دیدگــــــــــا
ریفراندۆمه‌كه‌یی هه‌رێم؛ شكستخوارتووترین پرۆسه‌كانی سیاسه‌تی ئه‌قڵییه‌تی میللیگه‌رای سه‌ره‌تاییه ریفراندۆمه‌كه‌ی ده‌سه‌اڵتدارانی هه‌رێم به‌هه‌موو پێوانه‌كان یه‌كێك له شكستخوارتووترین پرۆسه‌كانی سیاسه‌تی ئه‌قڵییه‌تی میللیگه‌رای سه‌ره‌تاییه .ئه‌و ئه‌قڵییه‌ته به‌درێژایی ته‌مه‌نی خۆی له‌نێو شكستی به‌رده‌وامدا بووه .پێشهاته‌كان ئه‌وه ده‌خه‌نه‌ڕوو كه ئه‌م ریفراندۆمه شكستخواردووه ببێته سه‌ره‌تای كۆتایی بۆ له‌شانۆ ده‌رچوونی كاره‌كته‌ره میللیگه‌را سه‌ره‌تاییه‌كان له مه‌یدانی سیاسه‌تدا ،ك ه ئه‌مڕۆ ده‌سه‌اڵتدارانی ئێستای باشوور له لوتكه‌دا نوێنه‌رایه‌تیی ده‌كه‌ن. یه‌كێك له خاڵه گرنگه‌كانی ئه‌نجامدانی ئه‌و ریفراندۆمه كه‌وتنه‌خواره‌وه‌ی ده‌مامكی هه‌موو ئه‌و كه‌س و الیه‌نانه بوو كه ساڵه‌هایه وا خۆیان نمایش ده‌كرد گوایه له‌ده‌ره‌وه‌ی بازنه‌ی ئه‌و ئه‌قڵییه‌ته بیر ده‌كه‌نه‌وه .كه‌چی ریفراندۆمی میللیگه‌رای تااڵنكار و وه‌همدار ماهییه‌تی هه‌مووانی به روونی ئاشكرا كرد .ئیدی هێڵی میللیگه‌رای سه‌ره‌تایی به‌هه‌موو تایبه‌تمه‌ندییه كرێت و داته‌پیوه‌كه‌یه‌وه خۆی نمایش كرد. ئه‌وه‌ی گرنگه؛ له‌و راستییه تێبگه‌ین كه تا ناسین و تێگه‌یشتنێكی قووڵ و فراوان له‌و ئه‌قڵییه‌ته به‌سه‌رچووه نه‌یه‌ته‌دی تێپه‌ڕاندنی ئه‌و ئه‌قڵییه‌ته‌ش نایه‌ته‌دی .بۆئه‌مه‌ش لێكۆڵینه‌وه‌ی هه‌مه‌الیه‌نه‌ی پێویسته .ئه‌گه‌رنا كۆتایی به‌و مێژووه پڕ ل ه تراژیدیا و نه‌هامه‌تیانه نایه‌ت كه ئه‌و ئه‌قڵییه‌ته به‌سه‌ر گه‌له‌كه‌مانیاندا هێناوه. ئێستا؛ پێچه‌وانه‌بوونه‌وه‌ی سیحری ریفراندۆم به‌سه‌ر خودی ساحیره میللیگه‌را سه‌ره‌تاییه‌كان و دڕانی ده‌هۆڵه‌كه‌یان ئیدی له‌گه‌ڵ خۆیدا قۆناخێكی نوێی هێناوه‌ته ئاراوه .ئه‌و قۆناخه نوێیه‌ش پێویستیی ب ه جێگره‌وه‌یه‌ك (ئه‌لته‌رناتیفێك)ی زینهی شۆڕشگێڕی نوێ هه‌یه .ئه‌و جێگره‌وه‌یه خاوه‌ن جوداییه‌كی جه‌وهه‌ری و بنچینه‌یی بێت
له‌و ئه‌قڵییه‌ته داڕزیوه‌ی میللیگه‌رایی. وه‌كو دیاره؛ هه‌ر له ئێستاوه چه‌ندین ره‌وت و الیه‌ن وا خۆیان ده‌خه‌نه‌ڕوو كه جێگره‌وه‌ی هێڵی میللیگه‌رای سه‌ره‌تایین .به‌اڵم له گه‌وهه‌ردا هێڵی هاوته‌ریب یان سێبه‌ری ئه‌و هێڵه‌ن ،ناكۆكییه‌كی جه‌وهه‌رییان له‌نێواندا نییه ،به‌ڵكو ده‌خوازن به شێوه و به‌رگ و ده‌مامكی جیاوازه‌وه درێژه به هه‌مان هێڵ و هه‌مان ئه‌قڵییه‌ت بده‌ن .بێگومان ئه‌م جۆره یاریی ه ده‌مێكه ئاشكرا و به‌سه‌رچووه. به واتایه‌كی دیكه؛ ئه‌قڵییه‌تی میللیگه‌رای سه‌ره‌تایی به‌هه‌موو ره‌وت و ئاراسته و لق و پۆپه‌كانییه‌وه ئه‌قڵییه‌تێكی دژه شۆڕشییه ،ئه‌رك ه هه‌میشه‌ییه‌كه‌ی بریتی بووه له له‌باربردنی هه‌موو هه‌وڵێكی شۆڕشگێڕانه .بۆیه ته‌نیا ئه‌قڵییه‌تێكی شۆڕشگێڕانه ده‌توانێت رووبه‌ڕووی ئه‌قڵییه‌تی دژه شۆڕ�شی ببێته‌وه و ببێت ه جێگره‌وه‌ی راسته‌قینه‌ی ئه‌و. گۆڤاره‌كه‌مان له‌م ژماره‌یه‌یدا به پێویستی بینی كه به دۆسیه‌یه‌كی هه‌مه الیه‌نه تاوتوێی ئه‌و ئه‌قڵییه‌ته كوشنده‌یه بكات .مسۆگه‌ر پێویستی به لێكۆڵینه‌وه‌ی زۆر زیاتر و چڕوپڕتر هه‌یه .ده‌كرێ له ژماره‌كانی دیكه‌دا بخرێت ه به‌ر ره‌خنه‌ی زیاتره‌وه .بۆ ئه‌وه‌ی زه‌مینه‌ی په‌ره‌دان به جێگره‌وه شۆڕشگێڕه زیهنییه‌كه‌ی بدرێت ،كه له‌و باوه‌ڕییه داین ئه‌قڵییه‌تی «نه‌ته‌وه‌ی دیموكراتی» جێگره‌وه‌ی راسته‌قینه‌یه‌تی. نه‌ته‌وه‌ی دیموكراتی كه یه‌كێك ل ه ستونده سه‌ره‌كییه‌كانی پارادیگمای مۆدێرنیته‌ی دیموكراتییه ،وه‌رچه‌رخانێكی زینهی مه‌زنه بۆ تێپه‌ڕاندنی ئه‌قڵییه‌تی میللیگه‌رای سه‌ره‌تایی، هه‌روه‌ها وه‌اڵمێكی شۆڕشگێڕانه‌شه بۆ رزگاربوون له‌و گێژاوه‌ی كه ئه‌قڵییه‌تی میللیگه‌رایی خوڵقێنه‌ر و هۆكارێكی سه‌ره‌كییه‌تی.
NO:21 - October 2017
Political, Intellectual and Social monthly Magazine.
نه‌جیبه عومه‌ر: له‌باشووری کوردستاندا زۆرترین قوربانیی دراوه ،به‌اڵم که‌مترین ده‌سکه‌وتمان هه‌یه سازدانی :دانا عومه‌ر
نه‌جیبه عومه‌ر
نه‌جیب ه عومه‌ر ،نووسه‌ر و چاالکوانی بواری ژنان له دیدارێكیدا بۆ گۆڤاری ئازادیی كۆمه‌ڵگه رایده‌گه‌یه‌نێت »:زهنیه‌تی نه‌ته‌وه‌په‌رستی کالسیک ئه‌و زهنیه‌ته‌یه که به‌رده‌وام پشتی خۆی گرێداو ه به‌پرۆژه و هێزی ده‌ره‌کی ،هیچ کاتێک بۆ بڕیارگرتن له‌سه‌ر چاره‌نوسی گه‌ل ناگه‌ڕێته‌و ه بۆ بڕیاری جه‌ماوه‌ر به‌ڵکو ته‌واوی بڕیاره‌کانی له‌سه‌ر داخوازی و به‌رژه‌وه‌ندییه‌کانی گه‌ل ناگرێت. هه‌روه‌ها ئه‌و چاالکوانه‌ی بواری ژنان ده‌شڵێت »:له‌باشووری کوردستاندا زۆرترین قوربانی دراوه ،به‌اڵم که‌مرتین ده‌سکه‌ومتان هه‌یه ،هۆکاره‌که‌ی ئه‌وه‌یه گه‌ل به‌که‌وچک 4
له‌پێناوی مانه‌وه و درێژکردنه‌وه‌ی ده‌سه‌اڵته‌کانیان به‌رهه‌میان هێناوه ،بۆ مه‌به‌ستی ئاواکردنی هێزێکی به‌کارهێنه‌ر، له‌ئه‌نجامی لێکۆڵینه‌وه له سایکۆلۆژی گه‌لی کورد ،به‌تایبه‌تی ئه‌و کورده‌ی که له‌چینی ئاغا و ده‌ره‌به‌گ و شێخ و سه‌رۆک خێڵه ،ئه‌گه‌ر ئه‌م ئه‌قڵیه‌ته له‌کاتی خراپکردنی فۆرمی کۆنفیدراسیۆنی عه‌شیره‌ته‌کان و خۆبه‌ڕێوه‌بردنی گه‌الندا و پێشخستنی فۆرمی به‌گ و ئاغا له کوردستاندا تۆوه‌که‌ی چێنرا ،كۆمه‌ڵگه‌ی کۆی کردۆته‌وه ،ئه‌م هێزه ده‌سه‌اڵتدارانه‌ش کورد دابه‌شکرا بۆ دوو چین؛ چینی سه‌رده‌ست و چینی ژێرده‌ست .به‌اڵم به‌مه‌نجه‌ڵ رشتویانه. له‌سه‌ده‌ی نۆزده‌هه‌مدا له‌به‌ڕێوه‌بردن و به‌رخودانی میرنشینه‌کاندا به‌ته‌واوه‌تی نه‌ته‌وه‌په‌رستی کالسیک فۆرم قازانج «كۆمه‌ڵگه‌ی کورد دابه‌شکرا بۆ ده‌کات .له‌کاتێکدا میرنشینه‌کان له دوو چین؛ چینی سه‌رده‌ست و چینی کوردستاندا به‌رفراوان ده‌بن وه‌ک ژێرده‌ست» میرنشینی بابانی و به‌درخانی و ئه‌رده‌اڵنی و سۆران ،که ئه‌م شێوازی به‌ڕێوه‌بردنه oئه‌قڵییه‌تی میللیگه‌رای سه‌ره‌تایی چۆن پێناسه ده‌كه‌ن؟ چه‌مك شێوازی به‌ڕێوه‌بردنی ئیمپراتۆره‌کان بوو. له‌م کاته‌دا به‌شێوه‌یه‌کی پیالن بۆدارێژراو و تێگه‌یشتنی ئه‌و ئه‌قڵییه‌ته‌یه چییه؟ ئه‌قڵیه‌تی میلیگه‌رای سه‌ره‌تایی ده‌وڵه‌تانی به‌ریتانیا و فه‌ره‌نسا دهستئهقڵیهتێکه که هێزه ده‌سه‌اڵتداره‌کان ده‌که‌ن به به‌ڕێوه‌بردنی سیاسه‌تی پارچه www.komelge.com
گۆڤارێكی سیاسیی ،هزریی ،جڤاكی مانگانەیە.......ژمارە ،21تشرینی دووه‌م 2017ز \ گه‌اڵڕێزان 2717ك
به‌مه‌رجێک هی من بێت .ئه‌م شێوازی تێکۆشان ه له‌سه‌ده‌ی نۆزده‌هه‌مدا ده‌بێته مۆدێڵێک بۆ سه‌ده‌ی بیسته‌هه‌م،له‌دوای پارچه‌کردنی کوردستان و پیرۆزکردنی زهنیه‌تی ده‌وڵه‌ت نه‌ته‌وه‌ش ئه‌م زهنیه‌ته زیاتر په‌ره‌ی سه‌ند .بێگومان ئه‌م شێوازی تێکۆشانه کاریگه‌ری له ئاراسته‌کردنی
بکه و زاڵ به .له‌الیه‌ک عوسمانیه‌کان دژی میرنشینه‌کان هان ده‌ده‌ن، له‌الیه‌کی تریش میرنشینه‌کان له‌دژی عوسمانیه‌کان هان ده‌ده‌ن .له‌ئه‌نجامدا عوسمانیه‌کان هێرشیان کرده‌سه‌ر ئه‌م میرنشینانه و راستی و کاره‌کته‌ری کوردی ده‌سه‌اڵتدار زیاتر ئاشکرابوو ،ئه‌و کورده که له به‌ڕێوه‌بردندا السای ئیمپراتۆره گه‌وره‌کان ده‌کاته‌وه .له‌کاتیکدا هێرش له‌سه‌ریاندا ده‌کرێت به‌هۆکاری ئه‌وه‌ی له‌ناوکه‌وه به ئیمپراتۆره‌کانه‌وه له‌جیاتی تێکۆشانێکی گرێدرابوون ده‌سه‌اڵت زۆرگه‌وره ده‌بینن رادیکاڵ و پێداگر و له‌هێزی جه‌ماوه‌ر بێ باوه‌ڕ له‌ناوخۆدا رووبه‌ڕووی زۆرترین خیانه‌تی ناوخۆیی که‌پشتی خۆی بداته و شکه‌ستی گه‌وره ده‌بنه‌وه .له‌الیه‌ک هێزی ده‌ره‌کی(فه‌ره‌نسا و به‌ریتانیا ) جه‌ماوه‌ر ،ئاواکردنی هانیان ده‌ده‌ن و ده‌ڵین ئێمه له‌پشتانین هێزێک که‌پێک بڕۆن مافی خۆتان داوابکه‌ن له‌الیه‌کی تریشه‌وه ئه‌م هێزه ده‌ره‌کیانه هاوکاری هاتوو ه له‌چینی هێزی ستاتۆگه‌ری ئیمپراتۆری عوسمانی سه‌ره‌وه‌ی كۆمه‌ڵگه ده‌که‌ن .واتا سیاسه‌تی که‌روێشک راکه و تانجی بیگره به‌بنه‌ماده‌گرن و و ئاگای له‌ئێش و گه‌لی کوردی خاوه‌ن باوه‌ڕی ئێزدی و ئاشوری خاوه‌ن باوه‌ڕی مه‌سیحی له‌گه‌ل ئازاره‌کانی گه‌ل نییه کوردی موسڵماندا به‌گژ یه‌کیاندا پێش ده‌خه‌ن ده‌ده‌ن .به‌ده‌ستی به‌درخانه‌یه‌کان ئاشوری کۆمه‌ڵکوژ ده‌کرێت و به‌ده‌ستی میرمحه‌مه‌دی ره‌واندوزیش ئێزیدیه‌کان زۆربه‌ی زۆری پارته سیاسیه‌کانی کۆمه‌ڵکوژ ده‌کرێن .به‌م جۆره زهنیه‌تێکی باشووری کوردستان ده‌کات له‌سه‌ده‌ی نه‌ته‌وه‌په‌رستی کالسیکی خاوه‌ن باوه‌ڕی بیسته‌هه‌مدا ،نه‌ک ته‌نها له کوردستاندا سوننه‌ی ته‌نگ ده‌رده‌که‌وێته پێش .به‌ڵکو له‌ناو ئه‌و نه‌ته‌وانه‌ی که له‌ئه‌نجامدا هه‌موو میره‌کان له‌جێگای چه‌وسیندراونه‌ته‌وه به‌ده‌ستێوه‌ردانی پاراستنی نه‌ته‌وه‌یه‌ک ئامانجه‌کانیان هێزی ده‌ره‌کی پشتگیری هێزی بۆ پاراستنی خانه‌واده‌یه‌ک بچووک نه‌ته‌وه‌په‌رستی کالسیک کراوه له‌دژی ده‌که‌نه‌وه .ئه‌م جاره هه‌ریه‌ک له‌و ئه‌و پارتی و رێکخراوانه‌ی که هه‌ڵقواڵوی میرانه ده‌ڵێن باده‌سکه‌وت که‌م بێت و گه‌لن .له‌جیاتی تێکۆشانێکی رادیکاڵ و www.komelge.com
پێداگر که‌پشتی خۆی بداته جه‌ماوه‌ر، ئاواکردنی هێزێک که‌پێک هاتووه له‌چینی سه‌ره‌وه‌ی كۆمه‌ڵگه و ئاگای له‌ئێش و ئازاره‌کانی گه‌ل نییه پێش ده‌خه‌ن. چونکه ئه‌م هێز و الیه‌نانه ده‌توانن به‌پێی به‌رژه‌وه‌ندییه ته‌نگه‌کانیان گه‌وره‌ترین داخوازی ده‌وڵه‌ته ده‌سه‌اڵتداره‌کان پێک بهێنن .چونکه پێوانی دیبلۆماسیه‌ت له‌الی ئه‌م جۆر ه هێزانه به‌واتای ته‌سلیمیه‌ت دێت نه‌ک په‌یوه‌ندی له‌سه‌ربنه‌مای به‌رژه‌وه‌ندی هاوبه‌ش .ئه‌مه‌ش یه‌کێکه له هه‌ڵه گه‌وره‌کانی ئه‌م هێڵه فیكریه. به‌کورتی زهنیه‌تی نه‌ته‌وه‌په‌رستی کالسیک ئه‌و زهنیه‌ته‌یه که به‌رده‌وام پشتی خۆی گرێداو ه به‌پرۆژه و هێزی ده‌ره‌کی هیچ کاتێک بۆ بڕیارگرتن له‌سه‌ر چاره‌نو�سی گه‌ل ناگه‌ڕێته‌و ه بۆ بڕیاری جه‌ماوه‌ر ،به‌ڵکو ته‌واوی بڕیاره‌کانی له‌سه‌ر داخوازی و به‌رژه‌وه‌ندیه‌کانی گه‌ل ناگرێت .ئه‌م زهنیه‌ته نه‌خۆ�شی هه‌یه، ده‌سه‌اڵتی زووگه‌یشتنه له‌پێناوی ماف و ئامانجه‌کانی گه‌لدا تێناکۆشێت به‌ڵکو ئامانجی زوو وه‌رگرتنی ده‌سه‌اڵته .نه‌ته‌وه‌په‌رستی کالسیک هیچ په‌یوه‌ندیه‌کی له‌گه‌ڵ پر�سی نه‌ته‌وه‌یی نییه .له‌گۆشه‌نیگای بنه‌ماڵه‌گه‌ری و پاشان عه‌شیره‌تگه‌ری دوای هه‌رێمگه‌ری و پارچه‌گه‌ری سه‌یری پر�سی نه‌ته‌وه‌یی ده‌کات .واتا ئاماده‌یه تێکۆشانی گه‌لێک بکاته قوربانی مانه‌وه‌ی ده‌سه‌اڵتی بنه‌ماڵه‌که‌ی خۆی .هه‌ربۆیه ئه‌و هێزانه‌ی له‌سه‌ر بنه‌مای ئه‌م زهنیه‌ته خۆیان بوونیات ناوه ته‌نها ده‌وڵه‌تی داگیرکه‌ر له یه‌ک پارچه‌ی کوردستان به‌داگیرکه‌ر ده‌بینن ده‌وڵه‌تانی داگیرکه‌ری تر له‌پارچه‌کانی تری کوردستان وه‌ک 5
Political, Intellectual and Social monthly Magazine. NO:21 - October 2017
دۆستی ستراتیجی ته‌ماشاده‌که‌ن .ئه‌م هێزانه لێهاتوویی و بوێری الوانی کوردیان له‌شه‌ڕدا به‌کارهێناوه ،به‌اڵم ئه‌و ده‌سکه‌وتانه‌ی له‌شه‌ڕیشدا به‌ده‌ست هاتوو ه به‌هۆکاری بێ باوه‌ڕبوون به‌خۆیان و خۆبچووک بینینیان له‌به‌رامبه‌ر ده‌وڵه‌تانی داگیرکه‌ری کوردستان و ده‌سه‌اڵتدارانی جیهان هه‌میشه له‌سه‌رمێزی گفتوگۆ ده‌سکه‌وته‌کانیان دۆڕاندووه و ته‌سلیمی زلهیزه‌کانیان کردووه .ئه‌و چینه‌ی که نوینه‌رایه‌تی زهنیه‌تی نه‌ته‌وه‌په‌رستی کالسیک ده‌کات خاوه‌نی کاره‌کته‌رێکی وه‌هایه له‌به‌رامبه‌ر ده‌سه‌اڵتدان تادواراده کۆیله‌ن و له‌به‌رامبه‌ری خه‌ڵکی هه‌ژار و ژێرده‌سته‌ش ئاغان.
خۆیبوون و کۆمه‌ڵه‌ی ره‌نجده‌ران و کۆمه‌ڵه‌ی ژنان بۆ هاوکاری هه‌ژاران و ...هتد به‌اڵم به‌هۆکاری به‌مۆدێل کردنی زهنیه‌تی نه‌ته‌وه‌په‌رستی ته‌واوی ئه‌و هێز و رێکخراو و کۆمه‌اڵنه‌شیان له‌ناو زهنیه‌تی نه‌ته‌وه‌په‌رستی ته‌نگی کالسیکدا توانده‌و ه یان له‌ناویان بردن. به‌تایبه‌تی له باشووری کوردستاندا
که‌سێکی بێ باوه‌ڕ
که‌سایه‌تی ناجێگیر
بێ؛ بڕیار ه و نابێته
خاوه‌نی بڕیاری خۆی
و بۆ كاریگه‌ریه‌کانی
«پێشمه‌رگه‌کانی پارتی به‌فه‌رمانی سه‌ره‌وه‌ی خۆیان سه‌نگه‌ریان به‌ردا و رایانکرد»
ده‌ره‌وه کراوه‌یه
oئایا تا چه‌ند ئه‌و ئه‌قڵییه‌ته شێوه‌ی به بزووتنه‌وه‌ی سیا�سی و چه‌كداری داوه و چ كه‌سێتییه‌كی دروستكردووه؟ ئه‌قڵیه‌تی نه‌ته‌وه‌په‌رستی کالسیککاریگهری له‌سه‌ر پارتی و رێکخراوه سیا�سی و چه‌کداریه‌کانی سه‌ده‌ی بیسته‌هه‌م کردووه و هه‌تارۆژی ئه‌مڕۆش به‌رده‌وامه .به‌اڵم هه‌ندێک پارتی و کۆمه‌ڵه و رێکخراو کاریگه‌ر نه‌بوون .بۆنموونه کۆمه‌ڵه‌ی دارکه‌ر کۆمه‌ڵه‌یه‌کی رۆشنبیری نه‌ته‌وه‌یی بووه توانیویانه گوزاره له‌راستیه‌کانی گه‌لی کورد بکه‌ن ،دیسان حیزبی هیوا هه‌روه‌ها کۆمه‌ڵی ژیانه‌وه‌ی کورد(ژ .ک) له‌رۆژهه‌اڵت و کۆمه‌ڵه‌ی
له‌سه‌ده‌ی بیسته‌هه‌مدا ئه‌م زهنیه‌ت ه زۆر بااڵده‌ست بووه( ،پارتی دیموکراتی کوردستان )پێشه‌نگایه‌تی ئه‌م زهنیه‌ته‌ی کردووه و ئه‌و پارتیانه‌ی تریش که وه‌ک ئۆپۆزسیۆن ده‌رکه‌وتوون له‌دژی( پ. د .ک ) ئه‌م زهنیه‌ته‌یان تێنه‌په‌ڕاندووه. چونکه ئه‌وانیش بۆماوه‌یه‌کی درێژ له‌ناو سکی ئه‌م پارتیه‌دا گه‌وره‌بوون. به‌هۆکاری نه‌گۆڕینی ئه‌م زهنیه‌ته که بزوتنه‌وه یان پارتیه‌کی نوێش دروست ده‌که‌ن ناتوانن ببنه هێزی گۆڕانکاری، چونک ه ئه‌و پارتی و بزووتنه‌وانه‌ش له‌و قوتابخانه‌یه‌دا گه‌وره‌بوون که هێڵه فیكریه‌که‌یان زهنیه‌تی نه‌ته‌وه‌په‌رستی کالسیکه .بێگومان کاتێک ئه‌م راستیانه
6
ده‌ڵێین به‌واتای ئه‌وه نایه‌ت نکۆڵی ل ه کار و خه‌بات و تێکۆشانیان ده‌که‌ین. چونکه ئه‌وه‌ی له‌چینی خواره‌وه‌ی ئه‌م پارتیانه‌دا تێکۆشاون که‌سانی دڵسۆز بوون و ئامانجه‌کانیان گه‌وره بووه ،به‌اڵم به‌هۆکاری ئه‌وه‌ی ئه‌وانه‌ی رێبه‌رایه‌تی ئه‌م پارتیانه‌یان کردووه خاوه‌نی ئه‌م چه‌مکی پارچه‌گه‌ری و ناوچه‌گه‌ریه و هه‌روه‌ها گه‌وره‌بینینی داگیرکه‌ران و بچوک بینینی جه‌ماوه‌ر ئاراسته‌کراون .له‌ئه‌نجامدا کاره‌کته‌رێکی نیو ه شۆڕشگیریان دروست کردووه .ئه‌مه‌ش وه‌های کردووه که به‌رده‌وام که‌سێکی که له‌تێکۆشاندا بووه له‌هه‌موو که‌س زیاتر بێ باوه‌ڕبووه. که‌سێکی بێ باوه‌ڕ که‌سایه‌تی ناجێگیر بێ بڕیاره و نابێته خاوه‌نی بڕیاری خۆی و بۆ كاریگه‌ریه‌کانی ده‌ره‌وه کراوه‌یه،هه‌میشه له‌ترسێکی وه‌هادا ده‌ژی که ره‌نجی به‌خه‌ساره .بێگومان ئه‌م سایکۆلۆژییه رێگه‌نادات که‌سایه‌تی رادیکاڵ پێش بکه‌وێت له‌جه‌ماوه‌ری ناو ئه‌م پارتی و الیه‌نانه‌دا .له‌ناو هێزی چه‌کداریشدا به‌تێپه‌ڕبوونی کات ئه‌و رۆحیه‌ته فیداکاریه‌ی که له‌رابردوودا هه‌بوو ئێستا شکاوه .بۆنموونه له‌کاتی هێرش له‌سه‌ر شه‌نگال پێشمه‌رگه‌کانی پارتی دیموکراتی کوردستان به‌فه‌رمانی سه‌ره‌وه‌ی خۆیان سه‌نگه‌ریان به‌ردا و رایانکرد .به‌اڵم ژماره‌یه‌کی که‌میشیان که خاوه‌ن ویژدانی زیندوون چوون ه پاڵ هێزه‌کانی هه‌په‌گه و یه‌ژاستار و تێکۆشان ،له کاتی 3ی ئاداری 2017دا زۆرینه‌ی پێشمه‌رگه هه‌تا پێشمه‌رگه‌کانی پارتی دیموکراتی کوردستان گوێیان له‌فه‌رمانی سه‌ره‌وه‌ی خۆیان نه‌گرتووو ئاماده‌نه‌بوون شه‌ر دژی یه‌به‌شه و یه‌ژه‌شه بکه‌ن .به‌اڵم www.komelge.com
گۆڤارێكی سیاسیی ،هزریی ،جڤاكی مانگانەیە.......ژمارە ،21تشرینی دووه‌م 2017ز \ گه‌اڵڕێزان 2717ك
ژماره‌یه‌ک پاره‌خۆری بێ ناسنامه و کوردی نامه‌رد لوله‌ی تفه‌نگه‌کانیان کرده رووی خه‌ڵکی شه‌نگال و هێزی پاراستنی شه‌نگال و ژماره‌یه‌کیان لێ شه‌هید خستن. ئه‌م تابلۆیان ه ره‌نگدانه‌وه‌ی زهنیه‌تی نه‌ته‌وه‌په‌رستی کالسیکه .ئه‌م هێزانه له‌گه‌ڵ هێزی پیالنگێڕ هاوپه‌یمانی ده‌که‌ن و دوایش ده‌ڵێن ئێمه نه‌مانکردووه، به‌رده‌وام له‌رێگه‌ی راگه‌یاندنه‌کانیانه‌وه ده‌خوازن ئه‌م کاره‌کته‌ره بکه‌نه ماڵی هه‌موو تاکه‌کانی كۆمه‌ڵگه. «گه‌ل به‌که‌وچک کۆی کردۆته‌و ه ئه‌م هێزه ده‌سه‌اڵتدارانه‌ش به‌مه‌نجه‌ڵ رشتویان» oتا چه‌ند شكسته‌كان و ئه‌نجامگیرنه‌بوونی تێكۆشانی ئازادیی گه‌له‌كه‌مان بۆ ئه‌و ئه‌قڵییه‌ته ده‌گه‌ڕێته‌وه؟ له‌باشووری کوردستاندا زۆرترینقوربانی دراوه ،به‌اڵم که‌مترین ده‌سکه‌وتمان هه‌یه .هۆکاره‌که‌ی ئه‌وه‌یه گه‌ل به‌که‌وچک کۆی کردۆته‌و ه ئه‌م هێزه ده‌سه‌اڵتدارانه‌ش به‌مه‌نجه‌ڵ رشتویانه. واتا هه‌رخه‌ڵک راپه‌رین و سه‌رهه‌ڵدانی کردووه و ده‌سکه‌وتی به‌ده‌ست هێناوه و ئه‌مانه به‌سیاسه‌تی هه‌ڵه و گوێڕایه‌ڵی ده‌وڵه‌تانی داگیرکه‌ر ئه‌م ده‌سکه‌وتانه‌یان له‌ده‌ست داوه .ئه‌م جۆره زهنیه‌ته وه‌های کردووه که خه‌ڵک له‌تێکۆشان بێ باوه‌ڕ بووه .دیسان له‌به‌رامبه‌ر به به‌شه‌کانی تری کوردستانیش ئه‌م زهنیه‌ت باشترین مقا�شی به‌رده‌ستی ده‌وڵه‌تانی داگیرکه‌ری کوردستان بوو ه که بۆ مه‌به‌ست و مه‌رامه‌کانی خۆیان به‌کارهێناون ،بۆ www.komelge.com
نموونه ده‌وڵه‌تێکی داگیرکه‌ری کوردستان هێزێکی باشووری کوردستانیان خستۆته پێش خۆیان و له‌دژی هێزێکی شۆڕشگێر به‌کاریان هێناون .واتا ئه‌و هێزانه‌ی خاوه‌نی زهنیه‌تی نه‌ته‌وه‌په‌رستی کالسیکن به‌هه‌موو شێوه‌یه‌ک باشترین پێکهێنه‌ری پرۆژه‌کانی ده‌وڵه‌تانی داگیرکه‌ری کوردستان بوون.
خه‌ڵک تێکۆشانی
کرد بۆئه‌وه‌ی
خاوه‌نی واڵتێکی
ئازاد و سیاسه‌تێکی نه‌ته‌وه‌یی و
سیسته‌مێکی دیموکرات و
ئابوریه‌کی سه‌ربه‌خۆ بێت
« 70%داهاتی ئه‌م واڵته له‌خزمه‌تی ده‌وڵه‌تی تورکیا دایه» oله‌م 26ساڵه‌ی رابردوودا له‌باشووری كوردستاندا ئه‌و ئه‌قڵییه‌ته خاوه‌ن ده‌سه‌اڵتدارێتیی بووه ،ئایا ئه‌م ئه‌قڵییه‌ته له‌ڕووی ئابووری و سیا�سی و چانددی و ئابووری و كۆمه‌اڵیه‌تییه‌وه كۆمه‌ڵگه و واڵتی به چ ئاراسته‌یه‌ك بردووه؟
خه‌ڵک تێکۆشانی کرد بۆئهوهیخاوهنی واڵتێکی ئازاد و سیاسه‌تێکی نه‌ته‌وه‌یی و سیسته‌مێکی دیموکرات و ئابوریه‌کی سه‌ربه‌خۆ بێت .له‌رووی کۆمه‌اڵیه‌تیه‌وه ماف و ئازادیی بۆ تاکه‌کانی كۆمه‌ڵگه پارێزراو بێت و یه‌کسانی و ئازادیی ژن له‌هه‌موو کایه‌کانی ژیاندا به‌رقه‌رار بێت .به‌اڵم ده‌بینین له‌ماوه‌ی 26ساڵی رابردوودا هه‌تارۆژی ئه‌مڕۆ هه‌رده‌چێت ئه‌و مافانه‌ی ک ه هه‌مان بوون له‌ده‌ستمان ده‌چێت ،له‌الیه‌ک له‌رووی ئابوری و چاندیه‌وه له‌الیه‌ن ده‌وڵه‌تانی داگیرکه‌ری کوردستانه‌وه داگیرکراوین له 70%داهاتی ئه‌م واڵته له‌خزمه‌تی ده‌وڵه‌تی تورکیا دایه و ئێرانیش زۆرترین واڵتی ده‌ره‌کی لێی سودمه‌ند ده‌بن به‌اڵم خه‌ڵک له باشوور برسیه .بۆچی؟ چونکه پارتی ده‌سه‌اڵتدار هاوپه‌یمانی ستراتیجی هه‌یه له‌گه‌ڵ تورکیا .له‌رووی کۆمه‌اڵیه‌تیه‌وه زۆرترین رێژه‌ی کوشتن و خۆکوشتن له‌باشووری کوردستان ه که ئیتر بۆته دیارده و کۆمه‌ڵکوژی .منداڵ له‌هه‌موو مافه سه‌ره‌تاییه‌کانیاندا بێ به‌شن ،له‌رووی چیانه‌یه‌تیه‌و ه چینێکی مشه‌خۆری دیکتاتۆر پێش که‌وتووه و که له‌رێگه‌ی ده‌سه‌اڵت و سیاسه‌تی گه‌نده‌ڵیه‌وه، چینێکی هه‌ژار و چه‌وساوه‌ش دروست بووه که کار نییه بیکات بۆئه‌وه‌ی بژی. بۆیه له‌جیاتی ئاوه‌دانی وه‌ها له‌خه‌ڵک ده‌که‌ن رابکات له‌واڵت و به‌هه‌موو تێکۆشان و به‌رخودانیه‌ک بێ باوه‌ڕ بێت .تاکێکی خه‌رچکه‌ری به‌کاربه‌ر بونیاتنراوه .ئه‌م تاکه‌ش له‌خزمه‌تی زهنیه‌تی نه‌ته‌وه‌په‌رستی کالسیک دایه که له‌بواری رۆشنبیری و زانیاریدا الوازه 7
Political, Intellectual and Social monthly Magazine. NO:21 - October 2017
و تا دواڕاده هه‌ستیاره ،هه‌ربۆیه یاری به‌هه‌ست و ده‌روونیان ده‌کرێت له‌الیه‌ن ده‌سه‌اڵته‌وه .گه‌لێک به‌چاند و کلتوری خۆیه‌وه هه‌ست به‌بوونی خۆی ده‌کات به‌اڵم کار له‌سه‌ر ئه‌و ه ده‌که‌ن تاکی كۆمه‌ڵگه زمان و فه‌رهه‌نگ و هونه‌ر و چاندی هه‌موو داگیرکه‌ران فێربێت و خۆ�شی بوێت .به‌اڵم چاندی خۆی بچووک بینێ .هه‌ربۆیه ئێستا له هه‌موو کاتێک زیاتر رووبه‌رووی داگیرکه‌ری کولتوری بووینه‌ته‌وه. «زهنیه‌تی نه‌ته‌وه‌په‌رستی کالسیک له‌بنه‌مادا دوژمنی ژنه» oوه‌ك ده‌زانن ئه‌و ئه‌قڵییه‌ت ه له بنچینه‌دا ئه‌قڵییه‌تێكی پیاوساالرییه، ئایا ره‌و�شی تراژیدی ئیستای ژنان تا چه‌ند په‌یوه‌سته به بااڵده‌ستبوونی ئه‌و ئه‌قڵییه‌ته‌وه؟ له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌ی ته‌مه‌نێکی درێژیمرۆڤایهتی ژن پێشه‌نگایه‌تی بۆ هه‌مووو كۆمه‌ڵگه کردووه و ته‌واوی بنه‌ماکانی ژیان له‌سه‌رده‌ستی ژن پێش که‌وتووه. پاشان به‌هاتنی سیسته‌می ده‌سه‌اڵتداری پیاو که له‌رێگه‌ی کۆیله‌کردنی ژنه‌وه ته‌واوی كۆمه‌ڵگه‌ی رووبه‌رووی چه‌وسانه‌وه و کۆیالیه‌تی کرده‌وه ،له‌و رۆژه‌وه تارۆژی ئه‌مڕۆ سه‌ره‌ڕای هه‌موو زهنیه‌تێکی ره‌زگه‌رای ناموسپه‌رستی و به‌کااڵکردنی ژنان به‌رده‌وام ژنان هه‌وڵیان داوه له‌تێکۆشاندا بن و رۆڵبگێڕن له پێشه‌نگایه‌تی کردنی کۆمه‌ڵگادا .نموونه به‌رخودانی خانزادی میری سۆران و شه‌ڕ و تێکۆشانی حه‌لیمه به‌درخانی له‌چیای ئه‌ڵباکی هه‌کاری له‌دژی عوسمانیه‌کان و قه‌ره‌فاتم ه له‌دژی داگیرکه‌ری رو�سی 8
و شانازخاتوون له‌دژی قاجاره‌کان و عادیله‌خان و خه‌پسه‌خان و لیالقاسم و عایشه گوڵ......هتد له‌رابردوودا. له‌رۆژی ئه‌مڕۆشدا تێکۆشانی ژنانی شه‌نگال و رۆژئاوا و باکور و رۆژهه‌اڵت و به‌رخودانی و تیکۆشانی قاره‌مانانی وه‌ک ده‌نیز دێره‌لوک و ده‌ستینا قه‌ندیل و بێریتان دهۆک و سۆالف و ڤه‌ژین ....هتد.
