوی نەهێشــتنی ئەشــكەنجەی ئەوروپــا رۆژانــی 28و 29ی نیســان ،لــە ژێــر فشــاری چاالكــی مەدەنــی كــوردان ســەردانی زیندانــی ئیمرالییــان كــردوە لــە توركی ـا‌و چاویــان بــە عەبدوڵــا
( no / 7 )- 6 - 7 - 2016
دەسەاڵتداری توركیا چی دەكات: • هەرچەنــدە ئــەردۆگان كــە دەســەاڵتداری یەكەمــی توركیایــە پێشــر ئامــاژەی بــەوە كردبــوو ئەگــەر لــە ســاڵی 1999دا ئــەو خاوەنــی دەســەاڵتی توركیــا بوایــە ،ســزای لــە ســێدارەدانی بەســەر ئۆجاالنــدا جێبەجــێ دەكــرد ،ســەرۆك حكومەتەكەشــی كــە بنالــی یەڵدرمــە و دەســكەالی دەســتی ئەردۆگانــە ئاماژەی بــەوە كردووە كــە گفتوگــۆی ئاشــتی لــە گــەڵ پەكەكــە دەســت پێناكەنــەوە ،بــەاڵم رۆژنامــەی حەیاتــی لەندەنــی باڵویكــردەوە ،كــە لەمــاوەی چەنــد مانگــی داهاتــوودا عەبدوڵــا ئۆجاالنــی رێبــەری پارتــی كرێكارانــی كوردســتان پەكەكــە لەزیندانــی تاكــە كەســییەوە دەگوێزرێتــەوەو لەماڵێكــی نیشــتەجێبووندا دەستبەســەردەكرێت ،رۆژنامەكــە لــەزاری ســەرچاوەیەكی ئــاگادارەوە باڵویكردووەتــەوە ،كــە دەســەاڵتدارانی توركیــا دەســتیانكردووە بــە بەرفراوانكردنــی كەنــاری دوورگــەی ئیمرال ـی‌و چەنــد خاڵێكــی پشــكنین‌و شــوێنی نیشــتەجێبوونی نوێیــان تێــدا دروســتكردووە بــۆ ئــەوەی ئۆجاالنــی بــۆ بگوێزنــەوە. ســەرچاوەكە ئامــاژەی بــەوە كــردووە ،كــە گواســتنەوەی ئۆجــاالن لەزیندانــی تاكەكەســی بــۆ ئەوەیــە بەشــێوەیەكی بەرفراوانــر ئەنقــەرە دەســت بەگفتوگۆكانــی بكاتــەوە لەگەڵیــدا ،دوای ئــەوەی ئــەردۆگان وتــی مێــزی دانوســاند و ئاشــتی بوونــی نیــەو دەســتی كــرد بــە سیاســەتی ســەركوتكردن و ســەرئەنجام شــەڕ لــە نێوانــی گەریــاكان و هێــزی ســەركوتكەری توركیــا دەســتی پێكــردەوەو پرۆســەی ئاشــتی لــەو واڵتــە كۆتایــی پێهــات ،هەرچەنــدە رۆژنامەكــە جەختــی لــەوە كردووەتــەوە ،كــە لەچەنــد مانگــی داهاتــوودا ئۆجــاالن دەگوێزرێتــەوە بۆ شــوێنی دەستبەســەركردن‌و گفتوگــۆ لەگــەڵ حكومەتــی توركیــا دەســت پێدەكاتــەوە ،بــەاڵم
48
(ژ15 )7 .ی پوشپه‌ڕ 2716
ئۆجــاالن كەوتــوە ،لــە راگەیەندراوێكــدا ،رێكخــراوی نەهێشــتنی ئەشــكەنجەی ئەوروپــا ( )CPTئاشــكرایكردوە كــە شــاندێكیان ســەردانی زیندانــی ئیمرالــی كــردوەو چــاوی بــە ڕێبــەر عەبدوڵــا ئۆجــاالن كەوتــووە ،وەك لــە راگەیەندراوەكــەدا هاتــووە ،ئامانجــی ســەردانەكە ،لێكۆڵینــەوە بــووە لــە دۆخــی ژیانــی زیندانیــان‌و چۆنێتــی چاوپێكەوتنیــان لەگــەڵ كەســوكارەكانیان لــە زیندانــی ئیمرالــی ،ســی پــی تــی ســەردانی وەزارەتــی دادی توركیــای كــردوەو راپۆرتــی خــۆی لەبــارەی رەوشــی زیندانیانــی ئیمرالــی پێشكەشــی بەرپرســانی وەزارەتــی داد كردوە ،شــاندەكە ئامەژەیان بەوەكــردووە كــە ڕێــزدار ئۆجــاالن داوای كــردووە حكومەتــی توركیــا رێگــە بــە هاتنــی پارێــزەرو كەســوكارەكەی بــدات بــۆ زیندانەكــەی ،ئەمــە لەكاتێكدایــە لــە 2015/4/7وە حكومەتــی توركیــا رێگــەی بــە هیــچ كەســێك لــە خانەوادەكەشــی نــەداوە ســەردانی ئیمرالــی بــكات. ئەنجام: • ئــەوەی ئاشــكرایە لــە ئیســتادا توركیــا بــە قۆناخێكــی زۆر هەســتیاردا تێدەپەڕێــت ،شۆڕشــی باكــوری كوردســتان لــە هەركاتێــك زیاتــر چاالكیەكانــی چڕكردۆتــەوەو بەتــەواوی دەســەاڵتدارانی توركیــای شــپرزەكردووە ،ئــەوەش لــە ئەنجامــی سیاســەتی شــەڕانگێزو ملهــوڕی ســەرۆكی ئــەو واڵتــەوە هاتۆتــە ئــاراوە ،الی هەمــوو كــەس ئاشــكرایە هەوڵەكانــی بەڕێــز ئۆجــاالن بــۆ ئاشــتی و پێكەوەژیــان لــە لوتكەدایــەو هەمــوو هەنگاوێكــی نــاوە بــۆ ئاشــتی ،لــە بەرامبــەردا ئــەردۆگان هەمــوو دەرگاكانــی ئاشــتی داخســتووە و شــەڕێكی خوێنــاوی دەســتپێكردووەو هــەزاران ماڵــی كــوردی وێــران كــردووە ،زیاتــر لــە یــەك ملیــۆن كــەس لــە باكــوری كورســتان ئــاوارە بوونــە ،ڕۆژ لــە دوای ڕۆژ ئــەردۆگان زیاتــر دەرفەتــی ئاشــتی كەمدەكاتــەوە ،لــە ئێســتادا لــە هەوڵــی ســەندنەوەی پارێزبەنــدی پەرلەمانتارەكانــی كــورد دایــەو هەمــان كات دەیەوێــت ســەرۆك شــارەوانیە كوردەكانیــش دووربخاتــەوە ،ئێســتا شــەڕی ئەهریمــەن و ئاهورامــەزدا لــە توركیــادا بەڕێوەدەچێــت ،هەمــوو ئامــاژەكان ئەوەمــان پێدەڵێــن ئاهورامــەزدا ســەردەكەوێت و ئەهریمەنــی شــەڕخواز كۆتایــی بــە تەمەنــی دێــت.
سه‌رچاوه: - govari-roji wlltژمارە 12 Wikipedia.org Millet.press Wishe.net Xelk.org Kurdpa.net Fppk.net Sharpress.net
49 پەیوەندیەکانی تورکیا و هەرێمی کوردستان
بەشی دووەم • ســاڵی ٢٠٠٢بــۆ یەکەمجــار پارتــی دادو گەشــەپیدان (ئه‌كه‌پــه)، بــە بردنــەوەی رێــژەی %٣٤ی دەنگــەکان توانــی ٣٦٣کورســی مســۆگەربکات و حکومەتــی خــۆی دروســت بــکات .یەکێــک لــەو گرفتــە ســەرەکیانەی رووبــەڕووی ئه‌كه‌پــه دەهاتــەوە مەلەفــی کــورد بــوو ،نــەک تەنهــا لــە باکــوری کوردســتان ،بەڵکــو لــە باشــوری کوردســتانیش ،کاردانــەوەی ئــەم مەلەفــە بەســەر سیاســەتی تورکیــاوە بەراســتەوخۆ بــەدی دەکــرا. دەتوانیــن قۆناغــی جەنگــی ئەمەریــکا دژ بــە عێــراق ()٢٠٠٣-٤-٩ بــە ســەرەتای وەرچەرخانــدن و گەشەســه‌ندنی پەیوەنــدی و بایەخــی دەوڵەتــی تورکیــا بــۆ باشــوری کوردســتان ،دیــاری بکەیــن. رووخانــی حکومەتــی بەعســی و هەرەســی دامودەزگاو سیســتەمی حوکمڕانــی لــە عێــراق ،واقعێکــی تــازەی دروســت کــرد و هەمــوو هاوکێشــە کۆنەکانــی ســەرەولێژکردەوە ،چونکــە لــە عێراقــی نوێــدا کــوردەکان بــوون بــە رەگەزێکــی گرنگــی نــاو هاوکێشــەی سیاســی عێــراق ،بــە جۆرێــک هیــچ کــەس نەیدەتوانــی فەرامۆشــی بــکات ،بەتایبــەت کــە بــۆ یەکەمجــار لــە مێــژووی عێراقــدا بەڕێــز جــەالل تاڵەبانــی ،وەک یەکــەم کــورد دەبێتــە ســەرۆک کۆمــاری ئــەو واڵتــە. لــەم ســۆنگەیە پرســی کــورد لــە عێراقــدا بایەخــی تایبەتــی هەبــووە و هەمیشــە چوارچێــوەی عێراقــی تێپەڕانــدووە و رەهەندێکــی هەرێامیەتــی و نێودەوڵەتــی وەرگرتــووە ،بەتایبــەت بەهــۆی پێگــەی گرنگــی ســراتیژی و جیۆسیاســی و ئابــوری هەرێمــی کوردســتانی دەوڵەمەنــد بــە گازو پــرۆل .چوارچێــوەی سیاســەتەکانی تورکیــا لەباشــوری کوردســتان لــە دوای ئازادکردنــی عێــراق ئەمانــەی خــوارەوە بــوون:
قۆناغی یەکەم -لە نێوان سااڵنی ٢٠١١-٢٠٠٣ • لــەم قۆناغــەدا ئه‌كه‌پــه دەبــوو میراتیــی سیاســی حکومەتەکانــی بــەر لــە خــۆی تێپەڕێنێــت و بەچەنــد قۆناغێــک دوای ئــەوەی بەتــەواوی دەســت بەســەر دامەزراوەکانــی دەوڵەتــدا دەگرێــت، سیاســەتەکانی خــۆی جێبەجــێ بــکات .میراتیەکانــی دامــەزراوەی ســەربازی و ئەنجومەنــی ئاسایشــی واڵت نەدەکــرا کتوپــڕ و لەماوەیەکــی پێوانەیــی کەمــدا دەربازبکرێــن ،بۆیــە دەبینیــن
( no / 7 )- 6 - 7 - 2016
رێﮑەوت ﺋﯿﺴﺎﻤﻋﯿﻞ ﺋﯿﱪاﻫﯿﻢ
یەکــەم -رێــگا گرتــن لــە ســەربەخۆبوون و جیابوونــەوەی • کوردســتان لــە عێــراق. دووەم -رێــگا گرتــن لــەوەی کــە کــورد بتوانێــت ناوچــەی • کەرکــوک و ناوچــە دابڕاوەکانــی دیکــە بخاتــەوە ســەر کوردســتان. ســێیەم -پاراســتنی کەمینــەی تورکامنــی و بەســتنەوەیان • بــە تورکیــا. چــوارەم – دژایەتیکردنــی پارتــی کرێکارانــی کوردســتان • و بزوتنــەوەی باکــور. ئەگــەر بــە وردی ســەرنجی سیاســەتەکانی تورکیــای ئه‌كه‌پــه بدەیــن دەتوانیــن لــە هەنگاوەکانــی پەیوەندیــدا لەگــەڵ باشــوری کوردســتان دوو قۆناغــی گرنــگ پۆڵێــن بکەیــن:
50 گۆڕانکاریەکــی ئەوتــۆ بەســەر زهنییەتــی دەوڵەتــی تورکیــا لــە ئاراســتەکردنی سیاســەتی دەرەوەی خۆیــدا نەهاتۆتــە گــۆڕێ و پرســی باشــوری کوردســتان تەنهــا لەچوارچێــوەی هەڕەشــە بۆســەر ئاسایشــی نەتەوەیــی تورکیــاو ٧٠٠کــم درێژایــی ســنورێکی پــڕ گرفــت و سەرئێشــە بــۆ تورکیــا قەتیــس بکرێــت. داڕمانــی حکومەتــی بەعــس و بەیاســایی بوونــی پێگــەی کــورد لەنــاو عێراقێکــی نوێــدا ،هێنــدەی دیکــە ترســی دروســتبوونی حکومەتــی ســەربەخۆی کــوردی وەک دیفاکتــۆ دەخســتە نێــو دڵــی دەوڵەتــی تورکیــا و فاکتــی هــەرە ســەرکی پیادەکرنــی سیاســەتی ئــەو دەوڵەتەیــان لــە هەمبــەر کــورد ئاراســتە دەکــرد .لــەم قۆناغــەدا ترســی هــەرە ســەرەکی تورکیــا ئــەوە بــوو کــە عێــراق بــە شــێوەیەکی خۆڕســکانە دابــەش بێــت و کــورد بــە ئەمــری واقــع ســەربەخۆیی خۆیــان بــە ناچــاری رابگەیەنــن .ئــەوەی نیگەرانــی تورکیــای لــەم بــارەوە زیاتــر دەکــرد ئــەوە بــوو کــە ئێســتا ئەمەریــکا راســتەوخۆ هاتۆتــە ناوچەکــەو هێزەکانــی خــۆی لــە باشــوری کوردســتان جێگیــر کــردووە .جگــە لــە ئەمەریــکاش چەندیــن واڵتــی دیکــەی دنیــا لــەو دەڤــەرە ئامادەیــی خۆیــان هەبــوو.
(ژ15 )7 .ی پوشپه‌ڕ 2716
گوتاری سیاسی ئەردۆگان لەم ماوەیەدا وەک تاکتیک بۆ بوونە ئەندام یاخود نزیکبوونەوە لە یەکێتی ئەوروپا تەماشا بکرێت
هەنگاوێــک لــە یەکێتــی ئەوروپــا رۆشــتەپێش و پێودانگەکانــی کۆپنهاگــن()Copenhagen criteriaی بــۆ بوونــە ئەنــدام پەســەند کــرد .مافەکانــی مــرۆڤ و مافــی کەمینەکانــی نــاو تورکیا لــە هەمان چوارچێــوەدان .دەتوانیــن گۆڕینــی گوتــاری سیاســی ئــەردۆگان لەم ماوەیــەدا وەک تاکتیــک بــۆ بوونــە ئەنــدام یاخــود نزیکبوونــەوە لــە یەکێتــی ئەوروپــا تەماشــا بکرێــت .ئه‌كه‌پـه لــەم قۆناغــەدا دوو جــۆر سیاســەتی بەرامبــەر بــە کــورد پیادەکــرد .سیاســەتێک تەنهــا رواڵــەت و توێــکڵ بــوو ،ئەویــش باســکردنی چارەســەرکردنی پرســی کــورد بــوو ،لــە هەندێــک بنەمــای رواڵەتــی و روکەشــیدا. سیاســەتی ســەرەکی و ناوەڕۆکیــش دووبارەکردنــەوەی هەمــان سیاســەتی نکوڵیکردنــی کــورد بــوو وەک ئەوانــەی بــەر لەخــۆی. ســاڵی ٢٠٠٥دەســتوری تــازەی عێــراق پەســەند کــرا ،لــەو دەســتورەدا سیســتەمی عێــراق بــە فیدڕاڵــی نــاوی بــراوەو، باشــوری کوردســتانیش بــە هەرێمێکــی فیدڕاڵــی لــە چوارچێــوەی عێــراق دیاریکــراوە .ئــەم فۆڕمــە نوێیــە تورکیــای ناچارکــرد بیــر لــە جۆرێکــی دیکــەی سیاســەت بکاتــەوە بەرامبــەر بــە عێــراق و هەرێمــی کوردســتانیش ،چونکــە وێــڕای بوونــی هێزەکانــی ئەمەریــکا و هاوپەیامنــان لــە عێــراق ،حکومەتــی تــازەی عێراقــی کــە هەڤاڵبەنــدی و دۆســتایەتی لەگــەڵ ئێرانــدا رۆژ لــە دوای رۆژ بەهێزتــر دەبــوو ،لەنێــو کۆمەڵــگای نێودەوڵەتیــدا شــەرعیەتی یاســایی و دەســتوریی هەبــوو .لــەم قۆناغــەدا تورکیــا تاکتیکــی هێواشــکردنەوەی جەنگــی ناوخــۆی لەگــەڵ پەکەکــەو باکــوری کوردســتاندا پەیــڕەو دەکــردو لەگــەڵ باشــوری کوردســتانیش جگــە لــە هێرشــی ئاســانی ناوبەنــاو بــۆ ســەر پێگــەو ناوچەکانــی پارتــی کرێکارانــی کوردســتان ،جموجۆڵــی ســەربازی قورســی ئەنجــام نــەدەدا ،ئه‌كه‌پــ ه لــەو باوەڕەدابــوو کــە بەتاکتیکــی نەشــەڕ نه‌ئاشــتی دەتوانێــت پێگــەی خــۆی لەناوخــۆی تورکیــا بەرامبــەر بــە گەلــی کــورد بەهێزتــر بــکات و لــە باشــوری کوردســتانیش لەرێــگای بازرگانــی و ترانزێتــی ئابــوری و نەرمەهێــزەوە بتوانێــت شــتێک بەدەســت بخــات.
گرنگرتیــن خــاڵ لــەم قۆناغــەدا کــە ئامــاژەی بــۆ بکەیــن ئەوەیــە کــە سیاســەتی ئه‌كه‌پــه لــە ســەرەتای دەســتبەکاربوونی هەتــا مــاوەی ســەرهەڵدانی بزوتنەوەکانــی بەهــاری عەرەبــی دوو سیاســەتی تــەواو جیــاواز بــوون .لــەم قۆناغــەدا تورکیــای ئه‌كه‌پــه بــۆ چەســپاندنی دەســەاڵتی خــۆی زیاتــر پێویســتی بــەوە بــوو کــە لــە یەکێتــی ئەوروپــا نزیــک بێتــەوە .ســاڵی ٢٠٠٢پەیوەندیەکانــی ئــاک پارتــی لــەم قۆناغــەدا لەگــەڵ باشــوری بــە کــردەوە حکومەتــی ئه‌كه‌پــه بــە ســەرۆکایەتی ئــەردۆگان کوردســتان لەهەمــان چوارچێــوەی نەرمەهێــزدا بــوو .ئــەردۆگان
51 و ئه‌كه‌پــه پێویســتیان بــەوە بــوو کــە هــەر جــارەی لــە هەڵبژاردنەکانــدا دەنگــەکان بەرنــەوە .بووژانــەوەی ئابــوری ئــەو خاڵــە گرنگــە بــوو هەمیشــە ئه‌كه‌پــه خــۆی پێوەبــادەداو دەیدایــەوە بەچــاوی دەنگدەرەکانــی خۆیــدا .بــەاڵم لــە راســتیدا ئه‌كه‌پــه ئــەم سیاســەتەی وەک دۆشــین و جەنگــی ئابــوری لــەدژی باشــور بەکاردەهێنــا .بیرمەندەکانــی ئــەو حزبــە هەمیشــە راشــکاوانە دەیانگــوت بازرگانــی کلیلــی سیاســەتە و لــەو رێگایــەوە پەیوەندیــەکان قــوڵ دەکەینــەوەو گرفتەکامنــان چارەســەر دەکەین. بەگوێــرەی راپۆرتــەکان قەبــارەی بازرگانــی لــە نێــوان تورکیــا و هەرێمــی کوردســتان دەگەیشــتە نزیکــەی پــازدە ملیــار دۆالر. ئەمــەش کوردســتان دەکاتــە ریــزی پێنجەمــی ئــەو دەوڵەتانــەی کــە بەمجۆرە لە دروستبوونی بۆشایی سیاسی تورکیــا بازرگانــی لەگــەڵ دەکات .بــەاڵم پرســیار لێــرەدا ئەوەیــە ئــەو بازرگانیــە لەســەر چ بنەمایــەک ئەنجــام دراوە؟ لەراســتیدا لەنێو سیستەمی عەرەبی لە ناوچەکەدا کارەســاتی راســتەقینەی پەیوەندیەکانــی هەرێمــی کوردســتان تورکیا خۆی بە ئەڵتەرناتیفی ئەوان دەزانی لەگــەل تورکیــا لێــرەوە ســەرچاوەی دەگــرت .کوردســتان کرایــە بازاڕێکــی بــێ دەرگا و رەش بــۆ ســاغکردنەوەو فــڕەدان و ســەپاندنی کااڵی تورکــی .لەراســتیدا لــە غیابــی ســراتیژێکی نیشــتیامنی و نەتەوەیــی لــە باشــوری کوردســتان و لــە ســێبەری قۆناغی دووەم ٢٠١١ -هەتا ئەمڕۆ ملمالنــێ ی سیاســی کورتبینانــەو لۆکاڵیانــە ،تورکیــا سیاســەتێکی • شــاراوەی چەپەڵــی بەرامبــەر بــە گەلــی باشــور پیــادە دەکــرد ،کــە لــە کۆتایــی ســاڵی ٢٠١١دوا ســەربازی ئەمەریکــی لــە عێراقــدا کشــایەوە ،بەمــەش تورکیــا دەســتی زیاتــر ئــاوەاڵ بــوو بــۆ ئەمــە گرنگرتیــن چوارچێوەکانــی بــوون: ئەنجامدانــی سیاســەت و پەیڕەوکردنــی نەخشــەکانی خــۆی، یەکــەم -بازرگانی نێوان باشــوری کوردســتان و تورکیــا لە دەرەوەی لەمالشــەوە شۆڕشــەکانی بەهــاری عەرەبــی هاوســەنگی سیاســی یاســاکان بەڕێوەدەچــوون .بازرگانــی رەش و شــاراوەی نێــوان دوو و ســەربازی ناوچەکەیــان بەتــەواوی شــێواند .ئه‌كه‌پــه لــەو حزبــی ( ئه‌كه‌پ ـه و پارتــی دیموکراتــی كوردســتان/عێراق) و دوو بــاوەڕەدا بــوو دەتوانێــت لەرێــگای ســواربوونی شــەپۆلەکانی ئــەو خێزانــی هەژموونخــوازی ( ئــال ئــەردۆگان و ئــال بارزانی)بــوون .شۆڕشــانە ئــارەزووی کۆنــی عوســانگەرایی زینــدوو بکاتــەوەو ســەرچاوەکانی بانکــی نێودەوڵەتــی ئامــاژەی بــۆ ئــەوە دەکــرد کــە بتوانێــت ســەرکردایەتی ئایدیۆلــۆژی و میحــوەری ئــەو شۆڕشــانە دەیــان ملیــار دۆالری رەش لــە رێــگای ئــەم بازرگانیــەوە قازانــج بــکات ،بــە تایبــەت کــە لــە قۆناغــی یەکەمــدا پارتەکانــی ئیســامی سیاســی ئیخوانــی لــە تونــس و میــر ســەرکەوتنیان بەدەســتهێناو کــراوە. دووەم -هــاوکاری ئەمنــی :تورکیــا هەمیشــە بــەردەوام بــووە لیبیــاو ســوریاش بــەرەو هەمــان قۆنــاغ هەنگاویــان دەنــا، لەســەر سیاســەتی ئەمنــی و هەواڵگــری لــە باشــوری کوردســتان .بەمجــۆرە لــە دروســتبوونی بۆشــایی سیاســی لەنێــو سیســتەمی بــەردەوام لــە هەوڵــی ئــەوەدا بــووە کــە ســەراپای پارتەکانــی عەرەبــی لــە ناوچەکــەدا تورکیــا خــۆی بــە ئەڵتەرناتیفــی ئــەوان باشــوری کوردســتان ،لــە خزمــەت سیســتەمی ئەمنــی و هەواڵگــری دەزانــی ،بەتایبــەت کــە ناوچــەی خۆرهەاڵتــی ناویــن تاکــە مەجالی خــۆی تەوزیــف بــکات و لــە دژی بزوتنــەوەی رەوای گەلــی جوگرافــی تورکیــا بــوو کــە بتوانێــت لــە ناویــدا رۆل بگێڕێــت بەبــێ
( no / 7 )- 6 - 7 - 2016
کوردمــان لــە باکــور و رۆژئــاوا بەکاریــان بێنێــت. ســێیەم -تاکتیکــی پرۆســەی ئاشــتی :بەهەمــان شــێوە لــە رواڵەتــدا پرۆســەیەکی ئاشــتی بەڕێــوە دەبــرا و لــە جەوهــەردا دەوڵــەت ســەرقاڵی خۆئامادەکــردن بــوو بــۆ جەنــگ ،بــۆ ئــەم مەبەســتەش لــە ژێــر نــاوی پرۆســەی ئاشــتیدا تــەواوی توانــا هەواڵگریەکانــی خــۆی لــە باشــوری کوردســتان وەگەڕخســتبوو. چــوارەم -کارکــردن لەســەر قوڵکردنــەوەی ملمالنــێ لەنێــوان هەرێمــی کوردســتان و حکومەتــی عێــراق بــۆ ئــەوەی خــۆی بکاتــە ئەڵتەرناتیفــی بەغــدا و خــۆی بڕیــاردەری ســەرەکی بێــت لــە بەڕێوەبردنــی باشــوری کوردســتان.
52 ئــەوەی تووشــی بەریەککەوتــن بێــت لەگــەڵ زڵهێزەکانــدا. ئــەوەی ســراتیژی تورکیــا بەرامبــەر بەباشــوری کوردســتان لــەم قۆناغــەدا جیادەکاتــەوە ئەوەیــە کــە تورکیــا لــە رێــگای هاتنــەژوورەوەی زیاتــر بــۆ باشــوری کوردســتان بتوانێــت زیاتــر ئــەو هەرێمــە لــە عێــراق دابڕیــت و بیکاتــە پاشــکۆی سیاســی و ئابــوری و کۆمەاڵیەتــی و ئەمنــی و ســەربازی خــۆی .سیاســەتی هــەرە مەترســیداری ئه‌كه‌پـه لــەم قۆناغــەدا پەلکێشــکردنی کــورد بــوو بــۆ نێــو جەنگــی مەزهەبــی وتایفەگەرایــی .ئه‌كه‌پــ ه لــە رێــگای قوڵکردنــەوەی کێشــەکانی نێــوان هەرێمــی کوردســتان و حکومەتــی بەغــدا چەندیــن دەســتکەوت و بەرژەوەنــدی تایبەتــی بــۆ خــۆی مســۆگەر دەکــرد ،لەمالشــەوە یەکڕیــزی نێــوان پارتــە کوردیەکانــی باشــوری دەشــێواند و ئەوانــی بــەرەو دابەشــبوون و پەرتبوونــی زیاتــر دەبــرد.