داب و نه‌ریته
باوه‌کانی كۆمه‌ڵگه
جارێک ژنی کۆتگیر
و دیل کردبێت ،ئه‌م ه هه‌زارجار هێزان
ژنیان کردۆته
ناموسی پیاو و
به‌زنجیری پۆاڵین
گرێیان داوه
له‌پێشه‌نگایه‌تی ئه‌م ژنه قاره‌مانه‌دا زه‌بری کوشنده له‌ته‌واوی زهنیه‌ته ره‌گه‌زگه‌را و ناموسپه‌رسته‌کان دراون .ئیتر ئه‌م ژنه قاره‌مانانه بوونه‌ته ناسنامه‌ی راسته‌قینه‌ی ژنی ئازاد بۆهه‌موو جیهان. روون و ئاشکرایه که پارتی و رێکخراو له‌هه‌ر كۆمه‌ڵگه‌یه‌کدا که‌دروست ده‌بن ده‌بێت پێشه‌نگایه‌تی بکه‌ن له‌گۆڕینی ئه‌قڵیه‌تی کۆندا و بونیاتنانی رۆشنگه‌ری و بیری تازه‌گه‌ریدا .به‌اڵم به‌پێچه‌وانه‌وه زهنیه‌تی نه‌ته‌وه‌په‌رستی کالسیک
له‌بنه‌مادا دوژمنی ژنه .به‌هیچ شێوه‌یه‌ک حساب بۆ هه‌بوونی ژن ناکات .ئه‌و پارتیانه‌ی به‌م عه‌قڵیه‌ته کارده‌که‌ن له‌بواری رۆشنبیری تێپه‌ڕاندنی داب و نه‌ریته باوه‌کاندا به‌ته‌واوی له‌دواوه‌ی كۆمه‌ڵگه به‌ڕێوه ده‌رۆن .داب و نه‌ریته باوه‌کانی كۆمه‌ڵگه جارێک ژنی کۆتگیر و دیل کردبێت ،ئه‌وا ئه‌م هێزانه هه‌زارجار ژنیان کردۆته نامو�سی پیاو و به‌زنجیری پۆاڵین گرێیان داون. له‌کاتێکدا که ئه‌م پارتیانه له‌ده‌سه‌اڵتدا نه‌بوون ژنانیان بۆ خزمه‌تی پیاوان واتا ژن له‌ماڵدا چۆن کاری خزمه‌تکردنی پیاوان و منداڵ بوون و چێشتلێنانه ئه‌م کارانه‌یان به‌ژنان کردووه کاتیک ژنێک خواستی شۆڕشگێڕێتی هه‌بووبێت پێویست بووه هه‌م کاری ژنێکی ماڵ بکات هه‌م کاره شۆڕشگێریه‌که .به‌بێ ئه‌وه‌ی ژن هۆشیار کرابێته‌وه له‌سه‌ر راستی سیاسه‌ت و شه‌ڕ و تێکۆشان ،بۆ هه‌موو کارێک به‌کارهێنراوه و کاتیک داخوازیه‌کانی حیزبی پیاوانی پێک نه‌هێنابێت کراوه‌ته قوربانی گوهلل‌یه‌ک و خراوه‌ته ژێر به‌ردێکه‌وه .له‌کاتی هاتنه سه‌رده‌سه‌اڵتیش به‌هه‌موو شێوه‌یه‌ک تیپی ژنێکی به‌پێی داخوازیه‌کانی پیاویان خسته سه‌ر شانۆی سیاسه‌ت .بۆئه‌وه‌ی بیسه‌ملێنن که ئه‌وان راست ده‌که‌ن ژن و سیاسه‌ت و به‌ڕێوه‌بردن نابێت ته‌نها ژن بۆ خزمه‌تی پیاوانه .ئه‌م هه‌مووو تراژیدیانه ئه‌نجامه‌که‌ی چه‌ندین یاسای سه‌قه‌ت و رۆژانه به‌هه‌زاران رووداوی تراژیدی لێکه‌وته‌وه .بێ گومان ئه‌گه‌ر ده‌ریاچه‌کانی باشووری کوردستان رۆژانه چه‌ندین الشه‌ی ساردوسڕی ژنانی تێدا ده‌دۆزریته‌وه ،رۆژانه www.komelge.com
گۆڤارێكی سیاسیی ،هزریی ،جڤاكی مانگانەیە.......ژمارە ،21تشرینی دووه‌م 2017ز \ گه‌اڵڕێزان 2717ك
چه‌ندین الشه‌ی سووتاو ده‌خریت ه ژێر گڵه‌و ه ئه‌مانه هه‌موووی به‌رهه‌می زهنیه‌تی پیاوساالرانه‌ی نه‌ته‌وه‌په‌رستی کالسیکه .له‌گه‌ڵ ناڕه‌زایی ته‌واوی ژنان به‌اڵم به‌رده‌وام ده‌بن .چونکه هه‌بوونی خۆیان له‌سه‌ر بنه‌مای دژبه‌رایه‌تی ژنان جێگیر کردووه .چه‌ند ه ژن پێشبکه‌ویت هێنده‌ش به‌رژه‌وه‌ندی بنه‌ماڵ ه و به‌رژه‌وه‌ندیه‌کانیان له‌گه‌ڵ ده‌وڵه‌تانی داگیرکه‌ری کوردستان و سیسته‌مه نادیموکراته ده‌ستپۆته‌که‌یان له‌ده‌ست ده‌چێت .چونکه له‌جێگایه‌کدا چه‌نده ژن پێشبکه‌وێت و ببێت ه پێشه‌نگ هێنده‌ش كۆمه‌ڵگه دیموکراتیزه ده‌بێت و هۆشیار ده‌بێته‌وه له ژێرده‌ستی ده‌سه‌اڵت ده‌رده‌چێت و ده‌بێته خاوه‌نی ئیراده‌ی سه‌ربه‌خۆیانه‌ی خۆی .ئه‌گه‌رچی پارتیه کالسیکیه‌کان چه‌نده رێگربن له‌سه‌رکه‌وتنی ئه‌م فکره نوێخوازه به‌اڵم فه‌لسه‌فه و بیری ئازادیی به‌خوێن به‌ده‌ست هاتووه. «باشووری کوردستان پێویستی به تێکۆشانێکی فیكری به‌هێز هه‌یه» oبۆ ئه‌وه‌ی ئه‌و ئه‌قڵییه‌ت ه تێپه‌ڕێنرێت ده‌كرێ چ ئه‌قڵییه‌تێك به بنه‌ما وه‌ربگرین؟ ئاشکرایه که له‌كۆمه‌ڵگه‌ی باشووریکوردستاندا ئه‌و پارتی و رێکخراوانه‌ی که تێکۆشان ده‌که‌ن هه‌موویان خاوه‌نی عه‌قڵیه‌تی نه‌ته‌وه‌په‌رستی کالسیک نین .به‌اڵم به‌هۆکاری بااڵده‌ستی و ده‌سه‌اڵتداریان زۆرترین کاریگه‌ریان ئه‌نجامداوه .راستیه‌کی حاشا هه‌ڵنه‌گره ک ه به به‌رده‌وامی له سه‌ره‌تای www.komelge.com
تێکۆشانه‌وه هه‌تاڕۆژی ئه‌مڕۆ تیکۆشانی دیموکراتیانه و نه‌ته‌وه‌یی و رێکخراوه‌ی ژنانی رادیکاڵ هه‌بوون .ئه‌م هێزانه رۆڵێکی گه‌وره‌یان گێراوه له‌هۆشیاری كۆمه‌ڵگه و به‌زیندووهێشتنه‌وه‌ی ویژدانی كۆمه‌ڵگه و بیری نه‌ته‌وه‌یی و زهنیه‌تی دیموکراتیه‌تی گه‌ل .بۆ تێپه‌ڕاندنی ئه‌قڵیه‌تی نه‌ته‌وه‌په‌رستی کالسیک و بونیاتنانی زهنیه‌تێکی نۆژه‌ن
فیکر و فه‌لسه‌فه
و پرۆژ ه پێشنیاری چاره‌سه‌ری
خۆبه‌ڕێوه‌بردنی
دیموکراتی له‌الیه‌ن
"رێبه‌ر ئاپۆ"وه تاکه
ه بۆ چاره‌سه‌ریی
هه‌موو ئه‌و کێشه
و نه‌خۆشیانه‌ی کوردستان
له‌هه‌موو کایه‌کانی ژیاندا و به‌هێزکردنی ئیراده‌ی دیموکراتیانه‌ی گه‌ل و ئاواکردنی سیسته‌می خۆبه‌ڕێوه‌بردنی دیموکراتیانه‌ی گه‌الن ،که سه‌ربه‌خۆیی راسته‌قینه گه‌ره‌نتی ده‌کات و رێگریه‌کی تۆکمه‌یه له‌گه‌نده‌لی و نادیموکراتی .بێ گومان ئه‌مانه‌ی که باسمکرد ناوه‌رۆکی پرۆژه‌ی رێبه‌ر ئاپۆیه بۆ چاره‌سه‌ری هه‌موو کێشه‌کانی ته‌واوی کوردستان، به‌تایبه‌تی باشووری کوردستان .فکر و فه‌لسه‌فه و پرۆژه پێشنیاری چاره‌سه‌ری خۆبه‌ڕێوه‌بردنی دیموکراتی له‌الیه‌ن» رێبه‌ر ئاپۆ»وه تاکه چاره‌سه‌رییه بۆ هه‌موو ئه‌و کێشه و نه‌خۆشیانه‌ی کوردستان که له‌ئه‌نجامی زهنیه‌تی نه‌ته‌وه‌په‌رستی سه‌ره‌تاییه‌وه توو�شی هاتووه .هه‌موو الیه‌کیش ئاگاداره هێڵی فیكری نه‌ته‌وه‌ی دیموکرات و سیسته‌می خۆبه‌ڕێوه‌بردنی دیموکراتی ئه‌مڕۆ باشترین نمونه‌ی ئه‌زموونکراوه و سه‌رکه‌وتووترین شێوازی به‌ڕێوه‌بردنی گه‌النه له‌پێشه‌نگایه‌تی ژنان و گه‌نجاندا که تاکێکی سه‌رکه‌وتوو و هۆشیار پێده‌گه‌یه‌نێت .ئه‌م نمونه‌یه نه‌ک ته‌نها بۆ کورد به‌ڵکو بۆته‌واوی گه‌النی جیهان ده‌بێته ته‌نها رێگه چاره‌سه‌ری و کۆتاییهێنان به‌هه‌موو شێوازێکی داگیرکه‌ری و شه‌ری نه‌ته‌وه‌په‌رستی و نه‌ژادی و ناموسپه‌رستی ده‌هێنێت.
و دیموکراتیانه باشووری کوردستان پێویستیی به تێکۆشانێکی فیكری به‌هێز هه‌یه .به‌تایبه‌تی له‌پێناوی بونیاتنانی زهنیه‌تی نه‌ته‌وه‌ی دیموکرات و له‌نوێوه ڤه‌ژینی بیروباوه‌ڕی یه‌کێتی نه‌ته‌وه‌یی و تێپه‌ڕاندنی زهنیه‌تی ناموسپه‌رستی و به‌هێزکردنی پێشه‌نگایه‌تی ژنان 9
Political, Intellectual and Social monthly Magazine. NO:21 - October 2017
شکستەکانی ٧٠ساڵی بزوتنەوەی کورد به‌هۆی عەقڵییەتی ناسیۆنالیزمه‌وه‌یه ئا :ئاسۆ جه‌وهه‌ر
ره‌خنه‌گرانی ناسیۆنالیزمی کوردیی کوردیی ناسیۆنالیزمی رایده‌گه‌ێنن: زیانێکی زۆرگەورەی بە به‌رژه‌وه‌ندییه‌کانی کۆمەڵگەی کوردستان گەیاندووە ،هه‌ربۆیه ناسیۆنالیزمی کوردیی ئامرازێک بووە بۆ پاراستنی بەرژەوەندیی بنەماڵەکان .جه‌ختیش ده‌که‌نه‌وه :ناسیۆنالیزم عه‌قڵییه‌تێکی پیاوساالریی ه و ژن ل ه په‌راویزی ژیاندا ده‌هێڵێته‌وه. له‌م ته‌وه‌ره‌دا ک ه ئه‌ندامێکی ئه‌کادیمیای ژن و نووسه‌رێک به‌شدارن ،ئه‌وه‌ش ده‌ڵێن: خەباتی ناسیۆنالیزمی کوردیی ،خەبات نییە بۆ ژیان ،بۆ ئازادیی و بۆ چەسپاندنی قانون و حوکمڕانییەکی باش نییه؛ پرۆسەی دیمۆکراسییش الی منایشیی و روکەشە.
10
نه‌جیب ه قه‌ره‌داغیی ،رۆژنامه‌نووس و ئه‌ندامی ئه‌کادیمیای ژنۆلۆژی ،ئاماژ ه به چه‌مکی ناسیۆنالیزم ده‌کات ،ناسیۆنالیزم به«میللگه‌رایی سه‌رتایی» ناوده‌بات و ل ه رووی تیۆرییه‌و ه ئ ه م چه‌مک ه بۆ ئازادیی کۆمه‌ڵگ ه شرۆڤ ه ده‌کات :چەمکی میللیگەرایی سەرەتایی (ناسیۆنالیزم) چەمکێکی نوێیە لە بواری تیۆری سیاسیی دا ،بۆ یەکەم جار رێبەر عەبدواڵ ئۆجاالن بەکاری هێنا بۆ پێناسە کردنی ئەو گروپە سیاسییانەی کە لە رووی پێکهاتەی سیاسیی و کۆمەاڵیەتییەوە پشت بە چەمکی خانەدان و بنەماڵە دەبەستن و پێگەی سیاسیی ،ئابووریی و جیۆگرافیان بۆ بەرژوەندیی بنەماڵەیی بەکاردێنن و لە پێوەندییەکانیان دا بەرژوەندیی گشتیی رەچاو ناکەن .ئەو گروپە سیاسییانە پالنێکیان بۆ دیمۆکراتیزەکردن یان
بونیادنانی سیستمێکی دیمۆکراتیک نییە و گەرەنتی مانەوەیان لە دەسەاڵتدا بە پێشکەشکردنی سامانی واڵت بەسەر زەوی و ژێرزەوییه‌و ه بۆ هێزی دەرەوەیه و لە هەمان کاتدا پێگەی ئابوورییان بە هاوکارییکردن و هاوبەشییکردنی هێزی دەرەوە دەبینن .ئەم فۆرمە لە میللیگەرایی، تەنیا پێوه‌ندیی بە پێگەی سیاسیی عەشیرەت و خێڵەوە نییە ،بەڵکو بەشێکیش لە توێژی بورژوا و کۆمپرادۆر(وشەیەکی پورتوگالییە بۆ ئەو کەسانە بەکاردەهێنرێت ،لەگەڵ هێزی داگیرکەردا هاوکار بوون بۆ پاراستنی بەرژەوەندیی خۆیان) .بەڕێز ئۆجاالن ئەو پێکهاتەی وەک بەرەی سوننی-نەقشیی پێناسە کرد کە لە ماوەی دەیان ساڵی رابردوودا ،بە هاوکاریی هێزی دەرەکیی و نێونەتەوەیی و ناوچەیی هەوڵی زەقکردنەوەیان و گەیاندنیان بە کور�سی دەسەاڵتداریی دەدرێت و چەمکی نەتەوەیی-یش لە فۆرمێکی ناوچەگەریی دا بەکاردەهێنن .هەرچۆن لە ماوەی سەدەیەی رابردوو ئینگلیز و فڕەنسا دەوڵەت-نەتەوەکانی دەسەاڵتدارێتی رۆژهەاڵتی ناوینیان گەیاندە دەسەاڵت www.komelge.com
گۆڤارێكی سیاسیی ،هزریی ،جڤاكی مانگانەیە.......ژمارە ،21تشرینی دووه‌م 2017ز \ گه‌اڵڕێزان 2717ك
و به‌رژه‌وه‌ندییه‌کانی خۆیان لە رێی ئەو دەسەاڵتدارانەوە مسۆگەرکرد ،لەئاستی باشووریشدا لە ژێر پاساوی پاراستنی خەڵک و پاساوی دیکەدا ،ئەو نوخبەیه‌یان هێنای ه سەر شانۆی دەسەاڵتداریی ،هەموو هەوڵێکیان ئەوە بوو کە ئەم نوخبەیە لەگەڵ دەسەاڵتدارێتی دەوڵەتی تورکیادا یەکبخەن ،ئه‌م ه بۆئەوەی لە داڕشتنەوەی نەخشە و به‌رژه‌وه‌ندییه‌کانیان لە رۆژهەاڵتی ناوین دا بەکاریان بهێنن. ئاماژه رۆژنامه‌نووسه، ئه‌و به‌وه‌شده‌کات ک ه هێز ه نێونه‌ته‌وه‌ییه‌کان گرووپ ه ناسیۆنالیست ه کوردییه‌کان به باش ده‌زانن و به‌شێکی تریش ب ه کوردی خراپ ن و وتی«:هێزە نێونەته‌وەییەکان، ده‌زان ئەم گروپ ه سیاسیی و دەسەاڵتەدارییه‌‌یان بە باش و بزوتنەوەی ئازادییخوازیی گەلی کورد –پەکەکە-یان بە تیرۆریست و خراپ پۆلێن کردووە .ئەم نوخبەی ه لە میللیگەرایی سەرەتایی لە چوارچێوەی سەنتێزی تورک -ئیسالمدا کە سەرەتاکانی بۆ سەردەمی ئۆزال دەگەڕێتەوە ،تا لە سەردەمی ئەردۆغان دا هەموو هەوڵێکیان بۆ رێگرتن لەوەیە کە هەرێمەکە نەبێتە خاوەن مۆدێل و دیدێکی ئەلتەرناتیڤ بۆ چارەسەریی پرسەکانی خۆی .ئەم چەمک و عەقڵیەتەی میللیگەرایی سەرەتایی کە لە توێژی دەسەاڵتداری باشووردا لە چەند بنەماڵەدا کۆبووه‌تەوە ،لە رووی ئابووریی و بازرگانیی پەترۆڵ دا شێوەی گرتووە و زیانێکی زۆر گەورەی بە به‌رژه‌وه‌ندییه‌کانی کۆمەڵگەی کوردستان گەیاندووە و لە رووی شێوەی حوکمڕانییەوە بوه‌تە تەگەرەیەکی گەورە، لەبەردەم د یمۆکراسیی .ئەوەی ماوەی ٢٦ساڵی رابردوو لە باشووری کوردستان www.komelge.com
روویداوە ،راستیی پێناسەی ئەو چەمکە پشتڕاست دەکاتەوە». ناوبراو ،هێما بۆ ئه‌وه‌ده‌کات که بزوته‌و ه سیاسییه‌کانی هه‌رێمی کوردستان گشتییان خاوه‌نی یه‌ک عه‌ڵییه‌تن و رایگه‌یاند :نزیکەی هەموو بزوتنەوە سیاسیی و چەکدارەییەکان لە باشووری کوردستان بە هەمان ئەقڵیەت کەوتنە سەر رێ و تا ئێستاش بەردەوامن. پێدەچێت لە گوتاردا وەک دیمۆکرات و ئازادییخواز خۆیان نیشان بدەن ،بەاڵم جیاوازیی ئاسمان و رێسمان لە نێوان گوتار و کرداریان دا هه‌ی ه و ئه‌مه‌ش هەر بۆ ئەو عه‌قڵییه‌ت ه دەگەڕێتەوە. قسەیەکی ئەردۆرنۆ هەیە کە دەڵێ»ژیانی چەوت ب ه راست ناژێنرێت» لە راستیی دا بوونی ئەو هەموو قەیران و ئاڵۆزییە لە کەسایەتی تاکەکان و کۆمەڵگەدا ،لە هەموو بوارەکانی ژیاندا بۆ ئەو چەمکە دەگەڕێتەوە .چەمکێک کە هۆکاره‌که‌ی تا دواڕادە بییرکردنه‌وه‌ی تەنگ و داخراوییە ،بەڕووی ناوەوەدا .دیدی بۆ دیمۆکراسیی قۆرغکار و ناوەندییە ،دیدی بۆ ژن لەسەر بنەمای ئۆبجێکتیڤزمە و بەکارهێنانە و دیدێکی کۆنەپەرستانه‌یه. لە باشترین حاڵەتی دا ژن تاک و تەرا دیکۆرە بۆ رازاندنه‌وەی رووی پێشەوەی سیاسەتی نا دیمۆکراتیک ،لە خراپترین حاڵەتیش دا قوربانیی توندوتیژییە بە هەموو فۆرمەکانییەوە. له به‌شێک قه‌ره‌داغیی، تایبه‌تمه‌ندییه‌کانی ئه‌و کاسایه‌تییه ده‌خاته‌ڕوو ک ه ناسیۆنالیزم بودنیادی ده‌نێت ،جه‌ختیکرده‌وه:ئەم دید و چەمکە کەسایەتییەکی بەرهەمهێناوە باوەڕی بە خۆی نییە ،هەموو هێزێکی خۆی لە
دەوڵەت و ناوەنده‌و ه وه‌رده‌گرێت ،پشت بە هێز و دینامیزمی ناوخۆیی نابه‌ستێت و هەمیشە چاوی لە دەرەوەیە ،مۆدێلی بۆ حوکـمڕانیی الساییکەرەوە و هاوردەیە، لە چەمکی ئابووریی دا خودژێنی بە بنەما ناگرێت ،دیدی بۆ دیمۆکراسیی ناوەندیی و باوەڕی بە بەشدارییکردن نییە و میکانیزمەکانی بڕیاردانی، نادیمۆکراتییکە .پرۆسەی دیمۆکراسیی الی نمایشیی و روکەشە ،نەک جەوهەر و رێباز و شێوازی ژیان .زۆر دوورە لەوەی چارەسەریی بۆ پرسە بنەڕەتییەکانی مرۆڤ و کۆمەڵگە و بە تایبەتی ژنان هەبێت ،لەبەرئەوەی ل ه تێکۆشان دا جێ بە هزر نادات و لە ئاست هێزی خۆییدا دیدێکی ئۆرێنتالیستیی (خۆرهه‌اڵتنا�سی) و بێباوەڕ بە خۆی هەیە .ئایین وەک پێپلیکانە بەکاردێنێ بۆ گەیشتنە دەسەاڵت .هزر ناخوڵقێنێ و رێبازێکی الساییکەرەوەی لە بەکارهێنانی کۆپیەئاسای هزری رۆژئاوایی هەیە .راستیی کۆمەڵگە و رێکخستبوونی بە بنەما ناگرێ ،پرۆسەی دیمۆکراسیی لەالی ئەم دیدە تەنیا دەنگدان و رەوایی وەرگرتنەوە لە دەنگدەرانەوە بۆ ئامانجی بنەماڵەیی و عەشیرەتی و تاکە کەسییە، ئەم دیدە بە کوالیسیۆنی نه‌ته‌وه‌په‌رستیی و ئایینگەرایی ،تەگەرەیە لەبەردەم هەر چارەسەرییەکی دیمۆکراتیکانە .دیدی بۆ نەتەوە ،ئەتینیک ،مەزهەب ،ئایینی جیاواز ناوەندگەراییانەیە ،کەی ئەو دیاردە و دیدانە خزمەت بە ئامانجەکانی بکات بۆ ئەو دەبێتە مایەی سەرنج و بایەخ .کەی نەکەوێتە خزمەتی ئامانجەکانییەوە، فەرامۆ�شی دەکات و تا ئاستی کۆمەڵکوژیی بۆ هێرش و لەناوبردنی زەمینە دەسازێنێت ،باشترین نموونە هەڵوێستە 11
NO:21 - October 2017
کردنییه‌تی لە ئاست فەیلی ،کاکەیی و ئێزیدییەکان دا. ئه‌و ،ناسیۆنالیزم ل ه هه‌رێمی کوردستان ب ه هۆکاری شکسته‌کانی بزوته‌وه‌ی رزگارییخوازیی گه‌لی کورد ده‌زانێت، جه‌ختیش ده‌کاته‌وه :شکستەکانی ٧٠ساڵی بزوتنەوەی کورد ،لەم بەشەی کوردستان دا ب ه تەواویی ئەنجامی دەرنەچونە لە بازنەی عەقڵییەتی میللیگەرایی سەرەتایی. کێشەی گەورە لەم زهنیەتەدا ئەوەیە کە هەموو شکستەکان بە دەرەوە دەبەستێتەوە و خۆی تێدا نابینێت. میکانیزمێکی رەخنە گرتنی نییە .ئەم دیدە، لە ئاست نه‌ته‌وه‌په‌رستیی ،نەژادپەرستیی و ئایینگەرایی ناوەند و نەیارەکانی ئازادیی گەلی کورد دا ،دیدێکی جێگرەوە و جیاوازی نییە ،لە دەسەاڵتخوازیی دا، لە قۆرغکاریی دا ،لە نادیمۆکراتیکبوون دا ،تەواو لەوانە دەچێت کە بەرهەڵستیی کردوون. نه‌جیب ه قه‌ره‌داغیی ،له‌وه‌ش ده‌دوێت چه‌مکی ناسیۆنالیزم و عه‌قڵیه‌ته که‌ی له‌گه‌ڵ رژێم ه سه‌رده‌سته‌کاندا جیاوازییه‌کی ئه‌و تۆی نه‌بووه«ئەو دەسەاڵتدارێتیەی کە ٢٦ساڵە بەم دید و چەمکە بەڕێوەده‌برێت چ جیاوازییەکی لەگەڵ حکومەتە یەک لە دواییەکەکانی عێراق ،ئێران ،تورکیا و سوریا نەبووە، بەڵکو بۆ لەناوبردنی دیدی ئەلتەرناتیڤیش بەردەوام لە سەنگەری نەیارانی دیمۆکراسیی و ئازادیی دا بووە ،ئێستایان لەگەڵ رابردوو زۆر جیاواز نییە .لە رابردوو ،خۆیان گوایە بەرهەوڵستکار بوون ،بەاڵم لە بازنەی هێزی دەرەوەدا کوشتن و تیرۆرەکانی وەک سەعید قرمزی تۆپراغ و سەعید ئەلچی ،سیامەند 12
Political, Intellectual and Social monthly Magazine.
موعینیی ،مەال ئاوارە ،رەوف ئاکرەیی ،دکتۆر سیروان و لێدان لە پەکەکە، خەندەق لێدان و گەمارۆ بۆ سەر رۆژئاڤای کوردستان و کوشتنی رۆژنامەوانیان، ئەنجام داوە .دیدی میللیگەرایی سەرەتایی، هەمیشە لە سەنگەری داگیرکەرەکان و هێز نێونەتەوەییەکاندا بوون ،بۆ لێدانی دیدی ئازاد و ئەلتەرناتیڤ ،هەم لە ناوخۆی باشوور و هەم لەبەرامبەر بەشەکانی تری کوردستان .تا بەر لە ساڵی ١٩٩١لە چیاکانی کوردستان لە ملمالنێی داگیرکەرانی کوردستان دا شەڕیان لە بەرامبەر یەک کرد ،دواتر کاتێ هاتنە سەر کور�سی دەسەاڵتداریی بڕیاری یەکەمیان لێدانی پەکەکە بوو .ئەو گروپە سیاسییانەی بە زهنیەتی میللیگەرایی سەرەتایی ئاراستە دەکرێن ،چ دیدێکیان بۆ ستراتیژیی خۆپاراستن نییە ،بەڵکو
دیدی میللیگەرایی سەرەتایی تەواو
خاوەن ئەقڵییەتێکی پیاوساالرییە
ب ه بەردەمی ئاوڕێکیان بۆ دواوەوەی ه بۆ هەڵهاتن .چەمکی خۆپاراستنیشیان لە بونیادنانی دەزگای ئیستخبارانی ناوخۆیی دا بۆ پاراستنی نوخبەی دەسەاڵتداران بووە و کۆمەڵگەش تەنیا ئۆبجەیەکە بۆ بەکارهێنان .لە چ جێیەکی ئەم جیهانە دەبینی بنکەی سەربازیی واڵتێکی داگیرکەر لەسەر خاکەکەت ١٣بنکەی سەربازیی و دەیان هەزار سەرباز و چەکی قورس و سوکی مۆڵدابێ با�سی «سەربەخۆیی»
بکەی؟! لە راستیی دا لە ژێر ناوی «سەربەخۆیی»دا گەمە بە هەست و چەمکی نەتەوەیی دەکەن و چەواشەکاریی دەکەن .هەڵوێستیان لە ئاستی ئابووریی، کولتووریی و سیاسیی دا بەهەمان شێوەیە .ئابوورییەکی تەواو وابەستە بەدەرەوە و هاوردەی بەرهەمی کوالیتی نزم و ماوەبەسەرچوو بااڵدەستە». هه‌روه‌ها ئه‌و ئه‌ندامه‌ی ئه‌کادیمیای ژنۆلۆژی ،ئه‌وه‌ش ده‌خاته‌ڕوو که ناسیۆنالیزم عه‌قڵییه‌تێکی پیاوساالریی ه و وای کردو ه ژن ل ه په‌راویزی ژیاندابێت، رایده‌گه‌یه‌نێت :ئەو ئاماژەیە راستە، دیدی میللیگەرایی سەرەتایی تەواو خاوەن ئەقڵییەتێکی پیاوساالرییە و ناوەندگەرایە. سیاسەتی دیمۆکراتیانە واتە بەشداریی کۆمەڵگە ،بە تایبەتی ژنان تا ئاستی سفر بوونی نییە .ژن لە پەراوێزی هەموو بوارەکانی ژیان دایە ،وەک هەبوونێکی کۆمەاڵیەتیی بوونی نییە ،ژن تەنیا هەبوونێکی بایۆلۆژییە بۆ جێبەجێکردنی ئەوەی لە دیدی دەسەاڵتداریی و پیاوساالرییەوە نەخشەی بۆ کێشراوە. لەم دیدەوە بە ئاستێک بەشداری ژن لە هەموو بوارەکانی ژیان بە رادەیەک السەنگە ،ژن ئەوپەڕی بێنرخ کراوە. ئەوەی هەیە لە ئاستی تاکەکەس دایە و لە بواری راگەیاندنەوە بگرە تا ئابووریی لە سیاسەتەتەوە بگرە تا هونەر ،جگە لە کولتوورێکی الساییکردنەوەی دەرەکیی و زەقکردنەوەی ژیانی ماددیی چ شتێکی دیکە نابینی .پر�سی ئازادیی نە وەک تاکتیک و نە وەک ستراتیژیی لە خەبات و دیدی میللیگەرایی سەرەتایی دا نییە .پر�سی ئازادیی لەو دیدەدا لە دەوڵەتداریی یان بوونی ناوەندێکی www.komelge.com
گۆڤارێكی سیاسیی ،هزریی ،جڤاكی مانگانەیە.......ژمارە ،21تشرینی دووه‌م 2017ز \ گه‌اڵڕێزان 2717ك
بەهێزدا دەبینرێت ،قوربانیی یەکەمی ئەو زهنیەتە ناوەندگەرییەش ،ژنانن. لە سایەی ئەم مۆدێلە لە حوکمڕانیی، دید و بییرکرنەوەیەدا ژنان نە لە بڕیار و نە رەنگڕێژکردنی ژیانی کۆمەاڵیەتیی و سیاسیی دا دەنگ و رەنگیان نییە .ئەو ژنانە-ی لە نێو پارتە سیاسییەکان دان، دوای ئەجێندای پیاوانی نێو پارتەکانیان کەوتوون .لەم پرۆسەی دوایی ریفراندۆم دا زۆر بە روونی دیار بوو .ئەم دیدە هۆکاری سەرەکیی و جێبەجێکاری سەرەکیی توند و تیژیی چ لە رووی جەستەیی ،چ لە رووی دەروونیی ،ئابووریی و زۆر جۆری تری توندوتیژیی ،کاراکته‌ری ئازادییخوازیی و یەکسانییخوازیی نییە ،لەوە زیاتر کاراکته‌ری داگیرکەرانەی لەسەر جەستە و هەست و رۆحی ژن هەیە. نه‌جیب ه قه‌ره‌داغیی ،له‌وه‌ش ده‌دوێت: کاراکته‌ری سەرەکیی دیدی میللیگەرایی سەرەتایی ،ئه‌وه‌ی ه هێز ل ه داگیرکەران و هێزی هەژمۆنی ماوەی ئەو ٢٦ساڵە وەرگرتووە ،ئەوەیە لەسەر بنەمای پارچەکردن ،پەرش و باڵوکردن و بەیەکدادان ،کۆمەڵگە و تاکەکانی کۆنترۆڵ دەکات و لەسەر بنەمای برسیکردن! هێزی بزوێنەرەکەی الوازکردووە.