(ژ15 )7 .ی پوشپه‌ڕ 2716
هیچ کات پەیوەندیەکانی هەرێمی کوردستان و تورکیا لە بەرژەوەندی گشتی باشوری کوردستاندا نەبووە
هــەر لــە چوارچێــوەی پەلکێشــکردنی کوردانــی باشــور بــۆ نێو رۆژەڤــی سیاســی و ســراتیژی خــۆی ،تورکیــا ســەرکەوتوو بــووە لــەوەی کــە بتوانێــت بەشــێک لــە پارتەکانــی باشــوری کوردســتان بــە تایبــەت پارتــی دیموکراتــی کوردســتان بخاتــە ســەنگەری دژ بــە رۆژئــاوای کوردســتان .لــەم ســۆنگەیەوە دروســتکردنی ئەنەکەســە بەرامبــەر بــە تەڤــدەم و دروســتکردنی هێزێکــی کۆنــرا گەریــا بــە پــارەو پشــتیوانی تورکیــا لــە دژی شــەرڤان و گەریالکانــی یەپەگــە جێــگای ســەرنجە .لــە دیــدی ئــەردۆگان لەنــاو بردنــی بزوتنــەوەی باکــور بــە رۆژئــاواو باشــوردا دەڕوات ،ئەگــەر پێچەوانەشــی بکەینــەوە شکســتی ئه‌كه‌پــه لــە رۆژئــاواو باشــور شکســتی ئه‌كه‌پــه دەبێــت لــە باکــور.
پرســیاری هــەرە گرنــگ لــەم قۆناغــەدا ئەوەیــە کــە داخــۆ هاوســەنگی لەنێــوان پەیوەندیەکانــی هەرێــم و دەوڵەتــی تورکیــا هەبــووە؟ یاخــود زیاتــر بێژیــن ئایــا لــە بنەڕەتا باشــوری کوردســتان وەک هەرێمێکــی خــاوەن ســەروەری و ســتاتۆی سیاســی لەگــەڵ دەوڵەتــی تورکیــا سیاســەتی کــردووە ،یاخــود تەنهــا یــەک پارتــی لــە باشــوری کوردســتان (پارتــی دیموکراتــی کوردســتان) بەنــاوی هەرێمــەوە لەگــەڵ پارتــی داد و گەشــەپێدان لەچوارچێوەیەکــی دیاریکــراودا ئــەم کارەیــان کــردووە؟ پەیوەنــدی لــە نێــوان دەوڵەتانــدا لەســەر بناغــەی هاوســەنگی هێــز و ســەروەری دەوڵەتــان بنایــت دەنرێــت ،بــە تایبــەت ئەگــەر ئــەو دوو دەوڵەتــە ســنوری هاوبەشــیان پێکــەوە هەبێــت .لــەم پەیوەندیــەدا چەندیــن رەگــەزی گرنــگ رۆڵــی خــۆی دەگێڕێــت ،لەوانــەش هــۆکاری مێژوویــی و جوگرافــی و دیموگرافــی .هەروەهــا چەندیــن هــۆکاری دیکــەی دەرەکــی بــەدەر لــە ئیــرادەی ئــەو دەوڵەتانــە رۆڵ دەگێــڕن ،لەوانــەش هاوســەنگی نێودەوڵەتــی و سیســتەمە ئیقلیمیــەکان و هاوکێشــەی سیاســی و ســراتیژی زلهێزەکانــی دنیــا لــەو ناوچەیــە .بــەاڵم پەیوەنــدی لەنێــوان دەوڵەتێــک و حزبێکــدا یاخــود دەوڵەتێــک و هەرێمێکــی بچوکــدا جیــاواز دەبێــت و هەمــوو ئــەو رێســاو یاســایانەش الواز و کــەم کاریگــەر دەبــن و پەیوەندیەکانیــش لــە قازانجــی الیەنــی بەهێــزو زاڵــە ،کــە دەوڵەتەکــە دەبێــت .بەدرێژایــی تەمەنــی ئه‌كه‌پــه و دەســەاڵتداری هەژمونخوازانــەی تەیــب ئــەردۆگان ،هیــچ کات پەیوەندیەکانــی هەرێمــی کوردســتان و تورکیــا لــە بەرژەوەنــدی گشــتی باشــوری کوردســتاندا نەبــووە .دەتوانیــن بێژیــن ئەوجــۆرە لــە پەیوەنــدی لــە زانســتی سیاســیدا هەرگیــز ناچێتــە نێــو چوارچێــوەی پەیوەنــدی سیاســی و دبلۆماســی ،بەڵکــو جۆرێکــە لــە بەکارهێنــان و پاشــکۆیەتی و تەنهــا یــەک الیــەن بڕیــاری تێــدادەدات و ســودی لێوەردەگرێــت ،الیەنــی دووەم کــە گەلــی کــوردە باجێکــی زۆر قورســی ئــەو جــۆرە لــە پاشــکۆبوون دەدات، داگیرکردنــی شــەنگال و ئەنجامدانــی جینۆســاید دژ بەگەلــی ئێزدی کوردمــان ،هێرشــەکانی داعــش لــە شــاری موســلەوە بــەرەو هەولێــر کــە بــە نەخشــەی راســتەوخۆی تورکیــا بەڕێــوە دەچــوو، باشــرین بەڵگــەی ئەوجۆرەیــە لــە پەیوەنــدی پاشــکۆیەتی.
53
ه ل سه‌رده‌ستكه‌ڤتێن خه‌لكێ باشوور ه هه‌ره‌ش ده‌ستهه‌الت بوي چاره‌سه‌رى بتنێ دپه‌يداكرنا جهگره‌كێ ديموكراتى و شورشگێرى دايه!!....
قوناغــا ئريۆكــه ئــه‌م تێــدا دژيــن ،هــه‌م مه‌تــرىس زورن و هــه‌م ژى ده‌رفــه‌ت زورتــرن ،ئــه‌ڤ ســه‌ده‌يه ،ســه‌دێ زێرينــێ كــورد و كوردســتانيايه ،مه‌ســرين هــه‌ل و مــه‌رج ،لبه‌رده‌ســتێ خه‌لكــێ كوردســتانێ هه‌ن ـه ،بــۆ وه‌رگرتنــا ده‌ســتكه‌ڤتێن م ـه‌زن، چونــى نه‌يارێــن كــورد و كوردســتانيان ،دژێــك چوينــه ودبه‌رته‌نگاڤرتيــن كاودانــدا دژيــن ...لــێ دڤێــن ئــه‌م وێ ژى بێژيــن ،ته‌ڤگـه‌را سياســيا كــوردى و نه‌خاســم ل باشــور ،دخرابرتينێ ره‌وش و س ـه‌قايێ خوداي ـه ،ژب ـه‌رك چــوى ي ـه ،بــاوه‌رى پێــك نينـه ،هێزێــن ئه‌قليمــى وان ئاراســت ه دكه‌ن...بــۆ زێده‌تــر رونكــرن و رشوڤه‌كاريێــن ڤــى بابــه‌ىت ،پێداچوونــا ســه‌رده‌مێ بــۆرى و نهــا ئــه‌م تێــدا ...زورگــرن و الزمــه ،تاكــو بكاريــن ڤــى بابــه‌ىت، بره‌نگه‌كــێ ســاخله‌م بگه‌هينــن ،به‌رده‌ســتێ خانده‌ڤانــێ هێــژا و بهاگــرن ،ئ ـه‌و ژى راســته بابه‌ته‌كــێ هوســان پێتڤــى ديراس ـه‌ت كــرن و رشۆڤه‌كاريێــن ئه‌كادميــى و هه‌مه‌اليه‌نــه ،ل گــوره‌ى خــۆ مــه پرســه‌كا حه‌قيقــى ئازرانــد ،د ده‌رگه‌هــه‌ىك دا چووينــه ژور ،هيڤيــا م ـه ئ ـه‌وه كه‌ســانێن بســپور و ئه‌كادميــى ،بره‌نگه‌كــێ رۆن و ســاخله‌م ،ڤــى بابـه‌ىت ديراسـ ه و رشۆڤـه بكـه‌ن ،تاوه‌كــو ڤــى كاودانــێ تــژى مه‌تــرىس و تــژى ده‌رفــه‌ت ،بره‌نگه‌كــێ باشــرى بــۆ خه‌لكــێ كوردســتانێ بده‌نــه ئاشــكرا و به‌رچــاڤ كــرن. قوناغێــن بزاڤــا ئازاديخــوازى ياكــوردى ،ل باشــور تێــدا بــوى و ل ســه‌ربه‌رده‌وام: بزاڤــا ئازاديخوازيــا كــوردى بزاڤــه‌كا كه‌ڤنــار و دێرۆكيــه، زورقوناغێــن گرنــگ برينــه ،لــێ ئــه‌وا راســتى بيــن ،تاكــو نهــا پێناســه‌و هه‌لســه‌نگاندن و قوناغێــن وێ ،بره‌نگه‌كــێ
خه‌لكێ رۆشنفكر و خودان سه‌ربور و شاره‌زا و موخلص بوينه
ه ـه‌م خال ـه‌كا جه‌وهه‌ري ـه و ه ـه‌م ژى پشــكه‌كه ژ م ـه‌ره‌م و مه‌قس ـه‌دێن م ـه ،ئ ـه‌م داخــازى يــا وێ ژى دكه‌يــن ،به‌شــداريه‌كا به‌رفرهــه و تێــرۆ تــژى هه‌بيــن ،بۆهنــدێ ئــه‌م هه‌مــى پێكڤــه وێنه‌يه‌كــێ زه‌الل بده‌ينــ ه به‌رچاڤێــن خه‌لكــێ خــۆ ،به‌رچــاڤ رۆنيــه‌كا ببه‌ڤــل ژى بده‌ينــه خه‌لكــێ كــورد و كوردســتانيان، بئه‌رمانجــا وێ يه‌كــێ ،به‌شــداريه‌كا بجه‌ســاره‌ت بێــن دروســت كــرن ،پێخه‌مــه‌ىت پاراســن و ســه‌ر راســت كرنــا ده‌ســتكه‌ڤت و مــاف و ئازاديێــن خه‌لكــێ وه‌الىت. قوناغــا ده‌ســتپێكرنا بزاڤــا كــوردى دســاخله‌ميا خويــا -1 پێشــكه‌ڤتى دا. ل ده‌ســتپێكا ڤــێ سه‌دســاييا بــورى دا ،بزاڤــا ئازاديخوازيــا كــوردى ل گــوره‌ى كاودان و به‌رومنێــن خــۆ ،بره‌نگه‌كــێ ســاخله‌م و پێشــكه‌ڤتى كه‌ڤتــه ســه‌رپيان و خه‌باتــه‌كا ســاخله‌م دا هاژوتــن، كومــه‌كا رێكخســتنان هاتنــه دروســت كــرن ،وه‌ىك پارتيــا هيــوا، شــوره‌ش ،ليژنــا ئــازادى ،تايــێ حزبــا دميوكراتــا رۆژهــه‌الت ل باشــور ،بســه‌روكاتيا پارێزه‌ر(ابراهيــم احمــد) ،دروســتبوون و بزاڤێــن ڤــان پارتيــان ،بده‌ســتێن هوســتاكارو شــاره‌زا و خــودان ته‌جروبــه ،هاتــن دروســت كــرن و برێڤه‌بــرن ،ئــه‌و خه‌لكــێ
( no / 7 )- 6 - 7 - 2016
ﺋﻪﻛﺮم ﺧﺎﻟﯿﺪ ﻋﻪﺑﺪول ﻛﻪرﻳﻢ)ﺳﻪﻳﺪ ﺋﻪﻛﺮم(
ســاخله‌م نه‌هاتينــه پێناســه و ناســكرن و ريزبه‌نــدى كــرن ،ل گــوره‌ى زانينێــن خويێــن كێــم ،ئــه‌ز دێ بزاڤــێ كــه‌م ل گــوره‌ى به‌رومنێــن خــۆ ،هنــده‌ك رشۆڤــه‌كارى و ريزبه‌نديــا ده‌مــه ديــار كــرن ،خنده‌ڤــان و رێزدارێــن پســپور ژى مــاف هه‌يــه ره‌خنــه و رونكــرن و رشۆڤه‌كاريێــن خــۆ بده‌نــه ئاشــكرا كــرن ،ئه‌ڤــه ژى
54 ئ ـه‌ڤ رێكخســتنه دروســت كريــن ،خه‌لكــێ رۆشــنفكر و خــودان س ـه‌ربور و شــاره‌زا و موخلــص بوين ـه ،له‌ومانــێ ل س ـه‌ربنياته‌كێ ســاخله‌م و پێشــكه‌ڤتى خــودا ئاڤاكــرن .كار و خه‌باتێــن خــۆژى، ژبونــا به‌رژه‌وه‌نديێــن هه‌ڤپشــكێن خه‌لكــێ كــورد و كوردســتانێ بره‌نگه‌كــێ بــاش په‌يــاده و برێــدا بــرن ،لــێ ل ده‌مــێ وان ده‌ســت دايــه هنــدێ بزاڤــا كــوردى بكه‌نــه ئێــك و ئێــك هێــزا كاريگــه‌ر دروســت بكــه‌ن ،ئــه‌و تــۆىش خه‌له‌تيێــن زور مــه‌زن بــوون ،چونــى چــار پارتيێــن پێشــكه‌ڤتى و هێــزه‌كا جه‌مــاوه‌رى يــا به‌ربـه‌الڤ و خودانــێ خــۆ ،هێــزه‌كا ســاخله‌ما ئورگانيــز ه كــرى، پارتيـه‌كا عه‌شــائريى و پاشــڤه‌مايى ژێ دروســت كــرن ،يــا ژوێ ژى خرابــرێ ،ســه‌روكاتيه‌كا كــوم كــرى دبنه‌مالــه‌ك و دشــه‌خصه‌ىك هشــك بــاوه‌ردا ،كــر ه به‌اليــه‌ك و نوســيبه‌ته‌ك بــۆ هه‌مــى خه‌لكــێ كوردســتانێ ،ئه‌ڤــێ كريــارا وان يــا نه‌ته‌ندروســت، تێراهنــدێ نه‌دكــر ،س ـه‌رگێريه‌كا ســاخله‌م ل خه‌لكــێ كوردســتانێ
(ژ15 )7 .ی پوشپه‌ڕ 2716
دێرۆكا جاشكێن شێست و شه‌شێ ددێروكا بزاڤا ئازاديخوازى يا كوردى دا تۆمار بكه‌ن بێــن كــرن ،ئێــدى قونــاغ بــۆ ئــه‌و بزاڤــه‌كا ســاخله‌م و پێشــكه‌ڤتى ،ببيــن پارتيــه‌كا پاشــڤه‌رۆ ،بپيڤه‌رێــن خويێــن عه‌شــائريى و شــه‌خصه‌نه‌كرى ،دڤــێ ئه‌گــه‌رێ دا ،سه‌ركێشــيا بزاڤــا كــورد و كوردســتاىن كه‌ڤتــه ناڤــا قه‌يــران و نه‌خوشــيێن كيســه‌گرىت ،له‌ومانــێ ئــه‌ز ڤــێ پێنگاڤــێ ،وه‌ســان دده‌مــه راڤه‌كــرن و ديــار كــرن ،دروســت كرنــا پــارىت دميوكراىت كوردســتان، يه‌كه‌مــن كوده‌تــا بۆيــه ل ســه‌ر پێشــڤه‌چوونا بزاڤــا كــوردى، بزاڤ ـه‌كا پێشــكه‌ڤتى و بئه‌قلداري ـه‌كا شــاره‌زا ،كه‌ڤت ـه ناڤــا بزاڤ ـه‌كا پاشــداماى و بئه‌قلداري ـه‌كا هشــكباوه‌رو ه ـه‌وداى ،دقالبــێ خويــێ عه‌شــائريى و شـه‌خصه‌نا بنه‌مالــێ دا هاتـه پــاوان كــرن ،لـه‌و مانــێ ئ ـه‌ڤ س ـه‌رده‌مه دبيــن س ـه‌رده‌مێ ،وه‌رگه‌ريانــا بزاڤــا كــوردى ،ژ ره‌وتــێ خويــێ پێشــكه‌ڤتى ،بــۆ ناڤــا ره‌وتــێ خويــێ پاشــكه‌ڤتى و
ڤه‌مــاى وهه‌زقى...ئه‌ڤــه ژى داگه‌راندنــه‌ك و شكه‌ســتنه‌كا زورا م ـه‌زن بۆي ـه ،ل س ـه‌ر كێش ـه‌يا كــوردى ،به‌رپرســياريا ڤــێ چه‌نــدێ ژى نه‌هه‌ربتنــێ ل ســه‌ر وان كه‌ســايه يێــن پــارىت دميوكــراىت كوردســتان برێڤــه بــرى و به‌رده‌وامــن ل ســه‌ر رێچكه‌يێــن خــۆ، به‌لــى پشــكا هــه‌رى زورا مه‌زنــا ڤــێ به‌رپرســياريێ دكه‌ڤيــن ســه‌ر مللێــن وان كه‌ســاتيا يێــن پــارىت دميوكــراىت كوردســتان دروســت كــرى...ل پێشــيا وان ژى ،پارێزه‌ر(حمــز ه عبــدوال، ئيرباهيــم ئه‌حمــد ،ســالح يوســفى ،دارا ته‌وفيــق ،مريحــاج ،عــى عبــدوال ،ئيســاعيل حه‌قــى شــاوه‌يس ،ناهيــده شــێخ ســام،)...... ئ ـه‌و روشــمبري و رۆشــنفكرێن دى يێــن به‌شــداريا دروســت كرنــا ڤــێ پارتيــێ كــرى ،ئـه‌و كه‌ســانێن دى ،يێــن خــودان نفــوزێ خويــێ جه‌مــاوه‌رى و عه‌شــائريى و بپێوه‌رێــن بنه‌مالكينيێ....ئــه‌ز به‌حــس ژێ ناك ـه‌م ،چونــى ئه‌رمانــج و حه‌زكرنێــن وان دئاشــكررا بــوون ،ئــه‌وان ژى هه‌رئارمانجێــن خويێــن تايبــه‌ىت برێڤه‌دبــرن و په‌يــاد ه دكرن...كه‌س ـه‌ىك رێــك و پياده‌كرنێــن رێكێــن وى ديــار و ئاشــكرا بــوون ،خــودان ئه‌رمانجێــن شــه‌خصه‌نه‌كرى بــن ،ل ده‌مــێ مــروڤ سه‌ركێشــيا رێكـه‌ك و ئارمانجـه‌كا گشــتگريى دده‌تــن ده‌ســتێ وان ،لــوى ده‌مــێ ئ ـه‌و وه‌ىك خــۆ ،وێ رێكــێ س ـه‌ركێىش دكه‌تن...ئێــدى گل و گازنــده ژوى كــه‌ىس ،زێده‌گووتــن و زمــان حــوىل كرنــه ،خه‌له‌تيێــن وان ژى ،نابيــن مــروڤ خــۆژێ بده‌تــن بــێ به‌هــر كــرن. كــوردان گوتيــ ه ئاڤاهيه‌كــێ ل ســه‌رجه‌مه‌دێ و بــێ شه‌نگســتێن ســاخله‌م بێــن دروســت كــرن ،ل ده‌مــێ جه‌مــه‌د دحه‌ليێــن و ئاڤاهــى بلنــد و م ـه‌زن دبيــن ،بــێ شــكه دێ بس ـه‌ركدا هه‌رفيــن، گونه‌هبــارى ژى نه‌بتنــێ ل سـه‌ر وى كـه‌ىس يـه ،يــێ ئاڤاهــى مـه‌زن و بلنــد كــرى ،به‌لــى گونه‌هباريــا مــه‌زن دكه‌ڤيــن ســه‌رمللێن وان كه‌ســان ،يێــن ئاڤاهــى ل سه‌رشه‌نگه‌ســته‌كێ ســاخله‌م و موكــوم نه‌دايـه ئاڤـه‌دان كرن....هـه‌ر ئـه‌ڤ ئه‌گـه‌ره بوينـه ،بوينـه بنه‌ســر و بنه‌كــوك ،ل ســارال1964ز ،پــارىت بســه‌روكاتيا خۆيــا له‌شــكه‌رتارى و عه‌شــائريى ،گورزه‌كــێ مــه‌زن ل مه‌كته‌بــا خويــا ســياىس بده‌تــن و هه‌مه‌دانــێ و كــه‌ره‌ج بكه‌تــن حه‌شــارگه‌ه و
55
خه‌لكێ كورد و كوردستان په‌روه‌ر، ديسان كه‌ڤتن ناڤا ژيانا پرزه‌حمه‌تى و لوقمێ نانێ كه‌دا ده‌ستێ خۆ خارن زورا مــه‌زن و بــێ ســه‌ميان و بــێ ســه‌ر مانــه مله‌يدانــێ، له‌ومانــێ دبێــژم ئ ـه‌ڤ شكه‌ســتهنه ژى ،ژ كومــا به‌رئه‌نجامــێ وێ كوده‌تايــێ بۆيــه يــا ل ســه‌ر ره‌وتــێ پێشــكه‌ڤتيێ بزاڤــا كــوردى هاتيــ ه كــرن و ســه‌روكانيا خــوژ يه‌كه‌مــن كوده‌تايــێ وه‌رگــرت و بــۆ قوربــاىن ،چونــى ئ ـه‌وا م ـه دگوتنــێ شــوره‌ش ژ بــى ڤه‌رێــژا وى ئه‌قليه‌تــا دامــاى و قرێــژێ وشــه‌خصه‌نا عه‌شــائريى بويــه، بــزاڤ بخــو ژى بهه‌مــى پێكهاته‌يــێ خويــێ ،له‌شــكه‌رى ،حــزىب، ئيــدارى ،دبله‌مــاىس ،ســياىس...لنب قه‌واره‌يه‌كــێ ئه‌قليمــى و دارده‌ســت و ده‌ستبهه‌ڤســار دهاتــه راكێشــان و برێڤه‌بــرن، هه‌ربويــه ل ده‌مــێ هێزێــن ئه‌قليمــى و ناڤده‌ولــه‌ىت ئه‌رمانجێــن خۆيێــن قه‌لــه‌و وه‌رگرتــن ،ده‌ســت ژ شوره‌شــا كــوردى بــه‌ردا، ســه‌روكاىت ژى كه‌ڤتــ ه بــن گێژه‌ڤانكه‌كــێ ئه‌قــل به‌رهاڤێتــى، هــه‌ر دوێ ئه‌گــه‌رێ دا ژ نشــكه‌كێ ئــه‌و شوره‌شــا هويــا مــه‌زن، بجاره‌كــێ بس ـه‌ركدا كه‌ڤــت و ه ـه‌رىف ،ئ ـه‌ڤ كه‌ڤتن ـه ژى نه‌ه ـه‌ر شكه‌ســتنه‌كا له‌شــكه‌رى بــۆ ،به‌لــى شكه‌ســتنه‌كا له‌شــكه‌رى،
( no / 7 )- 6 - 7 - 2016
جهــێ قوناغــا وان ،ديســان ه ـه‌ر ئ ـه‌ڤ ئه‌گ ـه‌ر و بنه‌ســره بوين ـ ه ئه‌گــه‌ر ،مامــ ه و هه‌ڤالێــن خــۆ ،به‌ره‌يــێ بزاڤــا كــورده‌وارى يــێ بــه‌رده‌ن ،دێــرۆكا جاشــكێن شێســت و شه‌شــێ ددێــروكا بزاڤــا ئازاديخــوازى يــا كــوردى دا تۆمــار بكه‌ن....ديســان هــه‌ر ئــه‌ڤ ئه‌گــه‌ر و بنه‌ســره بوينــه ،بزاڤــا ســياىس يــا كــوردى ،نــه‌كارى برێكێــن ســياىس چ ده‌ســتكه‌ڤتان كــوم بكه‌تــن و پــێ به‌ره‌ڤانيــێ ژئاخــو ژ خه‌لكــێ خــۆ بكه‌تن....ئ ـه‌و بــۆ ،چــاره بــو ئ ـه‌و ده‌ســت بشوره‌شــا چه‌كــدارى بك ـهن ،ل دويــڤ پێــوه‌ر و رێــگا و رێبارێــن خــۆ يێــن وى س ـه‌رده‌مى ،ل ده‌مــێ ده‌ســتپێكا شوره‌شــا ئه‌يلولــێ، ل ســاال 1961ز تاكــو نســكويا وێ ل ســاال1975ز ،شــوره‌ش(ئه‌گه‌ر شــوره‌ش بينت)كه‌ڤتيــه ناڤــا بــار و كه‌داوارێــن مــه‌زن و دژواردا، لــێ شــيا مــه‌زن ببيــن و ببيــن شوره‌شــا گه‌له‌كــێ مليــوىن، گه‌لــه‌ك ده‌ڤه‌رێــن زور گرنــگ ژى ئێخســن بــن ده‌ســتهه‌التا خــۆ ،خه‌لكه‌كــێ زور ژى بلێشــاو ،خــودا دگــه‌ل شوره‌شــێ، ئــه‌ڤ خه‌لكــه راســت ه خه‌لكه‌كــێ تێكــه‌ل و پێكــه‌ل بۆيــه ،پشــكا ه ـه‌رى زورا وان جوتيــار و پال ـه و كاســبكار بوين ـه ،لــێ ئ ـه‌و ژى يادروســته خه‌لكه‌كــێ زور ژ روشــمبري و رۆشــنفكر و خــودان باوه‌رنامه‌يێــن بواريێــن جــودادا جــودا ،هاتــن نــاڤ شوره‌شــێ و مللــێ خــودا شوره‌شــێ و خه‌باتــه‌كا مــه‌زن و هه‌مه‌اليــه‌ن كــرن ،ئه‌ڤــێ چه‌نــدێ پێشــداچوونێن م ـه‌زن په‌يــدا كــرن ،ل س ـه‌ر ئاســتێن بنكه‌يێــن جه‌مــاوه‌رى و لناڤــا ناوه‌ندێــن باژێروگونــدان، شــوره‌ش و بزاڤــا كــوردى وه‌ىك شوره‌شــه‌كا مــه‌زن و پێشــكه‌ڤتى دهاتــه ديــن و به‌رچــاڤ وه‌رگرتن...لــێ ديســان ئــه‌و ژى گه‌لــه‌ك يادروســت بــۆ ،ســه‌روكاىت و ســه‌ركردايه‌تيا شوره‌شــێ، وه‌ىك ناعــورێ ل دورخــو و دمه‌يدانــه‌كا زور بوچيــك و چارچوڤه‌كــرى دا ،دگه‌ريــا و بياريــا خــۆ دله‌يزيــن ،لــێ ياريــا وان ژى ئه‌گــه‌ر دناڤــێ دا ،خــودان كارتێكرنێــن خــراب ژى بيــن ،لــێ تاكــو دگه‌هشــت ه بنكه‌يێــن جه‌مــاوه‌رى و ناڤه‌ندێــن باژێــران، ئــه‌و ياريێــن وان يێــن كرێــت و نه‌دروســت دهاتــن ڤه‌بريــن و قالبــدان و بكراس ـه‌كێ ره‌نگــن كاروكوكــێ وان دهات ـه رازانــدن، چه‌واشــه‌كاريێن وان ژى بــو دهاتــن په‌لوســه و رتــوش كــرن.