مه‌حمود عه‌بدواڵ ،یه‌ک له‌و نووسه‌ر ه گه‌نجانه‌ی ه ره‌خن ه ل ه ناسیۆنالیزمی کوردیی ده‌گرێت ،سه‌ره‌تا ئاماژ ه به www.komelge.com
چه‌ند رسته‌یه‌کی «مۆنتسرات گیبرنا» ده‌کات «لەجیهانێکدا ئەگەر پێوەندییەکی باش لەنێوان کولتوورە جیاجیاکاندا هەبێت ،دەوڵەتەکان هەست بەهیچ هاندانێک نه‌کەن بۆ داگیرکردنی
بزوتنەوەی
کوردایەتیی
ناودەنێم بزوتنەوەی "سیزیف"یی
دەوڵەتە بچوکەکان ،ئەوا ناسیۆنالیزم هیچ واتایەکی ئەوتۆی نابێت ».ئه‌و بۆ ئازادیی کۆمه‌ڵگ ه ئاماژ ه به‌وه‌ده‌کات بەرلەوەی هەڵە و کەموکوڕیی بزوتنەوەی کوردایەتیی دەستنیشان بکه‌م «پێویستە بڵێم باس لەڕەوایەتی و ناڕەوایی ناسیۆ نالیزم ناکه‌م ،هه‌روه‌ها رەتکردنەوەی مافی چارەنووس و سەربەخۆیی نییە .چونکە ئەگەر ئێمە بزوتنەوەی کوردایەتیی بەراورد بکەین ،بە بزوتنەوە ناسیۆنالیستییەکانی تر ،رەنگە ناونانی بزوتنەوەی کوردایەتیی بە ناسیۆنالیزم راست نەبێت». ئه‌و نووسه‌ر ه گه‌نجه ،وتی�شی: کوردیی(کوردایەتیی) ناسیۆنالیزمی هێندەی بانگەشەیە بۆحوکمڕانیی بنەماڵەکان نیوەی ئەوە بانگەشەی گه‌لێک نییه .وات ه هەر لەسەرەتای سەرهەڵدانی ناسیۆنالیزمی کوردیی خواستی نەتەوەیی
گه‌لی کورد و بزوتنەوەی کوردایەتیی هاوجوت نەبوون .ناسیۆنالیزمی کوردیی ئامرازێک نەبووە بۆ پاراستنی ناسنامەی نەتەوەیی ،بەڵکو ئامرازێک بووە بۆ پاراستنی بەرژەوەندیی بنەماڵەکان، لێرەوە سەرانی سیاسیی لە هەر قۆناغێکدا چوونەت ه ناو هەر گەمەیەکەوە کە زامنی پاراستنی بەرژەوەندییەکانیان بووه. هه‌روه‌ها ئەوەی لەمێژوی کوردایەتی دا بە هەڵەی سیاسیی ناودەبرێت ،لە راستییدا بریتییە لە یارییەکی سیاسیی هەرێمی و نێودەوڵەتی ،ئەمەش وات ه یاریکردن بە چارەنوو�سی گه‌لێک ،بۆ پاراستنی بەرژەوەندیی دەوڵەتێک یان چەند دەوڵەتێکیتر ،لەپاڵ ئەمەشدا پاراستنی بەرژەوەندیی ئەو تاقمە سیاسییە. ئه‌و ،ناسیۆنالیزمی کوردیی ب ه بێ فیکر ده‌زانێت و وه‌ک ئه‌فسانه‌یه‌ک ناوی ده‌بات و له‌وه‌ش ده‌دوێت کاتێک ده‌رفه‌ت ب ه گه‌ل بدرێت و ئه‌م بزوتنه‌وه‌یه بخرێت ه به‌ر رووناکیی عه‌قڵ ،ئه‌وا پاڵه‌وانه‌کانی دیار نامێنن ،بۆی ه جه‌خت له‌مه‌ده‌کاته‌وه«:بزوتنەوەی کوردایەتیی ناودەنێم بزوتنەوەی «سیزیف»یی، لە راستییدا جیاوازییەکەی لەگەڵ ئەفسانەی سیزیف ئەوەیە ئەوان بەردەکە بە گه‌لی کورد دەبەنە سەرچیاکە و لەوێوە خلۆری دەکەنەوە ،ئیتر ئەوان پێدەکه‌نن و گه‌لیش دەخەنە گریان ک ه رەنج بەخەسار بووه .هەر لەبەرئەوەیە کە ده‌بینیین گه‌لی کورد لە شکستێکەوە دەچێت بۆ شکستێک تر .بزوتنەوەی کوردایەتیی بێ فیکر و بێ پەروەردەیە ،لەبەرئەوە تەنیا سودی لە هەستی خۆڕسکی نەتەوەیی وەرگرتووە ،نەک ئاستی هۆشیاریی نەتەوەیی دروست بکات .بۆئەوەی بتوانێت 13
Political, Intellectual and Social monthly Magazine. NO:21 - October 2017
پاڵەوانە دۆڕاوەکانی ،وەک سەرکەوتوو نیشانبدات .لەبەرئەوە بزوتنەوەی کوردایەتیی لە کۆمەڵگه‌یەکی دواکەوتوو و تاریک کە هیچ هۆشیارییەکی سیاسیی نەبووە ،پاڵەوانی تاریکیی خوڵقاندووە، بۆیە هەرکات دەرفت بدرێت ک ه گەل هۆشیاربێت و مێژووی ئەم بزوتنەوەیە بخاتە بەررۆشنایی عەقاڵنیەت ،ئەوا پاڵەوانەکانی دیار نامێنن؟! ئەگەر ئێمە «شۆڕ�شی ئەیلول» بە نموونە وەربگرین ئەگەر بتوانین ناوی شۆڕ�شی لێ بنێین-ده‌بینیین ئەنجامی ئەم شۆڕشە شکستێکی گەورەیە ،بەاڵم لە زاکیرەی گه‌لدا وەک سەرکەوتنێکی گەورە تۆمار دەکرێت. بۆیە کاتێک دەڵێین ئەم بزوتنەوەیە، بەدوای دەسەاڵتدارێتی و پاراستنی بەرژەوەندییەکانی خۆیەوه‌یه‌تی و گه‌له‌که‌ی دەکاتە قەڵغانی پاراستنی خۆی، نەک بە پێچەوانەوە . هه‌روه‌ها ئه‌و نووسه‌ر ه ،ئه‌وه‌ش شرۆڤ ه ده‌کات ک ه کوردایه‌تیی بڕیارێکی سیاسیی داسه‌پاو ه به‌سه‌ر گه‌لی کورد دا و ناسیۆنالیزمی کوردیی قبوڵکردنی داخوازییه‌کانی تاقمێکی سیاسییه نه‌ک گه‌لی کورد ،وتی :بزوتنەوەی کوردایەتیی لەو قۆناغەدا ،دەچێتە ناو گەمەیەک هەست ه نەتەوەییەکان دەوروژێنێت! لەکاتێکدا ئێمە دەزانین ئەم گەمەیە تەنیا بڕیاری سەرانی سیاسیی کورد و چەند دەوڵەتێکی هەرێمیی و جیهانییە نەک خواستی گه‌ل .ئەگەر گه‌ل پشتیوانی کردووە لە ناهۆشیاریی و دواکەوتوویی کۆمەڵگه‌ی کوردستان بووە لەو قۆناغەدا ،بۆیە دەتوانین بڵێین کوردایەتیی بڕیارێکی سیاسیی داسەپاوە بەسەر گه‌لی کورد دا ،گوزارشت لە بەرژەوەندییەکانی 14
گەلی کوردستان ناکات ،بە واتایەکی تر ناسیۆنالیزمی کوردیی دەربڕی خواستی نەتەوەیی نییه ،بەڵکو قبوڵکردنی داخوازییەکانی تاقمێکی سیاسییە،
بێفیکریی و بێ پەروەردەیی بزوتنەوەی
کوردایەتیی ،لەوەوە سەرچاوەدەگرێت
کە پشت بەگەل نابەستێت
لەالیەن گەلی کوردستانەوە کە جۆالنێ دەکات ،لەنێوان دەوڵەتی سەربەخۆ و فیدراڵی و شێوەکانی تری سیستمی سیاسیی ،بەشێوەیەک کە لەگەڵ بەرژەوەندییەکانی ئەم گروپە سیاسییە بێتەوە ،یاخود لە لەناوچوون بیپارێزێت. مه‌حمود ،ل ه چه‌ند خاڵێکدا جیاوازییه‌کانی نێوان ناسیۆنالیزمی کوردیی و بزوتنەوە ناسیۆنالیزمییەکانی تر ،ده‌خاته‌ڕوو -:یەکەم :بزوتنەوەی ناسۆنالیزمی کوردیی ،بزوتنەوەیەکی خێڵەکییە و لە سیاسەتی گشتیی نێودەوڵەتی تێناگات؟! بۆیە شکست لەدوای شکست تۆماردەکات .دووەم: بزوتنەوەیەکە سەربەخۆ نییە و دەچێتە ناو گەمە نێودەوڵەتی و ئیقلیمییەکان و دواجار بە دۆڕاویی لێیدێتە دەرەوە. سێیەم :پشت بە گەل نابەستێت ،هەر
لەبەرئەوەش کە دەربڕی خواستی گەلی کوردستان نییە لەهەر قۆناغێکدا؛ چونکە ئەگەر ئێمە ئەمڕۆ بەچاوێکی رەخنەییەوە سەیری چارەگی دووەمی سەدەی بیست بکەین ،دەبینیین ئەم بزوتنەوەیە لە سیاسەتی گشتیی نێودەوڵەتی تێنەگەیشتووە! ئەم هەموو مەرگەساتەی بەسەر گەلی کوردستان هاتووە ،خودی بزوتنەوەی کوردایەتیی دەبێتە شەریکە بەش .بە نموونە کیمیایی بارانکردنی هەڵەبجە! پەرچەکردارە لەبەرانبەر هاوکارییکردنی بزوتنەوەی کوردایەتیی لەگەڵ ئێراندا ،جا ئەمە پەیوەستە بەنەزانی! یاخود سەربەخۆ نەبوونی بزوتنەوەی کوردایەتیی لە بڕیارداندا ،هیچ لەو مەسەلەیە ناگۆڕێت کە بزوتنەوەی کوردایەتیی بزوتنەوەیەکی فاشیلە! ئه‌و ،الیوای ه ک ه بێفیکریی ئه‌م بزوتنه‌وه‌ی ه ئه‌وه‌ی ه پشت ب ه گه‌لی کورد نابه‌ستێت ،له‌گه‌ڵ هه‌ر شکستێکیشیدا گه‌له‌که‌ی بۆ رژێم ه ره‌فتار فاشییه‌کان جێده‌هێڵێت ،بۆی ه ناسیۆنالیزمی کوردیی گه‌له‌که‌ی به‌ره‌و له‌ناوچوون بردووه، وتی�شی :بێفیکریی و بێ پەروەردەیی لەوەوە کوردایەتیی، بزوتنەوەی سەرچاوەدەگرێت کە پشت بەگەل نابەستێت ،بۆیە ده‌بینیین لەگەڵ پێکانی بەرژەوەندیی واڵتانی دەوروبەر، سەرکردایەتی سیاسیی بڕیار کۆتایی هاتنی «شۆڕش» دەدات و خۆی بۆی دەردەچێت، گه‌لیش بێ پشتیوانیی دەهێڵێتەوە و دەیخاتە ژێر رەحمەتی رژێمی رەفتار فاشیستی بەعس و لە لێواری لە ناوچوندا! جێی دەهێڵێت .لە کاتێکدا ناسیۆنالیزم وەک گیبرنا دەڵێت»:پاراستنی نەتەوەیە لە لەناوچوون» ،ئەم بزوتنەوەیە نزیکی www.komelge.com
گۆڤارێكی سیاسیی ،هزریی ،جڤاكی مانگانەیە.......ژمارە ،21تشرینی دووه‌م 2017ز \ گه‌اڵڕێزان 2717ك
دەکاتەوە لە لەناوچوون ،یان بە نادیاری دەسپێرێت .له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌شدا ،دەتوانین جیاوازییەکی تر دەستنیشانبکەین کە بزوتنەوەی کوردایەتیی لە بزوتنەوە ناسیۆنالیستییەکانی تر جیادەکاتەوە، ئەوەیە کە بزوتنەوەی کوردایەتیی بەهۆی هەڵە ،یان نەزانی دەیەوێت مەرگەسات بخولقێنێت و پاشان رەوایەتیی لەو مەرگەساتانە وەربگرێ ،لەکاتێکدا بزوتنەوە ناسیۆنالیسته‌کانیتر ،لەدوای روودانی مەرگەساتە نەتەوەییه‌کان ،دێنە مەیدان و دەوڵەتی خۆیان دروستدەکەن و هەوڵی یەکخستنی گه‌ل دەدەن. مه‌حمود عه‌بدواڵ ،له‌وه‌شده‌دوێت ک ه ناسیۆنالیزمی کوردیی بڕیاره‌کانی خۆی به‌سه‌ر گه‌لی کورددا ده‌سه‌پێنێت، بێجگ ه ل ه نه‌ته‌وه‌په‌رستییش شتێکی تری نیی ه بۆ کۆمه‌ڵگ ه که‌ی ،وتی»:ئەوەی تا ئێستا کۆمەڵگه‌ی کوردستانی ،لەدەست ئەم بزوتنەوەیدا راگرتووە ،هەستی هاوبەش و ئینتیمای نیشتمانیی نییه، بەڵکو پەروەردەی حیزبیی و وەالئی تاکەکانە بۆ سەرکردەکانی بزوتنەوەی کورایەتیی ،ئەوانیش لەکاتی پێویستدا دەتوانن بڕیارێکی حیزبیی کە دەربڕی بەرژەوەندییەکانی خۆیانە ،وەک بەرژەوەندیی گشتیی و دەربڕی خواستی نەتەوەیی و پێویستی بەرژەوەندیی نەتەوەیی لێکبدەنەوە .جا ئەو بڕیارە بۆ عیڕاقێکی یەکگرتوو بێت ،یان بۆ جیابونەوەبێت ئه‌وا جیاوازیی نییە ،بەهۆی بە حیزبیی کردنی زۆرینەی کۆمەڵگه، ئه‌مه‌یان بۆیان دەچێتەسەر .ئەنجامەکانی ئەم ریفراندۆمە ئەوە دەسەملێنێت کە بزوتنەوەی کوردایەتیی هەمیشە بڕیاری خۆی بەسەر ئیرادەی گەل دا دەسەپێنێت! www.komelge.com
بە بەکارهێنانی شێوازی جیاجیا، وەک تەزویر و باڵوکردنەوەی بییری فاشیستیی...تاد .بزوتنەوەی کوردایەتیی رێز لە ئیرادەی گەلی کوردستان ناگرێت!
ئەم بزوتنەوەیە نەک لەهەوڵی پاراستنی
کۆمەڵگه‌ی کوردستان
نەبووە لە لەناوچوون،
بەڵکو هەندێک جار
خۆی بووه‌تە هۆکار
بەڵکو رێز لە و بەشەی کۆمەڵگ ه دەگرێت کە کوێرانە دوای دەکەون و هەموو بڕیارەکانی بەژیرانە لەقەڵەم دەدات .بۆیە ده‌بینیین بۆ سەرخستنی بڕیاری بزوتنەوەی کوردایەتیی هەموو شتێکیان حەاڵڵکرد بۆخۆیان ،هه‌م بەخائینکردنی ئەوانەی کوێرانە دوای بزوتنەوەی کوردایەتیی ناکەون و هەم لەڕێگەی ساختەکارییەوە! هەموو ئەم رەفتارانەش بەناوی خۆشەویستییەوە! بۆ گەلی کوردستان ئەنجامدەدەن .ئاشکرایە جگە لە نه‌ته‌وه‌په‌رستیی! ئەم بزوتنەوەیە هیچ بەدیلێکی نییە بۆکۆمەڵگه ،تاڕەوایەتی پێ وەربگرێت ،بۆیە لەناو بازنەی کوردایەتییدا دەیخولێنێتەوە؟! ئه‌و نووسه‌ره ،ل ه درێژه‌ی لێدوانه‌که‌یدا له‌وه‌ش ده‌دوێت»بزوتنەوەی کوردایەتیی، بزوتنەوەیەکە کە هیچ پارادیمێکی
روونی نییە ،جگە لەدروشمی دەوەڵەت و وروژاندنی هەستە نەتەوەییەکان! بەم دروشمە «دەوڵەتی کوردیی» دوونیشان دەپێکێت ،لەالیەک دڵی جەماوەرەکەی پێڕادەگرێت ،لەالیەکیش نەیارەکانی پێ تۆمەتبار دەکات .هه‌ر بۆیە خەباتی بزوتنەوەی کوردایەتیی (ناسیۆنالیزمی کوردیی) ،خەبات نییە بۆ ژیان، بۆ ئازادیی ،بۆ چەسپاندنی قانون و حوکمڕانییەکی باش نییه ،تەنانەت ئەوەی رژێمی داگیرکەر بەتاکی کوردیی رەوادەبینی ئەگەر نکۆڵی لەناسنامەی خۆی کردبایە! ئەو پێی رەوا نابینێ .دەبێت کوردایەتیی بکەیت بۆ کوردایەتیی ،نەک بۆ گێڕانەوەی شکۆ و مافی هاوواڵتیبوون و ژیانێکی شەرەفمەندانە .بزوتنەوەی کوردایەتیی ،هەرگیز نەیویستووە تاکێکی ئازاد و هۆشیار پەروەردە بکات ،هه‌تا بۆئەوەی دواجار بتوانێت خۆی حوکمی بکات ،بەو شێوەیەی کە خۆی دەیەوێت. نەک بەو شێوەیەی گەل دەیەوێت. ئه‌و ،هێما بۆ ئه‌وه‌یش ده‌کات که ناسیۆنالیزمی کوردیی هه‌وڵه‌کانی بۆ ئه‌وه نه‌بوو ه کۆمه‌ڵگه که‌ی بپارێزێت ،هه‌ر بۆی ه جه‌خت ده‌کاته‌وه :ئەم بزوتنەوەیە نەک لەهەوڵی پاراستنی کۆمەڵگه‌ی کوردستان نەبووە لە لەناوچوون ،بەڵکو هەندێک جار خۆی بووه‌تە هۆکار بۆ نزیک بوونەوە لە لەناوچوون ،بەهۆی ریسک کردن بەژیانی گه‌له‌که‌یه‌وه ،کە دواجار مەبەستیش لێی تەنها بە دەستهێنانی پشتگیریی نێودەوڵەتییە بۆ بزوتنەوەی کوردایەتیی! نموونەی هەرە زیندوویش بازرگانییکردنی بزوتنەوەی کوردایەتیی بە گەلی کوردستانه‌وه ،تەسلیم کردنی شەنگال بوو .وات ه بزوتنەوەی کوردایەتیی 15
Political, Intellectual and Social monthly Magazine. NO:21 - October 2017
بەدوای ساڕێژکردنی زامەکانی گه‌لی کوردەوە نەبووە ،بەڵکو خۆی بووه‌ته هۆکارێک بۆ زامدارکردنی جەستەی گه‌لێک ،ئیتر ئەمە نەزانی و هەڵەی سیاسییە یان هەر ناوێکی لێدەنرێت، دەرەنجامی کوردایەتییە .ئەم بزوتنەوەیە بۆگەیشتن بە دەسەاڵت ریسک بەژیانی گه‌لێکه‌و ه دەکات ،بۆمانەوەی�شی بازرگانیی بە مەرگەساتەکانییەوە دەکات .بزوتنەوەی کوردایەتیی هەمیشە ویستویەتی زامەکانی گەلی کوردستان گەورەببن! بۆ ئەوەی گەل ئەو زامانەی کوردایەتیی نەبینێت کە لەروکەشدا بچوکترن لەو زامانەی دەسەاڵتە دیکتاتۆرەکان کردیانە جەستەی گەلی کوردستانه‌وه .واتا بزوتنەوەی کوردایەتیی هێندە کاریگەر نەبووە کە لە رێگای خەباتی سیاسییەوە ،وەک مافێکی سروشتیی بانگەشەی حوکمڕانیی خۆی بکات بۆ گەلی کوردستان ،بەڵکو وەک دەرئەنجامی تراژیدیاکان لە مافی حوکمڕانیی گه‌لی روانییوە ،بۆیە کاتێکیش سته‌می سه‌ر گه‌ل نامێنێت ،هیچ پاساوێکی نییە جگە لە کوالندنەوە و بییرخستنەوەی تراژیدیاکانی رابردوو .هه‌ر بۆیە نەک بەدوای ساڕێژکردنی زامەکان نییە ،بەڵکو هەردەم زامەکانی دەکولێنێتەوە و بییری دەخاتەوە کە دوێنێ چ مەرگەساتێکی بەسەرهات، بۆئەوەی بییر لە ئەمڕۆ نەکاتەوە .پێویستە هاوواڵتیانی کوردستان لەخۆیانبپرسن گەر بزوتنەوەی کوردایەتیی نەبوایە ئەم مەرگەساتانە رووی دەدا؟ ئه‌و نووسه‌ره ،ئه‌و زیان و مه‌رگه‌ساتانه ده‌خاته‌ڕوو ک ه ناسیۆنالیزمی کوردیی به‌سه‌ر کوردستانی هێناوه ،وتی»:شەڕی ناوخۆ ،تیرۆر ،گەندەڵیی و تااڵنکردنی 16
سامانی نیشتمانیی و قۆرغکاریی و رەوایەتیی دان بە حوکمی بنەماڵەیی و قەیرانی ئابووریی ودابەشکردنی کۆمەڵگ ه و دابەشکردنی نیشتمان بە سەر دوو بنەماڵەدا...تاد .ئایا ئەمانە خواستەکانی گەلی کوردستانن؟ ئایا تا ئێستا بزوتنەوەی کوردایەتیی لە باشوور توانیویەتی ئه‌وه‌ی هەڕەشەیه بۆ ئاسای�شی نەتەوەیی لێی بمان پارێزێت، یاخود بۆ پاراستنی بەرژەوەندییەکانی خۆیان جارێکیتر ئاسایشمان دەخەنە مەترسییەوە؟ بزوتنەوەی کوردایەتیی بەهیچ شێوەیەک بەرژەوەندییەکانی لەگەڵ بەرژەوەندییەکانی گه‌ل هاوجوت نییە ،بەڵکو گه‌لی کورد کراوەتە سوپەری سەرانی کورد بۆ مانەوەیان لەدەسەاڵتدا. بۆیە لەنێوان جەنگ و ئاشتیی ،جەنگ و رێککەوتن بە ئارەزووی خۆیان هەرکات پێویستیان بێت بڕیارێک بەسەر گەلدا دەسەپێنن ،لە رێگەی بەکار هێنانی هەستی نەتەوەیی ،لەشکرێک لە نووسەر و ئەکادیمیست سەر بەو تاقمە دەسەاڵتدارە ،رەوایەتیی بۆ بڕیارێک وەردەگرن کە نە لە بەرژەوەندیی گه‌ل ه و نە ویستی گه‌له .بە نموونە دوای دروستکردنی قەیرانی دارایی و برسیکردنی خەڵک، دوای شکاندنی شکۆی تاکی کورد، دوای ئەوەی واڵتیان کردە کۆیلەخانەی حیزبیی ،دێن بانگەشەی سەربەخۆیی دەکەن لە رێگەی کوالندنەوەی برینەکان و بییرخستنەوەی مەرگەساتەکانه‌وه هاوواڵتیان لە ئێستا دادەبڕن و هەموو ئەو نەهامەتیانەیان بییر دەبەنەوە کە بەهۆی کوردایەتییەوە بەسەریان هاتووە. هه‌ر بۆی ه ئەم بزوتنەوەیە بڕیارەکانی لە ئیرادەی گەلەوە سەرچاوەناگرن ،بەاڵم
ئه‌و لەشکر ه ئەکادیمیست و نووسەر ه کۆمەڵگ ه لە رووی زیهنییەوە بۆقبوڵکردنی بڕیارەکەیان ئامادەدەکەن ،ئەگەر چی دژی بەرژەوەندییەکانی هاوواڵتیانیش بێت لە ئێستادا .ئەگەربێت و هاوواڵتی ئامادەی قبوڵکردنی بڕیاره‌کانی سەرانی کوردایەتیی نەبێت ،ئەوا لە رێگەی ئەو لەشکرەو ه کار لەسەر ئامادەکردنی هۆ�شی تاکی کورد ده‌که‌ن بۆ رازیبوون بە بڕیارەکەیان ،جا چ بۆ وەهمی دەوڵەت بێت ،یان عێراقی فیدڕاڵ ،چ بۆ جیابونەوەبێت چ بۆ گەڕانەوە بەغداد بێت. مه‌حمود عه‌بدواڵ -نووسه‌ر ،ئاماژه‌ی به‌وه‌شکرد ناسیۆنالیزمی کوردیی «کوردایه‌تیی» بۆ به‌رژه‌وه‌نییه‌کانی خۆی به‌کار ده‌هێنێت و هه‌تا بۆ ئه‌وه‌ی فریای خۆی بکه‌وێت بانگه‌شه‌ی ده‌وڵه‌ت دروست کردن ده‌کات ،بۆ ئه‌وه‌ی سه‌رنجی گه‌ل ل ه دیمۆکراسیی دووربخاته‌وه، وتی�شی»:ئەمڕۆ دوای نەمانی ستەم له‌سه‌ر گەلەکەمان ،دوای ئیفالسکردنی بزوتنەوەی کوردایەتیی ،دوای ئەوەی ئەو بەشەی کۆمەڵگ ه کە هۆشیارە و دەزانێت ئەمانە کوردایەتیی دەکەن بۆ کوردایەتیی و بەرژەوەندییەکانیان جیایە، بۆئەوەی سەرنجی کۆمەڵگ ه بۆالی ئەو رێکخراوانە رارنەکێشرێت کە بانگەشە بۆ دیمۆکراسیی و حوکمڕانییەکی دیمۆکراتیک دەکەن .بزوتنەوەی کوردایەتیی بۆ ئەوەی فریای خۆی بکەوێت ،دێت قەتماغەی زامەکانی هەڵدەداتەوە و بانگەشەی دروستکردنی دەوڵەتی سەربەخۆ دەکات .دەیانەوێت فۆکەس بخەنە سەر دەوڵەتێک کە هیچ پێوەندیی بە بەرژەوەندیی گەلی کوردستانەوە نابێت. www.komelge.com
گۆڤارێكی سیاسیی ،هزریی ،جڤاكی مانگانەیە.......ژمارە ،21تشرینی دووه‌م 2017ز \ گه‌اڵڕێزان 2717ك
میللیگه‌رایی و میللیگه‌رایی سه‌ره‌تایی ل ه كوردستان عەبدوڵاڵ ئۆجاالن به�شی یه‌كه‌م: كورد له‌سه‌رده‌می ده‌ره‌به‌گایه‌تیدا له‌دیاله‌كتیكی مێژووی كۆمه‌ڵگه‌كاندا به‌رده‌وام رێسایه‌ك كاریگه‌ر ده‌بێت: ئه‌ویش ئه‌وه‌ی ه ك ه قه‌واره‌یه‌كی كۆمه‌اڵیه‌تی له‌سه‌ربنه‌مای كام فاكته‌ره سه‌ره‌كیی ه ناوه‌كی و ده‌ره‌كیه‌كان هاتبێته ئاراوه ،تاوه‌كو ئاواكردنی پێکهاتە‌یه‌كی نوێی كۆمه‌اڵیه‌تی ،له‌ژێر ئه‌م فاكته‌رانه به‌رده‌وام ده‌بێت .ئه‌مه پێویستییه‌كی دیاله‌كتیكی كۆمه‌ڵگه‌یه .هه‌لومه‌رجه ناوخۆو ده‌ره‌كیه‌كان كه رۆڵی بیرۆكه (سه‌نتێز) و دژه بیرۆكه (دژه سه‌نتێز) ده‌بینن تاوه‌كو به‌سه‌نتێزێكی نوێ ئه‌نجامگیر ده‌بێ ،له‌چاالكی هاوشێوه‌دا درێژه به‌ڕۆڵی خۆی ده‌دات .هه‌روه‌كو چۆن ناتوانرێ له‌میانه‌ی داسه‌پاندنی ئاره‌زوومه‌ندی (كه‌یفی) رێگا له‌پێش قۆناخه‌كانی پەرەسەندنی كۆمه‌ڵگه‌كان بگیرێت ،ئه‌وا به‌رامبه‌ر به نكوڵی و چه‌واشه‌كاری به‌سووربوونه‌وه مه‌یلی به‌رده‌وامكردنی هه‌بوونی خۆیان هه‌یه .هێز و قۆناخه‌كانی نه‌زانی وه‌كو پێویستییه‌كی نه‌زانی تا چ راده‌یه‌ك كۆسپ www.komelge.com
بنێته‌وه ،ئه‌وه‌ی ئه‌نجام یه‌كالده‌كاته‌و ه ئه‌و فاكته‌ر و تایبه‌تمه‌ندێتیانه‌ن كه بنه‌مای پێشكه‌وتنه‌كان پێكدێنن .ده�شێ هێزی له‌ڕاده‌به‌ده‌ری تێكده‌ر بێ ،به‌اڵم به‌شێوه‌ی چه‌واشه‌كاریش بێت ناتوانێ درێژه به‌هیچ پێشكه‌وتنێك بدات.
كوردان بۆئه‌وه‌ی
ه رزگاریان بێت له‌م
یان ده‌بێ به‌ته‌واوی
ده‌ست له‌خۆیان
به‌رده‌ن یان بگۆڕێن و ببن به‌شتێكی دیكه
فاكته‌ره سه‌ره‌كیه‌كانی پێشكه‌وتن، شوێنگه‌ی دیارده‌كه له‌نێو ده‌وروبه‌ر و ئه‌و تایبه‌تمه‌ندیانه‌ی ناوه‌وه‌یه‌تی كه به‌سه‌ریدا زاڵه. كاتێك تایبه‌تمه‌ندێتیه سه‌ره‌كیه‌كانی دیارده‌ی كورد و ئه‌و ده‌وروبه‌ره
هه‌ڵده‌سه‌نگێنین كه پشتی پێده‌به‌ستێ، پێویستە به‌رده‌وام ئه‌م یاسا دیاله‌كتیكی یه له‌به‌رچاوان بگیرێت .هه‌روه‌كو چۆن تایبه‌تمه‌ندێتیه‌كانی پێكهاته‌ی سه‌رده‌مه‌كانی نیۆلیتیك و كۆیله‌داری و ئه‌و زه‌مینه‌ی تێیدا ده‌جوڵێته‌وه كاریگه‌ری خۆی له‌چه‌رخه‌كانی ناوینیش به‌رده‌وام ده‌كات ،ئه‌وا تاوه‌كو رۆژگاری ئه‌مڕۆمان و به‌دیهێنانی وه‌رچه‌رخانی ریشه‌یی لێكچوون به‌رده‌وام ده‌كات. كوردان بۆئه‌وه‌ی له‌مه رزگاریان بێت یان ده‌بێ به‌ته‌واوی ده‌ست له‌خۆیان به‌رده‌ن یان بگۆڕێن و ببن به‌شتێكی دیكه، یاخود به‌شێوه‌یه‌كی جه‌سته‌یی پێویسته له‌نێو ببردرێن .ده‌ستبه‌ردان له‌خۆیان وابه‌سانایی نییه .هه‌رچی پاكتاوكردنی جه‌سته‌یی یه ،كرده‌وه‌یه‌كه به‌شێوه‌یه‌كی سنووردار ده‌توانرێ ئه‌نجام بدرێ. ئه‌وه‌ی ده‌مێنێته‌وه؛ یان له‌میانه‌ی شۆڕ�شی ریشه‌یی یان له‌ڕێگای ریفۆرمی نه‌رمتره‌وه وه‌رچه‌رخانێكی پله‌به‌پله‌یی (تدریجی) ئه‌نجام بدرێ و له‌م ستاتۆیه چه‌قبه‌ستووه رزگاری بێت كه له راده‌به‌ده‌ر ده‌یڕزێنێ و هه‌نگاو بۆ قۆناخی هه‌ڵسوڕانی نوێی دیاله‌كتیكی بهاوێژرێ. 17
Political, Intellectual and Social monthly Magazine. NO:21 - October 2017
ئه‌وه‌ی مۆری خۆی له‌دیارده‌ی كورد داوه ،له‌سایه‌ی جوگرافیایه‌كی له‌بار بۆ خۆپاراستن و به‌رده‌وامی هێرشه‌كانی ده‌ره‌وه ،له‌سه‌ربنه‌مای كاردانه‌وه‌یه‌كی گونجاو به‌رامبه‌ر ئه‌م دوو هه‌لومه‌رجه، ژیانێكه له‌سایه‌ی راستینه‌ی گه‌لێك كه له‌ژێر وشیاری و فۆرمیله‌ی خێڵه‌كیدایه. هه‌روه‌كو چۆن تایبه‌تمه‌ندێتی له‌باری جوگرافیا رێگای له پێش كردنه‌وه چه‌رخی نیۆلیتك بخوڵقێنن ،ئه‌وا داگیركاری�شی هێناوه‌ته ئاراوه .له‌كاتێكدا له‌باریه‌كه‌ی بۆ كشتوكاڵ و ئاژه‌ڵداری له‌الیه‌ك كۆمه‌ڵگه‌ی پێشده‌خست، ئه‌وا له‌ده‌ره‌وه‌ش ته‌ماعكاری ده‌بزواند. ده‌وڵه‌مه‌ندێتی كانزا ،ده‌بێته هۆی ئه‌وه‌ی به‌رده‌وام له‌الیه‌ن ئه‌و شارستانییه‌تانه ببێته ئامانج كه پێویستیان به‌كانزا هه‌یه .هه‌روه‌كو چۆن ئه‌م هۆكارانه له‌سه‌رده‌می ئاواكردنی شارستانییه‌تدا به‌شێوه‌یه‌كی سه‌ره‌كی شێوه‌ی به‌دیارده‌ی كورد داوه ،له‌ڕۆژگاری ئه‌مڕۆشماندا به‌ڕاده‌ی جیاوازی ده‌وربه‌ری ده‌ره‌وه ده‌گۆڕێ و ئه‌م رۆڵ ه به‌رده‌وام ده‌كات. كاتێك هۆكاره ده‌ره‌كیه‌كان له‌ئاستێكی بڵنددا رۆڵی كۆسپ نانه‌وه‌یان له‌پێش رۆڵی یه‌كالكه‌ره‌وه‌ی ده‌سپێشخه‌ری ناوخۆ بینی ،ئه‌وا گۆڕانكاری زیاتر له‌ده‌ره‌وه سه‌رچاوه‌ی ده‌گرێت و له‌ناوه‌وه وه‌كو پێشكه‌وتنێك كاردانه‌وه و ره‌نگدانه‌وه‌ی ده‌بێت .ئه‌م رێسایه‌ی ك ه ل ه چه‌رخی یه‌كه‌میندا په‌یڕه‌وكرا ،ئه‌وا له چه‌رخی ناوینیش به‌شێوه‌یه‌كی كاریگه‌رانه‌تر به‌رده‌وام ده‌بێت. ناتوانرێ به‌شێوه‌یه‌كی سه‌ربه‌خۆ باس له‌ده‌ره‌به‌گایه‌تیبوونێكی كوردان بكرێت .شارستانییه‌تی كۆماگه‌نا وه‌كو 18
دواترین شارستانییه‌تی مه‌زنی سه‌رده‌می كۆیله‌داری كالسیك ،كاتێك له‌سااڵنی 250ی زایینی له‌ژێر ده‌سه‌اڵتی سیسته‌می كۆیله‌داری رۆما و ساسانی په‌رته‌وازه بوو ،ئه‌وه‌ی ماوه‌ته‌وه به‌ڕێوه‌به‌رایه‌تی شاره‌كانه كه به‌كرێگیراوه‌كان رۆڵی فه‌رمانبه‌رییان تێدا بینیوه و كۆمه‌ڵه‌ی عه‌شیره‌ته ئازاده‌كان بوون كه به‌ره‌و شاخه‌كان پاشه‌كشێیان كردووه.
به‌ناوكردنی
قۆناخی ئیسالمیه‌ت ه سه‌رده‌می ب
ده‌ره‌به‌گایه‌تی
واقیعی یه
قۆناخێكی مه‌زنی ملمالنێ و پێكدادان و تێكدان له‌سه‌ر میزۆپۆتامیای سه‌روو به‌ڕێوه‌ده‌چێت .ناوچه و شاره‌كان به‌رده‌وام فه‌رمانڕه‌واكانیان له‌گۆڕاندان .كاتێك ده‌رفه‌ت بڕه‌خ�سێ و هاوسه‌نگیه‌كان له‌باربێت ،ناوه ناوه میرنشێنی سه‌ربه‌خۆ ئاوا ده‌كرێ .هیچ كاتێك له‌مێژوودا ئۆتۆنۆمیگه‌رایی كه‌م نابێت .به‌اڵم ئه‌مه‌ش راستیه‌ك ه ئه‌م ئۆتۆنۆمیگه‌راییانه وابه‌سانایی ئیراده‌ی خێڵ تێپه‌ڕ ناكات .قۆناخی ملمالنێی ساسانی ـ رۆما تاوه‌كو له‌دایكبوون و په‌لهاوێشتنی ئیسالمیه‌ت به‌رده‌وام ده‌كات .هه‌روه‌كو ده‌زانرێ ئه‌م دوو ئیمپراتۆریه‌ته كالسیك ه كه به‌خێرایی
به‌رامبه‌ر ئیسالمیه‌ت په‌رته‌واز ه ده‌بن. یه‌كالكه‌ره‌وه‌ترین فاكته‌ر له‌مه‌دا ئه‌وه‌یه كه ئیسالمیه‌ت وه‌كو ئایدیۆلۆژیا و كرده‌وه شێوه‌یه‌كی بااڵتری كۆمه‌ڵگه‌یه و ده‌رفه‌تی ئه‌وه‌ده‌دات كه وه‌رچه‌رخان به‌ره‌و سیسته‌مێكی شارستانییه‌ت بكرێت كه ئه‌ویش ده‌ره‌به‌گایه‌تییه .ته‌واوی روونكردنه‌وه‌كانی دیكه گرێدراو به‌م فاكته‌ره سه‌ره‌كییه واتادار ده‌بێت. به‌ناوكردنی قۆناخی ئیسالمیه‌ت ب ه سه‌رده‌می ده‌ره‌به‌گایه‌تی واقیعی یه. بێگومان به‌هۆی جیاوازی مێژوویی و جوگرافی به‌بێ ئه‌وه‌ی الیه‌نه جیاوازه‌كان له‌گه‌ڵ ده‌ره‌به‌گایه‌تی رۆژئاوا ره‌چاو نه‌كرێت ،له‌میانه‌ی ئه‌م شێوازه‌ی شارستانییه‌تی ده‌ره‌به‌گایه‌تی كاریگه‌ری له‌سه‌ر ته‌واوی ناوچه‌كه ده‌كات. له‌گه‌ڵ گه‌یشتن به‌سااڵنی 650ی زایینی ڤه‌بوونه‌كانی ئیسالمیه‌ت ،به‌شێوه‌یه‌كی سه‌ره‌كی ئه‌و ناوچانه‌یان فه‌تح كردووه كه كوردان لێی نیشته‌جێن .له‌كاتێكدا له‌ناوچه فراوانه‌كانی كشتوكاڵ و ناوه‌ندی شاره‌كان به‌ته‌واوی ده‌سه‌اڵتی خۆیان ئاواكردووه ،له‌ناوچه شاخاویه‌كان به‌رخودانی باو به‌رامبه‌ر بیانیه‌كان به‌رده‌وام بووه .له‌كاتێكدا هێشتا ته‌رمی حه‌زره‌تی محه‌مه‌د لەسەر ئه‌رز بوو، ئه‌و ناكۆكی و پێكدادانانه‌ی ئیسالمیه‌ت به‌خۆیه‌وه بینی ،له‌گه‌ڵ شه‌هیدكردنی ئیمام حوسێن و ده‌وروبه‌ره‌كانی له كه‌ربه‌ال گه‌یشتۆته قۆناخێكی نوێ .كاتێك ئه‌مه‌ویه‌كان ده‌سه‌اڵتیان گرته‌ده‌ست كه توێژی بااڵده‌ستی فیدارسیۆنی قوره‌ی�شی كۆمه‌ڵگه‌ی كۆن بوون ،رێگای له‌پێش فشارێكی زیاتر بۆ سه‌ر توێژی www.komelge.com
گۆڤارێكی سیاسیی ،هزریی ،جڤاكی مانگانەیە.......ژمارە ،21تشرینی دووه‌م 2017ز \ گه‌اڵڕێزان 2717ك
هه‌ژار و گه‌النی دیكه كردۆته‌وه .ئێران له‌میانه‌ی پشتبه‌ستن به بنه‌ما به‌هێزه‌كانی شارستانییه‌تی كۆن جێگای خۆی له‌ڕێزی ئه‌هلی به‌یتی موسڵمانان گرت و له‌میانه‌ی شێوازی شیعه‌گه‌رایی وه‌اڵمی دایه‌وه كه شێوه‌ی گۆڕانی ئیسالمیه‌ته به‌گوێره‌ی هه‌لومه‌رجه‌كانی خۆی .ئه‌م به‌رخودانه‌ش یه‌كه‌مین نموونه‌ی مه‌زنی جیابوونه‌وه‌ی ریشه‌یی ئیسالمیه‌ت و گۆڕانێتی به‌گوێره‌ی هه‌لومه‌رج ه خۆجێیه‌كان. هه‌رچی وه‌اڵمی كوردان ه به‌رامبه‌ر ئه‌مه، هه‌رچه‌نده له‌گۆڕه‌پانێكی سنوورداریش بێت به‌شێوه‌ی عه‌له‌ویگه‌رایی بووه. هه‌رچی له‌ناوچه ده‌شتایی و ناوه‌نده‌كانی شاره‌كان بوو سونیگه‌رایی زاڵ بووه كه شرۆڤه‌ی بنه‌ماڵه‌ی ئه‌مه‌وی بااڵده‌ست بوو سه‌باره‌ت به‌ئیسالمیه‌ت .له‌سه‌رووی هه‌موویانه‌وه له‌نێو عه‌ره‌به‌كان و چه‌ندین قه‌ومی دیكه ،جگه له‌شێوه‌كانی پێشووتری پارچه‌بوون ،پێشكه‌وتنی پارچه‌بوون و جیابوونه‌وه‌یه‌كی وه‌ها به‌شێوه‌یه‌كی ریشه‌دار جێگای باسه. به‌كۆمه‌اڵیه‌تی بوونی پێكهاتنی چینی نوێ له‌بنه‌وانی ئه‌م جیابوونه‌وه‌یه شاراوه بوو .له‌شێوازی كۆمه‌ڵگه‌ی كۆیله‌داری و پێكهاته چینایه‌تیه‌كه‌ی بۆ شێوازی كۆمه‌ڵگه‌ی ده‌ره‌به‌گایه‌تی و پێكهاته چینایه‌تیه‌كه‌ی وه‌رچه‌رخان ئه‌نجام ده‌درێت. له‌م چوارچێوه‌یه‌دا ئه‌نجامدانی پێناسه‌یه‌كی زانستیانه‌ی هه‌ره راست سه‌باره‌ت به‌ئیسالمیه‌ت ،بایه‌خێكی مه‌زن له‌خۆوه ده‌گرێت .ته‌نیا له‌میانه‌ی دۆگما ئایینیه‌كانه‌وه هه‌وڵدان بۆ روون كردنه‌وه‌ی ئیسالمیه‌ت ،زیاتر به‌واتای ده‌مامكردنی راستی و شاردنه‌وه‌ی www.komelge.com
له‌نێو تاریكایی دێت .بااڵده‌ستێتی ده‌ره‌به‌گایه‌تی له‌سایه‌ی حوكمه‌ته سته‌مكارییه‌كه‌ی ئه‌م روونكردنه‌وه دۆگماتیكه ئایینیه‌ی سه‌باره‌ت به فه‌رمووده‌ی وه‌كو ئیسالمیه‌ت نه‌گۆڕی خوداوه‌ند پێشكه‌ش ده‌كات، به‌مجۆر ه به‌درێژایی چه‌ندین سه‌ده‌یه بااڵده‌ستییه‌كی هزری و ئه‌خالقی له‌سه‌ر گه‌النی رۆژهەاڵتی ناویندا ئاواكردووه.
قه‌ومگه‌رایی زیاتر
له‌نێو توێژی ژووردا
پێشكه‌وتووه ،له‌م
قۆناخه‌دا عه‌ره‌بێتی
بۆ سۆزی پایه‌داری
كراو ه به‌فه‌زیله‌ت و
بیانوویه‌ك
ئیسالمیه‌ت سێیه‌مین قه‌ڵه‌مبازی مه‌زنی چینی بازرگانی باوی نیمچه دورگه‌ی عه‌ره‌به .وه‌اڵمی پێویستی یه‌كێتی و بوون به‌هێزی سیا�سی تیره و هۆزه عه‌ره‌به‌كان ده‌داته‌وه كه له‌میانه‌ی بازرگانی نێوان میسر ،میزۆپۆتامیا ،یه‌مه‌ن و حه‌به‌شه مه‌زن بوون .دوا هه‌ڵمه‌تی شارستانییه‌تی به‌ڕیشه سامی یه .له‌ژێر ناوی ئیسالمیه‌ت ته‌واوی عه‌ره‌به‌كانی بیابان كۆ ده‌كاته‌وه كه به‌شارستانییه‌ته‌كانی دیكه گرێدراو نین و ده‌یانكات به‌هێزی شارستانییه‌تی ده‌ره‌به‌گایه‌تی .به‌شێوه‌یه‌كی بابه‌تی
قه‌ومیه‌ت به‌هێز ده‌كات .هزری یه‌كبوون كه چه‌مكی هۆزگەرایی و تیره‌گه‌رێتی تێپه‌ڕ ده‌كات له‌ئیسالمیه‌تدا زۆر به‌هێزه. هه‌ربۆیه ئه‌و هۆز و خێاڵنه‌ی له‌چاخی ناویندا له‌نێو ره‌و�شی په‌رته‌وازه‌یی و دوور له‌رۆحی یه‌كبوونن ،ده‌كه‌ونه نێو په‌یوه‌ندی نزیكی قه‌ومگه‌رایی .قه‌وم شێوه‌به‌ندیه‌كی ده‌ره‌به‌گایه‌تی تایبه‌ت به‌چاخی ناوینه؛ له‌نێوان ئه‌تنیك و نه‌ته‌وه‌دا شوێنگه‌یه‌ك ده‌گرێت .گرێدانی زیاتر به‌خاك و بازرگانی ،زه‌مینه‌ی ماددی یه‌كێتی قه‌وم به‌هێز ده‌كات .ده‌ره‌به‌گه خاوه‌ن زه‌ویه‌كان و بازرگانه‌كانی شار، له‌میانه‌ی ئه‌م زه‌مینه‌یه‌ی قه‌ومدا ده‌بن به‌خاوه‌نی ده‌سه‌اڵتێكی به‌هێزتر. پێشخستنی قه‌ومگه‌رایی عه‌ره‌به‌كان له‌الیه‌ن ئه‌مه‌ویه‌كانه‌وه بۆ ئه‌م هۆكاره ماددی یه ده‌گه‌ڕێته‌وه. قه‌ومگه‌رایی زیاتر له‌نێو توێژی ژووردا پێشكه‌وتووه .له‌م قۆناخه‌دا عه‌ره‌بێتی بۆ سۆزی پایه‌داری كراوه به‌فه‌زیله‌ت و بیانوویه‌ك .جۆرێكی شۆڤێنیزمی میللیگه‌رایی له‌ئارادا بووه .هه‌وڵدراوه له‌ژێر ده‌مامكی ئیسالمیه‌ت هه‌م چینی بااڵده‌ست هه‌م میللیگه‌رایی له‌نێو یه‌كتردا بژین .ئه‌وه‌ی له‌سه‌رده‌می ئیسالمیه‌تدا ده‌سه‌اڵتدار بوون به‌شێوه‌یه‌كی گشتی جیاكاری و ده‌رفه‌تیان به‌و نه‌ته‌وان ه داوه كه خۆیان پێیه‌وه گرێدراون .چینه سه‌رده‌سته‌كانی عه‌ره‌ب و فارس و تورك كه ده‌سه‌اڵتی ئیسالمیه‌تیان به‌ده‌سته‌وه بووه ،رۆڵیان له‌وه‌دا بینیوه كه تایبه‌تمه‌ندێتی خێڵه ئه‌تینیكه‌كانی ئه‌و قه‌ومانه‌ی خۆیان جێگای تێدا ده‌گرن بكه‌ن به‌تایبه‌تمه‌ندێتی قه‌ومی پێشكه‌وتووتر .به‌اڵم ئه‌وانه‌ی 19
Political, Intellectual and Social monthly Magazine. NO:21 - October 2017
له‌میانه‌ی زمان و هه‌بوونی كولتووری خۆیان جێگایان له‌ده‌سته‌اڵتدا نه‌گرت له‌م بواره‌دا به‌دواكه‌وتوویی ماونه‌ته‌وه. جیاوازی له‌نێوان دیارده‌ی ئه‌تنیك و دیارده‌ی قه‌ومگه‌رایی هه‌یه .ئه‌تنیك زیاتر فۆرمی زاڵی كۆمه‌ڵگه‌ی نیۆلیتیك و كۆیله‌داری چاخی یه‌كه‌مینه .ته‌واوی كۆمه‌ڵه‌كان له‌م قۆناخانه‌دا ناچاربوون هه‌ریه‌كه و جێگای خۆی له‌نێو گروپێكی ئه‌تنیكیدا بگرێت .له‌م چوارچێوه‌یه‌دا پێکهاتەی ئه‌تنیكی فۆرمێكی مێژوویی و دیارده‌یه‌كی بابه‌تی یه .وشیاری ئه‌تنیكی له‌قۆناخێكی جیاوازتردا ده‌كه‌وێته رۆژ هڤــ .به‌شێوه‌یه‌كی گشتی ئه‌مه له‌ئه‌نجامی پێویستی یه‌كبوون و خۆپاراستنی تیر ه و خێڵه‌كان به‌رامبه‌ر به‌هێزه‌كانی شارستانییه‌تی كۆیله‌داری پێشده‌كه‌وێت .له‌كاتێكدا هه‌بوونی دیارده‌ی تیرەو خێڵ بۆ 10هه‌زار ساڵ پ.ز ده‌گه‌ڕێته‌وه ،ئه‌وا وشیاری ئه‌تنیكی به‌رامبه‌ر هه‌وڵه‌كانی به‌كۆیله‌كردن و چه‌وساندنه‌وه پێشده‌كه‌وێت كه له 3 هه‌زار ساڵ پ.ز به‌دواوه پێشخرا .تاوه‌كو چه‌رخی ناوین به‌رده‌وام ده‌بێت و له‌وه به‌دواوه‌ش هه‌وڵده‌دات هێزی خۆی بپارێزێ .ئه‌م رابردوو ه مێژووییه رۆڵێكی سه‌ره‌كی ده‌بینێ له هێند ه به‌هێزبوونی عه‌شیره‌تگه‌رایی له‌ڕۆژهه‌اڵتی ناویندا. به‌ڕێوه‌چوونی به‌قوواڵیی هێنده عه‌شیره‌تگه‌رایی له‌ناو كورداندا جگه له‌وه‌ی خوڵقێنه‌ری كۆمه‌ڵگه‌ی نیۆلیتیكن و به‌شێوه‌یه‌كی سه‌رتاسه‌ری له‌نێو ئه‌م چاخانه‌دا ژیاون .بۆ ئه‌وه ده‌گه‌ڕێته‌وه كه به‌درێژایی كۆیالیه‌تی چه‌رخی یه‌كه‌م به‌رامبه‌ر به‌هێرشه ده‌ره‌كیه‌كان به‌رده‌وام له‌نێو ره‌و�شی به‌رخوداندا بوون .هۆكاره 20
سیا�سی و كۆمه‌اڵیه‌تی و مێژووییه‌كانی عه‌شیره‌تگه‌رایی كوردان زۆر به‌رفراوانه. له‌میانه‌ی شیكردنه‌وه‌یه‌كی قووڵدا زیاتر ده‌ركی پێده‌كرێت. هه‌رچی قه‌ومه ،زیاتر وه‌كو شێوه‌یه‌كی ده‌ره‌به‌گایه‌تی چه‌رخی ناوین ،وه‌كو فۆرمێكی سه‌رووتری ئه‌تنیك و عه‌شیره‌ت هاتۆته ئاراوه .له‌گه‌ڵ زیاتر بوونی گرنگی گرێدان به‌زه‌وی و بازرگانی و
له‌نێو عه‌ره‌به‌كاندا شۆڤێنیزمی
عه‌شیره‌تگه‌رایی قه‌وم
وه‌كو گه‌وهه‌ری زاراوه‌ی "ئه‌صحابیه‌ت" به‌شێوه‌ی هه‌ستێكی به‌هێز
له‌ئارادایه
هاتنه‌ئارای یه‌كێتی سیا�سی به‌شێوه‌یه‌كی به‌رفراوانتر ،له‌په‌یوه‌ندی خێڵه‌كیه‌وه به‌ره‌و په‌یوه‌ندی قه‌وم گۆڕانكاری و پێشكه‌وتنی له‌گه‌ڵ خۆیدا هێنایه ئاراوه. له‌م الیه‌نه‌وه ئیسالمیه‌ت رێگای له‌پێش كاریگه‌ریه‌كی به‌هێز كردۆته‌وه .ئه‌و رۆڵه‌ی سه‌رمایه‌داری له ناسیۆنالیزم و میللیگەرابووندا بینیویه‌تی ئیسالمیه‌ت لە قه‌ومبووندا بینیویه‌تی .هه‌روه‌كو چۆن ده‌مارگیری نه‌ته‌وه‌په‌رستی وه‌كو مه‌یلی توێژی هه‌ره راستڕه‌و و پاوانخوازه‌كانی سه‌رمایه ده‌ركه‌وتووه ئه‌وا قه‌ومگه‌راییش له‌ئیسالمیه‌تدا وه‌كو
مه‌یلێكی راستڕه‌وی دواكه‌تووترین چینی ده‌ره‌به‌گه‌كانی زه‌وی و بازرگانه‌كان له‌نێو میلله‌ته بااڵده‌سته‌كاندا پێشكه‌وتووه. ئه‌گه‌ر به‌شێوه‌یه‌كی زۆر ئاشكراش نه‌بێ ،ته‌نانه‌ت به‌ده‌مامك كراویش بێت، ئه‌م مه‌یله له‌نێو ئیسالمیه‌تدا هه‌یه و به‌هێزه .به‌ئه‌ندازه‌ی ئه‌وه‌ی به‌شێوه‌یه‌كی بابه‌تییه ،ئه‌وا له‌الیه‌نی خۆیشیدا ( سۆبژه‌كتیڤ) ده‌رده‌كه‌وێت .كاتێ هێشتا حه‌زره‌تی محه‌مه‌د له‌ژیاندا مابوو ئه‌م مه‌ترسیه‌ی بینبوو ،بۆیه ناچاربووه بڵێ « هیچ جیاوازیه‌ك له‌نێوان عه‌ره‌ب و عه‌جه‌مێكدا نییه ،ته‌نیا به‌عیباده‌ت نه‌بێ». كاتێك لینینیش زیندوو بوو ،ئاگاداریه‌كی هاوشێوه‌ی ئه‌مه به‌رامبه‌ر به شۆڤێنیزمی روس ده‌كات. له‌نێو عه‌ره‌به‌كاندا شۆڤێنیزمی عه‌شیره‌تگه‌رایی قه‌وم وه‌كو گه‌وهه‌ری زاراوه‌ی (ئه‌صحابیه‌ت) به‌شێوه‌ی هه‌ستێكی به‌هێز له‌ئارادایه .هه‌روه‌ها پێشكه‌وتنی ئه‌وپه‌ڕگه‌ری سۆزداری خێڵه‌كیش جێگای باسه .شێوه‌یه‌كی شۆڤێنیزمی خێڵه‌كی له كۆمه‌ڵه‌ی ئه‌تنیكی نه‌ته‌وه‌كان و ئه‌و قه‌ومانه‌ی پێشنه‌كه‌وتوون به‌شێوه‌یه‌كی به‌هێز درێژه به‌هه‌بوونی خۆی ده‌دات؛ هه‌ندێ جار ره‌و�شی خۆپاراستن تێپه‌ڕ ده‌كات و ده�شێ ببێته هێرش به‌ر .هه‌رچه‌نده ئیسالمیه‌ت، به‌تایبه‌تیش له‌ڕێگای حه‌زره‌تی محه‌مه‌د خواستبێێتی ئه‌م هه‌ستانه تێك بشكێنێ، به‌اڵم سه‌ركه‌وتوو نه‌بووه .ته‌نانه‌ت بنه‌ماڵه‌ی ده‌سه‌اڵتدار ،گه‌یشتۆته ئاستێك كه خۆی له‌ته‌واوی تیره و هۆزه‌كان زیاتر به‌ڕه‌سه‌ن نیشان بدات و په‌سند بكات. گونجاندنی ئیسالمیه‌ت له‌الیه‌ن www.komelge.com
گۆڤارێكی سیاسیی ،هزریی ،جڤاكی مانگانەیە.......ژمارە ،21تشرینی دووه‌م 2017ز \ گه‌اڵڕێزان 2717ك
گه‌النه‌و ه به‌گوێره‌ی كولتوور و هه‌لومه‌رجه خۆجێیه‌كانیان ،ده‌ركه‌وتنی مه‌زهه‌ب و ته‌ریقه‌تی جیاوازی له‌گه‌ڵ خۆیدا هێناوه .له‌كولتووری رۆژهەاڵتی ناویندا ،به‌تایبه‌تیش له‌دوای ئیمپراتۆریه‌تی ئاشووریه‌وه ،له‌یه‌كینه‌كانی به‌بنه‌ما ئه‌تنیكی به‌ره‌و یه‌كینه‌ی بنه‌ما ته‌ریقه‌تگه‌راییه‌كان پێشكه‌وتنێكی نوێ سه‌ریهه‌ڵدا .ئه‌م یه‌كینانه‌ی بۆ یه‌كه‌مین جار له 500پ.ز به‌رباڵو بوووه ده‌كه‌وێته نێو فۆرمی هزر و باوه‌ڕی .خه‌ڵكانی هه‌موو قه‌وم و تیره جیاوازه‌كان ،یه‌كینه‌ی وه‌ها ئاوا ده‌كه‌ن كه هه‌مان باوه‌ڕی و ره‌وشت و هه‌ڵسوكه‌وتیان هه‌یه .ده�شێ ئه‌مانه وه‌كو شێوازێكی سه‌ره‌تایی رێكخستنی چینه چه‌وساوه و زۆرلێكراوه‌كان پێناسه بكرێت .له‌كاتێكدا توێژه‌كانی سه‌ره‌وه‌ی تیره و قه‌ومه‌كان له‌نێو ده‌وڵه‌ته فه‌رمیه‌كاندا خۆیان رێك ده‌خه‌ن ،ئه‌وا چینه‌كانی ژێر ده‌خوازن جگه له‌وشیاری ئه‌تنیكی ،له‌میانه‌ی ئه‌و باوه‌ڕی و بۆچوونه سۆفیگه‌راییه نیمچەنهێنیانه ئه‌و ته‌نیایی و بێچاره‌ییه به‌الوه بنێن ك ه تێیكه‌وتوون. ده‌توانرێ ئه‌مان ه وه‌كو نموونه سه‌ره‌تاییه‌كانی یه‌كه‌مین به‌پارتیبوونی ئۆپۆزسیۆن هه‌ڵسه‌نگێنرێت .باوه‌ڕی نیمچە نهێنی سۆفیگه‌رایی ده‌بنه نموونه‌ی رێكخستنی هه‌ژاران و ده‌زگاكانی فه‌لسه‌فه‌گه‌رایی گریك و بلیمه‌تی میزۆپۆتامیا و پێغه‌مبه‌رایه‌تی شێوه‌ی پێشكه‌وتووی ئه‌م مه‌یله‌ن. كاریگه‌ری عیساش ته‌نانه‌ت ته‌ریقه‌تێكی سافی هه‌ژارانی له‌سه‌ره كه به‌رله‌و پێشكه‌وتووه و به ئه‌سه‌نیه‌كان ناو ده‌برێن .له‌ماوه‌ی نێوان 500ی پ.ز تا 500ی زایینی ك ه هێشتا موسڵمانێتی www.komelge.com
و مه‌سیحیه‌ت به‌ته‌واوه‌تی بااڵده‌ست نه‌ببوون ،به‌پشتبه‌ستن به‌مجۆره بۆچوونانه ،قۆناخی ته‌ریقه‌ته‌كانی جێگای باس بوو .بۆ نموونه له‌جیهانی گریك و رۆمادا ،له‌سه‌رووی هه‌موویانه‌وه رەواقیەکان ،ژماره‌یه‌كی زۆری گروپی باوه‌ڕی به‌مجۆره مرۆڤیان راكێش ده‌كرد. یه‌كێك له‌هه‌نگاوه هه‌ره به‌هێزه‌كانی میزۆپۆتامیا له‌م قۆناخه‌دا جواڵنه‌وه‌ی مانی یه .ئه‌م مه‌یله‌ی له‌سااڵنی 250 ی زایینی یه‌كالبۆته‌وه سه‌نتێزێكی
ته‌نانه‌ت ئیسالمیه‌تیش به‌شی خۆی له‌كاریگه‌ری مه‌زهه‌بی باوه‌ڕی تاكخودایی ه له‌م وه‌رگرتوو ه ك ه له‌مه‌ككه قۆناخ ه حه‌نه‌فیه‌كان ناو ب ده‌بران له‌مه‌سیحیه‌ت ،زه‌رده‌شتایه‌تی و بودیزم خوڵقاندووه ،خواستوویه‌تی رێنسانسێك ئه‌نجام بدات .له‌سه‌ره‌تادا زۆر به‌كاریگه‌ر بووه .مانی خواستوویه‌تی له‌پایته‌ختی ساسانیه‌كان تاوه‌كو رۆما له‌میانه‌ی ئه‌م باوه‌ڕه‌وه نه‌وه‌یه‌كی ئاشتی بخولقێنێ. هه‌روه‌كو ده‌زانرێ به‌خۆی الیه‌نگری شه‌ڕ نه‌بووه .سه‌نتێزی پێشووی كۆماگه‌نا قووڵده‌كاته‌وه و ده‌خوازێ درێژه‌ی پێبدات .به‌اڵم کاهین ە فه‌رمیه‌كانی ساسانیه‌كان كه به‌رژه‌وه‌ندیان گرێدراوی
دوژمنایه‌تی و شه‌ڕه ،له‌یه‌كه‌مین ده‌رفه‌تدا له‌ئه‌نجامی پیالنگێڕیه‌كدا به‌شێوه‌یه‌كی دڕندانه ده‌یكوژن و تیرۆرێكی مه‌زن له‌سه‌ر الیه‌نگره‌كانی په‌یڕه‌و ده‌كه‌ن .ئه‌گه‌ر مانی بیتوانیبای ه سه‌ركه‌وتن به‌ده‌ست بێنێ ،ئه‌وا له‌وانه‌یه یه‌كێك له‌هه‌نگاوه سه‌ره‌كیه‌كانی شارستانییه‌تیكی شێوازی ئه‌وروپا ده‌بووه رێنیسان�سی رۆژهەاڵتی ناوین. ته‌نانه‌ت ئیسالمیه‌تیش به�شی خۆی له‌كاریگه‌ری مه‌زهه‌بی باوه‌ڕی تاكخودایی وه‌رگرتووه كه له‌م قۆناخه له‌مه‌ككه به حه‌نه‌فیه‌كان ناو ده‌بران. تاكو بڵێی حه‌زره‌تی محه‌مه‌د سوودی له مه‌سیحیه‌ت ،یه‌هودیه‌ت ،حه‌نه‌فی و زەردەشتی وه‌رگرتوو ه و ئیسالمیه‌تی وه‌كو سه‌نتێزی ئه‌و باوه‌ڕی و تێڕوانینه پێكهێناوه. له‌به‌رئه‌وه‌ی ئیسالمیه‌ت له‌گه‌وهه‌ری خۆیدا له‌ئه‌نجامی پەرەسەندنی ئه‌و باوه‌ڕی و هزرانه به‌شێوه‌یه‌كی واقیعی له‌ژێر سایه‌ی هه‌لومه‌رجه نوێكان وه‌اڵمی پێداویستییه یاسایی و سیا�سی و كۆمه‌اڵیه‌تیه‌كانی و ئابووریه‌كانی قۆناخی ده‌دایه‌وه ،پێشكه‌وتنێكی مه‌زنی به‌خۆوه بینیوه .باوه‌ڕیه‌كی وه‌ها به‌هێز و جیهانی هزر له‌ژێریدا شاراوه‌یه .له‌م چوارچێوه‌یه‌دا حه‌زره‌تی محه‌مه‌د هه‌م ریفۆرمخوازێكی مه‌زنه هه‌م شۆڕشگێڕه. له‌مێژوودا ماوه‌ی نێوان 500ی پ.ز و 500 زایین به‌قۆناخی هزر و باوه‌ڕی مه‌زن ناو ده‌برێت .هۆكاره‌كه�شی ئه‌وه‌یه كه ته‌واوی باوه‌ڕی و هزره فه‌لسه‌فی و ئه‌خالقیه‌كانی كاریگه‌رییان له‌چاره‌نوو�سی مرۆڤایه‌تی كرد .له‌م قۆناخه‌دا له‌الیه‌ن دامه‌زرێنه‌ره مه‌زنه‌كانیان پێشكه‌ش كران و پێشخران. له‌الیه‌نێكه‌وه ده�شێ به‌قۆناخی ره‌وته‌كانی 21
Political, Intellectual and Social monthly Magazine. NO:21 - October 2017
هزر و ته‌ریقه‌تگه‌راییش ناو ببرێت .له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌ی ئه‌م هزر و ته‌ریقه‌تانه كاریگه‌ری كاره‌كته‌ریان ده‌كه‌ن، له‌یه‌كتری ره‌سه‌نه .بێگومان كاریگه‌ری میتۆلۆژیای چاخی دێرینیان له‌سه‌ر هه‌یه .هه‌ڵبه‌ته ده‌ركه‌وتنیان وه‌كو كاردانه‌وه‌یه‌ك ئه‌نجامێكی ئه‌م كاریگه‌ریه‌یه هه‌رچی قۆناخی 500ـ 1500زایینی یه چه‌رخێكی به‌هێزی باوه‌ڕی جێگای باسه كه زیاتر مه‌سیحیه‌ت و ئیسالمیه‌ت و بودیزم مۆری خۆی لێداوه .ئه‌م قۆناخه سه‌رده‌می ده‌ره‌به‌گایه‌تی یه .له‌میانه‌ی باوه‌ڕی به‌هه‌بوون و یه‌كبوونی خودا كه بناخه‌ی ئایدیۆلۆژی سیسته‌می ئاواكراوه و له‌گه‌ڵیدا رێكه ،ئامانجی ئه‌و ه بووه ئه‌م چاخه بكات به‌چاخێكی بێ كۆتایی(ابدی). هه‌رسه‌رده‌مێك چۆن هه‌روه‌كو خۆی وه‌كو یه‌كه‌مین و دواترین سیسته‌م راده‌گه‌یه‌نێ ،ئه‌وا سه‌رده‌می ده‌ره‌به‌گایه‌تیش به‌پشتبه‌ستن به‌هه‌بوون و یه‌كبوونی خودا له‌چوارچێوه‌ی ئایدیۆلۆژیایه‌كدا خواستوویه‌تی خۆی بكات به‌سیسته‌مێكی ئه‌به‌دی .ئه‌م راستینه‌یه كه بنه‌ماكانی پێكهێنانی له چاخی وشكه باوه‌ڕیدا شاراوه‌یه .له‌گه‌وهه‌ری باوه‌ڕی و چه‌مكی په‌یوه‌ندیه‌كانی به‌ڕێوه‌به‌رایه‌تی و چه‌وساونه‌وه كۆمه‌ڵگه‌ی چینایه‌تی له‌باوه‌ڕی و چه‌مكی «خودای نه‌مر ،سیسته‌می ئه‌به‌دی» شاراوه‌یه .ده‌مامككردن و نیشاندانی وه‌كو فه‌رمانێكی پیرۆز ،له‌پێناو ئه‌و سیسته‌مه به‌رژه‌وه‌ندیخوازیه‌یه كه ده‌په‌رسترێ. له‌كه‌سایه‌تی ده‌خوازرێ ئه‌وه‌ی خوداوه‌ندا بكرێت ب ه نه‌مروئه‌به‌دی به‌رژه‌وه‌ندی و بااڵده‌ستی خۆیانه. وردكارانه شیكردنه‌وه‌یه‌كی 22
سه‌باره‌ت ب ه په‌یوه‌ندی نێوان هێڵكاری ه ئایدیۆلۆژیه‌كان و سیسته‌می چه‌وسانه‌وه و سته‌مكاری چینایه‌تی و به‌شێوه‌یه‌كی رۆشنكه‌ره‌و ه پێشكه‌شكردنی به‌چه‌وساوه و زه‌حمه‌تكێشان ،له‌سه‌رووی ئه‌ركه‌كانی رۆشنگه‌ری دێت .چونكه به‌بێ شیكردنه‌وه‌ی سه‌رده‌می وشكه باوه‌ڕی كه هه‌زاران ساڵ به‌رده‌وام بووه ناتوانرێ واقیعی كۆمه‌ڵگه‌ی جیهان به‌گشتی و به‌تایبه‌تی كۆمه‌ڵگه‌كانی رۆژهەاڵتی ناوین روون بكرێته‌وه و به‌چه‌مكێكی مێژوویی و كۆمه‌اڵیه‌تی راست بگه‌ین .هه‌روه‌ها به به‌هاكانی لێپرسینه‌وه‌ی عه‌ملانیه‌تی ساخته و باوه‌ڕیه كوێرانه‌كان ناتوانرێ ده‌رك به‌م سه‌رده‌م ه بكرێت كه هه‌زار ساڵی خایاند.
ته‌واوی واڵت
به‌گوێره‌ی زاراوه
عه‌ره‌بیه‌كان ناوی
لێنراوه ،بۆ یه‌كه‌مین ه ئه‌كراد جار ب
موخاته‌به‌ی گه‌ل كراوه
لێكۆڵینه‌وه‌ی ته‌واوی ئه‌م وشكه باوه‌ڕ ه دۆگماتییانه وه‌كو زنجیره‌یه‌كی به‌ڵگه‌ی مێژوویی و ئه‌ده‌بی و شیكردنه‌وه‌یان و دیاریكردنی ئه‌م راستینه چینایه‌تی و كۆمه‌اڵیه‌تی و سیاسیانه‌ی له‌ناواخنی خۆیدا شاردۆته‌وه ،مه‌رجێكی سه‌ره‌كییه
رۆژهەاڵتی رۆشنكردنه‌وه‌ی بۆ ناوین و پێویستییه‌كه ده‌ستبه‌رداری لێناكرێت .ڤه‌بوون به‌ره‌و عه‌ملانیه‌تی رووكه�شی رۆژئاوایی و جیهانی باوه‌ڕی كه سه‌رله‌نوێ ده‌خوازرێ زیندوو بكرێته‌وه، ئاسته‌نگێكن كه ئه‌م ئه‌ركه مێژوویی یه پووچه‌ڵ ده‌كه‌نه‌وه. كاریگه‌ری ئیسالم له‌سه‌ر كوردان له‌م چوارچێوه سه‌ره‌كیه‌دا بووه. چینی سه‌رووی عه‌شیره‌تی خه‌ره‌كی و میرنشینه‌كانی زه‌وی ،یه‌كه‌مین توێژن كه ته‌سلیم بوون و له‌گه‌ڵ بنه‌ماڵه‌ی ئه‌مه‌وی و عه‌باسیه‌كان له‌نێو په‌یوه‌ندیه‌كی نزیكدا بوون؛ شرۆڤه‌ی سوننی ئیسالمیه‌تی فه‌رمییان په‌سند كردووه و ته‌واوی په‌یوه‌ندییه‌كانی خۆیان به‌گوێره‌ی ده‌سه‌اڵت گونجاندووه .له‌بواری زمان و كولتووردا ئه‌مجاره كه‌وتوونه‌ته ژێر كاریگه‌ری زمانی عه‌ره‌بی .ناو و شێوازی ژیان و ته‌نانه‌ت ره‌چه‌ڵه‌كی خۆشیان به‌عه‌ره‌به‌كانه‌وه گرێداوه و ،الدان به‌ره‌و نكوڵیكردن له‌خود له‌به‌رژه‌وه‌ندی خۆیاندا بینیوه. ده‌سه‌اڵتدارێتی له‌قۆناخی عه‌ره‌به‌كان به‌سه‌ر ناوچه‌دا پێشكه‌وتن ده‌ره‌به‌گایه‌تی له‌شارستانییه‌تی به‌دیهاتووه .ته‌واوی واڵت به‌گوێره‌ی زاراوه عه‌ره‌بیه‌كان ناوی لێنراوه ،بۆ یه‌كه‌مین جار به ئه‌كراد موخاته‌به‌ی گه‌ل كراوه .له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌ی نكوڵیان له‌كوردان نه‌كردووه ،قولپ لێدان له رابردووه‌كه‌یان و گرێدانیان به‌خۆیان زیاتر به‌گوێره‌ی سیاسه‌تی خۆیان بینیوه. یه‌كبوونی چه‌مك و په‌یوه‌ندی به‌مجۆره له‌گه‌ڵ به�شی سوننی دا گه‌یشتۆته ئاستێكی بڵند .له‌شوێنه به‌به‌رهه‌مه‌كانی www.komelge.com
گۆڤارێكی سیاسیی ،هزریی ،جڤاكی مانگانەیە.......ژمارە ،21تشرینی دووه‌م 2017ز \ گه‌اڵڕێزان 2717ك
ناوچه به‌تایبه‌تیش له‌شوێنه ئاویه‌كاندا و كه‌ناری رووباره‌كان ژماره‌یه‌كی زۆری دانیشتوانی عه‌ره‌ب به‌جێكراون ،تاوه‌كو بناره‌كانی تۆرۆس باڵوبۆونه‌ته‌وه ،تاوه‌كو بڵێی توانه‌و ه له‌نێو كولتوور و زمانی عه‌ره‌بیدا پێشكه‌وتووه .به‌رامبه‌ر ئه‌مه‌ش چینی ژێره‌وه و نه‌داری عه‌شیره‌ته‌كان و ئه‌وانه‌ی له‌ناوچه شاخاویه‌كان ده‌ژیان تایبه‌تمه‌ندێتی به‌رخودانیان پاراستووه؛ له‌هه‌ندێ شوێندا به‌ئاخافتن ئیسالمه‌تیان په‌سند كردووه ،سه‌باره‌ت به‌پاراستنی باوه‌ڕی و ژیانی خۆیان به‌بڕیار بوون .ئه‌و توێژه‌ی له‌سه‌ر ئه‌م بنه‌مایه جواڵونه‌ته‌وه ،زیاتر به‌شێوه‌ی عه‌له‌ویگه‌رایی كوردان به‌ته‌واوه‌تی به‌جێ بوونه؛ به‌شێوه‌یه‌كی سنووردار ئیسالمیه‌تێكیان په‌سند كردوو ه كه به‌گوێره‌ی هه‌لومه‌رجه‌كانی ژیانی خۆیان گونجێنراوه .ئه‌مه‌شیان له‌ئه‌نجامی فشار و توندوتیژی نه‌بژاردووه ،به‌ڵكو وه‌كو دڵسۆزیه‌ك به‌رامبه‌ر به‌و سته‌مه ئه‌نجامیانداوه كه ده‌رهه‌ق به ئه‌هلی به‌یت كراوه ،عه‌له‌ویگه‌رایی كوردان هه‌ڵوێستێكه كه كه‌مترین په‌یوه‌ندی له‌گه‌ڵ ئیسالمیه‌تدا هه‌یه .به‌جۆرێكه ته‌نانه‌ت ناتوانرێ به‌مه‌زهه‌بیش دابنرێ .عه‌له‌ویگه‌رایی كوردان هه‌ندێ الیه‌نی ئیسالمیان وه‌رگرتووه كه ژیانیان ده‌وڵه‌مه‌ند ده‌كات و وه‌كو ده‌وڵه‌مه‌ندیه‌كی كولتوورییان بینیوه؛ په‌یوه‌ندی سه‌باره‌ت به‌دۆگما ئایینی یه وشكه‌كان نیشان نه‌داوه .له‌م الیه‌نه‌وه ده‌توانرێ بگوترێ كه ل ه ره‌تكردنه‌وه‌ی تایبه‌تمه‌ندێتییه دواكه‌وتووه ئه‌تنیكی و قه‌ومگه‌راییه‌كانی ئیسالمی سوننی و په‌سندكردنی هه‌ندێ تایبه‌تمه‌ندێتی www.komelge.com
با�شی ،باشترین هه‌ڵوێستی نیشانداوه. ئه‌گه‌ر ئه‌م هه‌ڵوێسته‌ی عه‌له‌ویگه‌رایی نوژه‌ن بكرێت و به‌شرۆڤه‌یه‌كی زانستی بگه‌یه‌نرێت ،ده�شێ رۆڵێكی گرنگ له رۆشنگه‌ریدا بگێڕێ .عه‌له‌ویگه‌رایی جێگایه‌كی تایبه‌تی هه‌یه له‌هه‌ستكردن و وه‌ستان له‌دژی چه‌وسانه‌وه و فشاری ئه‌و چینه بااڵده‌سته‌ی كه له‌هه‌ناوی ئیسالمدا هه‌یه .كه‌موكورتیه‌كه‌ی، پێشنه‌خستنی شرۆڤه‌یه‌كی ئایدیۆلۆژی به‌هێز و تێپه‌ڕنه‌كردنی ئاستی ته‌ریقه‌تی سه‌ره‌تایی و سۆزدارییه.