لــێ ئـه‌وا مـه دگوتنــێ شــوره‌ش ،دناڤـه‌روكا خــودا شــوره‌ش نه‌بــۆ، به‌لــى ياريــه‌كا ئه‌قليمــى و ناڤده‌ولــه‌ىت بــۆ ،له‌ومانــێ ل ده‌مــێ يــارى يــا ،ياريكه‌رێــن ســه‌ره‌ىك بدوماهيــك هــاىت ،گه‌هشــتني ئه‌رمانجێــن خــوه ،به‌ره ـه‌م و مفايێــن خــو چنينن...ئێــدى ده‌ســت ژوێ ياريــێ بــه‌ردا ،يــا مــه دگوتنــێ شوره‌شــا ئه‌يلولــێ ،ئــه‌و له‌شــكه‌رێ مــه‌زن ،پێشــمه‌رگێن جانفيــدا ،خه‌لكــێ وه‌ربــه‌رز و خوگوريكــه‌ر ،هه‌مــى مله‌يدانــێ بــێ ســه‌ر و بــێ خــودان مــان، ســه‌رانێن وان ژى مليونه‌هــا دوالرێــن خويێــن بلــوك كــرى ل به‌نكێــن ناڤده‌ولــه‌ىت ،وه‌ىك ده‌ســتكه‌ڤتێن خويێــن شــه‌خىص وه‌رگرتن...مللــه‌ت و شــوره‌ش ژى كه‌ڤتنــ ه ناڤــا شكه‌ســتنه‌كا
56 ســياىس ،جڤــاىك ،ئيــدارى ،ئابورى...تاكــو شكه‌ســته‌نكا هــزرى ژى بوي ـه. لــێ ل ســه‌ر وى بنه‌ســرێ دبێژيــن ،هه‌ركه‌ڤتنــه‌ك رابونه‌كــه، هه‌رشكه‌ســتنه‌ك خوســاخكرنه‌كه ،كــورد و كوردســتاىن ژى وه‌ىك ئاخــو ،وه‌ىك مللـه‌ت هه‌بوينـه ،دچــاالك ژى بۆينـه ،ملله‌تێــن ســاخ و زينــدى ژى مه‌حال ـه ل س ـه‌ر ئاخــا بخــو كه‌ڤــن و بدوماهيــك بێــن ،له‌ومــان شــوره‌ش كه‌ڤــت ،لــێ ملله‌تــێ ســاخ و چالــه‌ك، جــاره‌كا دى رابــو ســه‌رپيان و به‌رخــودان كــر. بزاڤــا كــوردى ژكه‌ڤتنــا قوناغــه‌كا پاشــڤه‌روى و -2 شــه‌خصه‌نه‌كرى ،بــه‌رڤ رابونــه‌كا نــوى. پشــتى بزاڤــا ئه‌يلولــێ ببه‌رومنێــن خــۆ كه‌ڤتــى ،لــن ســه‌رگێريا خويــا ســه‌رگێر ئه‌قليمــى ،ئێــدى گوره‌پارنــا كوردســتاىن ،ئــه‌وا پــاوان و په‌رجــان كــرى و بويــه واحه‌يــه‌ك و كه‌ڤتيــ ه دخزمه‌تــا بنه‌مــال و عه‌شــرى وبه‌رپــرس و ســه‌ركردێن شــه‌خصه‌نه‌كرى، ئــه‌و پــاروان نه‌مــان ،ئــه‌و په‌رجانــه ژى رابــوون ،عه‌شــر و بنه‌مالــه و شــه‌خص ژى ،كه‌ڤتنــه ناڤــا به‌رژه‌وه‌نديێــن خــۆ يێــن كه‌ســوىك ،پشــكا هــه‌رى زورا وان ،كه‌ڤتنــه نــاڤ تلهــه و داڤ و ركێــن نه‌يارێــن ملله‌تــێ خــۆ ،نه‌خاســم ل عێــراق و ئريانــێ، ئێــدى عه‌مالــه‌ت و جــاش ئه‌قليميه‌تــا وان ئاشــكرا و به‌رچــاڤ پتريا وان هه‌شت سالێن شه‌رێ عێراق و ئيرانێ، ديسان كورد په‌رت و به‌الڤ مان ،كه‌ڤتن ناڤا
(ژ15 )7 .ی پوشپه‌ڕ 2716
شه‌ره‌كێ خوكوژيێ تژى تاالن و مالوێرانى
بــۆ ،ئه‌وێــن چوينــه ئريانــێ بۆنــه ســاڤاك و كه‌ڤــن بــن خزمه‌تــا ده‌ســتهه‌التا ئريانێ((مــه‌رم پــێ به‌رپــرس و كه‌دخــورن، ئــه‌م ژكــورد و كوردســتانيێن وه‌الت پــه‌روه‌ر نابێژيــن و مه‌رێــز بــو وان هه‌نــه ،ئــه‌و مه‌شــغوىل ژيانــا خــو و خارنــا به‌رهه‌مــێ
ناڤــا ده‌ســتێ خوبوينــه ،))..ديســان ئه‌وێــن مايه‌نــه ل عێراقــێ ژى ،ده‌ســت براچاندنــا رهوريشــالێن به‌عــى كرنــا كــورد و كوردســانيان كــرن ،بونــه ئه‌مــن و ئيســتوخبارات و مه‌فارزێــن تايب ـه‌ىت دروســت كــرن ،لــێ ديســان خه‌لكــێ كــورد و كوردســتان پــه‌روه‌ر ،ديســان كه‌ڤــن ناڤــا ژيانــا پرزه‌حمــه‌ىت و لوقمــێ نانــێ كــه‌دا ده‌ســتێ خــۆ خــارن ،لــن ده‌ردوئێــش و ئه‌زيه‌تێــن رژێــا به‌عســا فاشــت و ديڤه‌النكێــن وان ،ژيــان بده‌رده‌ســه‌رى ده‌ربــاز كــرن ،لــێ دئاليــێ دى دا ئـه‌و مه‌يدانــا وان پــاوان كــرى هاتـه خــاىل كــرن ،رێــك ڤه‌بــوون خه‌لكــێ رۆشــنفكرو خــودان هه‌لوێســت، بكه‌ڤــن ناڤــا خه‌باتــێ ،ده‌ســت بدروســت كرنــا كوم ـه‌كا كومه‌ل ـه و رێكخــرا و ســازيێن ســياىس كــرن ،جــاچ ل ده‌رڤـه يــان لناڤخويــى و چ بئاشــكرا يــان بنه‌هێنــى و لــن دارێ زورا نه‌يارن...لــێ ياگــرن ئــه‌و بــۆ كومــه‌كا ســازيێن ســياىس و نيشــتيامىن و بره‌نــگ و ئاوايێــن پێشــكه‌ڤتى هاتــن مه‌يدانــێ و ده‌ســت بخه‌باتــا خويــا ســياىس كــرن ،وه‌ىك ســتێركا ســور ،كومـه‌ال ره‌نجــده‌ران ،رێكخــراوا شــوره‌ش ،پاســۆك ،سوشيالســت ،حزبــا شــيوعى ،ســه‌ركردايه‌تيا كاىت....ئـه‌ڤ هه‌مــى رێكخراوێــن ســياىس ،بــێ شــكه دتــژى كێــم و كاىس بوينـه ،خه‌له‌تيێــن وان يێــن مـه‌زن ژى هه‌بوينـه ،لــێ تشــتێ ه ـه‌رى بــاش و بالكێــش ئه‌وبوي ـه ،مه‌يدانــا خه‌باتــێ بۆمه‌يدان ـه‌كا ڤه‌كــرى ،ئــاوا و شــێوه‌يێن خه‌باتــێ ژى هه‌مــى ره‌نــگ و هه‌مــى ده‌نــگ بــوون ،ئه‌ڤــه دبنيــات دا تشــته‌كا مزگينــى به‌خــش بويــه ،بــۆ هه‌مــى خه‌لكــێ كوردســتانێ و نه‌خاســم لباشــور ،لــێ پشــتى مــام جــه‌الل هــه‌ول و بزاڤێــن خــۆ دژوار كريــن ،كوم ـه‌كا ڤــان رێكخســتنا لناڤــا چــادرا (يه‌كێتــى نيشــتيامىن) دا كــوم كريــن ،مبه‌ره‌مــا دروســت كرنــا بزاڤــه‌كا نيشــتيامىن و بره‌وته‌كــێ پێشــكه‌ڤتى و دويــرژ شــێو ه و بنگه‌هێــن عه‌شــائريى و بنه‌مالــكاىت و بتويره‌كــێ پێشــكه‌ڤتى....مخابن ئــه‌و ئه‌رمانــج نه‌هاتنــه وه‌رگرتــن ،جــاره‌كا دى بزاڤــه‌كا دى يــا ناوچه‌گێــرى و عه‌شــائريى و دكاركوكه‌كــێ بنه‌مالــى و شــه‌خصه‌نه‌كرى دا هاتــه ئاڤاكــرن ،له‌ومانــێ لڤێــره بئاشــكرايى دبێــژم ،ل ڤێــر ه كوده‌تايــا دووێ ل ســه‌ر ره‌وتــێ پێشــكه‌ڤتنخوازيێ بزاڤــا كــوردى هاتــه پيــاده و برێڤه‌بــرن ،جــاره‌كا دى بزاڤــا كــوردى هاتــ ه عه‌شــائريى
57
بزاڤــا ئازاديخوازيــا ،پاشــڤه‌رويا كــوردى ،ژ كه‌ڤتنه‌كــێ، -3 بــۆ كه‌ڤتنــه‌كا مه‌ســرى و وێرانــرێ. ل ده‌مـه‌ىك شـه‌ره‌كێ گــران و تــژى مالوێــراىن هه‌بويه ،لناڤبـه‌را دوو ده‌وله‌تێــن داگــر كه‌رێــن كوردســتانێ ،ئه‌ڤــه بخــۆ ده‌ليڤه‌يه‌كــێ ســاخله‌م و بنه‌جهــێ ،لبــار بويــه بــۆ كــورد و بــۆ خه‌لكــێ كوردســتانێ ،برينێــن خــو ل س ـه‌ر تيــار بك ـهن ،ئه‌رمانجێــن خــو ســاخله‌م ل ســه‌رئاڤه دانــن بكــه‌ن ،رێــك و نه‌خشــه‌رێگاريێن موناســب ،بخــو دانــن و ره‌ســم بكــه‌ن ،پــان و نه‌خشــه‌يێن خــوژى ديســان بســاخله‌مى بنه‌جهئاڤابكــه‌ن ،ئه‌رمانجێــن مــه‌زن ژى ژێ وه‌ربگرن...لــێ مخابــن ،پرتيــا وان هه‌شــت ســالێن ش ـه‌رێ عێــراق و ئريانــێ ،ديســان كــورد پــه‌رت و بــه‌الڤ مــان ،كه‌ڤــن ناڤــا شـه‌ره‌كێ خوكوژيــێ تــژى تــاالن و مالوێــراىن ،خوينـه‌كا مـه‌زن
ه هه‌لبژارتن گورينكاريه‌كا جورى بۆي ل سه‌رده‌ستهه‌التا نه‌شه‌رعيه‌ييا به‌ره‌يێ كوردستانى ،واته ده‌ستهه‌الت ژ ره‌نگێ ه بن باندورا خويێ نه‌ياسايى كه‌ڤت ده‌ستهه‌التا باشــور(هوك ،هه‌ولێــر ،ســلێامىن ،كه‌ركــوك) ،كه‌ڤــن بــن ده‌ســتێن ســه‌رهه‌لدايێن كــورد و كوردســتاىن ،ئه‌ڤــه بخــو ده‌ســتكه‌ڤته‌كا زورا م ـه‌زن بــوون ،بــۆ هه‌مــى خه‌لكــێ كوردســتانێ ،مه‌زنرتينــێ ئه‌رمانجێــن هاتنــه وه‌رگرتــن مبــن وه‌ره ئه‌ڤــه بــوون-1((، ئێــك گرتنــا بزاڤــا ســياىس ل ده‌رڤ ـه و لناڤخويــێ -2 .ئێكه‌تيــا رێزێــن پێشــمه‌رگه‌ى -3 ،ئێكگرتنــا خه‌لكــێ ده‌رڤــه‌ى وه‌الىت دگــه‌ل خه‌لكــێ ده‌رڤــه‌ى وه‌الىت و ئاواره‌بــوى -4 .رزگاربونــا پشــكا ه ـه‌رى مه‌زنــا ئاخــا كوردســتانێ لباشــور و نه‌خاســم رزگار بونــا ســه‌نته‌رێن چــار پارێزگه‌هــان -5 .لێبورينــه‌كا گشــتى هاتــه دان ،واتــ ه جاشــمه‌رگايه‌ىت و پێشــمه‌رگايه‌ىت بونــه ئێــك رۆح و ئێــك هێــز و مبــن وه‌ره ئه‌ڤــ ه مه‌ســرينێ ده‌ســتكه‌ڤتان بۆيــه بــو گه‌لــێ كــورد و كوردســتانيان -6 .ســه‌هم و تــرس و هه‌ره‌شــه ل ســه‌ر په‌يڤــا كــورد و كوردســتان و ئازاديێــن كــه‌ىس
( no / 7 )- 6 - 7 - 2016
و بنه‌مــاىل كــرن ،ژ ره‌نــگ و ئاالڤێــن خويێــن پێشــكه‌ڤتى، داهوريــا ناڤــا تونێلـه‌كا تاريــا پاشــكه‌ڤتى دا ،بــزاڤ ژى بــۆ بزاڤـه‌كا بنه‌مــاىل يــا ،عه‌شــائريى و شــه‌خصه‌نه‌كرى ،ئــه‌ڤ كوده‌تايــه ژى بــۆ كوداتايــه‌ك ل ســه‌ر ئــرادا ملله‌تــێ كــورد و كوردســتاىن و جــاره‌كا دى تاكــێ كــوردى ژ ژيــان و خه‌باتــا خويــا خوســه‌ر و ئــازاد و بهزرێــن دميوكــراىت و پێشــكه‌ڤتى ،هاتــه هه‌ڤســاركرن، بــۆ كويلــێ بنه‌مالكێــن شــه‌خصه‌نه‌كرى ،ئه‌ڤــێ دووربــێ دووێ يــه و دوربه‌كــێ جه‌رگــر بويــه بــۆ بــزاڤ و بــو تاكــێ كــورد و كوردســتاىن....له‌ومانێ بــۆ جــاره‌كا دى بزاڤــا كــوردى بكه‌ڤيتنــه‌ه ناڤــا ش ـه‌رێن گــران و وێرانكاريێــن ناڤخويــى ،بده‌ســتێن كــوردان بخــۆ خوينــه‌كا زور مــه‌زن هاتــه رێــن ،ده‌مه‌كــێ زور مــه‌زن و ده‌ليڤێــن زێريــن ژى ژ ملله‌تــێ كــورد و كوردســتاىن ده‌ركه‌ڤــن، ژبــى وێ ژى نه‌يارێــن كــوردان ئه‌رمانجێــن خــۆ خــورت ل سه‌رپشــتا كــوردان و بده‌ســت و زه‌ندێــن كورێــن ڤــى مللــه‌ىت دانــ ه ئاڤاكــرن ،هــه‌ر ئــه‌ڤ ئه‌گــه‌رو ســه‌ده‌مه‌ژى بوينــه ،بــۆ جــاره‌كا دى بزاڤــا گوالنــێ ،شوره‌شــا مه‌زنــا دووێ يــا ملله‌تــێ كوردى((ئه‌گــه‌ر شــوره‌ش بيــن ،)...تــوىش شكه‌ســن و تــوىش نســكويه‌كا مــه‌زن كــرى و ئاشــبه‌تاليا دووێ ددێرۆكــێ دا تومــار كــرى.