به‌شێكی گرنگی
ده‌ره‌به‌گ و
بازرگانه‌كان بوونه
به‌چینێكی خاوه‌ن
موڵك ،ترازاندنی ئاستی ئازادیی
و یه‌كسانی نێو
پێكهاته‌ی عه‌شیره‌ت ه ئاستێكی گه‌یشتۆت
به‌رز
به‌رامبه‌ر به‌ئیسالم زه‌رده‌شتایه‌تی نوێنه‌رایه‌تی به‌بڕیارترین توێژی به‌رخودانی كوردان ده‌كات .ئه‌م به‌رخودانه له‌مه‌زه‌نده‌كان زیاتر پێویستی به‌شیكردنه‌وه‌یه‌كی زیاتر هه‌یه .به‌هۆی
هێر�شی به‌رفراوانی ئایدیۆلۆژی و فشاری سیا�سی و ئابڵوقه‌ی ئابووری به‌و هێزه نه‌گه‌یشتووه كه به‌شێوه‌یه‌كی راست گوزارشت له‌ڕاستینه‌ی خۆی بكات .له‌م الیه‌نه‌و ه به‌عه‌له‌ویگه‌رایی ده‌چێت .به‌اڵم تاوه‌كو ئه‌مڕۆ درێژه‌دان به‌هه‌بوونی خۆیان ئه‌وه نیشان ده‌دات كه به‌ژیانێكی زۆر سه‌ختدا تێپه‌ڕیون و به‌رخودانه‌كه‌یان واتادار ده‌كات .ئه‌م �سێ جۆره ئه‌زموونه‌ی كوردان به‌رامبه‌ر به ئیسالمیه‌ت ،فاكته‌رێكی گرنگی پێشنه‌كه‌وتنی یه‌كێتی نه‌ته‌وه‌یی پێكدێنێت. كاتێك ئه‌م به‌ها بیانیانه‌ی ده‌ره‌به‌گایه‌تی بێته سه‌ر ئه‌و پارچه‌بوونه ئه‌تنیكی و به‌كرێگیراوێتیه‌ی له چه‌رخه‌كانی یه‌كه‌مدا ماوه‌ته‌وه ،ئه‌وا رێگای له‌پێش نامۆبوون و پارچه‌بوونێكی قووڵتر كردۆته‌وه. له‌گه‌ڵ ئه‌مه‌شدا له‌ئاستی چینایه‌تیدا پێشكه‌وتن به‌دیهاتووه .به‌شێكی گرنگی ده‌ره‌به‌گ و بازرگانه‌كان بوونه به‌چینێكی خاوه‌ن موڵك .ترازاندنی ئاستی ئازادی و یه‌كسانی نێو پێكهاته‌ی عه‌شیره‌ت گه‌یشتۆته ئاستێكی به‌رز .كۆمه‌ڵگه به‌قوواڵیی دابه‌شبوونی چینایه‌تی به‌خۆیه‌وه بینیوه .به به‌راوردكردن له‌گه‌ڵ ئاژه‌ڵداری ،گرێدان به‌خاك و جووتیاری پێشكه‌وتنی به‌خۆیه‌وه دیوه. له‌تایبه‌تمه‌ندێتی كۆمه‌ڵگه‌ی شوانكاریەوە به‌خێرایی به‌ره‌و كۆمه‌ڵگه‌ی كشتوكاڵی هه‌نگاو هاوێشتراوه. له‌م الیه‌نه‌وه ئیسالمیه‌ت چینی سه‌رده‌ستی كوردی به‌رامبه‌ر به‌گه‌له خاوه‌ن كردۆته مه‌سیحیه‌كان پێگه‌یه‌كی به‌هێز .له‌سایه‌ی ده‌وڵه‌تی ئیسالمیدا به‌رامبه‌ر به‌م گه‌النه بوونه‌ته خاوەنی چه‌ندین جیاكاری .بێگومان 23
Political, Intellectual and Social monthly Magazine. NO:21 - October 2017
شرۆڤه‌ی سوننی ئیسالمیه‌تی چینی سه‌رده‌ستی كورد له‌نزیكه‌وه په‌یوه‌ندی به‌به‌رژه‌وه‌ندی ماددیه‌وه هه‌یه .الی ئه‌مانه ئایین و به‌رژه‌وه‌ندی ماددی له‌نێو په‌یوه‌ندیه‌كی به‌هێزدایه ،ئه‌مه‌ش له‌ناواخنی ئه‌وه‌دا شاراوه‌یه كه ته‌واوی ئه‌و تایبه‌تمه‌ندێتیانه‌ی كۆمه‌ڵگه ده‌خه‌نه پله‌ی دواوه كه له‌گه‌ڵ ئه‌مه‌دا كۆك نین و به‌ته‌واوی هێزیەوە جێگای خۆی له ڕیزی ئیسالمی فه‌رمی گرتووه و ئه‌مه‌یان كردووه به‌سیاسه‌تێكی سه‌ره‌كی خۆیان. به‌پێچه‌وانه‌ی مه‌زه‌نده‌كان ئه‌مانه له‌به‌رئه‌وه نه‌بوونه‌ته موسڵمان كه زۆرباوه‌ڕییان به دۆگما ئایینیه‌كان هه‌یه .له‌به‌رئه‌وه‌ی باشیان ده‌زانی كه له‌نێو زه‌مینه‌ی باوه‌ڕی وشك و ده‌مامكی دۆگماتیزم ده‌توانن به‌رژه‌وه‌ندییه ماددیه‌كانیان به‌ده‌ست بێنن و ببن به هێزێكی سیا�سی ،به‌رده‌وام پێویستی ئه‌وه‌یان بینیوه كه خۆیان له‌ئیسالمیه‌تی فه‌رمی بئاڵێنن .له‌جیاتی چینی ده‌ره‌به‌گ چینی بۆرژوای خۆجێیش هه‌وڵده‌دات له‌م الیه‌نه‌وه سوود له‌ئایدیۆلۆژیای ئیسالم ببینێ .له‌پێچه و ئازادی باوه‌ڕی زیاتر، مه‌سه‌له‌كه له‌وه سه‌رچاوه ده‌گرێت كه بۆ چینی بۆرژوا گۆڕاوه. ئاشكرایه كه شرۆڤه‌ی سوننیگه‌رایی ئایدیۆلۆژیای ئیسالمی چه‌رخی ناوین رۆڵێكی خراپه‌كارانه‌ی كردۆته سه‌ر جیهانی مه‌عنه‌وی كۆمه‌ڵگه‌ی كورد .به‌ڕێوه‌بردنی ئه‌م رۆڵه له‌ڕێگای چینی سه‌رده‌ست كه وه‌كو ئاغای زه‌وی و سه‌رۆك خێڵ خۆیان به‌ده‌زگا كردووه ،خراپه‌كاری به‌ره‌و فشارێكی سه‌ركوتكه‌رانه و جیهانێكی تاریك گواستووه‌ته‌وه .هه‌رچی كاریگه‌ری بلیمه‌تی و نه‌ریتی باوی گه‌له پێ به‌پێ كه‌م 24
بۆته‌وه و گه‌نده‌ڵ بووه .كاتێك بۆچوون و باوه‌ڕی زه‌رده‌شتی و عه‌له‌ویگه‌راییش به‌هه‌مان شێوه به‌ده‌زگابوون زیاتر بنه‌ماڵه به‌كرێگیراوه‌كان جڵه‌ویان پێدرا، ئه‌وا رێگای ئه‌و رۆشنگه‌ری و ئازادیه‌ش بنبه‌ست بوو كه له‌م رێیه‌وه به‌هێز ده‌كرا. پێ به‌پێ ئه‌و پێكهاته و هزر و ئازادیخواز
له‌جیاتی چینێكی ده‌سه‌اڵتداری سه‌ربه‌خۆ به‌ئه‌نقه‌ست گرێدراوی ده‌بژێرێ كه تاڕاده‌یه‌ك گرێدراوی ده‌ره‌وه‌یه و یه‌كسانیخوازه‌ی كوردان له‌سه‌رده‌می كۆمه‌ڵگه‌ی نیۆلیتیكه‌وه به‌ده‌ستیان هێناوه له‌نێو تاریكایی ژێر خاك كراوه و له‌ژێر ناوی ته‌سلیم بوونی قه‌ده‌ر له‌الیه‌نی ئیراده‌وه ملكه‌چی بۆ سیسته‌م كردووه .سه‌ره‌كیترین خراپه‌كاری چه‌رخی ناوین له‌سه‌ر كوردان ئه‌وه‌یه كه قه‌ده‌رگه‌رایی كردووه به‌فه‌لسه‌فه‌یه‌كی سه‌ره‌كی .له‌ڕاستیدا پڕوپاگه‌ند ه ئایینی یه مه‌زنه‌كان ئه‌م رۆڵه‌یان بینیوه .به‌قوواڵیی شیكردنه‌وه‌ی ئه‌م رۆڵه‌ی ئایدیۆلۆژیای فه‌رمی و ره‌نگدانه‌وه‌ی ئه‌نجامه‌كانی به‌شێوه‌یه‌كی ئه‌لته‌رناتیڤی و راست له‌نێو گه‌لدا ئه‌ركێكی رۆشنگه‌ری یه كه بناخه‌ی رێنسان�سی رۆژهەاڵتی ناوین پێك دێنێ. به‌ده‌زگابوونی سیا�سی چه‌رخی
ناوین رێگای له‌پێش پێشكه‌وتنی گرنگی كوردان كردۆته‌وه ،هه‌روه‌ها بۆ قۆناخی میرنشینه‌كانی شیكردۆته‌وه. چینی سه‌رده‌ستی كورد هه‌روه‌كو بڵێی له‌سه‌رده‌می سۆمه‌ریه‌كانه‌وه فێری جۆرێكی میرنشینی خۆجێیی كراوه. له‌میانه‌ی ئه‌م شێوازه‌وه له‌الیه‌ك وه‌كو چینی سه‌رده‌ست خۆی به‌سه‌ر كۆمه‌ڵه‌كانی ژێره‌وه‌ی خێڵ سه‌پاندووه، په‌یوه‌ندی له‌نێو له‌ده‌ره‌وه‌ش سیا�سی و ئابووری جێگای خۆی الی خاوه‌نه‌كانی باش كردووه و به‌رده‌وام به‌رژه‌وه‌ندیه‌كانی خۆی پێشخستووه. له‌م الیه‌نه‌وه خاوه‌نی رۆڵێكی تایبه‌ت و ده‌ستپێشخه‌ری یه .له‌جیاتی چینێكی ده‌سه‌اڵتداری سه‌ربه‌خۆ به‌ئه‌نقه‌ست گرێدراوی ده‌بژێرێ كه تاڕاده‌یه‌ك گرێدراوی ده‌ره‌وه‌یه ،له‌ناوه‌وه‌ش له‌سه‌ربنه‌مای ئۆتۆنۆمیخوازی یه .ته‌نیا بااڵده‌ستیه‌كی سه‌ربه‌خۆ ،هه‌م له‌ناوه‌وه هه‌م له‌ده‌ره‌وه به‌اڵی به‌سه‌ردا دێنێت، رێگا له‌پێش ئه‌وه ده‌كاته‌وه رووبه‌ڕووی تااڵن ببێته‌وه .هه‌م یاخیبوونی گه‌ل ،هه‌م داگیركاره بیانیه‌كان ده‌رفه‌تی ژیانێكی ئاسووده‌یان پێنادات .ئه‌و وه‌اڵمه‌ی ده‌یدۆزنه‌و ه مۆدێلێكی به‌كرێگیراوێتییه كه له‌ناوه‌وه پشت به‌ئۆتۆنۆمی ده‌به‌ستێت .له‌راستیدا له‌ده‌ره‌و ه رێگا به‌ده‌زگابوونێك ناده‌ن كه خاوه‌نی گه‌وهه‌رێكی پێشكه‌وتووخوازی بێت. بۆ نموونه بۆ خۆیان یان سۆمه‌ریه‌كان سیسته‌می سۆمه‌ریان بۆ به‌ده‌زگا كرد بوایه ،ئه‌مه ده‌بوو به‌هه‌نگاوێكی پێشكه‌وتوو .دواترین نموونه‌ش كۆماری توركیایه .یان به‌خۆیان یاخود راسته‌وخۆ به‌ڕێوه‌به‌رایه‌تی تورك كۆماریان به‌ده‌زگا www.komelge.com
گۆڤارێكی سیاسیی ،هزریی ،جڤاكی مانگانەیە.......ژمارە ،21تشرینی دووه‌م 2017ز \ گه‌اڵڕێزان 2717ك
كردبوایه ،ئه‌وا ده�شێ رۆڵێكی باشتر ببینن .به‌اڵم له‌میانه‌ی كۆسپ نانه‌وه له‌پێش هه‌ردوو رێگا ئه‌وا بنبه‌ستكردنی رێگاكانی پێشكه‌وتن زیاتر له‌به‌رژه‌وه‌ندی خۆیاندا ده‌بینن .له‌ناوه‌وه سڕكردنی گه‌ل له‌گه‌ڵ به‌رژه‌وه‌ندیه چینایه‌تیه‌كانیان ده‌گونجێ ،له‌ده‌ره‌وه‌ش له‌ڕێگای گۆڕینی به‌رامبه‌ره‌كه‌ی بۆ به‌رژه‌وه‌ندی سیا�سی و ئابووری ،ده‌رفه‌ت و قازانجێكی دووالیه‌نه به‌ده‌ست دێنن .له‌ڕۆژگاری ئه‌مڕۆمان سه‌رباری ئه‌وه‌ی سه‌رده‌مێكی درێژ ه ڕێگاچاره‌ی دیموكراتییانه بۆ كورده‌كانی ئێراق تاوه‌كو دوایی ئاوه‌اڵیه، به‌اڵم به‌پشتبه‌ستن به‌بنه‌ماڵه‌گه‌رێتی داكۆكی كردن له‌سه‌ر ئۆتۆنۆمیخوازی، بۆ ئه‌وه ده‌گه‌ڕێته‌وه كه گونجاوترین رژێمه سه‌باره‌ت به به‌رژوه‌ندیه‌كانی ئه‌م داب و نه‌ریته مێژوویی یه. له چه‌رخی ناویندا ل ه ئاستێكی به‌رزدا به‌جووتیاربوونی كۆمه‌ڵه‌ی عه‌شیره‌ته‌كان رێگای له‌پێش پێشكه‌وتنێكی مه‌زنی سیسته‌می میرنشینی كردۆته‌وه، ژماره‌یه‌كی زۆری حكومه‌تی كوردی ئاواكراون كه ئۆتۆنۆمیه‌كی به‌رفراوانیان هه‌بووه .په‌یوه‌ندیان له‌گه‌ڵ خه‌لیفه و سوڵتانه‌كان قۆناخێكی زێڕینی بۆ ئه‌م حكومه‌تان ه ئافراندووه .له‌ماوه‌ی نێوان سه‌ده‌ی نۆیه‌م و سێزده‌یه‌م، له‌قۆناخی خه‌لیف ه و سوڵتان ه عه‌با�سی وعوسمانیه‌كان ،له‌ده‌وڵه‌تی ده‌ره‌به‌گایه‌تی مه‌روانی كوردیه‌وه تاوه‌كو بنه‌ماڵه‌ی ئه‌یوبی رێگا له‌پێش قه‌واره‌ی سیا�سی به‌هێز كراوه‌ته‌وه .چه‌ندین میرنشینی دیكه‌ی كوردی هاوشێوه‌ی ئه‌مان ه به‌شێوه‌ی حكومه‌ت خۆیان به‌سوڵتانه‌كانه‌وه گرێداوه؛ وه‌كو شێوازێكی به‌ڕێوه‌به‌رایه‌تی www.komelge.com
به‌فه‌رمی دان به ره‌وابوونیان نراوه. ئه‌م شێوه به‌ڕێوه‌به‌رایه‌تییه له‌قۆناخی ئیمپراتۆریه‌تی عوسمانی زیاتر فه‌رمی بووه و 300ساڵ به‌رده‌وام بووه .ئه‌م قۆناخه له‌سه‌ده‌ی شانزه‌هه‌مه‌وه تاوه‌كو سه‌ره‌تای
جیهانێكی
به‌رژه‌وه‌ندیخوازی هه‌زاران ساڵه‌ی
نه‌فرین لێكراو له‌ژێر
ئه‌مه‌دا شاراوه‌یه
سه‌ده‌ی نۆزده‌هه‌م ،به‌شێوه‌یه‌كی تایبه‌ت زیاتر بۆ میرنیشینه‌كانی كوردان و سه‌رۆك خێڵه‌كان پێشخراوه و په‌سند كراوه. به‌مجۆره له‌سه‌رده‌می سۆمه‌ریه‌كانه‌وه تاكو ئێستا گرێدراوی رۆحی سیسته‌م ماونه‌ته‌وه ،هه‌ر قۆناخێك تایبه‌تمه‌ندێتی خۆیان خستۆته سه‌ر ،به‌رده‌وامكردن وه‌كو گونجاوترین رێگا دیاریكراوه. شیكردنه‌وه‌ی ده‌ره‌به‌گایه‌تی كورد كه له چه‌رخی ناوین تاوه‌كو رۆژگاری ئه‌مڕۆمان پێكهێنراوه و به‌رده‌وام به‌كاریگه‌ر كراوه و گرنگیه‌كی مه‌زنی هه‌یه سه‌باره‌ت به‌ده‌رككردن به‌رابردوو و رووداوه‌كان. كاره‌كته‌ره به‌ئه‌ندازه‌ی كاتێك گشتییه‌كانی له‌هه‌موو الیه‌نێكه‌وه شیبكرێته‌وه ،له‌ڕێچكه‌كانی پێكهاتن و به‌رده‌وامبوون ،چۆن و به‌رژه‌وه‌ندی یه‌كێتی به‌دیهێنا ،چی له‌گه‌ل بردووه، چۆن و به‌چ شێوه‌یه‌ك كاریگه‌ری كردۆته سه‌ر هزر و ژیانی رۆحی ،چۆن ئیراده و
ئه‌خالقی خستووه ،له‌ناسنامه‌ی مێژوویی گه‌ل و كولتووره‌كه‌یدا رێگای له‌پێش كامه خراپه‌كاری و الدان كردۆته‌وه، تاچ راده‌یه‌ك نامۆبوونی قووڵكرۆته‌وه، له‌بواری ئابووری و كۆمه‌اڵیه‌تی و سیا�سی چۆن كۆسپی خستۆته پێش تواناكاری ده‌وڵه‌مه‌ند تر ،ئه‌وا رۆشنگه‌ریه‌كی مه‌زن به‌دیدێت .له‌م چوارچێوه‌یه‌شدا رێگای شێوه‌گرتنی دیموكراتی و سیاسیبوونێك ده‌كرێته‌وه كه راست و به‌ره‌و پێشه‌وه بێت .به‌بایه‌خه‌وه پێویسته ئاماژه به‌وه بكرێت كه تاكو ئێستا به‌هیچ جۆرێك ئه‌م ئه‌ركه جێبه‌جێ نه‌كراوه .هیچ كاتێك چینی سه‌رده‌ستی كورد زه‌مینه‌ی سیا�سی خۆی بۆ گفتوگۆ نه‌كردۆته‌وه و ره‌خنه‌ی خۆی نه‌داوه .جیهانێكی به‌رژه‌وه‌ندیخوازی هه‌زاران ساڵه‌ی نه‌فرین لێكراو له‌ژێر ئه‌مه‌دا شاراوه‌یه، له‌به‌رئه‌وه‌ی باش ده‌زانێ به‌ئاشكرابوونی ئه‌مه ده‌بن به‌خیانه‌تكار و تاوانبارێكی مه‌زن ،كێ به‌گوێره‌ی به‌رژه‌وه‌ندیه‌كانی گونجاو بێت ،به‌بێ ئه‌وه‌ی گرێدان به‌هیچ پره‌نسیپێكی مرۆڤایه‌تی به‌رچاو بگرێت ،پێویست بكات ،به‌بێ هیچ چاوتروكاندنێك گه‌ل له‌تاریكایی دا ده‌هێڵن و پێكهاته‌ی پێشكه‌وتخواز و پێشكه‌وتنه‌كان له‌نێو ده‌بات و ته‌نانه‌ت په‌یوه‌ندی له‌گه‌ڵ فاشیستترین و تاریكترین و ته‌سفیه‌كارترین هێز ده‌به‌ستێ و جێبه‌به‌جێكردنی پێویستییه‌كانی ئه‌مه به‌گونجاوترین سیاسه‌ت داده‌نێ؛ هه‌رگیز ده‌ست له مێژووی نه‌فرین لێكراو و بێ خێر به‌رنادات و به‌رده‌وامی پێده‌دات. بااڵده‌ستی عه‌ره‌به‌كان له‌سه‌ر كۆتاییه‌كانی تاوه‌كو كوردستان، سه‌ده‌ی دوانزه‌هه‌م به‌پشتبه‌ستن 25
NO:21 - October 2017
به به‌كرێگیراوه به‌هێزه‌كانی كوردان به‌شێوه‌ی ئۆتۆنۆمی خۆجێیی به‌رده‌وام بووه .له‌سه‌ده‌ی پانزده‌هه‌مه‌وه به‌هێز بوونی هۆزه توركه‌كان سه‌ره‌تا له‌بواری سه‌ربازی دواتریش له‌بواری سیاسیه‌وه، عه‌باسیه‌كان خه‌لیفه گرێدانی به‌خۆیانه‌وه قۆناخێكی نوێ ده‌ست پێده‌كات .له‌جیاتی بااڵده‌ستانی عه‌ره‌ب كه گه‌نده‌ڵ ببوون ،هۆزه توركه‌كان وه‌كو خوێنێكی تازه جێگای خۆیان له‌نێو سیسته‌مدا ده‌گرن .له‌سه‌ده‌ی یانزده به‌دواوه به‌شێوه‌یه‌كی كرداری ده‌سه‌اڵت له‌ژێر به‌ڕێوه‌به‌رایه‌تی هۆزه توركه سه‌لجوقیه‌كاندا بوو .هه‌بوونی خه‌لیفه ته‌نیا شتێكی رووكه�شی یه. سیاسه‌تی میرنشین و سوڵتانه توركه‌كان سه‌باره‌ت به كورد و كوردستان بابه‌تێكه شایانی لێتوێژینه‌و ه و لێكۆڵینه‌وه‌یه. خودی سوڵتان سنجار بۆ یه‌كه‌مین جار له‌مێژوودا ئه‌و شوێنانه‌ی به‌چڕی كوردان تێیدا ده‌ژیان به كوردستان ناوبرد و كردوویه‌تی به‌ناسنامه‌یه‌كی فه‌رمی. سیاسه‌تی هۆزه توركه‌كان له‌م سه‌دانه‌دا ئه‌و ه نه‌بووه ك ه كوردان له‌شوێنی خۆیان ده‌رپه‌ڕێنن و له‌جێگایان نیشته‌جێ ببن «بێگومان هێزه‌كه‌یان بۆ ئه‌م ه تێرناكات و به‌رژه‌وه‌ندیه‌كانیان رێ نادات» له‌جیاتی ئه‌وه له‌گه‌ڵ كورده‌كان رێكده‌كه‌ون و روو له‌شوێنی رۆمه‌كان ده‌كه‌ن و ده‌یكه‌ن به‌واڵتی خۆیان .ده‌توانرێ بگوترێ ئه‌م هه‌ڵوێسته تاوه‌كو سه‌ده‌ی بیسته‌م مۆری خۆی له‌سیاسه‌ته‌كانی میرنشین و سه‌ڵته‌نه‌ته‌كانی توركان دایه ،سه‌رباری ئه‌وه‌ی ناوه ناوه ته‌نگه‌تاوی كردووه، به‌اڵم به‌شێوه‌یه‌كی سه‌ره‌كی به‌رده‌وام بوو ه و په‌یڕه‌وكراوه .توركه‌كان باش 26
Political, Intellectual and Social monthly Magazine.
ده‌ركیان به‌وه‌كردووه كه له‌میانه‌ی دوژمنایه‌تی كردنی كوردان له‌ڕۆژهه‌اڵتی ناوین نابن به‌خاوه‌نی قه‌واره‌یه‌كی به‌هێز. دوژمنایه‌تی له‌گه‌ڵ كوردان به‌واتای ون كردن و دووباره گه‌ڕانه‌وه بۆ ئه‌و شوێنه دێت كه لێوه‌ی هاتوون .هه‌ربۆیه جگه له ناكۆكیه نائاساییه‌كان به‌رژوه‌ندی الیه‌نی زاڵ به‌سه‌ر په‌یوه‌ندی نێوان كوردان و توركان له‌سه‌ده‌ی یازده‌هه‌مه‌وه ته‌بایی و
له‌ئیسكیته‌كان
تاهێلینیه‌كان ،له‌ڕیشه سامیه‌كان تاڕیشه
توركه‌كان ،گرنگترین
گروپه‌كانی مێژوو
له‌نێو زه‌مینه‌ی كۆمه‌اڵیه‌تی و
كولتووری كوردان ه كورد بوونه‌ت
رێككه‌وتنه .له‌م رێككه‌وتنه‌دا ئیسالمیه‌ت تای ته‌رازووی زیاتر به‌الیه‌نی سونیه‌كاندا شكاندۆته‌وه .به�شی عه‌له‌وی و شیعه له‌سوود زیاتر ،زیانیان به‌ركه‌وتووه .واته رێككه‌وتن له‌ئه‌نجامی شرۆڤه‌ی فه‌رمی سوننی به‌دیهاتووه كه به‌رژه‌وه‌ندی نێوان چینه سه‌رده‌سته‌كان هاوسه‌نگ ده‌كات. رێككه‌وتنی سه‌رده‌می یاوز سوڵتان سه‌لیم ئه‌م راستینه‌یه‌ی ئاشكراتر كردووه.
تایبه‌تمه‌ندێتیه‌كی دیكه‌ی له‌دیارده‌ی كۆمه‌ڵگه‌ی كورد به‌رچاو ده‌كه‌وێت، ئه‌وه‌یه كه سه‌رباری ئه‌وه‌ی له‌الیه‌نی سیا�سی یه‌وه له‌نێو ده‌زگا ده‌سه‌اڵتداره له‌الیه‌نی تواوه‌ته‌وه، بیانیه‌كاندا كۆمه‌اڵیه‌تیدا هێزی ئه‌وه‌ی هه‌بووه ئه‌م گروپانه بتوێنێته‌و ه كه ته‌ڤلیان بووه .ئه‌مه به‌تایبه‌تی سه‌رچاوه‌ی خۆی له‌هێزی پێكهاته كۆمه‌اڵیه‌تیه‌كان ده‌گرێت .به‌الوازی مانه‌وه‌یان له‌الیه‌نی سیا�سی ،مه‌یلی هاوسه‌نگ كردنی له‌بواری كۆمه‌اڵیه‌تیه‌وه له‌نێو كوردان ده‌رده‌كه‌وێته پێش .به‌درێژایی مێژوو چوار گروپ له‌نێو كورداندا هاتن و چوون. له‌ئه‌نجامدا هه‌موویان له‌توانه‌وه‌ی سروشتی رزگاریان نه‌بووه .له‌ئیسكیته‌كان تاهێلینیه‌كان ،له‌ڕیشه سامیه‌كان تاڕیشه توركه‌كان ،گرنگترین گروپه‌كانی مێژوو له‌نێو زه‌مینه‌ی كۆمه‌اڵیه‌تی و كولتووری كوردان بوونه‌ته كورد .ئه‌م مه‌یل ه تاوه‌كو ناوه‌ڕاستی سه‌ده‌ی بیسته‌م به‌رده‌وام بوو كه بااڵده‌ستی سه‌رمایه‌داری تێیدا ده‌ستیپێكرد .كۆمه‌ڵه دراوسێكان له‌میانه‌ی سه‌رمایه‌داری ده‌وڵه‌تی بااڵبوونی نه‌ته‌وه‌یی و كۆمه‌اڵیه‌تی و ئابووریان به‌ده‌ست هێناوه و قۆناخ به‌پێچه‌وانه‌وه هه‌ڵسوڕاو رووبه‌ڕووی توانه‌وه‌یه‌كی به‌رفراوان مانه‌وه. كولتووری ئاژه‌ڵداری و كشتوكاڵ ك ه له‌سه‌رده‌می نیۆلیتیكدا جیهانی وه‌رچه‌رخان و له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌ی له چه‌رخه‌كانی یه‌كه‌م و ناویندا درێژه‌ی به‌م بااڵبوونه‌ی خۆیدا ،به‌اڵم نه‌یتوانی به‌رامبه‌ر شۆڕ�شی پیشه‌سازی سه‌رده‌می سه‌رمایه‌داری به‌رخودان بكات .قۆناخێكی سه‌ر به‌ره‌وژێری ده‌ست پێده‌كات .له‌چوار www.komelge.com
گۆڤارێكی سیاسیی ،هزریی ،جڤاكی مانگانەیە.......ژمارە ،21تشرینی دووه‌م 2017ز \ گه‌اڵڕێزان 2717ك
الو ه كوردان دووچاری توانه‌وه دێن. ته‌نیا له‌میانه‌ی موداخه‌له‌یه‌كی وشیارانه و جموجۆڵێكی سیا�سی ده‌توانرێ ئه‌م قۆناخه بوه‌ستێنرێ .هه‌رچه‌ند ه بزاڤی نه‌ته‌وه‌یی كوردان به‌سه‌ركه‌وتنێكی ئه‌وتۆ ناگات ،توانه‌وه‌ی كولتووری و نه‌ته‌وه‌یی ده‌وه‌ستێنێ .له‌به‌زیندوویی هێشتنه‌وه‌ی كێشه‌ی كورد سه‌رده‌كه‌وێ. له‌به‌ده‌زگابوونی ئابووری و كۆمه‌اڵیه‌تی چه‌رخی ناویندا كوردان له‌زۆر الیه‌نه‌وه له‌دراوسێكانیان پێشكه‌وتووتر بوون. توانستی مێژوویی و هه‌لومه‌رجی جوگرافی له‌بار ده‌رفه‌تی ئه‌وه‌ی به‌كوردان داوه كه پێكهاته‌ی ئابووری و كۆمه‌اڵیه‌تی ده‌ره‌به‌گایه‌تی به‌خێرایی پێشبكه‌وێت. نیشته‌جێبوونی خێڵه كۆچه‌ره‌كان له‌م قۆناخه‌دا گه‌یشتۆت ه ئاستێكی به‌رز. ژماره‌ی دانیشتوان به‌رامبه‌ر به‌ژماره‌ی كۆچه‌ره‌كان زۆر زیادی كردووه .گرێدان به‌خاك ،بووه به‌تایبه‌تمه‌ندێیه‌كی جووتیاری .به‌اڵم دیسان پێكهاته‌ی خێڵ ه كۆچه‌ره باوه‌كان تا ئاستێكی مه‌زن به‌رده‌وامیان به‌هه‌بوونی خۆیان داوه و پاراستوویانه .به‌رامبه‌ر به كاره‌كته‌ری ئازادان ه و یه‌كسانیخوازتری عه‌شیره‌ت، رۆحی كۆیالیه‌تی له جوتیاره‌كاندا قووڵبۆته‌وه .له‌گه‌ڵ ئه‌مه‌شدا پێ به‌پێ پێكهاته‌ی رۆحی و هزری ده‌ره‌به‌گایه‌تی له‌نێو پێكهاته‌ی خێڵدا به‌كاریگه‌ر بووه. سه‌رۆكایه‌تی خێڵ و ئاغایه‌تی زه‌وی به‌تایبه‌تمه‌ندێتی هاوشێوه ده‌گات. هه‌ڵسوكه‌وت و هزری شێوازی ده‌ره‌به‌گایه‌تی ،هه‌م له‌نێو ده‌زگای جێگری ئاغایه‌تی و هه‌م له‌نێو به‌ڕێوه‌به‌رایه‌تی خێڵدا پێ به‌پێ كاریگه‌ر بووه .سه‌رۆكایه‌تی خێڵ و ئاغایه‌تی و گوند نزیكی كاره‌كته‌رێكی www.komelge.com
هاوبه‌ش بوونه‌ته‌وه. له كوردستان بازرگانی له‌ژێر كۆنترۆڵی بازرگانه عه‌ره‌به‌كان په‌ره‌ی سه‌ندووه. ئابووری به‌پاره پێشكه‌وتنی به‌دیهێناوه. ئه‌م ره‌وشه‌ش خێرابوونی بازرگانی و چڕبوونه‌وه‌ی له‌گه‌ڵ خۆیدا هێناوه. وه‌كو نه‌ریتێكی باو بااڵبوون له‌كانزاكاری و پیشه‌كاری له‌ده‌ستی وه‌ستا ئه‌رمه‌نی و ئاشوریه‌كاندا بوو .ئه‌مه‌ش رێگای له‌پێش ئه‌وه كرده‌وه كه دانیشتوانی سوریانی و ئه‌رمه‌نی له‌ناوه‌وه‌ی شاره‌كان
ناوه‌ندی و كۆبوونه‌وه‌ی موڵكایه‌تی خاك له‌چه‌ند ده‌ستێكی سنوورداردا جیابوونه‌وه‌ی چینایه‌تی یه‌كالده‌كاته‌وه و رێگا له‌پێش ته‌قینه‌وه‌ی جوالنه‌وه باتینیه ناسراوه‌كان ده‌كاته‌وه .به‌درێژایی چه‌رخه‌كانی ناوین و له‌نێو هه‌لومه‌رجی كۆمه‌ڵی ده‌ره‌به‌گایه‌تییدا ناچاربوون له‌ژێر په‌رده‌ی ئایینی جیاواز وه‌كو مه‌زهه‌ب و ته‌ریقه‌ت سه‌رهه‌ڵبده‌ن .له‌هیچ شوێنێكیدا ئایدیۆلۆژیایه‌كی نوژه‌ن و زانستی پێشنه‌كه‌وتووه .ته‌نیا له‌سه‌رده‌می سه‌رمایه‌داریدا چینه‌كان ده‌توانن له‌ژێر ناوی خۆیان و به‌رژه‌وه‌ندیه‌كانیان به گوزارشتێكی زانستیانه بگه‌ن.