هات ـ ه رشــن ،گه‌ل ـه‌ك ده‌ليڤێــن م ـه‌زن ژى ژ ده‌ســتدان ،ل پشــتى رۆژئاڤــا بونــا وان ،ئه‌قلــێ وان هات ـه س ـه‌رى ،به‌ره‌يــێ كوردســتاىن دروســت كــر ،ئاشــتى و پێكهاتنــه گشــتى ل گه‌لــك دا كــرن، ل ده‌مــه‌ىك عێــراق گه‌لــه‌ك الواز ببــۆ ،كه‌ڤتبــۆ ناڤــا كوێتــێ و كوێــت داگــر كربــۆ ،ئه‌ڤـه‌ژى قوناغـه‌كا ديــا پــر بزه‌حمـه‌ىت و تــژى خه‌ته‌رى(بڤــاىت) بويــه ،بــۆ ده‌ســتهه‌التا عێراقــێ و نه‌خاســم بــو نێزيــك بۆنــا كه‌ڤتنــا ســه‌دامى و رژێــا وى،ئــه‌و بــۆ خه‌لكــێ باشــورێ عێراقــێ ده‌ســت بســه‌رهه‌لدانێ كــر ،ل بهــارا 1991ز، خه‌لكــێ به‌رخــوه‌ده‌رێ كوردســتانێ ژى ،ده‌ســت بســه‌رهه‌لدانا خويــا دێــرۆىك كــرن ،پشــكا ه ـه‌رى مه‌زنــا ئاخــا كوردســتانا باشــور هاتـ ه رزگار كــر ،هه‌رچــار پارێزگه‌هێــن وى ده‌مــى يێــن كوردســتانا
58 و ده‌ســتجه‌معى نه‌مــان ،دناڤــا ده‌رونــێ خه‌لــى دا هه‌ســتێن ئــازادى و كه‌ســاتيا خورســك و بنه‌مايكێــن ئاڤاكرنــا كه‌ســاتيه‌كا بهێــز ،ل ده‌ڤ هه‌ركه‌ســه‌ىك بهه‌يبــه‌ت هاتــن ئاڤاكــرن.))...... لــێ ئ ـه‌و واجهــێ مخابنــى و ئه‌س ـه‌فه‌كا زورا م ـه‌زن ،ئ ـه‌و بۆي ـه، شــوينا ســه‌ركرده‌يه‌كێ قومانــدار ،ســه‌ركردێن قومانــدار هاتــن مه‌يدانــێ ،شــوينا حــزىب كرن ـه‌كا بــزورى ،حزبــاىت كرنێــن بــزورى و زوردارى كه‌ڤــن مه‌يدانێ...ژبــى وێ ژى دزيــن و تــاالن كرنــا ســه‌رومالێ گشــتى شــه‌رم و ترســا وێ نه‌مــا ،بــۆ كاره‌كــێ شــه‌رفمه‌ند و چ ترســه‌ك تێــدا نه‌مــا ،مه‌فــارز و سه‌رده‌ســته‌يێن زور و ئاشــكرا هاتــن دروســت كــرن ،ئێــدى پــرس نه‌ه ـه‌ر پرســا دزيــن و تــاالن كرنــێ بــۆ ،به‌لــى كه‌ســاىت هــان شــكاندن و كوشــن، كــورد و كوردســتانيه‌ت ژ بهايێــن خويێــن پــرۆز هاتــن بشــافنت و شوشــن ،بــێ رۆمــه‌ىت په‌يــدا ،شــه‌رف دده‌ســتێ بــێ شــه‌ره‌فيێ
(ژ15 )7 .ی پوشپه‌ڕ 2716
ده‌ستهه‌التا باشور ،بريارا خويا ناحه‌كيمانه وه‌رگرت و به‌ره‌ڤ به‌غدايێ كه‌ڤتن رێ دا هاتــه ره‌زيــل كــرن ،بنه‌كوكێــن ئه‌خالقــى هاتــن هه‌رفانــدن و چ نه‌كــرن ،ياســا و پره‌نســه‌پێن ئيــداره و مالــدارى كرنــێ بۆنــه ياســايێن جه‌نگه‌لســتانێ ،دناڤــا هولێــن دادڤانيــێ ،دادپــه‌روه‌رى هات ـه شــكاندن و بــێ دادى كــرن ،وه‌الت وه‌ىك كويرهــا ح ـه‌دادى لێهــات ،مــاف و ئــازادى كه‌ڤــن بــن گ ـه‌ف و بــن ترس ـه‌كا م ـه‌زن، ژيانــێ بێزاريــه‌كا زورا مــه‌زن كه‌ڤتــێ ،له‌ومانــێ هجــره‌ت و ره‌ڤ ژ وه‌الىت بــۆ پرس ـه‌كا زه‌رورى ،وه‌الت ل وه‌التيــان بــۆ ئاگــر، له‌ومــاىن ره‌ڤــن و كارونيــێ رێك ـه‌كا بــێ ئه‌رمانــج و بــێ ســتاره و تــژى تــرس و وێراىن....كه‌نــج و ده‌ســتێن زێريــن و هــزر و عه‌قلێــن تــژى زانــن ،وه‌التــێ خــۆ لپشــت خــۆ هێــا ،ئــاواره‌ى هه‌لبژاتــن و ره‌ڤــن ژ وه‌الىت بــۆ ئارمانجــه‌كا نه‌ديار...به‌ره‌يــێ كوردســتاىن،
پــارت و هێزێــن كوردســتاىن ،ســه‌ركرده و به‌رپرســێن باشــور... رێــك و رێبــار ،ئارمانــج و رێســايێن وان بۆنـه ئه‌ڤـه ،له‌ومانــێ ل سـه‌رێ سـه‌حاريا ته‌حالفــا ناڤده‌ولـه‌ىت بريــار داى و رێــك دايـه عێراقــێ ،فروكێــن هه‌ليكوپــر بــكار بينــن ،له‌شــكه‌رێ عێراقــێ ده‌ســت داي ـه زورا خــۆ ،هێــرش بــوێ هێــزا خويــا بــێ س ـه‌روبه‌ر كري ـه س ـه‌ر خه‌لكــێ كوردســتانێ لباشــور ،دچه‌نــد رۆژه‌كێــن زور كێــم دا ،باژێــر و گونــد خــاىل بــوون ،هجره‌تــا ملليــوىن ده‌ســتپێكر، ســه‌ركرده‌و به‌رپــرس بــه‌رى پێشــمه‌رگێن خــۆ ره‌ڤــن ،له‌ومانــێ پيشــمه‌رگه‌ژى بــه‌رى خه‌لكــێ كوردســتانێ ره‌ڤــن و هوســان كوچــا مليــوىن ده‌ســتپێكر ،وه‌الت چــول و هــول بــۆ ،ئه‌ڤــێ ژى زۆر ئه‌گ ـه‌ر و خالێــن بنگه‌هــى هه‌بــوون ،لــێ ديســان مبــن وه‌ره ئه‌گه‌رێــن ســه‌ره‌ىك ئه‌ڤه‌بوينــه -1 ((،بزاڤــا كــوردى ل باشــور ژ رۆباره‌كــێ كه‌ڤنه‌په‌رســت و شــه‌خصه‌نه‌كريێ ،پاوانخــازدا ده‌ردكــه‌ڤ ،وه‌ىك وه‌بائــه‌كا بڤه‌كــر بــۆ ،له‌ومــان ده‌ملده‌ســت ره‌ڤــن و شكه‌ســن قه‌بيــل كــرن -2 .كوردوكوردســتان ناڤه‌كــێ بــێ ناڤــه‌روك بــۆ ،دهاتــ ه بكارئينانــدن ،ئــه‌وا ناڤــه‌روك و مه‌به‌ســت پــێ ه ـه‌ى ،بتنــێ پــاره و كورســيك بــوون و كورســيك ژى بتنــێ بــۆ خرڤه‌كرنــا پــاران بۆي ـه -3 .هيــچ ئاماده‌كريــا به‌ريه‌كــێ دوارێ له‌شــكه‌رى و ئيــدارى و ســياىس و تاكــو دوماهيكــێ نه‌هاتنـه كــرن ،سياســه‌ته‌كا ســه‌رپێ وبــێ ســازى و ئيداره‌كرنــا ســه‌رپێ، له‌ومانــێ ل ده‌مــێ هه‌وجــه‌ى خــو بۆيــن ،هيــچ به‌ره‌ڤــاىن پــێ نه‌هاتــن كــرن ،))....له‌ومانــێ ل ده‌مــێ شكه‌ســتنێ ده‌ســپێكرى، ديســان بــۆ شكه‌ســتنه‌كا گشــتگري و هه‌مــى الي ـهن و چ به‌رگــرى و به‌ره‌ڤانيــا وه‌ســان نه‌هاتــن كــرن ،ژ هــه‌ژى گوتنــێ بيــن. قوناغــا ده‌ســتهه‌التا شــه‌رعى كرنــا ،ده‌ســتهه‌التا بــێ -4 شــه‌رعى يــا بنه‌مالــێ دا. پشــتى كوچــا مليــوىن بدوماهيــك هــاىت ،نه‌ته‌وێــن ئێكگــرىت، ده‌ڤــه‌را پارســتنى لهه‌رێمــێ دروســت كــرى ،ئێــدى خه‌لــك ژ سه‌رســنوران ،ژ كومه‌لكه‌هێــن ئــران و توركيــا ڤه‌گه‌ريــان ســه‌ر مــال و حالێــن خــۆ ،جــاره‌كادى ژيــان و حه‌ره‌كــه‌ت ڤه‌گه‌ريــا و كه‌ڤتــه ناڤــا كوردســتانێ ل باشــور ،لــێ ل ده‌مه‌كــێ كێــم دا
59
ئــه‌و ژى راســته و گه‌ر‌كــ ه بێــن گووتــن ،ل ســه‌رده‌مێ ڤــان ( )11يــازد ه ســالێن ده‌ســتهه‌التا حوكمــێ باشــور ،ده‌ســتهه‌الت ده‌ســتهه‌الته‌كا گه‌نده‌لكاريــا مافيــاوى بويــه ،ده‌ســتهه‌التا وان تــژى بويــه ژ داگــر كارى و مــال وێرانيــێ ،دزى و تاالنه‌كــێ زور مــه‌زن ل ســه‌ر مــال و ملكــێ گشــتى بره‌نگه‌كــێ بــێ مــروه‌ت هاتيــه كــرن ،شه‌روشــورێن ناڤخويێــن بكاڤلــكارى و
ه ژيانا ه كوردستان دڤێتن ،هه‌و هه‌و برومه‌ت و مروڤاتى و شه‌ره‌ف و ئه‌خالق دڤێتن
قوناغــا بزاڤــا ئازاديخوازيــا كوردوكوردســتانيه‌تا -5 عێراقچێتــى . پشــتى عێــراق هاتيـه قورتــال كــرن ،ژ رژێــا سـه‌دامى و حزبــاوى يــا به‌عســا فــاىش ،ئێــدى گوتــن عێــراق هات ـه رزگار كــرن ،ل وى ده‌مــى ده‌ليڤه‌يه‌كــێ زور زێرين دده‌ســتێ كــورد و كوردســتانيان دا هه‌بويـه ،هـه‌م هه‌مــى ئاخــا خويــا داگــر كــرى رزگار بكـه‌ن و هـه‌م ژى ده‌وله‌تــا خويــا كــورد و كوردســتاىن براگه‌هينــن ،چونــى ئ ـه‌و ده‌ســتهه‌التا ئاســنينا عێراقــى بهه‌مــى دام و ده‌زگه‌هێــن خوڤــه، بته‌مامــى هاتــه هه‌لوه‌شــاندن و نه‌خاســم هيــچ ده‌زگه‌هه‌كــێ له‌شــكه‌رى ،ئه‌منــى و دابلوســه‌ىن دعێراقــێ دا نه‌ما..هه‌مبــه‌رى وێ كــورد خودانێــن خــۆ ،هێــزا خويــا له‌شــكه‌رى و ئه‌منــى بوون...لــێ بهه‌رحــال ئه‌ڤــه نه‌هاته‌كــرن و ئــه‌م ژى زور ل ســه‌ر
( no / 7 )- 6 - 7 - 2016