پیشه‌كاری و بازرگانی له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌ی جیابوونه‌وه‌ی چینایه‌تی كاری سه‌ره‌كین له‌شاره‌كان به‌رچاوتره ،بچووكبوونه‌وه‌ی كه‌دانیشتوانی شار پێكهاته‌ی خێزان عه‌شیره‌تگه‌رایی الواز ده‌كات .شاره‌كان خاوه‌نی پێكهاته‌یه‌كی پێیه‌و ه خه‌ریك ده‌بن چڕببنه‌وه .پیشه‌كاری و بازرگانی كاری سه‌ره‌كین كه‌دانیشتوانی شار پێیه‌وه خه‌ریك ده‌بن .له‌شارستانییه‌تی شاردا بازرگانه عه‌ره‌به‌كان و وه‌ستا پیشه‌كاره ئه‌رمه‌نی و سوریانیه‌كان ژماره‌ی سه‌ره‌كی دانیشتوان پێكدێنن .كوردان و توێژه هه‌ژاره‌كانی دیكه به‌جۆرێك رۆڵی تڵته‌ی پرۆلیتاری شاره‌كان ده‌بینن .بێگومان ئه‌م ره‌وشه بابه‌تییه ل ه یه‌كبوونی جوالنه‌وه‌كانی یاخیبوونی باتینیه‌كان دیار ده‌بێت .ئه‌وه‌ی جه‌ماوه‌ره سه‌ره‌كیه‌كه‌ی جواڵنه‌وه‌كان پێكدێنن ،له‌پێكهاته‌ی تازه په‌رته‌وازه بووی عه‌شیره‌ته‌كان و ئه‌و الدێیانه سه‌رچاوه ده‌گرێت ك ه ئابووری ده‌شت له‌جێگای خۆیانی دوورخستۆته‌وه. زیادبوونی بااڵده‌ستی ده‌وڵه‌تی
ئاڵۆزتری ژماره‌ی دانیشتوانن .هه‌رچی له‌ناوچه الدێیه‌كانه ،له‌سه‌ربنه‌مای زمان و كولتووری هاوبه�شی به‌رفراوانتر یه‌كێتی عه‌شیره‌ته‌كان پێ به‌پێ وشیاری قه‌وم پێشده‌خات. وه‌كو گه‌ل له‌م قۆناخه‌دا كوردان دووچاری رووخان و تێكدانێكی قووڵ هاتن .ده‌زگاكانی شێخایه‌تی و ده‌ره‌به‌گێتی و سه‌رۆك عه‌شیره‌تی وه‌كو پێویستییه‌كی كاره‌كته‌ره‌كه‌ی له‌میانه‌ی به‌رژه‌وه‌ندیی ه ته‌سكه‌كانی خێزان خاوه‌ن ئاسۆیه‌كی سنوورداره .كاتێك یاری به‌بنه‌ماڵه‌كانیان كرا ،بۆ هه‌موو جۆره به‌كارهێنانێك كراوه ده‌بن .له‌یاخیبوون و ته‌سلیمكاری چاواڕواننه‌كراو دوو دڵ نابن یاخود لێی رزگار نابن .ئه‌م په‌یوه‌ندییانه‌ی به‌ده‌ستی ئه‌م رێبه‌رایه‌تییه 27
Political, Intellectual and Social monthly Magazine. NO:21 - October 2017
ئه‌نجامدراوه ،به‌شێوه‌یه‌كی سه‌ره‌كی ئه‌نجامی هاوشێوه‌ی ئه‌مه به‌سه‌ر گه‌لدا ده‌سه‌پێنن ،به‌مجۆره بچووككردنه‌وه‌ی به‌ڕێسایه‌ك. كردووه گه‌لیان رزگاری و ئازادی و ژیانێكی برایانه و شه‌ره‌فمه‌ندانه‌ی هاوبه‌ش له‌گه‌ڵ گه‌النی دیك ه له‌ڕاستینه‌ی ده‌زگای ئه‌م شێوازه‌ی رێبه‌رایه‌تی بوونی نییه .له‌وێدا یاخیبوون له‌پێناو به‌رژه‌وه‌ندییه ته‌سكه‌كانی بنه‌ماڵه و تاكه‌كه‌س و خۆبه‌ده‌سته‌وه‌دان و خزمه‌تی نۆكه‌رایه‌تی نووسراوه .هه‌روه‌كو بڵێی ئه‌مه بووه به‌تایبه‌تمه‌ندیه‌كی بۆماوه‌ییان. ئیمپراتۆریه‌تی ناوه‌ندی ده‌ره‌به‌گایه‌تی عوسمانی له‌ڕه‌و�شی مەحافه‌زه‌كاری مێژوویی و دواكه‌وتندایه .شارستانییه‌تی سه‌رمایه‌داری رۆژئاوا كه له‌ده‌ره‌وه‌ی ئیراده‌ی ئه‌و پێشكه‌وتن ه ،ئه‌مه‌ی كردووه به‌راستینه‌یه‌كی بابه‌تی .به‌اڵم له‌میانه‌ی رێگرتن له‌وه‌ی داگیركه‌ری سه‌رمایه‌داری زوو بكه‌وێته رۆژهەاڵتی ناوین ،پێشكه‌وتنی داگیركاری كالسیكی ئاسته‌نگ كردووه ك ه له‌ته‌واوی گۆشه‌كانی جیهان پێشكه‌وت .ئه‌مه كاریگه‌ریه‌كی دووالیه‌نه‌ی هه‌بووه: له‌كاتێكدا له‌میانه‌ی درێژكردنی ته‌مه‌نی ده‌ره‌به‌گایه‌تی رۆڵێكی نیگه‌تیڤی بینیوه، ئه‌وا ل ه كۆسپخستنه پێش داگیركاری جوگرافی ناوچه‌كه و ئه‌و خراپه‌كاریانه‌ی ئه‌گه‌ری ده‌ركه‌وتنیان هه‌بوو ،رۆڵێكی پۆزه‌تیڤی بینیوه .به‌شێوه‌یه‌كی گشتی هه‌ڵسه‌نگاندنی ئه‌م قۆناخه وه‌كو سه‌ده‌یه‌كی له‌ده‌ستدراو سه‌باره‌ت به‌كولتوور و گه‌النی رۆژهەاڵتی ناوین له‌جێگای خۆیدایه. 28
له قۆناخی ئیمراتۆریه‌تی عوسمانی ئه‌م مه‌یله زۆر به‌ئاشكرایی پیاده كراوه .هه‌ڵسه‌نگاندنی به‌جێی سوڵتان سه‌لیم یاوز ك ه بااڵده‌ستی له‌سه‌ر رۆژهەاڵتی ناوین له‌ڕێككه‌وتن له‌گه‌ڵ ده‌ره‌به‌گی كوردا ده‌بینێ و به‌بنه‌ماگرتنی ته‌باییه‌كی نزیك به‌ئاستی یه‌كسانی تاوه‌كو سه‌ده‌ی نۆزده‌هه‌م رێگای له‌پێش پێڕه‌وێكی سیا�سی سه‌ركه‌وتوو كرده‌وه. له‌م قۆناخه‌دا ده‌ره‌به‌گایه‌تی كورد به‌شێوه‌یه‌كی فه‌رمی خاوه‌نی حكومه‌ت و فه‌رمانڕه‌وایی بوون كه ده‌سه‌اڵتێكی خۆجێیی ه و له باوكه‌وه بۆ كوڕ ده‌مایه‌وه. ده‌سه‌اڵتی ناوه‌ندی سوڵتان و ده‌سه‌اڵتی خۆجێیی ده‌ره‌به‌گایه‌تی به‌هاوبه�شی به‌ڕێوه‌چووه .له‌گه‌ڵ ئه‌مه‌شدا هه‌بوونی خێله كۆچه‌ره‌كان به‌رده‌وام بووه. عه‌له‌ویگه‌رایی و ئێزدیه‌كان درێژه‌یان به‌ڕه‌و�شی به‌رخودان داوه ،قه‌واره‌ی
كولتووری و زمان درێژه‌یان به‌هه‌بوونی خۆیان داوه .هیچ جۆره قه‌ده‌خه كاریه‌ك جێگای باس نییه .گرنگتریش به‌هۆی پێكهاته ئابووری و كۆمه‌اڵیه‌تییه به‌هێزه‌كه‌یان ،چه‌ندین تیره و هۆزی عه‌ره‌ب و تورك به‌شێوه‌یه‌كی سروشتی له‌نێو ئه‌م پێكهاتانه‌دا تواونه‌ته‌وه. سه‌رباری شوێنگه و رۆڵی خراپی بااڵده‌ستی سیا�سی چینه سه‌رده‌سته‌كانی عه‌ره‌ب و توركه‌كان و كورده به‌كرێگیراوه‌كان ،ئه‌م هێزه توێنه‌ره‌وه‌ی زمان و كولتووری كورد سه‌رچاوه‌ی خۆی له‌و تایبه‌تمه‌ندێتیه به‌هێزانه ده‌گرێت كه له‌سه‌رده‌می كۆمه‌ڵگه‌ی نیۆلیتیكه‌وه به‌ده‌ستی هێناوه. +لە بەرگی دووەمی بەرگرینامەی «لە دەوڵەتی کاهینی سۆمەرەوە بەرەو شارستانێتی دیموکراتی» وەرگیراوە www.komelge.com
گۆڤارێكی سیاسیی ،هزریی ،جڤاكی مانگانەیە.......ژمارە ،21تشرینی دووه‌م 2017ز \ گه‌اڵڕێزان 2717ك
راستینەی نەتەوەگەرایی سەرەتایی حەسەن جودی
بەگەیشتنی کۆمەڵگه‌کانی مرۆڤایەتی بەقۆناخی بۆرژوازی « ،هزری نەتەوەیی» وەک دەرئەنجامێکی ئەو پێشکەوتنە سەریهەڵدا .ئەمەش لەگەڵ خۆیدا چەمکی « دەوڵەتی نەتەوەیی» و « سەروەری نەتەوەیی» و « کەسێتی نەتەوەیی « و « کولتووری نەتەوەیی «… هتد بەرهەمهێنا، هەرچەندە چەمکی « نەتەوە « و چەمکە پەیوەستدارەکانی بەر لەقۆناخی بۆرژوازیش دەرکەوتبێت ،بەاڵم فۆرمیلەبوون و چوارچێوە وەرگرتنی لەو قۆناخەدا دێتەدی .هەڵبەتە ئەوکاتە هزری فیۆداڵێتی و ئایینی و ئایینزایی (مەزهەبگەرایی) بەسەر هەموو هزر و چاالکییەکی کۆمەڵگه‌دا بااڵدەست و زاڵ ببوو ،بەاڵم گەندەڵبوون و رزیبوونی ستووندەکانی�شی تا دەهات پێکهاتە و بنچینەکەی هەڵدەتەکاند و بەسەرکەوتنی شۆڕ�شی ساڵی 1878قۆناخێكی نوێ ده‌ستیپێكرد .ئیدی هزری نەتەوەیی وەک چەمک و پراکتیک سەقامگیر بوو. لەسەر ئەو بنەمایە ،بەبنچینە وەرگرتنی چه‌مكه‌كانی» خاکی هاوبەش ،زمانی هاوبەش ،ئابووری هاوبەش و مێژوو و www.komelge.com
کولتووری هاوبەش»ی کۆمەڵگه‌کان لەقەوارەی نەتەوەییدا فۆرمیلە دەبوون. بێگومان بەرلەوەی قەوارە و سەروەری و کەسێتی و کولتوورە نەتەوەییەکان بێنەکایەوە ،هزری نەتەوەگەرایی وەک ئایدیۆلۆژیایەک خۆی فۆرمیلە کردبوو .بۆیە لەگەڵ دەرکەوتنی شێوازی بەرهەمهێنان و پەیوەندی بەرهەمهێنانی سەرمایەداری، (نەتەوەگەرایی)ش وەک ئایدیۆلۆژیای بۆرژوازی دەرکەوت .بەمەش گەلێک بیریار و تیۆریزان رۆڵیان لەداڕشتن و چەکەرەکردنی ئەو ئایدیۆلۆژیایەدا بینی و بەرەو پێشەوەیان برد .لەئاکامدا لەڕووی پراکتیکیشەوە لەچوارچێوەی چەمکە نەتەوەییەکاندا شوێنی گرت و سەقامگیر بوو. دەبێ ئاماژە بەو راستینەیەش بکەین کە ئایدیۆلۆژیای نەتەوەیی هەر لەسەرەتای دەرکەوتن و چەکەرەبوونیدا لەژێر کاریگەری هزرەکانی بەر لەخۆی، رزگار نەبووە ،بۆیە لەگەڵ نەشونما و گەشەسەندنی ئەو ئایدیۆلۆژیایە به چەمک و تێڕوانینەکانی بەرلەخۆی�شی کاریگەر بوو .بۆ نموونە :کاریگەری
هزری ئایینی و ئایینزانی بەشێوەیەکی بەرچاو بەسەر قۆناخی دەرکەوتن و چەکەرەبوونی ئەو ئایدیۆلۆژیایە، تەنانەت لەقۆناخی نەشونما و گەشەسەندن و بگرە تاڕۆژی ئەمڕۆش ئەو کاریگەرییە دەبینرێ .هەڵبەتە هەبوونی کاریگەرییەکی بەمجۆرە لەهەر ئاست و رادەیەکدا بێت ،بەو واتایە نایەت کە هزری نەتەوەیی ماخۆی جەوهەر و تایبەتمەندی و چەمکی خۆی نییە و بێ چوارچێوەیە .بەپێچەوانەوە، وەک هەر ئایدیۆلۆژیایەک بێبەری نییە لەجەوهەر و تایبەتمەندی و چەمکی تایبەت و هەروەها چوارچێوەداریشە. بەاڵم نکوڵی لەکاریگەرییەکانیش ناکرێت، تەنانەت ئەو کاریگەرییانە چ لەڕووی تیۆری و چ لەڕووی پراکتیکییەوە بووبێت ،وایکردووە کە دەوڵەمەندی و بەرفراوانییەک بەئایدیۆلۆژیای نەتەوەیی ببەخ�شێ .هەروەها لەبری یەک ئاراستە، چەندین ئاراستەی جیاوازی�شی پێدا. لەم رووەوە خاڵێکی دیکەش هەیە پێویست بەئاماژەکردنی دەکات؛ ئایدیۆلۆژیای نەتەوەیی (نەتەوەگەرایی) کەوتۆتە ژێر کاریگەری هزرە 29
Political, Intellectual and Social monthly Magazine. NO:21 - October 2017
لەدایکبووەکانی دوای خۆی�شی .ئەمەش تاڕادەیەکی زۆر لەکاریگەری هزری سۆسیالیزم بەسەر ئایدیۆلۆژیای نەتەوەییدا بەشێوەیەکی بەرچاو دەبینرێت .ئەو کاریگەرییە بەدرێژایی سەدەی بیستەم و لەچوارچێوەی شۆڕشە رزگاریخوازەکانی گەالندا فۆرمیلە بوو و بەئاوێتەیی ئاراستەی خۆی وەرگرتووە .تەنانەت ئایدیۆلۆژیای نەتەوەییش کاریگەری خۆی بەسەر هزرە لەدایکبووەکانی دوای خۆی�شی کردووە و تاڕادەیەکیش لەگەلێک شوێندا چوارچێوە و فۆرمێکی بەهزر و ئایدیۆلۆژیاکانی سەدەی بیستەم داوە. بەپوختی مرۆڤ دەتوانێ بەگوێرەی ئەو دەستنیشانکردنە دووخاڵی بنەڕەتی بخاتەڕوو: 1ـ ئایدیۆلۆژیای نەتەوەیی ،ئەگەرچی ماخۆی جەوهەر و سیمای تایبەتی خۆی�شی بێت ،وەلێ لەژێر کاریگەرییەکان ـ لەئاست و رادەی جیاوازدا ـ دەرکەوتووە و گەشەیسەندووە ،هەروەها بەگوێرەی رەوش و توانستەکان کاریگەری بەسەر گشت هزر و ئایدیۆلۆژیایەکی دوای خۆی�شی کردووە .لەئاکامدا ئاوێتەبوون و تێکچڕژانێک لەنێوان ئایدیۆلۆژیای بەر لەخۆی و دوای خۆی بەدیهاتووە. 2ـ چەندە ئایدیۆلۆژیای نەتەوەیی کەوتبێتە ژێر کاریگەری هزر و ئایدیۆلۆژیا دواکەوتوو و پاشڤەڕۆکان ئەوەندەش مۆرکی دواکەوتوویی پێوەلکێندراوە و رێبزرکراوە ،هەروەها ئەوەندەش رۆڵی پۆزەتیفانەی کەمتر بووە و کەلێن کەوتۆتە نێوان خۆی و جەوهەرەکەیەوە. چەندەش کەوتبێتە ژێر کاریگەری هزر و ئایدۆلۆژیا پێشکەوتوو و زانستییەکان، 30
ئەوەندەش مۆرکی پێشکەوتوویی وەرگرتووە و پۆزەتیفانە رۆڵگێڕبووە و جەوهەری خۆی پێپاراستووە و تۆکمەی کردووە .لەدەرئەنجامدا چ کاریگەری پۆزەتیفانە بێت یاخود نێگەتیفانە ،ئاوێتە بوون و تێکچڕژانێکی دیالیکتیکی لەنێوان هزر و ئایدیۆلۆژیاکان و ئایدیۆلۆژیای نەتەوەیی بەدیهاتووە.
چەمکی"نەتەوەی
سەردەست" و
"نەتەوەی ژێردەست"
وەک قۆناخێک
لە پەیوەندی
نێوان نەتەوەکان دەستیپێکرد
ئیدی بەو ئاوێتەبوون و تێکچڕژانە هزری و ئایدیۆلۆژییە ،ئایدۆلۆژیای نەتەوەیی لەسەدەی بیستەمدا گەیشتە ئاستی پێگەیشتن و کامڵبوونی خۆی. لەو میانەشدا تێکۆشان و شۆڕشە رزگاریخوازە نەتەوەیی و نیشتمانییەکان پەرەیان پێدرا و زۆربەیان ئەنجامگیر بوون .قەوارە سیاسییەکان لەسەر بنەمای نەتەوەیی و نیشتمانی دامەزران و لەو چوارچێوەیەدا لەهەندێک جوگرافیادا پێشکەوتنی ئابووری، سیا�سی ،کۆمەاڵیەتی و کولتووری
رێچکەی پێشکەوتنی خۆی وەرگرت. بەاڵم لەبەرئەوەی لەبنەڕەتدا ئەو ئایدیۆلۆژیایە ،جەوهەرێکی بۆرژوازییانەی هەیە ،بۆیە کاتێک لە بواری کردارییدا بە قەوارەی سیاسیانە جێگیر بوو ،چینی بۆرژوازی بااڵدەستی خۆی بەسەر ئەو قەوارانەدا سەپاند .بەردەوامبوونی پێشکەوتن و پەرەسەندنەکان لەژێر بااڵدەستی ئەو چینەدا ،شااڵوی داگیرکاری دەستپێکرا و فراوان بوو .بەمەش چەمکی «نەتەوەی سەردەست» و «نەتەوەی ژێردەست» وەک قۆناخێک لە پەیوەندی نێوان نەتەوەکان دەستیپێکرد .هەڵبەتە ئەمەش تێکۆشان و شۆڕ�شی رزگاری نەتەوەیی لێکەوتەوە .هەر پەیوەست بەم خاڵەوە دەبێ ئاماژە بەوەش بکەین کە :ئەو شااڵوە داگیرکارییە سەرەتا لەخۆرئاوای سەرمایەداریدا پەرەسەندووی دەستیپێکرد و بۆ خۆرهەاڵتی ناوین و ئەفریقیا و ئاسیای ناوین شۆڕبۆوە. ئیدی شااڵوی داگیرکاری و بندەستکردنی گەل و نەتەوەکان مۆری خۆی لە�سێ سەدەی رابردوو دا .تا لەسەدەی بیستەمدا بااڵدەستی ئەو چینە و شااڵوە داگیرکارییەکەی گەیشتە ئاستی هەرە بڵندی خۆی ،کە شۆڤێنیزم و فاشیزم بوو .ئیدی لەالیەک داگیرکاری فاشیزم و شۆڤێنیزم لەو ئایدیۆلۆژیایەوە سەریهەڵدا ،لەالیەکی دیکەشەوە بووە ئایدیۆلۆژیای رزگاری گەالن. بەاڵم لەخۆرهەاڵتی ناویندا ،بەتایبەتی کاتێک گەالنی ژێردەست بەتێکۆشانی رزگاریخوازانەی خۆیان رزگاریان بووە ،چینی بااڵدەستی ئەو گەالنە لەگەڵ بااڵدەستبوونیان داگیرکاری و www.komelge.com
گۆڤارێكی سیاسیی ،هزریی ،جڤاكی مانگانەیە.......ژمارە ،21تشرینی دووه‌م 2017ز \ گه‌اڵڕێزان 2717ك
فاشیزم و شۆڤێنیزم و گەلێک شێوازی دیکەی سیستەمی داپڵۆسێنەرییان پیادە کردووە .هەڵبەتە ئەو چینی بااڵدەستە لە بنەڕەتدا تێکەڵەیەکە لە توێژاڵی فیۆداڵ، خانەدان و کۆمپڕادۆر و بۆرژوای بازرگان ،لەالیەکی دیکەشەوە ،بۆئەوەی بەردەوامی بەدەسەاڵت بدەن خۆیان وابەستەی هێز و سیستەمە دەرەکییەکان کردووە .بەتایبەتی لە سەردەمی دوو جەمسەری جیهاندا ئەو وابەستەییە گەیشتە ترۆپکی خۆی .ئەمەش لە ئاکامدا رەوشێکی پڕ لەنائارامی و ناکۆکی و شەڕ و پێکدادانی هێنایە ئاراوە .هەڵبەتە لەرەوشێکی بەمجۆرەشدا ئەو گەالنە بەشێوەیەکی سروشتی پێشنەکەوتن و، زەمینە و دەرفەتی دیموکراتیزەکردنی لەوەش نەڕەخسا. کۆمەڵگه‌ش مەترسیدارتر دەروازەی خۆرهەاڵتی ناوینی لەبەردەم دەستێوەردانی دەرەکی کردەوە و بێچارەیی و بێئیرادەیی گەالنی سەپاند. سیستەمانە ئەو هەڵوێستی بەرامبەر ئەو گەالنەی لە ژێردەستیاندا بوون لەسەر بنەمای بێئیرادەکردن و کۆیلەکردن و چەوسانەوە بووە .بۆیە گەالنی ژێردەست بەسەرهەڵدان و یاخیبوون تێکۆشانی خۆیان لەبەرامبەر ئەو سیستەمانە دەستپێکردووە و پەرەیانپێداوە. لێرەدا پرسێک خۆی دەوروژێنێ؛ بۆچی ئایدیۆلۆژیا پێشکەوتووەکان و ئەو سیستەم و دەسەاڵتانەی لەسەر بنەماکانیان بونیادنراون ،دەبن بە ئایدیۆلۆژیا و سیستەم و دەسەاڵتی پاشڤەڕۆ؟ لەوانەیە گەلێک هۆکاری بابەتی و خودی هەبن ،هەروەها www.komelge.com
هۆکارەکان لە خۆرئاوا بۆ خۆرهەاڵت جیاواز بن ،بەاڵم لەهەموو بارەکاندا هۆکاری سەرەکی بەپاشڤەڕۆبوونیان نادیموکراسییانەیانە. جەوهەری ناویندا لەخۆرهەاڵتی هەڵبەتە لەبەرئەوەی کۆمەڵگه‌کان بەشێوەیەکی و پێشنەکەوتوون سروشتی هەڵنەکشاون ،بۆیە ئەو بۆرژوازییەتەی چەکەرەی کردووە بۆرژوازییەتێکی بازرگان و وابەستە و نانیشتمانییە.
ئەو نەتەوایەتییەش سیستەم و
دەسەاڵتێکی
پاشڤەڕۆ و زاڵمی بەسەر واقیعی
دواکەوتووانەی
کۆمەڵگه‌کانی
خۆرهەاڵتی ناویندا
سەپاند
بۆرژوازییەتێکی بەمجۆرەش بێبەریە لەهەموو جەوهەرێکی دیموکراسییانە. هەروەها لەبەر زاڵبوونی کاریگەری سەدەکانی ناوین و بااڵدەستی ئەقڵییەتی نەژادپەرستی و ئایینی و ئایینزایی تەسک ،ئەو نەتەوایەتییەی کە لەژێر کاریگەری پێشکەوتنەکانی سەرمایەداری لەخۆرئاواوە هاتە خۆرهەاڵتی ناوین،
تێکەاڵوی ئەو کاریگەری و ئەقڵییەتە بوو. ئەمەش لە ئاکامدا: 1ـ نەتەوایەتییەکی پاشڤەڕۆی لەگەڵ خۆیدا هێنا. 2ـ ئەو نەتەوایەتییەش سیستەم و دەسەاڵتێکی پاشڤەڕۆ و زاڵمی بەسەر واقیعی دواکەوتووانەی کۆمەڵگه‌کانی خۆرهەاڵتی ناویندا سەپاند. 3ـ لەالیەکی دیکەشەوە وابەستەیی بووە بنەما و لۆژیکی پەیوەندییەکان بەدەرەوە .بێگومان سیستەمێکی بەمجۆرەش ناتوانێ لەدەرەوەی بازنەی ئەو سیستەمە دەرەکییە هەڵسوکەوت بکات کە لەالیەن هێزە دەرەکییەکانەوە بەسەر ناوچەکەدا سەپێنراوە. 4ـ بۆیە ئەوەی ئەو سیستەمە پاشڤەڕۆیانە چەسپاندوویانە :نائارامی ـ شەڕ و پێکدادان ـ بێچارەیی ـ دواکەوتوویی و وابەستەییە. ئەگەرچی ئەو سیستەمانەی کە ئەمڕۆ بەسەر گەالنی خۆرهەاڵتی ناویندا سەپێنراون ،لە فۆرم و شێوازی دەسەاڵتی خۆیاندا جیاوازییەکیشیان لەنێواندا هەبێ ،بەاڵم لەجەوهەر و کرۆکیاندا نوێنەرایەتی بێچارەیی و دواکەوتوویی و وابەستەیی دەکەن. ئەمەش ئەو سیستەمانەی گەیاندۆتە ئیفالسبوونێکی مسۆگەر .چونکە لەالیەک لەگەڵ راستینەی ئەمڕۆ و مێژوویی خۆرهەاڵتی ناوین ناکۆکن، لەالیەکی دیکەشەوە لەگەڵ ئاستی پێشکەوتن و گۆڕانکارییەکانی جیهان یەکانگیر نابنەوە .ئەم راستییە کەم تا زۆر بەسەر گشت سیستەمە داسەپێنراوەکانی ناوچەکەدا دەچەسپێ .هەروەها ئەو راستییە دوو ئاماژەی تریش دەبەخ�شێ: 31
Political, Intellectual and Social monthly Magazine. NO:21 - October 2017
1ـ واقیعی ئەمڕۆی ناوچەکە و ئەو ئاستەی پێیگەشتووە .ئیدی بەبنەڕەت وەرگرتنی چەمکی دەوڵەت -نەتەوەیی لەبەڕێوەبردنی سیستەمەکان یاخود وەک شێوازی چارەسەری کێشە هەڵپەسێردراوەکان ،پەسندناکات. 2ـ هەروەها ئەمڕۆ خۆرهەاڵتی ناوین زەمینە و توانستێکی لەبار و گونجاوی دیموکراتیزەبوونی بۆ رەخساوە، تەنانەت ئەمە وەک پێداویستییەک و ناچارییەک خۆی دەسەپێنێ .پەیوەست بەم خاڵەوە ،ئیدی ناکرێ و ناتوانرێ گەالنی ناوچەکە لەنێو سنوورە نەتەوەییەکاندا سنووربەند بکرێن .بۆیە پێویست بە تێپەڕاندنی چەمکی دەوڵەت – نەتەوە هەیە و گەیشتن بە چەمکی نەتەوەی دیموکرات و بەبنەماگرتنی یەکێتییەکی ئازادانەی نێوان گەالن بۆتە داخوازییەکی دەست لێبەرنەدراو. چونکە سنووربەندییەکانی نێوان گەالن ،هەروەها ئەو ستەمکارییەی لە گەالنی ناوچەکە دەکرێت ،بەردەوامی بە نائارامی و شەڕ و پێکدادانەکان دەدەن ،ئەمەش لەئاکامدا لەالیەک گشت توانستە ماددی و مەعنەوییەکان بەهەدەردەچن و دەروازە بۆ به‌تااڵنبردنی خێروبیری ناوچەکە و دەستێوەردانی دەرەوە دەکاتەوە ،لەالیەکی دیکەشەوە دینامیکییەتی پێشکەوتن و گۆڕانکاری دەوەستێنێت. ئەگەر ئایدیۆلۆژیای نەتەوەیی لەخۆرهەاڵتی ناویندا بەجەوهەرێکی پاشڤەڕۆیانە دەرکەوتبێتەڕوو و پراکتیزە بووبێت ،داخوا لە کۆمەڵگه‌یەکی ژێردەستە و دابەشکراو و تادواڕادە دواکەوتووی وەکو کۆمەڵگه‌ی کوردستان 32
چۆن خۆی خستۆتەڕوو؟ هەرچەندە شوێنگەی کۆمەڵگه‌ی کوردەواری دەکەوێتە نێوجەرگەی خۆرهەاڵتی ناوین ،وەلێ لەبەرئەوەی راستینەی کوردستان و کۆمەڵگه‌کەی جگە لەوەی تایبەتمەندییەکانی خۆرهەاڵتی ناوینی وەرگرتووە ،لەهەمانکاتدا بەهۆی ئەو رەوشە تایبەتییەی تێیدا ژیاوە ،ماخۆی گەلێک تایبەتمەندی خۆیشیەتی،
ئەگەر بێتو
خۆرهەاڵتی ناوین
سەنتەرێکی
ستراتیژی بووبێ
بۆ جیهان ،ئەوا
کوردستان لەڕووی ژیۆپۆلەتیک و
ستراتیژییەتی جێگا و دەوڵەمەندێتی خاکەکەی وەک
سەنتەرێکی
ستراتیژی ناوچەکە بووە
ئەمەش راستینەیەکی جیاوازی لە کوردستاندا هێناوەتە ئاراوە .بۆیە ئەو نەتەوەگەراییەی کە لە کوردستاندا
لەئارادا بووە و ئێستاش هەیە ـ بەهەردوو الیەنە پۆزەتیف و نێگەتیفەکەیەوە ـ جیاوازییەکی بنەڕەتی لەگەڵ نەتەوەگەراییە باوەکەی خۆرهەاڵتی ناویندا هەیە. بەرلەوەی تاوتوێی هەردوو جەوهەرە نێگەتیف و پۆزەتیڤەکەی نەتەوەگەرایی لەکوردستاندا بکەین ،پێویست دەکات تاڕادەیەک راستینەی کوردستان و تایبەتمەندییەکانی دەستنیشان بکرێن. ئەگەر بێتو خۆرهەاڵتی ناوین سەنتەرێکی ستراتیژی بووبێ بۆ جیهان، ئەوا کوردستان لەڕووی ژیۆپۆلەتیک و ستراتیژییەتی جێگا و دەوڵەمەندێتی خاکەکەی وەک سەنتەرێکی ستراتیژی ناوچەکە بووە .ئەمەش لەالیەک وایکردووە راستینەی خۆرهەاڵتی ناوین بەخەستترین شێوە لەخۆیدا بەرجەستە بکات ،لەالیەکی دیکەشەوە گەلێک راستینەی تایبەت بەخۆی پێکهێناوە .بۆیە هەمیشە و لەیەککاتدا هەم نوێنەرایەتی خۆی و خۆرهەاڵتی ناوینی�شی کردووە. هەربۆیە کوردستان هەمیشە لەژێر شااڵو و هێر�شی هێزە هەرێمی و جیهانییەکاندا بووە .چونکە بااڵدەستبوون بەسەر کوردستاندا بەواتای بااڵدەستبوونە بەسەر خۆهەاڵتی ناویندا ،بااڵدەستبوونیش بەسەر خۆرهەاڵتی ناویندا بااڵدەستبوون یاخود بەالیەنی کەمەوە کاریگەربوونە بەسەر جیهاندا .هەڵبەتە راستینەی ئەو هاوکێشەیەش لەڕووی پراکتیکییەوە هەمیشە شااڵو و هێر�شی داگیرکارانەی لەگەڵ خۆیدا هێناوە .بااڵدەستبوونیش ژێردەستی ،کۆیالیەتی ،نکوڵی و قڕکردن و دواکەوتوویی سەپاندووە .لەئەنجامدا www.komelge.com
گۆڤارێكی سیاسیی ،هزریی ،جڤاكی مانگانەیە.......ژمارە ،21تشرینی دووه‌م 2017ز \ گه‌اڵڕێزان 2717ك
کەسێتی و کۆمەڵگه‌یەکی بێئیرادە، قەدەرگەرا ،لەهێز داماڵڕاو ،لەڕاستینەی نەتەوەیی خۆی دوور ،لەڕۆح و هزر و هیوادا پارچەکراو و شکست خواردوو، وابەستەیی و خیانەتی پێشخستووە. ئەمانەش بوونەتە سیما و تایبەتمەندی ئەو کەسێتی و کۆمەڵگه‌یە .بۆیە دەکرێ مێژووی کوردستان لەدوای رووخانی کۆنفیدراسیۆنی میدیاوە بەمێژووی « یاخیبوون ـ شکست « ناوزەدبکەین. داخوا لەنێو پانتایی ئەو مێژووە جەنجاڵەدا نەتەوەگەرایی چۆن فۆرمیلەی وەرگرتووە؟ ئەگەر گەلێک هەمیشە لەیاخیبوونەکانیدا شکستی هێنابێ، لەنێوخۆیدا تا دواڕادە پارچەبووبێت، وابەستەیی و خیانەت تاسەر ئێسقانی چووبێت ،ئیرادەشکاو و لەهێز داماڵراو، لەبەرامبەر گشت شااڵو و هێرشەکاندا حاڵەتی « خۆپاراستن «ی کردبێتە ستراتیژ ،قەدەرگەرایی و بێچارەیی بەناخی هزر و رۆح و هیواکانیدا رۆچووبێت، پرۆسەی لەمێژوو سڕینەوەی ئەو گەلە بەخێرایی بەڕێوەچووبێت و لەگیانەڵاڵ دابێت!! بێگومان نەتەوەگەراییەک کە لەنێو ئەو راستییە تااڵنەدا و لەژێر کاریگەری نەتەوەگەراییەتێکی پاشڤەڕۆی ناوچەکەدا سەریهەڵدابێ، نەتەوەگەراییەکی پێشکەوتوو و بەبەرهەم نابێ و ناتوانێت نوێنەرایەتی ئیرادە و هیوای گەلێکی ژێردەستە و دابەشکراو بکات ،هەروەها نابێتە هێزی چارەسازی و داینەمۆی پێشکەوتن و لەگەڵ رەوتی گۆڕانکارییەکانی سەردەم ناکۆک دەبێت .هەروەها لەبازنەی نەتەوەگەراییەکی تادواڕادە کۆنەپەرستدا دەخولێتەوە و خاوەن www.komelge.com
جەوهەر و رۆڵێکی نێگەتیفانە دەبێت. ئەو نەتەوەگەراییەی لە کوردستاندا سەریهەڵداوە خاوەن جەوهەر و شێوە و رۆڵێکی بەمجۆرە بووە بە «نەتەوەگەرای سەرەتایی – میللیگه‌رای سه‌ره‌تایی» پێناسە دەکرێت .ئەو دەستەواژە (زاراوە) یە بۆ جاری یەکەم لەالیەن رێبەر عەبدوڵاڵ ئۆجەالن پێناسە کراوە و ماهییەت و شێواز و رۆڵە نێگەتیفانەکەی
بۆ تێگەیشتن لە "نەتەوەگەرای
سەرەتایی " القومية
البدائية" پێویست
بەپێناسەیەکی
گشتگیر و دیاریکراو دەکات و دەبێت لەگۆشەنیگای
ئایدیۆلۆژی ،سیاسی، سۆسیۆلۆژی،
سایکۆلۆژی و
ئابوورییەوە لێی بڕوانرێت
دەستنیشان کردووە .بۆ تێگەیشتن لە « نەتەوەگەرای سەرەتایی – القومية البدائية» پێویست بەپێناسەیەکی
گشتگیر و دیاریکراو دەکات و دەبێت لەگۆشەنیگای ئایدیۆلۆژی ،سیا�سی، سۆسیۆلۆژی ،سایکۆلۆژی و ئابوورییەوە لێی بڕوانرێت و ماهییەتە نەتەوایەتی و چینایەتییەکەی دەستنیشان بکرێت، بنەمای مێژووییەکەی بخرێتەڕوو و هۆکار و زەمینە بابەتی و خودییەکانی روونبکرێتەوە ،لەئاکامدا ئاماژە بە ئاسەوار و کاریگەرییەکانی لەسەر کەسێتی و کۆمەڵگه‌ی کوردەواریدا بکرێت .هەڵبەتە هەر یەکێک لەو تەوەرانە پێویستیان بەلێتوێژینەوە و لێکۆڵینەوەیەکی قووڵ و بەرفراوانی زانستییانە هەیە ،ئەگەرچی ئەمە ئەرکێکی سەرەکی و بنەڕەتی سەرشانی رووناکبیرانی کوردە ،بەاڵم بەداخەوە تائێستا رووناکبیران خۆیان لەقەرەی ئەو تەوەرانە نەداوە ،ئەمەش گەلێک هۆکاری خۆی هەیە و لەم باسەدا جێگای نابێتەوە!! لەبەر ئەوەشە تائێستا لەالیەن گەلەکەمانەوە ماهییەتی نەتەوەگەرای سەرەتایی بەقووڵی و بەرفراوانی نەناسراوە .بۆیە لەم باسەدا هەوڵ دەدەم کەمێک لەسەر ئەو تەوەرانە بدوێم: 1ـ نەتەوەگەرای سەرەتایی لەڕووی ئایدیۆلۆژییەوە :ئەقڵییەتێکی چەقبەستوو و پاشڤەڕۆی کوردەوارییە و بنەما هزریەکانی لە فەلسەفەی «قەدەرگەرایی»وە سەرچاوە دەگرێت. ئەو ئەقڵییەتە پێشناکەوێت و هیچ پێشکەوتنێکیش پەسند ناکات .لەگۆمە ئاوێکی وەستاو دەچێت کە تادێت بۆگەنییەکەی زیاتر دەبێت .هەروەها پشت بەرەنج و کار نابەستێت و مشەخۆر و تااڵنکارە ،هەربۆیە هیچ پەیوەستبوونێکی بەخاک و واڵت و بەهاکانەوە نییە .هێز 33