حوكمه‌تــا مه‌ركــه‌زى ئيداره‌يێــن خــوژ ده‌ڤه‌رێــن پارســتى ڤه‌كێشــان ،ئێــدى به‌ره‌يــێ كوردســتاىن ل ده‌مه‌كــێ كێــم جهــێ وان گــرت ،لــێ پشــتى هينگــێ بخــوش حــاىل ل ســاال1993ز، هه‌لبژارتنێــن په‌رله‌مانــێ كوردســتانێ هاتــن كــرن ،راســته هه‌لبژارتــن دتــژى بــوون ژ كێــم و كاســيێن رۆهــن و ئاشــكرا ،لــێ دســه‌روێ هه‌ميــێ دا ،هه‌لبژارتــن گورينكاريــه‌كا جــورى بۆيــه ل سه‌رده‌ســتهه‌التا نه‌شــه‌رعيه‌ييا به‌ره‌يــێ كوردســتاىن ،واتــه ده‌ســتهه‌الت ژ ره‌نگــێ خويــێ نه‌ياســايى كه‌ڤتــه بــن بانــدورا ده‌ســتهه‌التا ،شــه‌رعيه‌تا په‌رله‌مــان و حوكمه‌تــا 50%پێنجــى ده‌رس ـه‌دا پــارىت و ينــك ،وات ـه ده‌ســتهه‌التا نيــڤ نيڤه‌يــا پــارىت و يه‌كێتــى نيشــتيامىن....په‌رله‌مان بده‌نگێــن خه‌لــى هاتــه مه‌يدانــا كار و خزمه‌تــێ ،ده‌ســتهه‌الت ژى بده‌نگێــن په‌رله‌مــاىن هات ـه په‌ســند كــرن و كه‌ڤت ـ ه كار و خه‌باتــێ ،لــێ ئ ـه‌و ژى دڤێــن بێــن گــووت ،ده‌ســتهه‌التا حوكمه‌تــا هه‌رێمــێ بته‌مامــى كه‌ڤتــه بــن ده‌ســتهه‌التا حزبــێ ،حــزب ژى بــۆ پشــكه‌ك ژ عه‌شــرێ و عه‌شــر بونــه حــزىب ،پــاىش بۆنــه مللكــێ بهنه‌مالــێ و مــال ژى هاتــ ه شــه‌خصه‌نه‌كرن ،واتــه ده‌ســتهه‌التا حــزىب كــرى ،ژاليــێ كه‌ســانێن ده‌ســتهه‌التدارێن ده‌سرتويشــتويێن بنه‌مالــێ هاتــن برێڤـه و برێــدا بــرن ....بڤــى ئــاواى ده‌ســتهه‌الت بۆ ده‌ســتهه‌الته‌كا سپونســه كريــا بنه‌مالينيــا شــه‌خصه‌نه كــرى ،دا بره‌نگه‌كــێ راســت و لوجيــى ڤــێ شــلوڤه‌كاريێ بكه‌ينــه ئێــك رســته، وات ـه قونــاغ بــۆ قوناغــا(( ده‌ســتهه‌التا ش ـه‌رعى كرنــا ده‌ســتهه‌التا بــێ شــه‌رعى يــا بنه‌مالــێ ،))...ئــه‌ڤ قوناغــه ده‌ســتپێدكه‌تن ژ ســاال 1992ز تاكــو ســاال2003ز ،ســاال ئــازاد كرنــا عێراقــێ ،ئه‌گ ـه‌ر ئــازادى بيــن.
تــژى خويرنێــن و مبالوێــراىن هاتنــه برێڤه‌بــرن ،خه‌لكه‌كــێ زور هاتيــه‌ك كوشــن و گرتــن و هنداكــرن ،خه‌لكه‌كــێ زورێ دى وه‌الت بههێالي ـه و هجــره‌ت كري ـه ،مــاف و ئــازادى لناڤــا ده‌ڤــێ حويتــى و لبه‌ردرنداهيــا ده‌ســتهه‌التێ دا دخرابرتينــێ ره‌وشــێ دا هاتنــه برێڤه‌بــرن ،دســه‌ر ئه‌ڤــێ هه‌ميــێ دا مبــن وه‌ره ،قوناغــا ده‌ســتهه‌التێ ل وى ده‌مــى دســه‌رهه‌مى كێــم و كاســيێن خــودا، ده‌ســتهه‌الته‌كا كــوردى بــۆ ،بده‌ســتێن كــورد و كوردســتاىن دهاتــن برێڤ ـه بــرن ،ئ ـه‌م خودانــێ خــۆ قه‌واره‌يه‌كــێ نيمچ ـه س ـه‌ربه‌خو بوين...له‌ومانــێ دبێــژم ڤــێ قوناغــێ(( قوناغــا بزاڤــا رزگاريخــوازى يــا كــوردى و كوردســتاىن ،))...هه‌رچه‌نــده بــزاڤ بهه‌مــى پێــوه‌ر و ميقياســێن خوڤـه ،بزاڤـه‌كا پاشــڤه‌رويا عه‌شــائريى يــا ده‌مارگــرى يــا شــه‌خصه‌نه‌كرى و مافيــا گــه‌رى يــا گه‌نده‌لــكار بويــه.
60
(ژ15 )7 .ی پوشپه‌ڕ 2716
ئه‌گه‌ره‌كــێ ناراوه‌ســتني جهوچاخێــن وێ نه‌مابــن ،ســه‌روكاتيا باشــور ،ده‌ســتهه‌التا باشــور ،بريــارا خويــا ناحه‌كيامن ـه وه‌رگــرت و بــه‌ره‌ڤ به‌غدايــێ كه‌ڤــن رێ ،ژ به‌رهنــدێ ل ده‌مــێ ســه‌روكاتيا كــوردان لباشــور بريــارا خــوداى و بـه‌ره‌ڤ به‌غدايــێ چويــن ،ل وى ده‌مــى تاكــو نهــا ئـه‌وان تشــته‌ك نه‌مايـ ه بناڤــێ كوردوكوردســتانێ، به‌لــى وان بريــارا عێراقچێتيــا خوداي ـه ،ئ ـه‌و پێگــرن ڤــێ بريــارێ بجهبكــه‌ن ،ئــه‌و قــره قــر و بــێ داديــا ئــه‌و دكــه‌ن ژى ،بتنــێ ريكالم ـه‌كا ڤاالي ـ ه و چ شه‌نگه‌ســته‌كێ ســاخ و س ـه‌ليم تێــدا نين ـه، بتنــێ دره‌وه‌كا لوغمه‌كري ـ ه و خه‌لــى پــێ هاويــش دكه‌تــن ،تاكــو بشــێن به‌رده‌واميــێ بسســته‌مێ خويــێ گه‌نــده‌ل و بــێ دادى بــده‌ن ،شــه‌رعيه‌تا خويــا ناشــه‌رعى پــێ په‌رده‌پــوش بكــه‌ن، بــه‌ره‌وام ژى بــن ل ســه‌ر تــاالن و دزى يــا ســه‌رومالێ گتــى، خــاال دى ژى ياه ـه‌رى گرنــگ و جه‌وه ـه‌رى بتنــێ ئ ـه‌وه ،ڤــێ ده‌ســتهه‌التا گه‌نــده‌ال جــووت حــزىب ،هــه‌م وه‌عــدا شــه‌ره‌فێ دايــه توركيــا و ئريانــێ و هــه‌م ژى دايــه ده‌وله‌تێــن مــه‌زن، وان چ ئنيه‌تێــن ده‌وله‌تــێ نينــن ،ديســان هيــچ پرۆژه‌يه‌كــێ ده‌وله‌تبونــێ ژى دحالــێ دانينــه ،ئه‌ڤــا ئــه‌و دكــه‌ن بتنــێ شــێىل
كرنــا زه‌الليانــه ،تاكــو بشــێن شاشــيێن خوڤه‌شــێرن و بـه‌رده‌وام بــن ل ســه‌ر ده‌ســتهه‌التا خويــا جــووت حزبيــا شــه‌خصه‌نه‌كرى ،بــو پێــرێ رۆنكرنــا ڤــى بابـه‌ىت ،دێ دوو گوتنێــن دوو سياسـه‌مته‌دارێن مــه‌زن ده‌مه‌ديــار كــرن ،تاكــو به‌رچــاڤ روهنيــه‌كا باشــرێ بــۆ خوينده‌ڤانــێ هێــژا دروســت ببينت...پولربميــه‌ر حاكمــێ ده‌مكيــێ ئه‌مريــى ل عێراقــێ دبێژيــن ،ل ده‌مــێ مــن ده‌ســتهه‌الت وه‌رگــرىت، ترســه‌كا مــن يــا مــه‌زن هه‌بويــه ژ ســه‌ركردێن كــوردا ،مــن ئــه‌و هــزر دكــر ئــه‌و دێ داخازيه‌كــێ ژ مــن كــه‌ن ،ئــه‌و داخــاز مافــێ واي ـه ومبــن زور زه‌حمه‌ت ـه بێــن كــرن ،لــێ ل ده‌مــێ س ـه‌ركردێن عێراقــى هاتينـه اليــێ مــن و داخازيێــن خــو داينـه ديــار كــرن ،بۆيـه دورا كــوردا(( س ـه‌ركردێن كــوردا بتنــێ داخازيــا پــاران و زێده‌كنــا نوب ـه‌داران كــرن ،زێده‌كرنــا نوب ـه‌داران ژى بتنــێ بــۆ س ـه‌رف كرنــا پــاره‌ى بــۆ ،واتـه كــوردێ ژ به‌غدايــێ بتنــێ پــاره دڤيان...هئينــا مـه ژى ه ـه‌ر پــاره دانێ...لــێ ديســان دبێژيــن ،لــوى ده‌مــى مــن زاىن كــورد ملله‌ته‌كــێ بــێ خودانــن و ئ ـه‌وان كه‌س ـه‌ك نين ـه خودانيــێ ل وان بكه‌تــن ،))...گ ـه‌ال ته‌ماشــاى س ـه‌ركرده و ده‌ســتهه‌التدارێن كــوردا بكــه‌ن ،وان بتنــێ پــاره دڤێــن ،ل ده‌ڤ وان هه‌رتشــته‌ك
پاره‌يه...ديــاره ئــاخ ،مــروڤ ،كــورد ،كوردســتان ،تاكــو ئه‌خــاق و شــه‌ره‌ف...ل ده‌ڤ وان بــێ بهانــه و هيــچ بهايه‌كــێ دى نينــه، له‌ومانــێ دبێــژم ئه‌ڤــا ئــه‌و دبێــژن بتنــێ دچيــن دخزمه‌تــا به‌رژه‌وه‌نديێــن وانــدا يێــن كه‌ســوىك....پرس و ئه‌گه‌رێــن گشــتى ل ده‌ڤ وان نينــن. معه‌مــه‌ر القــزاىف ســه‌روكێ بــه‌رێ يــێ ليبيــا دبێژيــن ،ل ده‌مــێ كــورد چووينـ ه به‌غدايــێ ،ئـه‌وان كێشــاخو بــر ه به‌ريــا ســاال1967ز. چونــى نهــا وان ()6شــه‌ش وه‌زيــر هه‌نــه ،لــێ ل وى ده‌مــى وان ()8هه‌شــت وه‌زيــر هه‌بــوون ،يــاىن ئــه‌ڤ خه‌باتــا وان يــا پشــتى ڤــى ده‌مــى ،بتنــێ ياريــه‌كا ئه‌قليمــى و ناڤده‌ولــه‌ىت و گرێــداى به‌رژه‌ه‌نديێــن وانــه ،ئــه‌ڤ هه‌مــى ســالێن بۆريــن ،ئــه‌و هه‌مــى خويــن و زه‌حمه‌تيێــن بوريــن ،ئــه‌ڤ هه‌مــى قوربانيێــن هاتــن دانێ...هه‌مــى گرێــداى به‌رژه‌وه‌نديێــن ناڤده‌ول ـه‌ىت و ئه‌قليمــى و پرســێن كه‌ســوىك يێــن س ـه‌ران و س ـه‌ركردێن كــوردا و بنه‌مالكێــن وانن...ته‌ماشــا بكــه‌ن ژ ســاال1991ز ،تاكــو 2003ز ،ده‌ســتهه‌التا وان بره‌نگه‌كــێ مافيــاوى و بلوجيك ـه‌كا دزو تالنچێتــى ياب ـه‌رده‌وام بــۆ ،س ـه‌رومالێ گشــتى تــاالن و وێــران كــر ،لــێ ل ده‌مــێ عێــراق ژى دروســت كــرى ،چ عێــراق وان دروســت كــر ،عێراقــه‌ك وان دروســت كــر ،بده‌ســته‌كێ مافيــاوى و بلوجيكــه‌كا تاالنبــه‌رى كه‌ڤــن ناڤــا گێرانــا ده‌ســتهه‌التێ ،ئــه‌و عێراقــا زه‌نگــن و كانيــا سه‌روســاماىن هه‌مــى تــاالن و وێــران كــر ،قوناغــا خه‌باتــا وان ژى بــچ ره‌نگ ـه‌ىك ناچيــن خانه‌يــا خه‌باتــا كــورد و كوردســتاىن ،به‌لــى قونــاغ هــه‌ر قوناغــا عێراچێتيــه ،دوريــژ لوژيــك و ده‌ڤوكێــن كــورد و كوردســتاىن. قوناغا جاش ئه‌قليميه‌تێ-: -6 پشــتى په‌رله‌مــان ئيفليــچ بــوى ،له‌شــكه‌رێ ئه‌قليمــى و دام و ده‌زگه‌هێــن ئه‌منيێــن ،ئه‌قليمــى ل باشــور هاتينــه بنه‌جهكــرن و پشــته‌ڤاىن كــرن ،نه‌خاســم پشــتى بئاشــكرايى هنــده‌ك حزبێــن كــوردى ،چووينــه نــاڤ بــه‌رێ ته‌حالفــا ئيســامى ،ئــه‌وا ژاليــێ توركيــا و ســعوديێ دهێــن برێڤ ـ ه برن..مبــن وه‌ره ئ ـه‌ڤ به‌ره‌ي ـه
به‌ريــێ (داعشــه) ،چونــى ڤــان داعــش و به‌ره‌يــێ نــورسه و هه‌مــى گوروپێــن ئيســاميێن تونــدرو ،يێــن دروســت كريــن و پشــته‌ڤانيێ لــێ دكه‌ن...بتايبــه‌ىت پشــتى ده‌رگه‌هــێ ســێاملكا هاتيه‌گرتــن و قه‌نديــل و ده‌ڤه‌رێــن ســنورى ،يێــن دگه‌ل(باكــور) بــۆ توركيــا ،بــۆ له‌شــكه‌رێ تــورىك ،بوينــ ه پاوانه‌كــێ حــه‌الل و ڤه‌كرى...ئێــدى كێشــه‌يه‌ك نه‌مايــ ه بكــورد و كوردســتانيه‌ت و نـه‌ژى مايـه عێراقچيــاىت ژى...گه‌نــده‌ىل و مافيــاىت و دزيــن و تــاالن ژى ،هه‌مــى هاتينــه ده‌فــن كــرن و كويــر كــرن و ڤه‌شــارتن.... له‌ومانــێ قونــاغ نه‌هه‌رقوناغا(جــاش ئه‌قليميه‌تێيــه) ،به‌لــى قونــاغ قوناغــا هه‌ويــێ ي ـه (هه‌ويه...پێناس ـه بوي ـ ه پرس...)..گ ـه‌ال لڤێــره ده‌ســتهه‌التا مه‌يــا جــاش ئه‌قليمــى دڤێــن خوســاخبكه‌تن... ئـه‌رێ ئـه‌و كــوردن و كوردســتانينه.....يان ژى ژ نـه‌ژاد و جنسـه‌كێ دينه...چونــى ژنهــا و وێدا...تشــته‌ك نه‌مايــه دڤــێ ده‌ســتهه‌التێ دا ،بێژينــێ كــورد و كوردســتاىن ،بكريــار و رێــك و رێبارێــن ته‌ته‌رســتاىن و مه‌نگــوىل ســه‌رده‌ريێ دكــه‌ن ،ژبــى گه‌نــده‌ىل و مافيــاىت و دزيــن و تاالنكرنێــن وان ،يێــن به‌رده‌وام....ئێــدى قه‌يــران قه‌يرانــا هه‌ويــێ يه....نهــا بهــزرا مــن ،يێــن ده‌ســتهه‌التا مــه دگێرن...بســتايل و رێڤه‌برنێــن نوكه....نه‌هــه‌ر لوجيــك و پيڤانێــن كــورد و كوردســتنى تێدانــن ،به‌لــى جــاش ئه‌قاميــه و قوروجينــه ،هيــچ روح هێڤێنــى كــوردى تێــدا نينــه ،كوردايه‌تيــا وان كه‌ڤتيــه ژێــر پسيارێ....كوردســتانيه‌تا وان كه‌ڤتيــه ژێــر پســيارێ....تاكو مروڤاتيــا وان ژى كه‌ڤتيــه ژێــر پســيارێ..... له‌ومانــێ دبێــژم قوناغــا نهــا قوناغــا ســاخ كرنــا ناســنامێيه ،قوناغــا تــوراىن و مه‌نغوليه‌تێ ـه ،گ ـه‌ال ئ ـه‌و كين ـه ده‌ســتهه‌التا م ـه دگرێــن، دڤێــن ئــه‌م ب پرســن و بزانــن بــچ ناســنامه‌يه‌ك ده‌ســتهه‌التێ ل ســه‌رمه دگێريــن ،بــچ لوجيــك ئــه‌م دهێنــه ئيــداره‌دان... گه‌نده‌ليــێ ســنوربرين ،جوداكاريــێ ســنوربرين ،قه‌يــران و زه‌حمه‌تيــان ســنور نه‌هێــان ،ده‌ســتهالت بويــه يه‌كه‌يــه‌كا جاشــقوروجيا هه‌رێمــى ،ئــه‌ڤ زومل و زورداريــه تاكــو كه‌نگــى دێ دبــه‌رده‌وام بن...براســتى ژى به‌رده‌واميــا ڤــێ پرســێ يــاىن نه‌بونــا كوردايتيــێ ،نه‌بونــا ئينتامئــێ بــۆ ئاخــێ ،ئه‌گــه‌ر ناڤــه‌ك و رامان ـه‌ك بــۆ به‌رده‌وامــى دانــا ڤــى بــارى و ڤــێ ره‌وشــێ بێن ـه
( no / 7 )- 6 - 7 - 2016
61
62
(ژ15 )7 .ی پوشپه‌ڕ 2716
كــرن ،مبــن وه‌ره دێ بيــن قوناغــا جــاش ئه‌قيميه‌تــێ ،دێ بيــن قوناغــا به‌رزه‌بونــا متامنــێ ،دێ بيــن قوناغــا خه‌اليــا شــه‌ره‌فێ و ئه‌خالقــێ ئيداره‌دانــێ!!....
ده‌ســت ژ به‌ره‌يــێ گه‌نيــێ ده‌ســتهه‌التێ بــه‌رده‌ن....دژى به‌ريــێ جــاش ئه‌قليميه‌تــا ڤــێ ده‌ســتهه‌التا مافيــاوى يــا گــه‌ىن خۆبــاش ئاماده‌بكه‌ن...چونــى ئــه‌و دنه‌خوشــن و ســاخ نابن...نه‌شــێن ده‌ســت ژ جــاش ئه‌قيميه‌تــا خــو ژى به‌رده‌ن...ئــه‌وان كێشــه‌يا هه‌ويــێ هه‌يه...كێشــه‌يا مروڤاتيــێ هه‌يــه و ســاخ و ســاخله‌م نابــن و بــۆ گـه‌ل و وه‌التــێ خــۆ بوينـه سـه‌ره‌تان و قـه‌د ســاخ نابــن و دڤێــن گــه‌ل خودانيــێ ل خوبكه‌تــن ....خــو ژڤــێ ســه‌ره‌تانێ قورتــال بكه‌تــن!!....
قوناغــا دروســت كرنــا به‌ديله‌كــێ ،ل سه‌ربنســره‌كێ -7 شورشــگێرى و پێشــكه‌ڤتى ،ل سه‌رپره‌ســپێن هزروسياســه‌تا دميوكــراىت!!... نهــا لباشــور دووبــه‌ر ه هه‌نــه ،به‌ره‌يــێ ده‌ســتهه‌التێ و به‌ره‌يــێ ملله‌ىت....ژبــه‌ر هنــدێ گازيه‌كــێ دكه‌مــه هه‌مــى كه‌ســان و هه‌مــى هێــزو به‌ره‌يێــن ناڤــا ده‌ســتهه‌التێ....دبێژمێ ئه‌گــه‌ر هويــن كــوردن ،ئه‌گــه‌ر هويــن كوردســتانينه ،ئه‌گــه‌ر هويــن ل ڤێــره بره‌حــه‌ىت دشــێم بێژم...ئــه‌ڤ قوناغــه ،قوناغــا جــاش مروڤــن و خــودان ئه‌خالقــێ مروڤاتينه....دڤێــن خــو ئێــك ئه‌قليمه‌يــه‌ت و قوناغــا قه‌يرانــا پێناســه كرنــا ده‌ســتهه‌التێ يــه، اليــى بكـه‌ن ،كانــێ هويــن دگـه‌ل ڤــێ ده‌ســتهه‌التێنه يــان نـه‌ء !!...چاره‌ســه‌رى ژى بتنــێ دپه‌يداكرنــا جهگره‌كــێ دميوكراســيێ، شوره‌شــگێرى دايــه!!.... يــا دووان ،گازيــا دووێ ،بــو خه‌لكــێ ش ـه‌ره‌فمه‌ندێ كوردســتانێ، خه‌لكــێ كــورد و كوردســتانێ ،مروڤدوســتێن شــه‌ره‌فمه‌ند و ئێــدى ده‌م ده‌مــێ هنــدێ ي ـه ،ئ ـه‌ڤ قوناغ ـه ژدايــك ببيــن و خودانــێ خــو ئه‌خالقــێ مروڤاىت....ئه‌گــه‌ر هــه‌وه كوردايــه‌ىت مالئاڤهيــێ بئێكجــاره‌ىك بكه‌يــن ژســته‌م و سســته‌مێ بنه‌ماليــێ و دڤێــن ،هــه‌و ه كوردســتان دڤێــن ،هــه‌وه ژيانــا برومــه‌ت و پاشــڤه‌روتيێ و جاشــئه‌قليمه‌ت و هه‌مــى ئاوايه‌كــێ رێڤه‌به‌ريێــن مروڤــاىت و شــه‌ره‌ف و ئه‌خــاق دڤێــن ،هــه‌وه دڤێــن وه‌ىك دابلوســينه‌ر و قه‌يرانــا وى ،بچــاخ و لوجيك ـه‌كا نــوى ،بسســته‌مه‌ك مروڤێــن ســاخله‌م و خــودان كه‌ســاىت و مبــاف و ئــازادى ،خــودان و ئيداره‌دانــه‌كا ســه‌رده‌م و پێشــكه‌ڤتى ،ده‌ســتهه‌التێ ل وه‌التــێ ئارمانێجێــن ســاخله‌م بن...دڤێــن خوبده‌ن ـه ئێــك ،خــۆ بكه‌ن ـه خــۆ بكه‌يــن و سياس ـه‌تا هــزرا دميوكراتيــك بكه‌ين ـه رێــك و ئێك...بســوزوپه‌ميان ،بشــه‌ره‌ف و نامــوس ،وه‌ىك مروڤێــن سســته‌مان ژێ درۆســت بك ـهن ،ده‌ســتهه‌الته‌كا داد و دادپ ـه‌روه‌ر، كوردێــن ســاخله‌م و كوردســتاىن په‌روه‌ر..خوبــده‌ن ئێــك و ده‌ســتهه‌التا ياســايه‌كا دادپ ـه‌روه‌رى ديــارى وه‌الت و خه‌لكــێ خــو به‌ره‌يــێ خويــێ كــورد و كوردســتاىن بســاخله‌مى و بســوزوهيڤى بكه‌يــن. دروســت بكه‌ن...ئه‌وێــن لناڤــا ده‌ســتهه‌التێ ژى ...گه‌ره‌كــه خــۆ ســاخ بكه‌ن...ســاخله‌م بريــارا خــۆ بده‌ن...ئه‌گــه‌ر كــوردن و كوردســتانين ه و حه‌زكريێــن ڤــێ هه‌ويێنه...دڤێــن ده‌ســت ل ســه‌ر وژدان و شــه‌ره‌فا خودانن...بئه‌خاالقــێ مروڤاتيــێ، برۆحــا مروڤاتيــێ ،بــزه‌الىل و وه‌الت پــه‌روه‌رى ،بێنــ ه مه‌يدانــێ و خوبــده‌ن دگــه‌ل به‌ره‌يــێ ملله‌تــێ خــۆ ،به‌ره‌يــێ كوردايــه‌ىت و كوردســتانيه‌ت و به‌ره‌يــێ مرڤاتيــا بســاخله‌مى....