Political, Intellectual and Social monthly Magazine. NO:21 - October 2017
لەدەرەوە وەردەگرێت و چارەنوو�سی خۆی پێوەدەلکێنێت .بۆیە هەمیشە شکست بەقەدەری خۆی دەزانێت و بەشێوەیەکی رەها باوەڕی بەدووبارە بوونەوەی مێژوو هەیە .ئیدی مێژوو و ئەمڕۆ و داهاتوو وەک زەمەنێکی وەستاو و نەجواڵو دەبینێت .تاکە ناکۆکی کە لەنێویدا هەبێت ناکۆکی نێوان هزر و پراکتیکە .لەسەر ئەو بنەمایانەش هەوڵی فۆرمیلەکردنی کەسێتی و کۆمەڵگه دەدات .هەروەها ئیرادەی دەرەوەی خۆی بەئیرادەی پیرۆز دەزانێت ،بۆیە هەمیشە ملکەچیەتی .تەنانەت هیچ بنەما و پێوانەیەکی ئازادی و دیموکرا�سی بەبنەڕەت وەرناگرێت. 2ـ نەتەوەگەرای سەرەتایی لەڕووی سیاسییەوە :بزووتنەوەیەکی ناوچەگەری و یاخیبوو و پاشڤەڕۆ و وابەستەیە و بەرژەوەندی نەتەوەیەک لەبەرژەوەندی عەشیرەتێکدا ـ یاخود توێژێکی بچووکدا ـ دەبینێت ،پەیڕه‌وکاری ئەو لۆژیکەیە کە دەڵێت»:بۆ ئەوەی بژیم دەبێت تۆ نەبیت» هەربۆیە شەڕی براکوژی بەڕەوا و راست دەبینێت .ناوچەگەرێتی و پارچەگەرێتی و عەشیرەتگەرایی ئایینی و مەزهەبگەرایی بەرتەسک ئەو پێوانە و پەنجەرەیەن کە لێیەوە لەگشت رووداو و مەسەلەکان دەڕوانێت و داهاتووی پێ دەپێوێت .داهێنەری ئەو سیاسەتەیە کە دەڵێت »:کە من ناتوانم شۆڕش بکەم، ناهێڵم کەسیش بیکات» لەسەر ئەو بنەمایە هەمیشە لەهەوڵی تەسفیەکردن و لەناوبردنی گشت هێزێکی شۆڕشگێڕ و نیشانپەروەردا بووە .ئەو بزووتنەوەیە بۆ یەکەمجار لە باشووری کوردستانەوە سەریهەڵدا و فۆرمیلەی بە بزووتنەوە 34
و پارتە کوردییەکان داوە و لەبازنەی هەمان ئەقڵییەتدا خوالونەتەوە و دەخولێنەوە ،وەلێ بەشێواز و فۆرم و کرا�سی جیاوازەوە .لەسەر ئەو بنەمایە، هەرکەسێک و الیەنێکی سیا�سی ئەگەر لەتێکۆشانی نەتەوایەتیدا ناوچەگەرێتی و پارچەگەرێتی و عەشیرەتگەری و ئایینگەرایی و مەزهەبگەرایی کردە بنەمای سیاسەتی خۆی ،ئەوا نوێنەرایەتی نەتەوەگەرای سەرەتایی دەکەن .ئەو کەس و الیەنانە چ دەمامکی چەپڕەوی یاخود میانڕەوییان لەڕووبێت ،چ کرا�سی نەتەوەیی یاخود ئایینی و مەزهەبەگەرییان پۆ�شی بێت ،لە گەوهەردا یەکن. سیاسەتی نەتەوەگەرای سەرەتایی هەمیشە لەسەر ناکۆکی و شەڕ و پێکدادان دەژی و هیچ کاتێک نابێتە هێزی چارەسەری ،لەکاتی دەسەاڵتداریدا بەشێوازی داپڵۆسین و تۆقاندن و تیرۆر و دەمکوتکردن خۆی بەسەر گەلدا دەسەپێنێت و گشت پێوانە دیموکرا�سی و ئازادییەکان و پێودانگە مرۆڤایەتی و ئەخالقییەکان دەخاتە ژێر پێی خۆیەوە. نەتەوەگەرا سەرەتاییەکان ـ بە کەس و الیەنەکانەوە ـ وابەستەیی و بەکرێگیراوی و خیانەت بە ستراتیژی بنەڕەتی خۆیان دەزانن و بێ پەروا جێبەجێی دەکەن و بەڕاست و رەوای دەبینن .لەسەر ئەو بنەمایە ،فەرمان و چاوسوورکردنەوە و گوێڕاکێشانی هێزە دەرەکییەکان زۆر لە ئیرادە و داخوازی گەل پیرۆزتر و بەهادارتر دەبینن و بەدیپلۆماسییەتی دەزانن .ئیدی :دەستپانکردنەوە بە «هاوکاری» و پەیمانبەستن و رێککەوتنەکان لەسەر دەستی هێزە دەرەکییەکان و دوژمنانی گەل بە
«کوردایەتی» لەقەڵەم دەدەن. لەمیانەی خستنەڕووی چەند خاڵیکدا بەدیاردەکەوێت کە ئەم ئەقڵییەتە چ مەرگەساتێکی بەسەر گەلی کوردستاندا هێناوە: 1ـ ئەو ئەقڵییەتە کێشەی گەلی کوردی بنبەست کردووە و لەچارەسەری دوورخستۆتەوە شان بەشانی ئەمەش تا بۆیان کرابێت نەیانهێشتووە هیچ هێزێکی شۆڕشگێڕ و نیشتمانپەروەری ئەلتەرناتیفیش دەربکەوێ و کێشەکە بەرەو راستەڕێی چارەسەری ببات. 2ـ ئەو ئەقڵییەتە هەمیشە لەسەر شەڕ و پێکدادان و ناکۆکی و ئاژاوە و ناجێگیریدا ژیاوە و بااڵدەستی خۆی سەپاندووە .لەالیەکەوە هەمیشە دژی هێزە شۆڕشگێڕەکان لەنێو پیالنگێڕی و ناکۆکیدا بووە ،لەالیەکی دیکەشەوە خاوەندارانی ئەو ئەقڵییەتە ـ کەس و الیەنەکان ـ لەنێوخۆشیاندا کۆک و تەبا نەبوونە و شەڕی دەسەاڵت و کور�سی و پاوانخوازی بووەتە شێوازی پەیوەندی لەنێوانیاندا .بۆیە لەبری کولتووری تەبایی و ئاشتی نەتەوەیی ،کولتووری شەڕی براکوژی و ئاژاوە و ناجێگیریان خوڵقاندووە و پەرەپێداوە. 3ـ پارچەگەرێتی ،ناوچەگەرێتی و عەشیرەتگەری و… .هتد بونیادی نەتەوەگەرا سیا�سی ئەقڵییەتی سەرەتاییەکان پێکدێنن و چەمکی یەکێتی نەتەوەیی و ئاسای�شی نەتەوەیی و بەرژەوەندی بااڵی نەتەوەیی لەو چەمکانەدا دەخنکێنرێت .بۆیە لەبری کولتووری یەکێتی نەتەوەیی و رۆحی نەتەوەیی ،کولتووری پارچەگەرێتی و ناوچەگەرێتی و عەشیرەتگەرێتیان www.komelge.com
گۆڤارێكی سیاسیی ،هزریی ،جڤاكی مانگانەیە.......ژمارە ،21تشرینی دووه‌م 2017ز \ گه‌اڵڕێزان 2717ك
خوڵقاندووە و پەرەیانپێداوە .بۆیە بە پراکتیک دژی هەر پڕۆژە و هەوڵدانێکی نەتەوەیی یاخود هەر دەزگایەکی نەتەوەیین. 4ـ هێز و الیەنە نەتەوەگەرا سەرەتاییەکان هەمیشە لەپێناو مانەوە و بااڵدەستی خۆیان لەگەڵ هێزە هەرێمی و جیهانییە پاشڤەڕۆکان لەنێو هاوکاری و رێککەوتندا بوونە ،تەنانەت لەزۆر حاڵەتدا وەک «سوارەی حەمیدییان» و جاش و تۆڕی سیخوڕی ملکەچ و دەست لەسەر سینگ لەڕاژەی هێزە هەرێمی و جیهانییە پاشڤەڕۆکاندا هەڵسوکەوتیان کردووە .بۆیە وابەستەیی و بەکرێگیراوی و خیانەت بووەتە ستراتیژ و سیاسەتی بنەڕەتی ئەو هێز و الیەنانە. 5ـ ئەو هێز و الیەنانە دینامیکییەتی پێشکەوتن و گۆڕانکاری کۆمەڵگه‌یان تێکشکاندوە و ئیرادەی گەلیان پووچەڵکردووە و هیوا و ئامانج و داخوازییەکانی گەلیان کردۆتە سەراب. 6ـ ئەگەر ئەو ئەقڵییەتە کەمێک دەست بکەوێتە دەسەاڵتیان زۆر لەدەسەاڵتدارە فاشیست و دیکتاتۆریەتییەکان داپڵۆسێنەرتر و زۆردارتردەبن. 7ـ نەتەوەگەرای سەرەتایی گەلێک لق و پۆپی لێبۆتەوە .هەروەها تەنیا لەباشووری کوردستاندا قەتیس نەماوە، بەڵکو وەک پەتایەک گشت کوردستانی گرتۆتەوە .گشت هێز و الیەنەکانی نەتەوەگەرای سەرەتایی خاوەن هەمان ئەقڵییەت و پراکتیکن ،بەاڵم بە فۆرمیلە و شێوازی جیاوازەوە. 3ـ نەتەوەگەرای سەرەتایی لەڕووی سۆسیۆلۆژییەوە :نوێنەرایەتی گشت www.komelge.com
پێوانە و پێودانگە عەشیرەتگەرییەکان دەکات و خاوەنداری لە لەدابونەریتە جێماوەکان و شێوازی پەیوەندییە کۆمەاڵیەتییە پاشڤەڕۆکان دەکات. ئەو ئەقڵییەتە پارێزوان و پێکهێنەری پێوانە و پێودانگە فیوداڵییەکانە، لەوەش مەترسیدارتر پێوانە و پێودانگی دواکەوتووترین چەمکی عەشیرەتگەرایی بەسەر نەتەوەیەکدا دەسەپێنێ و دەیکات بەموڵکی نەتەوە. بۆیە ئەقڵییەتی نەتەوەگەرای سەرەتایی بەپێی چەمکە سۆسیۆلۆژییەکان دواکەوتووترین ئەقڵییەتە ،ئەمەش دواکەوتووترین خۆیدا لەگەڵ کەسێتی و کۆمەڵگه بونیاد دەنێت. لەبەرئەوەی لەو ئەقڵییەتەدا تادواڕادە فیوداڵێتی بااڵدەستە ،بۆیە کەسێتی عەشیرەتگەری و ناوچەگەرێتی و پارچەگەرێتی هێناوەتە ئاراوە .هەر بەو کەسێتییەش کۆمەڵگه‌یەکی هاوشێوەی خۆی دروستکردووە .ئیدی کە کەسێتی و کۆمەڵگه‌یەکی بەمجۆرە بەهزری نەتەوەگەرایی کاریگەر دەبێ ،یاخود کە دەبینێ ئەو هزرە لەنەشونماکردن دایە ،ئەو هزرە (هزری نەتەوایەتی) ئەقڵییەتە ئەو لەچوارچێوەی لەقاڵب دەدات و فۆرمیلەی دەکات. واتە نەتەوەگەراییەک کە لەبازنەی عەشیرەتگەری و ناوچەگەرێتی و پارچەگەرێتیدا دەخولێتەوە ،پیادە دەکات. لەسەر ئەو بنەمایە نەتەوەگەرایەتی ئەو ئەقڵییەتە نەتەوەگەراییەکی عەشیرەتگەری و ناوچەگەرێتی و پارچەگەرێتییە .ئیدی هەڵگری ئەو نەتەوەگەراییە ،چینی فیوداڵ ـ کۆمپرادۆر
بێت یاخود بۆرژوا و وردەبۆرژوای ریفۆرمیست بێ ،جیاوازییەکی زێدە لەنێوانیاندا نابینرێ .هەڵبەتە ئەو نەتەوەگەرایەتییە هەمیشە لەدژی بەرژەوەندییە بااڵکانی نەتەوەیە و هەرگیز ناتوانێ نوێنەرایەتی بکات. بۆیە رێبەر و سەرکردەکانی ئەو جۆرە پارت و رێکخراوانە ،نەک وەک رێبەر و سەرکردەی پارت و رێکخراوێکی سیا�سی، بەڵکو لە سەرۆک عەشیرەت یاخود سەرۆک خێڵیش دەچن و وەکو سەرۆک عەشیرەت و خێڵ هەڵسوکەوت دەکەن. هەروەها پێکهاتەی رێکخستنی ئەو پارت و رێکخراوانە پێکهاتەیەکی عەشیرەتگەری یان ناوچەگەری یاخود پارچەگەری تێپەڕ ناکات .ئەمەش لەڕووی سۆسیۆلۆژیەوە بەرتەسکترین و دواکەوتووترین پێکهاتەی سیاسییە لەنێو کۆمەڵگه‌یەکدا. ئەگەر لەگۆشە نیگایەکی دیکەی سۆسیۆلۆژییەوە لەو ئەقڵییەتە بڕوانین ئەوا دەبینین کە تاک بەعەشیرەت و خێڵەوە هەبوونی هەیە و هەر لەسەر ئەو بنەمایەش گوزارشت لەخۆی دەکات .نەک بەهەبوونێکی نەتەوەیی یاخود بڵێین بە کەسێتییەکی نەتەوەیی. بۆیە بەئەقڵییەتێکی بەمجۆرە ،کەسێتی و کولتووری نەتەوەیی و یەکێتی و رۆحی نەتەوەی ناخوڵقێت .چونکە ئەقڵییەتی نەتەوەگەرای سەرەتایی تادواڕادە گەل پارچە و پەرتەوازە دەکات. واتە ئەو واقیعەی هێزە دەرەکییەکان و هێزە بااڵدەستەکانی سەر کوردستان بەسەر کوردستاندا سەپاندوویانە، ئەقڵییەتی نەتەوەگەرای سەرەتایی دەیپارێزێت و قووڵتری دەکاتەوە. ئیدی نەتەوەیەک بۆ چوارپارچە و هەر 35
Political, Intellectual and Social monthly Magazine. NO:21 - October 2017
پارچەیەکیش بۆ چەندین ناوچە و هەر ناوچەیەکیش بۆ چەندین عەشیرەت و خێڵ ،پارچه ده‌كات. بەپێکهاتە زیاتر ئەگەر کۆمەڵگه‌ی کۆمەاڵیەتییەکانی کوردەواریدا قووڵ ببینەوە و هەڵوەستە لەسەر فۆرمیلەبوونی خێزان بکەین، ئەوا لەسایەی ئەو ئەقڵییەتەدا مرۆڤ لەنێو خێزاندا لەدژوارترین رەوشدا دەژیت .چونکە بەپێی ئەو ئەقڵییەتە «خێزان» دەبێتە «نەتەوە» و ماڵیش «واڵت» .واتە هەموو شتێک لەخێزاندا بەرجەستە دەبێت؛ شەرەف ،کەرامەت، خۆشەویستی و… هتد .لەبەر ئەوەی ئەو ئەقڵییەتە ئەقڵییەتێکی باوکساالرییە، بۆیە چەمکی «پیاوێتی» بااڵدەستە و نیشانەی هێز و ئاقڵمەندێتییە و خاوەنی هەموو شتێکی خێزانە بە ژن و منداڵ و سامانیشەوە .کەچی ئەو پیاوێتییە لەبەرامبەر دەسەاڵتی دەرەوەی خێزاندا (دەسەاڵتی دەوڵەت ،دەسەاڵتی خێڵ و عەشیرەت ،دەسەاڵتی حیزب و… هتد) کۆیلەیە و بێ دەسەاڵتە و مەحکومی نکوڵی و بێچارەییە ،لەهەمانکاتدا بەسەر ژنیشەوە ئاغا و سوڵتانە و خاوەنیەتی. لەو حاڵەتەدا رەو�شی ژن لەنێو خێزاندا رەوشێکی تراژیدیانەیە ،چونکە ئەو گوشار و سەرکوتکردنەی «دەسەاڵتی دەرەوە» بەسەر پیاودا دەیسەپێنێت، ئەوا پیاویش لەنێو خێزان بەسەر ژندا بەزیادەوە دەیسەپێنێت .ئیدی ژن لەالیەکەوە موڵک و شەرف و نامووسە لەالیەکی دیکەشەوە هەموو جۆرە گوشارێکی�شی لەسەرە و سەرکوت دەکرێت .ئەگەر ئەو رەوشە لەپێکهاتەی فیۆداڵێتییەوە سەرچاوە دەگرێت، 36
وەلێ کاتێک کە ئەقڵییەتی نەتەوەگەرای دەبێت دەسەاڵتدار سەرەتایی گەلێک پێوانە و بنەماکانی فیۆداڵیش تێدەپەڕێنێت .ئیدی ئەو شەرەف و ناموسەی لەڕوانگەی فیۆداڵێتییەوە پیرۆزترین بەهایە و بە ژن لکێنراوە و تەنیا ژن گوزارشتی لێدەکات ،کەچی ئەو ئەقڵییەتە دەتوانێت بیکڕێت و بیفرۆشێت. بەکورتی ئەقڵییەتی نەتەوەگەرای سەرەتایی خێزانێکی تا بڵێی تەنگ و تراژیدی دەخوڵقێنێت و لەزۆر حاڵەتیشدا پێودانگە فیۆداڵییەکان تێدەپەڕێنێت .لەناو ئەو خێزانەشدا کەسێتییەکی پووچەڵ و پاشڤەڕۆ و کڵۆڵ و بێچارە دەخوڵقێ و ملکەچی هەموو دەسەاڵتێکی دەرەکییە .لەچوارچێوەی خێزانیشدا «پیاوێتی» هەموو شتێکە و «ژنێتی»ش هیچ نییە و سووکترین بەهایە. 4ـ نەتەوەگەرای سەرەتایی لەڕووی سایکۆلۆژییەوە :کەسێتیەکی بەمجۆرە لە سۆز و خۆشەویستی راستەقینە داماڵراوە و سارد و خەمۆکییە .هەروەها ئەو ئەقڵییەتە لەپیاودا کەسێتییەکی تادواڕادە «ساددی» و لەژنیشدا کەسێتییەکی تا دواڕادە «ماسۆ�شی» دەخوڵقێنێت .ئیدی مرۆڤ دەتوانێت بڵێ ئەو جۆرە خێزانە لە کۆمەڵگه‌ی کوردەواریدا بریتییە لەپەیمان و ڕێککەوتنی کۆمەاڵیەتییانەی نێوان کەسێتی ساددی و کەسێتی ماسۆ�شی. هەروەها ئەو پیاوەی ماخۆی ئەو ئەقڵییەتە بێت هەمیشە لەبەرامبەر دەسەاڵتی دەرەوەدا «هەست بەکەمی خود» دەکات ،بۆیە ناچارە لەسەر بنەمای ملکەچی وابەستەی بێت ،ژنیش
بەملکەچییەوە وابەستەی پیاو دەبێت. لێرەدا چەمکی هاوسەرێتی بەواتای ملکەچی و وابەستەیی رەها دێت. «زایەندی ـ جنس»یش لەو دۆخەدا تاکە بنەما و پێوانەی هاوسەرێتی و پەیوەندی کۆمەاڵیەتییە« .ئەشق و خۆشەویستی»یش لەو دۆخەدا تەنیا ئەرکی پاراستنی ئەو بنەمایەی لەئەستۆ دایە .کەسێتی نەتەوەگەرای سەرەتایی کەسێتییەکی هەمیشە رەشبین و بێباوەڕە ،چونکە دووبارەبوونەوەی یاخیبوون و شکستی بەردەوام ،لەڕووی ئایدیۆلۆژی و سیا�سی و سایکۆلۆژییەوە ئەو کەسێتییەی لەهەموو ئومێد و هیوایەک دابڕاندووە و بێچارەی کردووە، ئەمەش رەشبینی و بێباوەڕی چاندووە و بەرهەمەکە�شی قەدەرگەراییە ،کەسێتی قەدەرگەرا بەداهاتوو گەشبین نییە، بۆیە لەپێناو داهاتوودا رەنج و هەوڵ نادات و پێی وایە «ئەو نانە نانە کە ئەمڕۆ لە خوانە». 5ـ نەتەوەگەرای سەرەتایی لەڕووی ئابوورییەوە :ئەقڵییەتی نەتەوەگەرای کەسێتییەکی خاوەن سەرەتایی مشەخۆر و بەرهەمخۆرە ،تااڵنکار و چاولەدەستە .هەربۆیە لەالیەکەوە هیچ پەیوەستبوونێکیان بەخاکەوە نییە ،لەالیەکی دیکەشەوە بێ رەنج و مشەخۆرن .کەسێتییەک کە بەرهەمهێن نەبێت مشەخۆربێت ،کولتووری تااڵنکاری و چاولەدەستی دەئافرێنێت. لەبەرئەوەی الیەنە سیاسییە نەتەوەگەرا سەرەتاییەکان لەڕووی ئابوورییەوە پشت بەخۆی و بەجەماوەر نابەستێت ،ئەوا لەڕووی سیاسیشەوە ئیرادەی سیا�سی خۆی و جەماوەریش www.komelge.com
گۆڤارێكی سیاسیی ،هزریی ،جڤاكی مانگانەیە.......ژمارە ،21تشرینی دووه‌م 2017ز \ گه‌اڵڕێزان 2717ك
تەسلیمی ئەو هێز و دەوڵەتانە دەکات کە دەستیان لێپان دەکەنەوە و وەکو خۆیان دەڵێن »:هاوکارییان لێوەردەگرین» ئەمەش هۆکارێکی سەرەکی وابەستبوون و بەکرێگیراوی ئەو هێزانەیە کە نوێنەرایەتی ئەو ئەقڵییەتە دەکەن. چونکە ئەگەر ئابووری سەربەخۆ نەبێت، سیاسەتیش سەربەخۆ نابێت. لەمیانەی ئاماژەکردن بەهەندێ الیەن و تایبەتمەندی نەتەوەگەرای سەرەتایی و ئەقڵییەتەکەی ،ئەوا جەوهەرە نێگەتیف و راستینە مەرگەساتییەکەیمان بۆ روون دەبێتەوە. هەڵبەتە ئەوەی دەستنیشانمان کرد هێڵە گشتییەکانی ئەو نەتەوەگەراییەیە ،وەلێ ئەگەر مرۆڤ تێیدا قووڵتر ببێتەوە و زیاتر تاوتوێی بکات گەلێک تایبەتمەندی و سیمای دیکەش دەستنیشان دەکات. بۆ زیاتر تێگەیشتن لەنەتەوەگەرای سەرەتایی ـ کە الیەنە نێگەتیفەکەی نەتەوەگەرایەتییە لەکوردستان ـ پێویست دەکات ئەگەر زۆر بەکورتیش بێت سەبارەت بەنەتەوەی دیموکراتی ـ کە الیەنە پۆزەتیفەکەی نەتەوایەتییە و بە لەدایکبوونی تەڤگەری ئازادیخوازی پەکەکەوە سەریهەڵداوە ـ هەندێک خاڵ دەستنیشان بکەین: .1لەبەرئەوەی میزۆپۆتامیا النکەی ژیار و شارستانییەتی مرۆڤایەتییە و گەلی کوردیش یەکێکە لەو گەالنەی ئەو ژیار و شارستانیەتییەیان بونیادناوە، ئیدی کە ئەو گەلە لەنزمترین ئاستی ژیاندا دەژیت و لەڕاستینەی مرۆڤایەتی خۆی داماڵراوە ،بۆیە لەکەسێتی گەلی کورددا تەواوی مرۆڤایەتی سووکایەتی پێدەکرێت و بەهاکانی ژێرپێ دەخرێت. www.komelge.com
لەسەر ئەو بنچینەیە کێشەی نەتەوەیی کورد گوزراشت لەتەواوی کێشە مرۆڤایەتییەکان دەکات .بەواتایەکی دیکە کێشە مرۆڤایەتییەکان لەسەر خاکی میزۆپۆتامیادا لەدژوارترین و مەترسیدارترین رەو�شی خۆی دایە. . 2هەروەک چۆن کێشەی نەتەوەیی کورد وەک کێشەیەکی پارچە پارچە نابینێت ،بەڵکو وەک کێشەی تەواوی گەلی کوردستان دەبینێت، لەهەمانکاتیشدا لەکێشەکانی گەالنی خۆرهەاڵتی ناوینیشدا نایپچڕێنێ .واتە چارەسەرکردنی کێشەی کورد نەک لەچوارچێوەی سنوورێکی دەوڵەت – نەتەوەدا ،بەڵکو لەچوارچێوەی چەمکی نەتەوەی دیموکراتی و بەیەکەوە ژیانی ئازادانە دەبینێت .بۆیە کێشەی کورد و کێشەکانی گەالنی دیکە بەیەکەوە پەیوەستدار دەبینێت .لەبەرئەوە بەدیهێنانی نەتەوەی دیموکراتی و یەکێتی ئازادانەی نێوان گەالن بەگونجاوترین و راستترین چارەسەری دەبینێت. . 3هەروەها کێشەی نەتەوەیی پەیوەستداری کێشە چینایەتی و رەگەزی و کێشە مرۆڤایەتییەکان دەبینێت و لەیەکتریان جودا ناکاتەوە ،بەڵکو تێکۆشان لەپێناو چارەسەری کێشەی نەتەوەیی لەهەمانکاتدا پەیوەست بکرێ بە تێکۆشان لەپێناو چارەسەری کێشەکانی دیکەش .بەواتایەکی دیکە: تێکۆشان بۆ چارەسەری ئەو کێشانە بەیەکەوە و بەئاوێتەیی ئەنجام دەدرێن. 4ـ تێکۆشانی نەتەوەیی لەجەوهەری خۆیدا تێکۆشانێکی دیموکراسییانەیە. چونکە کێشەی کورد خاوەن جەوهەرێکی دیموکراسییانەیە.
لەمیانەی ئەو چەند خاڵەدا ئەو راستییە روون دەبێتەوە کە رێبازی نەتەوەییانەی تەڤگەری پەکەکە خاوەن رەهەندێکی دیموکراسییانە و جەوهەرێکی ژیاندۆست و مرۆڤدۆستیانەیە .بۆیە لەگەڵ رێبازی نەتەوەگەرای سەرەتایی ناکۆکە و سەداسەد لێی جیاوازە. بێگومان لێتوێژینەوە لەسەر نەتەوەگەرای سەرەتایی پێویستی بەقووڵبوونەوە هەیە بۆ ناخی مێژووی کوردان لەسەدەی بیستەم و چاره‌گه سه‌ده‌ی ئێستادا ،بەتایبەتی ئەم 65 ساڵەی دوایی ،کە بەقۆناخی پەرەسەندن و بااڵدەستی نەتەوەگەرای سەرەتایی دەناسرێت .بەاڵم بەسەرکەوتنی دیموکراسییەت و پەرەسه‌ندنی شۆڕ�شی ژیانەوە و دیموکراسییانەی گەلەکەمان و خوڵقاندن و پتەوبوونی یەکێتی نەتەوەیی کوردان و تۆکمەبوونی رۆحی نەتەوەیی ،هەروەها لەگەڵ پێشکەوتنی سیستەمی کۆنفیدرالیزمی دیموکراتیدا کە بەستراتیژی نوێی کوردان بۆ سەدەی بیست و یەکەم دادەنرێت ،ئیدی ئەقڵییەت و هزری نەتەوەگەرای سەرەتایی گەیشتۆتە قۆناخی ئیفالسبوونی خۆی و چیتر ناتوانێت بەردەوامی بەژیان و بااڵدەستی خۆی بدات .چونکە مەحکومی تێپەڕاندن و کەوتنە پەراوێزی مێژووە.
37
Political, Intellectual and Social monthly Magazine. NO:21 - October 2017
شامـــاران ناوه‌ندیی ژنۆلۆژی لەماڵەکەتان دا ،یان دراو�سێ یان خزمێکتان ،یان لە ماڵی داپیرەت تابلۆی مارێکت بینیوە کە سەرەکەی ژنێکە بەسەر دیوارەوە یان بەسەر بوراق ( دۆالبی کۆنی جلوبەرگ) کە بە تایبەتی لە الدێکان و گەڕەکە کۆنەکانی شارەکان دا بووە؟ بە دڵنیاییەوە کەم کەس هەیە نەیبینێت، بەاڵم زۆربەشمان ئەو پرسیارەم ال دروست نەبووە کە ئەمە دیمەنی چییە؟ لە کوێیوە هاتووە؟ چیرۆکەکەی چییە؟ ئەفسانەیە یان راستی؟ یان تێکەڵەکەیەکە لە هەردووکیان؟ ئەم دیمەنە گوزارەیە لە چی؟ بۆچی ژن بە جەستەی مارێکەوە؟ ئەمانە هەموو پرسیاری گرنگن بۆ ڕوون کردنەوەی راستیەک کە سەرەتا بە پرسیار دەست پێبکات و پاشان نیوەکەی تری راستیەکەی بە لێکۆڵینەوە و وەاڵمدانەوەی النی کەمی ئەو پرسیارانە دەستپێبکات. میتۆلۆژیا یان ئەفسانەگەری بۆ ئاشکراکردنی راستیەکانی مێژوو زۆر زانیاری بنەڕەتی تێدایە .لە مێژووی ژن دا هەندێ چیرۆکی میتۆلۆژی راستیەکانی ژن دەخەنەڕوو .یەک لەو میتۆلۆژیانە شامارانە .ئەو میتۆلۆژیانە بەشێوەیەکی 38
شاماران خواوەندێکی مێینەی دێرینی کوردییە و واباو بووە کە خواوەندی زانین و پارێزەری نهێنیەکانە
باش نیشانی دەدات کە ژن چۆن هەموو شتێکیان خولقاند ،بناغەی زانست ،راستی ،با�شی چۆن لەالیەن ژنانەوە ئافرێندران .سەرەتا با بزانین چی لەسەر ئەم دیمەنە وتراوە کە زار بە زار و بە شێوەی جیاواز گوازراوەتەوە: ڕۆژێک کوڕێک لەگەل دایکی و هاورێکانی دەچنە دەرەوەی شار .کوڕەکە ناوی تامەسپ دەبێت .کوڕی خێزانێکی هەژار دەبێت و کاری داربڕینەوە دەکات. لەو گەشتەیان دا بیرێک دەبینن کە
مێشهەنگێکی زۆری بەدەورەوە دەبێت هاوڕێکانی رازی دەکەن کە بچێتە ناو بیرەکەوە بۆ ئەوەی کە هەنگوینیان بۆ بینێت .تامەسپ دەچێتە ناو بیرەکەوە و سەتڵیان بۆ پڕ دەکات لە هەنگوین و بە پەت رایدەکێشن .کاتێ دەبینن هەنگوینەکە زۆرە پەتەکە دەبڕن و تامەسپ لە ناو بیرکەدا عا�سی دەبێت .کاتێ دەزانێ کە هاورێکانی هەڵیانخەڵەتاندووە و ناپاکیان بەرامبەر کردووە و لە هاتنە دەرەوە بێ هیوا دەبێت، کونێک لە دیواری بیرەکەدا دەدۆزێتەوە www.komelge.com
گۆڤارێكی سیاسیی ،هزریی ،جڤاكی مانگانەیە.......ژمارە ،21تشرینی دووه‌م 2017ز \ گه‌اڵڕێزان 2717ك
و بە چەقۆکەی کونەکە گەورە دەکات و لەو کونەوە دەچێتە شارێکەوە ( هەندێ سەرچاوەش دەڵێن لەو کونەوە دەچێتە ناو ئەشکەوتێکەوە و لەوێوە دادەبەزێتە ناو شارەکەوە) کە شاری شای مارەکان – شامارانە .کاتێ شاژن دەزانێ کەسێکی نامۆ کەوتۆتە ناو شارەکەیانەوە ناڕەحەت دەبێت .بە پاسەوانەکانی دەڵێت “ ئەو کەسە یەکسەر بگرن و بێننە الی“ .ئەویش کاتێ دەزانێ کە دەیانەوێ بیگرن و گومانی لەو دەبێ دەبێت کە ئەگەری کوشتنی هەیە، زۆر هەوڵ دەدات خۆی نەدا بە دەستەوە و داوای ئەوە دەکات کە لێی ببوورن. کاتێ شاماران تێدەگات کە نیازی ئەو کوڕە خراپ نییە و لەالیەن هاوڕێیکانیەوە خەڵەتێنراوە ،شاماران پێی دەڵێ“ : مردنت بە دەست منە بەاڵم وێڕای ئەوەش ناتکوژم .لە کۆشکەکەی من دا دەمێنیتەوە“ .کوڕەکە چەند ساڵ لەوێ دەمێنێتەوە و پاشان بیری دایکی دەکات و داوا دەکات کە بگەڕێتەوە ماڵ .شاماران سەرەتا نایەوێ رەوانەی بکاتەوە .شارامان پێی دەڵێ “ باشە بچۆ .بەاڵم ئەو پیاوەی کە دەیەوێ من بکوژێت داوای ئاشکراکردنی جێگەکەی من لە تۆ دەکات ،دەبێ تۆ جێی منی بۆ ئاشکرا نەکەی .لەبەردەم خەڵکی تردا خۆت نەشۆی ،بە بەرکەوتنی ئاو پێستەکەت وەک مار کاژ هەڵدەدات و خەڵک پێت دەزانن کە لەگەڵ من بوویت“. کوڕەکە بەڵێن دەدات کە وشیار بێت و ماڵئاوایی دەکات .پاشان سوار پشتی مارێک دەبێت و خۆی لە ماڵەکەی خۆیان دا دەبینێتەوە. کە تامەسپ دەگەڕێتەوە بۆ ناو خەڵکەکەی خۆی بۆ چەندین ساڵ ئەو نهێنیە لە خەڵک دەشارێتەوە .ڕۆژێک www.komelge.com
پادشای شار توو�شی نەخۆشیەکی کوشندە دەبێت .هیچ پزیشک و حەکیمێک ناتوانێ چارەسەری بۆ بدۆزێتەوە .لە جێیەکی دوورەوە سیحربازێک هاتووە و بەڵێنی داوە کە پاشا چاک بکاتەوە .بەپێی زانایی خۆی سەری شاماران دەرمانی نەخۆشیەکەی پادشایە .بە هەموو هێزی پاشاوە دەیەوێت سەری شاماران بگرێت .سیحربازی زانا دەزانێ ئەو کەسانەی کە لە مارەوە نزیکن نیشانەیەک بە جەستەیانەوە هەیە .بۆ ئەوەش سیحرباز داوا دەکات پادشا فەرمان بدات کە سەیری جەستەی هەموو دانیشتوانی شار بکرێت.
ئەردۆغان چەندە
بیدرێتێ هێندەی تر داوا دەکات،
تورکیا کاریگەر و
بایەخی جیۆپۆله‌تیکی نەماوە
کاتێ سەیری جەستەی هەموو خەڵکی شاره‌ك ه دەکەن و سەر دێتە سەر تامەسپ ،لە جەستەیەوە دیارە کە لە نزیکەوە دانوسانی لەگەڵ شاماران کردووە .لەبەرئەوەی کە خاڵی رەش لە سەر هەموو جەستەی هەیە .ئەوەش دەبێتە نیشانەی ئەوەی کە کوڕەکە جێگەی شاماران دەزانێت .دەست بە لێپرسینەوەی دەکرێت ،کوڕەکە هەموو شتێک ناڵێت و دانی بە راستی شاماران دا نانێت بەاڵم سیحرباز دەست لە یەخەی ناکاتەوە.
رۆژێک کوڕەکە دەچێتە سەر بیرەکەی یەکەم جار و لەگەڵ شاماران یەک دەبینن. ئەو رووداوانەی هەموو پێدەڵێت .شاماران دەڵێت “ :باشە ،بەو واتایە دێت کە کاتی مردنی من هاتووە .ئەوانە سەری منیان دەوێت .بە تایبەتی ژەهری سەری منیان دەوێت .بۆ ئەوەی کە ژەهری سەری من نەکەوێتە دەستی ئەو سیحربازە چەندین ساڵە لە ژێر زەوی دا خۆدەشارمەوە .بەاڵم دیارە جێی منیان زانیوە .من تۆ دەناسم بۆ ئەوەش نهێنی خۆم بە تۆ دەڵێم .تۆ من بکوژە و سەری من ببڕە .بیبە بۆ سیحرباز و پادشا. سیحرباز سەری من دەکوڵێنێ ،پەرداخێک ئاوی لێ دەردێنێت ،پاشان جارێکی دیكه دەیکوڵێنێته‌و ه و پەرداخێکی تری�شی لێ دەردێنێت و جارێکی تریش پەرداخی سێیەمی لێ دەردێنێت .پەرداخی یەکەم دەداتە تۆ کە ژەهری تێدایە ،ئەوەی دووەم شفایە و دەیداتە پادشا .ئەوەی سێیەم زانستە خۆی دەیخواتەوە .تۆ کارێک بکە کە پەرداخی سێیەم تۆ بیخۆیتەوە و ئەوەی یەکەمیش بدە بەسیحرباز .بەو پێیە دەبیتە خاوەنی زانست .تامەسپ هەموو قسەکانی شاماران پێک دێنیت .سیحرباز ئاوەکەی پەرداخی یەکەم دەخواتەوە و دەمرێت. پادشا چاک دەبێتەوە و کوڕەکەش هەموو زانستی جیهان لە خۆی دا کۆدەکاتەوە. هەندێ سەرچاوەی تر پێی وایە کە “ وەزیرێکی پادشا کەسێکی پیاو خراپە، دەڵێت تەنها چارەسەر خواردنی گۆشتی شامارانە .بۆیە وەزیر فەرمان دەدات بە هەمووان کە بچنە ناو حەوزی ئاوەوە بۆ ئەوەی بزانرێت کێ شوێنی شاماران دەزانێ .وەزیر لەم هەوڵەی مەبەستی لەوە نییە خزمەتی پادشا بکات، بەڵکو بەهۆی خواردنی شامارانەوە 39
Political, Intellectual and Social monthly Magazine. NO:21 - October 2017
دەخوازێت هەموو نهێنی و زانینی جیهانی دەستبکەوێت ،سەرەتا تامەسپ نایەوێت کە بچێتە ناو حەوزەکەوە بۆ ئەوەی کە بتوانێت نهێنیەکەی شاماران بپارێزێت. بەاڵم چارەی نامێنێت و سەربازەکان هەڵیدەدەنە ناو ئاوەکە و پێستی تامەسپ دەبێت بە کاژی مار و دەستبەجێ نهێنیەکەی ئاشکرا دەبێت .دوای ئەوە سەربازەکان دەستگیری دەکەن و ئەشکەنجەی دەکەن بۆ ئەوەی شوێنی شامارانیان پێ بڵێ .تامەسپ نایەوێت نهێنیەکانیان پێ بڵێت ،بەاڵم لە کۆتاییدا ناچاردەکرێت کە شوێنەکە ئاشکرا بکات ،پاسەوانەکانی پادشا دەچن بۆ ناو بیرەکە و شاماران لەوێ دەگرن .کاتێک کە تامەسپ شاماران دەبینێت ،هەست بە شەرمەزاریەکی زۆر دەکات ،بەاڵم شاماران پێی دەڵێت کە لۆمەی خۆی نەکات و هەڵەی ئەو نەبووە. شاماران پیالنێک دادەنێت بۆ ئەوەی کە نهێنی و زاناییەکەی بدات بە تامەسپ. شاماران لە کۆشکی پاشادا ڕایدەگەیەنێت “هەرکەس کلکم بخوات ئەوا هەموو نهێنی و زاناییەک وەردەگرێت و ئەوەی کە لەشم بخوات چاکدەبێتەوە و ئەوەی سەرم بخوات دەستبەجێ دەمرێت .دوای ئەوەی کە وەزیر ئەوەی گوێ لێدەبێت، شاماران دەکاتە �سێ بەشەوە و فەرمان دەدات کە ئەو �سێ بەشە بکوڵێنرێت .کاتێک کە گۆشتەکە دەکوڵێت ،وەزیرەکە کلکی دەخوات ،تامەسپ کە خۆی بە تاوانبار دەزانێت بەرامبەر بەشاماران و دەیەوێت بمرێت ،لە سەرەکەی دەخوات و پادشاش بۆ چاکبوونەوە لە لەشەکەی دەخوات. بەپێی پیالنەکەی شاماران وەزیر دەمرێت، پادشا چاک دەبێتەوە و تامەسپ زانایی و نهێنیەکانی شاماران وەردەگرێت“. 40
تامەسپ بۆ ئەوەی کە ئەو زانستەش بگوازێتەوە بۆ دوای خۆی لە بەردەم رووباری دیجلە دادەنیشێت و دەست بە نووسین دەکات .کاتێ نووسینی خۆی تەواو دەکات بایەکی زۆر بەهێز هەڵی کردووە و هەموو کاغەزەکانی بردووە و کەوتۆتە ناو ئاوەوە .تاکە کاغەزێکی لە دەستی دا ماوەتەوە ئەو زانستەیە کە بۆ رۆژی ئەمڕۆ گوازراوەتەوە. میتۆلۆژیا بناغەیە کاتێ مێژووی خۆمان سەرلەنوێ دەنووسینەوە ناکرێ ئەو مێژووە دابڕاو لە میتۆلۆژی مامەڵەی لەگەڵ بکەین. لەوانەیە میتۆلۆژی لە دیدی یەکەمەوە وەک بەرهەمێکی زانستی نەبینرێت، بەاڵم ئەگەر لێکۆڵینەوە لە مێژووی هزر و سەرهەڵدانی ئایینەکان بکەین بۆمان دەردەکەوێت کە میتۆلۆژیا دابڕاو نییە لە راستی و تەنیا بەرهەمی خەیاڵ نییە .بە پێچەوانەوە دوور نییە لە راستیەوە ئەگەر بڵێین کە میتۆلۆژیا لێکدانەوەی هەندێ راستیە ،لەوە زیاتر میتۆلۆژیا خۆی لە خۆی دا زانستێکە نەک لەسەر بنەمای خەیاڵ بەڵکو لەسەر بنەمای پێشکەوتنی ماددیی. ئەگەر بە شێوەیەکی بابەتیانە لێ بڕوانرێت ع.ئۆجاالنیش لە مێژووی پەکەکەدا و ئافراندنی تێکۆشانی ئازادی دا بایەخێکی زۆری بە مێژووی میتۆلۆژی داوە .کاتێ لێکۆڵینەوەی لە مێژووی ٥هەزار کردووە نەک تەنیا پەرەی بە وشیاریی مێژوویی داوە ،لە هەمان کاتدا ئەو خەباتەی دەستی پێکردووە و بەڕێوەی بردووە لەهەمان کات دا سەرچاوە زانستی و مێژووییەکانی زەمینەی رێنسان�سی
هێناوەتە ئاراوە .گەر ئەو پشتگیری و زانیاریانە نەبوونایە سەخت بوو کە تێز یان دیدێک بە ئاسانی سەرکەوتن بەدەست بێنێت .لەم سااڵنەی دواییەدا لە سەرچاوەی مێژووی نەنووسراوی ژن دا دەگەڕێتەوە بۆ میتۆلۆژیا. راستی ژن دەگەرێتەوە ئەو چیرۆکەی کە سەرەتا وەک چیرۆکێکی رۆژهەاڵت دیارە ،زۆر کۆپی تری هەیە و شایانی لێکۆڵینەوەیە .وەک لەو چیرۆکەوە تێدەگەین کە شاماران گوزارەیەکی میتۆلۆژیایی .بناغەکەی میتۆلۆژیایەکی ئاریانییە و بەپێی راستی ژنە .ئەوەش بۆ ماهیەتە مێژوویی و رۆژانەییەکە�شی زۆر گرنگە .هەرچەندە لە الیەن زۆر میتۆلۆژیاوە دەزانرێت و پشتڕاستکراوەتەوە کە زەردەشتێتی ئارییانیە و مێژووی میتۆلۆژیای گەیاندۆتە ئاستی لوتکە ،بەدەر لە میتۆلۆژیای هیندی ،میتۆلۆژیای ئاریانیەکان لێکۆڵینەوەی لەسەر نەکراوە .لەو چیرۆکە شاکارە نیشانەی دوالیزمی مردن -ژیان، زانایی – نەزانی ،با�شی -خراپی هەیە. بەو خەسڵەتانەی لە میتۆلۆژییەکان دا باس دەکرێت پێگە و ئاستی ژن نیشان دەدات .دەکرێت بڵێین شاماران گوزارەیە لە ئاستی خوداوەندی .رێک هاوتای سەردەمی دەسەاڵتداری پیاو دێت کە بە زۆرەملێی بەهاکانی ژن زەوت دەکات .بۆ ماوەیەکی درێژ شاماران لە ژێرزەوی دا خۆحەشاردەدات بەاڵم هێشتاش ژیان، مردن ،زانستی لە دەست دایە .پیاو دێتە ئاستێکەوە کە بە زۆرەملێی بەهاکانی زەوت دەکات .خۆ بەخۆ ئەوەی کە لەئەنجام دا پێک هاتووە ئەوەیە .ئەو میتۆلۆژیایە www.komelge.com
گۆڤارێكی سیاسیی ،هزریی ،جڤاكی مانگانەیە.......ژمارە ،21تشرینی دووه‌م 2017ز \ گه‌اڵڕێزان 2717ك
چیرۆکی تراژیدییانەی ملمالنێی زایەندی (ژێندەر)ە .بە لێکۆڵینەوە لە سەردەمی نیۆلۆتیک ( سەردەمی بەردینی نوێ) ئاشکرا دەبێت کە ئەفسانەی شارامان چەند نزیک بە راستیە .بە جوانی دیارە کە لە سەردەمی نیتۆلۆتیک و بەر لەوەش ژن بە کۆکردنەوەی میوە چەند کەڵکی گەورەی لە ئابووری گروپێک دا هەبووە .بە کۆکردنەوەی میوە ژن پێ دەنێتە قۆناغی کشتوکاڵ .لە سەردەمە بەراییەکان دا ژن خۆی لە هەمووان زیاتر رووەک بەکاردێنێ ،رەگی بە کەڵک ،لق و پۆپەکانیان ،گوڵ و بەرەکانیان دەنا�سێ و کەڵکیان لێ وەردەگرێت .لە هەمان کات دا ئەزمونی لە ناسینەوە و ئاشنا بوون بە رووەکی زیانبەخش و ژەهراوییش پەیدا دەکات .ماددەی ژەهراوی و تیمار و چارەسەرکردن دروست دەکات. خوڵقێنەری گوزارەکردنە لە ژن لە الیەکی تر زایین و خەسڵەتی بەخشینی ژیان بە کۆمەڵگەبوونی دایک لە کۆمەڵگەکەی دا لە هەموو شت مەزنتر دەبینێت .ئەو ژنەی ژیان دەبەخشێت، تیمار دەکات ،لە مردن رزگار دەکات تا ئاستی خوداوەندێتی و پیرۆزی دەگات. هەر ژنە دەزانێت کە کاتێ کۆمەڵگەی چینایەتی پەرەدەسەنێت ،پیاو چۆن ژن قەتیس دەکات ،خۆی لەسەر زاڵ دەکات و لەناوی دەبات .ئەو ملمالنێیە زایەندییە و پەرەسەندنی دەسەاڵتدارییە لە میتۆلۆژیای سۆمەرییەکان دا زۆر ئاشکرا دیارە .رێکەوت نییە کە جێپەنجەی میتۆلۆژیا لەسەر هەر کاهینێک یان راهیبێکی یەهودی دیارە .لەبەرئەوەی www.komelge.com
سامی( یان کۆمەڵگە سیمیتیک) یەکەم ئایینی تاکخوداییە کە بەڕێی ئایین ژن کۆیلە دەکەن .هەڵوێستی ماردۆک لە میتۆلۆژییدا ،حەزرەتی ئیبراهیم، حەزرەتی موسا ،حەزرەتی عیسا ،حەزرەتی محەمەد دا هەڵوێستی ئەوانیشە بۆ ژن .لە دێرینترین میتۆلۆژییەکان دا دەزانرێت کە مار پیرۆزە ،وەک میتۆلۆژییەکانی میسر. هند و یۆنان. دەکرێت بە ژەهرەکەی و
لە سوپایه‌کی
ناوەندی سەرکوتکار
و هێرشبەر و قاتڵەوە بۆ دامودەزگای
پاراستنی خۆیی
هەڵبەتە رێکەوت نییە. لە الیەکی تر کاتێ لێی بڕوانین لە میتۆلۆژیای سامی دا بە چاوێکی نزم سەیری مار دەکرێت ،نەفرەتی لێدەکرێت، لە هەمان کاتدا شتێکی سەیر و بەدبەختیە کە ژنیش رووبەرووی هەمان مامەڵە دەبێتەوە .ئەو مامەڵەیە لە هەموو ئایینە تاکخوداییەکاندا تا رۆژی ئەمڕۆ لەبەرامبەر ژن پەیڕەو دەکرێت .کاتێ مار کەشتی پێغەمبەر نوح کون دەکات، کاتێ دایکە حەوا دەخەڵەتێنێ و سێوی دەرخوارد دەدەن ،خودا نەفرەت لە ژن و مار دەکات. دەکرێت لەدۆخی یەکەم دا بڵێین کە ئەو چیرۆکە لە سەردەمی نیۆلۆتیک تا رۆژی ئەمڕۆ هاتووە ،بەاڵم بە گۆڕانکارێکی زۆردا تێپەڕیوە .دووەمیش لەوانەیە ئەم چیرۆکە لە سەردەمی ناوین دا بەرهەم هێنرابێت .لە هەردووکیان دا ژن خەسڵەتی دایکایەتی، خۆشەویستی مرۆڤایەتی ،هەستی ئاشتی پاراستن و تێکۆشان لە پێناوی دا هەیە.
گەالن
سەرنجڕاکێ�شی جەستەی مارەوە ببەستینەوە .ژەهری مار ئەگەر بکەوێتە جەستەی مرۆڤەوە ٢٥تا ٥٠ساڵ کاریگەری هەیە .هەروەها ژەهری مار تەنیا کاریگەری کوژەری نییە ،بەڵکو کاریگەری تیمارکەرانەی هەیە .ئەوە لە زانستی پزیشکی هاوچەرخیش دا دەبینرێت کە لەسەر دەرمانخانەکان و هەم دامودەزگا پزیشکیەکان هەیە کە مارێکە خۆی لە دارێک یان په‌یکەرێکەوە ئااڵندووە.
لــە ب ــاک ــوری کــوردس ـتــانــدا زۆر ب ــاوە و لــە هــەنــدێــک نــاوچــەدا وێنەکەی لە ژووری نوستنی کچی الو و ژناندا هەیە!
41
Political, Intellectual and Social monthly Magazine. NO:21 - October 2017
رۆژه‌ڤا ل باشوور زه‌روان توراقی ژ التينى :كازم دهۆكی
پيالنا تاريا ڕێفراندۆمێ و تاكه ڕێكا چاره‌سه‌ريێ د ناڤبه‌را راست و دره‌وان دا جوداتيێن پيڤانێن ئه‌خالقى ديار دبن .له‌ور ه جڤاك د بنگه‌ها خوه دا لسه‌ر ڤان پيڤانا هاتيه دامه‌زڕاندن .ئيرۆ ل باشوورێ وه‌اڵت ڕه‌وشا گشتپڕسيێ هه‌يه .ڕه‌وش هاتيه گۆهه‌رتن ،وه‌كه چيرۆكا «شۆهڕۆده‌ر» يێ فيزياناس ميناكا ڕه‌وشا وێ پشيكا د سندۆقێ دا «كا مريه ئان ساخه« يه ،ئه‌ڤ ڕه‌وشا ده‌ركه‌فتى ديمه‌نێ نه‌به‌رپرسياريا ڕايه‌دارانه .سه‌ڕه‌ڕايى هه‌موو هشيارى و ڕێنيشاندانێن ڕه‌وشه‌نبيرى و سياسه‌تزانێن كورد ،ديسا ژى ڕايه‌دارێن باشوور لسه‌ر بڕياڕا خوه يا هشك كۆكن. تشتێ بالكێش و پێدڤى كو دڤيا بهێته زانين ،داكۆكيا لسه‌ر ڤێ مژارێ پێش كه‌فتى نه بتنێ يا ڕايه‌دارێن پ.د.ك يه، ئه‌ڤه پڕۆژه‌كه كو ب ده‌ستێ كۆمه‌له‌كا ل دژى خه‌تا «شيعى» ده‌ست ب به‌رنامه‌يه‌كێ كرينه كو بده‌ستێ سعودى بڕێڤه دچيت. نۆكه ڕه‌وشا كو ده‌ركه‌فتى ئه‌ڤه‌يه. پ.د.ك و سعودى كو پيالنا وان دگه‌ل قه‌ته‌ر ئه‌شكه‌ره بووى ئيدى دگه‌ل هه‌ڤدوو ب ئه‌شكه‌ره كار ناكه‌ن .چونكى 42
توركيا لبه‌ر ڕه‌وشا كوردستانێ نه‌دگه‌ل سعوديێ ،لێ دگه‌ل قه‌ته‌رێ دگه‌ل لنگه‌كێ ئيرانێ جى دگرن .ئه‌ڤ ه مژاره‌كه كو كورد دڤێت ب جيدى سه‌رێ خوه پێڤه بێشينن. هه‌ر ژ نها دا هه‌وڵدانێن ده‌وله‌تا تورك ده‌سپێ كريه .دناڤا ڤێ ڕۆژه‌ڤێ دا تشتێ كو ڕاست ناهێته نيقاش كرن ژى ئه‌ڤه‌يه كو مژار بابه‌ته‌كێ ديرۆكيه .كوردا ل باشوور ڕاستيا لۆزانێ ببا�شى لێكۆلين نه‌كريه، يان ب گۆتنه‌كا ديتر ،ڕاستيا كوردان يا كو د سه‌رێ سه‌دسااڵ بيستان دا هاتيه پارچه‌كرن ،ناهێلن ژ اليێ گه‌ل ڤه باش بهێت ه ناسكرن. چونكه ره‌وش وه‌ك كو وان گۆتیه كه‌سه‌ك وسا دۆستێ كوردان نینه. د په‌رگاال ده‌وله‌تی دا یا بنگه‌هين به‌ژه‌وه‌ندیێن كۆمپانیایێن ده‌وله‌تینه. ڤێ ره‌و�شێ ژى ب وان دده‌نه ونداكرن، ته‌نێ ڕه‌وشا كه‌ركوكێ ببا�شى بهێته نرخاندن ئه‌و دێ هێته زانين كا ژ به‌ر چ ئه‌و ده‌وله‌تێن كو لگۆرى خوه دۆستێن كوردانن بۆچى دێ دوژمناتيێ دگه‌ل كوردان كه‌ن .د ڕه‌وشا نۆكه‌دا ياكو ديار دبيت ،هێشتا هێزێن هه‌ژمونگه‌ر بڕيارا گۆهه‌ڕتنا په‌رگالێ بڕه‌نگه‌ك ه بنگه‌هين
نه‌دانه .يا كو پێدڤيه ڕاست بهێت ه خوه‌ندن ئه‌ڤه‌يه. ژبۆ كوردان يا هه‌رى مه‌ترسيدار ئه‌وه كو خوه ب دۆستاتيا هێزێن زۆڕده‌ست ڤه گرێ بده‌ن .لگۆرى به‌رژه‌وه‌نديان دكاريت تا ڕاده‌كێ ب هه‌ڤدووڕه كار بهێته كرن ،لێ یا جه‌وهه‌رى ئەو ه كو نه‌چاره دۆستانیا هه‌ری بنگه‌هین ته‌ڤلى گه‌لێن هه‌رێمێ بده‌ته گرێدان .مژارا ڕه‌گه‌زى مژاره‌كه كو پێدڤيه ب هشمه‌ندانه بهێته چاره‌سه‌ر كرن ،دگه‌ل ڤێ وه‌ك تێگه‌ها كو نها پ.د.ك ل سه‌ر بنگه‌هێ سونه‌گه‌رى و مه‌سه‌بى پێڕه‌و دكه‌ت ،ژبۆ كوردان و هه‌موو گه‌لێن هه‌رێمێ ئاگرێ دۆژه‌هێ گوڕ دكه‌ت .ژخوه يا كو سعودى به‌رهه‌ڤيا وێ دكه‌ت ژى ئه‌ڤه‌يه .يا د پشت په‌ردا دا دهێته ئاماده‌كرن دياره كو پڕۆژه‌يا خه‌تا سونه‌گه‌ريێ يه .ده‌وله‌تا تورك د چ قۆناغه‌كێ دا واز ژ ڤێ نه‌ئينا ،نۆكه ژى دياره يا دهێته مه‌ره‌ق كرن ئه‌ڤه‌يه .دبيت پێشبينيه‌ك وه‌ك مژارا شه‌نگال و ڕۆژئاڤا بيت .ل وێ ده‌رێ ديت كو به‌رناما ئاپۆيى وه‌كه ته‌ڤنه‌كه ژيانێ هاته ڕستن ،كو هه‌مان پڕۆژه‌يه كو لگۆرى ڕه‌وشا پێدڤى يا ناڤچێ و گه‌لێن هه‌رێمێ يه .ئەم وه‌ك كه‌س www.komelge.com
گۆڤارێكی سیاسیی ،هزریی ،جڤاكی مانگانەیە.......ژمارە ،21تشرینی دووه‌م 2017ز \ گه‌اڵڕێزان 2717ك
و ده‌ردۆرێن كو ب فكر و ڕامانێن ئاپۆيى ژیانێ دخوینن و دژین پێدڤيه هشيار بين، ده‌ستهالتدار خوه ل سه‌ر زراڤیا هه‌ستێ جڤاكێ يا ڕه‌وا ئاڤا دكه‌ن .نموون ه هه‌ستێ سه‌رخوه‌بوونێ وه‌ك هه‌موو نه‌ته‌وان مافێ نه‌ته‌وا كوردە .به‌س مژارا كو لێ هاتیه سۆركرن نه ئەو مژار ه كو نه‌ته‌وا كورد وه‌ك ناسنامه پێ وه‌ره ناسكرن .تنێ ژبۆ ده‌ستهالته‌ك ديتر دهێته پێشكێشكرن. پ.د.ك دڤێت دناڤا بازارا كو نه‌ته‌وه ده‌وله‌ت لێ سه‌رده‌ستن ،هه‌بوونا نه‌ته‌وا كورد وه‌ك مه‌تایه‌كێ بفرۆشيت .مژار ژاليێ ده‌ستهه‌التێ ڤه ئەڤه‌يە. ژبۆ كو بكاريت كااليێن خوه بێخته ڤێ بازارێ ،حاكم يا هه‌ڤپاره‌ك بۆ وى پێدڤيه ،دياره ئه‌و ژى وه‌كه سعودى هاتيه ده‌ستنيشان كرن .ئه‌م ڤێ نه‌وه‌ك به‌لگه‌يا فيزيكى ،لێ تنێ يا مه هه‌لسه‌نگاندنا ل سه‌ر شێوازێ كاركرنا پ.د.ك يه .ئه‌وه كو مه به‌ر ب ڤێ نێڕينێ پاڵ دده‌ت. ڕۆژه‌ڤا گه‌لێ كورد هاتي ه داگيركرن. حه‌تا كو داهاتيا گه‌لێ كورد كه‌فتيه ڕه‌وشا كو بكه‌ڤيته ژێر مه‌ترسيێ .ژبه‌ر چى؟ يێك ئه‌گه‌ر هه‌يه ،ئه‌و ژى ئه‌ڤه‌يه؛ پ.د.ك وه‌ك ده‌ستهه‌الت دخوازيت ببيته سه‌روه‌ر و ده‌ستهه‌التدار ل باشوورێ كوردستانێ يێ سه‌ره‌كه .ژبۆ كو بكاريت ڤێ هه‌ڤسه‌نگيا كو نها هه‌يى خراب بكه‌ت ئه‌و پێدڤى ب شه‌ڕه‌كێ يه .دزانيت كو ب ڤێ هێزا كو دده‌ستێ واندا هه‌يه دكاريت وان ناڤچه‌يێن كو لژێر سه‌روه‌ريا ى.ن.ك دايه ژ ده‌ستێ وان ده‌ربخيت و لسه‌ر حاكم بيت. دگه‌ل ڤێ هه‌ركه�سێ كو به‌حسا ناڤچه‌يێن «دابڕاو» دكه‌ت هايا وى ژێ هه‌يه كو ژبۆ پ.د.ك ئه‌و ناڤچ ه ژمێژڤه هاتين ه فرۆتن. نموونه شه‌نگال تنێ يێك ژ وان نيشانانه. www.komelge.com
كه�سێ كو بخوازيت ڕه‌وشا نها يا پ.د.ك و گشت پڕسيێ فێم بكه‌ت نه‌چاره ل سه‌ر مژارا په‌يوه‌نديێن ب سعودى ئاگه‌هدار ببيت و تێ بگه‌هيت .يا كو حه‌تا نۆكه نه ڕۆهن بۆ هه‌لويستێ ده‌وله‌تا تورك بوو؛ ده‌وله‌تا تورك وه‌سا به‌راورد كربوو كو ئه‌و دێ ڕايه‌دارێن باشوور ب گه‌ف و گوڕێن ڕێفراندۆمێ ژ حكومه‌تا ناڤه‌نديا ئيراقێ هنده‌ك ده‌سكه‌فتان وه‌رگرن كو ده‌وله‌تا تورك ب ساناهيتر خوه د باشوور دا بده‌ته بجى كرن .ده‌مێ كو ديت ڕه‌وش به‌ر ب اليه‌ك ه ديتر ڤه دچيت ئێدى بسه‌ر خوه‌ڤه هات ،هه‌ر وه‌كى كو د چه‌ند داخويانيێن داوى دا ده‌ركه‌تى،
ده‌وله‌تا تورك كه‌ته ڕه‌وشه‌كێ كو وه‌ك ده‌ڕاسێ هه‌موو
جڤين و بڕيارێ خوه يێن ده‌وله‌تێ لگۆرى
ڕێفراندۆمێ دانه پێش
كو كارڤه‌دانه‌ك ه توند دانه نيشاندان. هه‌ڤڕێ دگه‌ل پێكهاتێن له‌شكرى د پڕاتيكێ دا ل شێالدزێ ب بۆمبه‌بارانێ گه‌لێ مه يێ سڤيل شه‌هيد كرن .ئه‌ڤه وه‌كه هشيار كرنه‌كێ بوو .ده‌وله‌تا تورك كه‌ته ڕه‌وشه‌كێ كو وه‌ك ده‌ڕا�سێ هه‌موو جڤين و بڕيارێ خوه يێن ده‌وله‌تێ لگۆرى ڕێفراندۆمێ دانه پێش .ئه‌ڤه ڕه‌وشه‌كه
كو ڕايه‌دارێن باشوور تا نهۆ ژى نكارن حسابێ دگه‌ل بكه‌ن و ڕاستيا ده‌وله‌تا تورك ناس بكه‌ن .به‌رى ساله‌كێ بڕێز موراد قه‌ره‌يالن د ئاخڤينه‌كه خوه يا د بارا يێكه‌تيا گه‌لێ كورد و په‌يوه‌نديێن ب حزب و اليه‌نێن باشوور ب تايبه‌ت دگه‌ل پ.د.ك دابوو ده‌ست نيشانكرن كو «هه‌موو جيهان سه‌رخوه‌بوونا باشوورێ كوردستانێ بپه‌ژرينيت ژى ئاكه‌په ناپه‌ژرينيت» ئه‌ڤ ڕاستى نها ب ئاوايه‌كه پڕاتيكى ده‌ركه‌فتيه. له‌وما مه چاره‌نڤيسا خوه يا ڕۆژه‌ڤێ بخوه هه‌لبژارت .گه‌ر مه بكاريبا ژ وێ ڕۆژێ تا نها نه‌هێالبا كو ڕۆژه‌ڤا گه‌لێ مه ژاليێ ڤان ده‌ستهه‌التێن سه‌رمايه خواز و پاوانكار ڤه وه‌ره دزين وان يێ نه‌كاريبا ڕه‌وشا باشوور بيننه ڤێ ئاستێ .يا كو پێدڤى يه ئه‌م بگرينه به‌ر ڕه‌خنا ل باشوور ئه‌ڤه‌يه .يا كو بۆ سه‌ره‌كه مژارا بژيويا ژيانێ و نانى بوو .نۆكه گه‌ل ب چ هاتيه هلخه‌له‌تاندن؟ ب ڤێ چاندا كو «ژبه‌ر كو ده‌وله‌تا مه نينه ،نانێ مه ژى نينه« ئه‌ڤ ه دره‌وه كو وه‌كه ڕاستيه‌كێ هاته ڕاسپارده‌كرن .مژارا كو د ڕه‌وشا ڤى ده‌مى دا پێدڤيه بهێته نيقاش كرن ئه‌ڤه‌يه؛ كو بزانين ئه‌نجاما گشتپڕسيێ چ دبيت بال ببيت دێ ژ به‌ريكا گه‌ل و ژ داهاتێ وان هێته دزين. د ره‌وشێن وه‌سا ئالۆز دا پێدڤيه جڤاك هشيار بيت ،ژبه‌ر كو ده‌ستهه‌التدار دزيێت هه‌رى مه‌زن دكه‌ن ،حه‌تا كو وه‌اڵتان دفرۆشن ،نها ژى يا كو دڤێن ل باشوور پێك بينن ئه‌ڤه‌يه .ژبۆ كو بكارن سه‌رێ نه‌ڕه‌وابوونا لۆزانێ بده‌نه گرێدان ،ڤان ياريان ب هه‌ڤكاريا كۆمه‌له‌ك ژ ده‌سته‌كده‌رێن خوه دئيننه 43
Political, Intellectual and Social monthly Magazine. NO:21 - October 2017
ڕۆژه‌ڤێ .له‌ورا تا قۆناغه‌كێ مايتێكرن نه‌هاتنه كرن .حه‌تا چه‌ند ڕۆژ مايين بۆ ڕێفراندۆمێ ژى دهات ه چاڤه‌ڕێ كرن كو فڕانسا پشتگيريێ بده‌ته ڕه‌و�شێ ،لێ وه‌سا ده‌رنه‌چۆ .ئه‌ڤه ژى بۆ مه دده‌ته ديار كرن كو حه‌تا ئه‌م مژارا سايكس بيكو و لۆزانێ تێ نه‌گه‌هين و حه‌تا كو ڕێبه‌ر ئاپۆ باش لێكۆلين نه‌كه‌ين و نه‌خوينين و فێم نه‌كه‌ين يا ڕاست ڕه‌وش هه‌ر دێ به‌ر ب شاشيان ڤ ه چيت. شه‌ڕێ كو نها ل هه‌رێمێ و جيهانێ دهێته مه‌شاندن .هه‌ڤدوو جه‌ڕباندنا هێزايه ،كا كێ دێ كاريت هه‌سپێ خوه باشتر بده‌ته به‌زاندن ،دخوازن وێ فێم بكه‌ن .د ڤێ ناڤبه‌رێ دا هنده‌ك هێز دخوازن جهێ كۆمپانيايێن ده‌وله‌تێ فڕ ه بكه‌ن .هندى كو ژ ده‌ستێ وان بهێت دخوازن بزانن كا دگوڕكرنا شه‌ڕى دا قازانجه‌ك هه‌ي ه يان نه .نۆكه ئه‌ڤه بگشتى ناهێته پێشبينى كرن .ڕاسته شه‌ڕه‌ك هه‌يه كو ڕێبه‌ر ئاپۆ ئه‌ڤه وه‌كه ده‌سپێكا شه‌ڕێ جيهانيێ سێيه‌م پێناسه كر كو ناڤه‌ڕۆكێن وێ هه‌ركو دچيت زێده‌تر زه‌اڵل دبيت .لێ شێوازێ بڕێڤه‌برنا ڤى شه‌ڕى ب ئاوايه‌ك ديتره، ژ ئه‌نجاما مه‌ترسيا وێ يا مه‌زن بگشتى هه‌موو زينده‌وه‌ر دێ ژناڤ چن .گه‌ر كو ده‌ستهه‌التدارێن هه‌ژمونگه‌ر زانيبان ئه‌و دێ بسه‌ر كه‌ڤن ،نۆكه ژمێژڤه ئه‌و چه‌كێ نه‌وه‌وى هاتبوون ته‌قاندن .يا كو ئه‌و ژى نكارن چاره‌سه‌ر بكه‌ن ئه‌ڤه‌يه .له‌وما هه‌ر هێزه‌ك دخوازيت سنورێن هه‌يى بهێنه پاراستن ،دخوازن شه‌ڕ بێهته كۆنترۆل كرن .ژبۆ كو نه‌چار نه‌بن وێ مه‌ترسيا مه‌زنا دۆژه‌هى ئه‌نجام بده‌ن .هه‌م هێزا وان و هه‌م الوازيا وان مرنه‌كه كو نها دده‌ستێ وان دايه. 44
له‌وما ده‌مێ كو ئه‌م هزر ل ڕاستيا شه‌ڕێ ل هه‌رێما خوه و مافداريا خوه يا نه‌ته‌وى دكه‌ين؛ بال ئه‌م بزانين كو ئه‌و هێزێن كو ئه‌م نۆكه دكارين دگه‌ل وان هه‌تا ئاسته‌كێ به‌رژه‌وه‌نديێن گه‌ل و وه‌اڵتێ خوه پێ بپارێزين ،دبيت كو سبه نه‌ئه‌و هێز بن .ئه‌زموونا كۆمارا مهابادێ و يا 1975ێ كو بسه‌ر باشوردا هاتى و ئه‌نجامێن وێ ،هێشتا ژى دبيرا هنده‌ك كه‌سێن كو ل وى سه‌رده‌مى ژياين دا مانه. ده‌مێ كو دهێته زانيين زيان به‌ر هه‌ركه�سێ دكه‌ڤيت ،ده‌ستهه‌التدار باجا هه‌يى لهه‌ڤ دابه‌ش دكه‌ن و هه‌سپێ خوه دهاژۆن و ل مه‌يدانا شه‌ڕى دوور دكه‌ڤن .حه‌تا كو موريكێن ياريێ لسه‌ر هايدار دبن تنێ خوينا ب ال�شێ وانڤ ه گرتى دبيته پارا وان. له‌وما هشياربوون ،خوه‌پاراستن و دناڤا هه‌ر مه‌ترسيه‌كێ دا ڕۆژه‌ڤا خوه پاراستن ئه‌ركه‌ك ه كو پێدڤيه ئه‌م بشێوه‌كه ئاپۆيى ژێ هايدار بين. گۆتنه‌كا كوردى هه‌ي ه دبێژيت «گا مر ده‌و بريا» نۆكه ناخوازن «گا» بمريت. د شه‌ڕێ جيهانى يێ 1و 2دا كورد و كوردستانێ دا وندا كرن .ژبۆ كو ژبۆ ده‌مێ به‌رنامه و پڕۆژه‌يێن ڕۆژه‌ڤا خوه نه‌بوو .له‌وما ژى پاشڤ ه ما و ده‌ما كو «گا» نه‌مر و هاته پارڤه‌كرن ،هێزێن كو وى ده‌مى نوينه‌راتيا گه‌لێ كورد دكرن ديتن كو ژبۆ وان تنێ خوينا وان يا ڕژيايى مايه، ده‌رفه‌ت نه‌هاته دان حه‌تا كورد خوينا خوه ژى پاقژ بكه‌ت .ب گۆتنه‌ك ه ديتر كوردا هێشتا شينا مريێن خوه يێن وى ده‌مى ژى نه‌ڕاكرنه .يێكێ كو دخوازيت ڤێ ڕه‌و�شێ فام بكه‌ت دكاريت بيرئانينێن «ئه‌بدولڕه‌زاق به‌درخان» بخوينيت. د ده‌سپێكا شه‌ڕێ جيهانى يێ يه‌كه‌م دا
به‌هسا هێز و ڕه‌وشا كورد و په‌يوه‌نديێن وان دكه‌ت .ده‌ما ئه‌و دهێته خوه‌ندن ڕه‌وشا نۆكه يا هه‌رێم و كوردستانێ وه‌كه خوه‌ديكه‌كێ ده‌ردكه‌ڤيته پێش .يێن كو دخوازن وانه‌يان ژ ديرۆكێ وه‌رگرن نكارن وه‌ك ه هه‌ستيارى نێزووكى ڕه‌و�شێ ببن. گه‌ر كو تو نه‌كارى خوه ب كنفێ خوه‌ڤه بگرى ،وى ده‌مى تو دبيه دارده‌ستێ بيانيا. له‌وره وه‌ك كو د ده‌ما شه‌ڕێ ل ڕۆژئاڤا كو پ.د.ك خه‌نده‌ق ل دۆرا ڕۆژاڤا دكۆالن ،گه‌لێ مه دروشمه‌ك زۆڕ جوان دقيڕاند «كوردستان يه‌كه ،په‌رچه نه‌كه« ئه‌ڤ دروشم ژبۆ ڤى ده‌مى پڕ ڕه‌وايه .ژبۆ كو ئه‌ڤ گشتپڕ�سى ب ڤێ ڕه‌وشا هه‌يى پارچه‌بوونا كوردستانێ ڕه‌وا دكه‌ت، حه‌تا كو پارچه‌يا باشورێ كوردستانێ ژى پارچه پارچه دكه‌ت .ڕۆژه‌ڤا كو پێدڤيه ئه‌م شۆپداريێ لێ بكه‌ين دياره كو بێ ناڤبه‌ر دڤێت لسه‌ر ڕاستيا نه‌ته‌وا ديموكراتيك كار بكه‌ين .ئه‌ڤ پڕۆژه وه‌كه شه‌مالكه‌كێ يه ژبۆ داهاتێ نه‌ته‌وا كورد و ته‌ڤايا گه‌الن .لسه‌ر ڤێ كار كرن وه‌كه عيباده‌ته‌كا گرنگ يا سه‌رده‌مى يه. يا كو بكاريت به‌رگريێ ل ژيانا ئازاد بكه‌ت و بده‌ته ئاڤاكرن هه‌ڤاڵتى يا دنێڤبه‌را گه‌الندايه ،هه‌ر هێزه‌كه هه‌ژمونگه‌ر د ئه‌نجامێ دا دێ ده‌ته ونداكرن .وه‌كه ئيمپڕاتۆرى ،فاشيست ،داگيركه‌ر ،تنێ يێ كو ل ته‌نشت مه دمينن ديسا بهه‌مى جوانتى و به‌ده‌ويا خوه و ئێش و ئازارێن خوه‌ڤه ،گه‌لن. به‌رنامه‌يا نه‌ته‌وا ده‌موكراتيك هيڤى و داهاتێ گه‌النه.
www.komelge.com
گۆڤارێكی سیاسیی ،هزریی ،جڤاكی مانگانەیە.......ژمارە ،21تشرینی دووه‌م 2017ز \ گه‌اڵڕێزان 2717ك
دواهەمین شەوی خوداوەندێک شڤان نەوزاد ڕۆمانی (دواهەمین شەوی سەرۆک ـ 2015باڵوبۆتەوە)ی نوسەری جەزائیری (یاسمینە خەزراـ 1955لەدایکبووە). هەڵبەت ئەمە ناوی خوازراوی خێزانەکەیەتی و ناوی ڕاستەقینەی خۆی (محمد مولسهول)ە ،بەوەرگێڕانی ئازاد بەرزنجی و لە دەزگای ئەندێشە بۆ چاپ و باڵوکردنەوە لەساڵی( )2017و بە تیراژی۲۰۰۰دانە و ۲۲۹الپەڕە کەوتە بەر دیدی خۆێنەران. ڕوژهەاڵت و دیکتاتۆرەکانی ڕۆژهەاڵتی ناوەڕاست کانگای دیکاتۆر و کارگەی بەرهەمهێنەری ستەمکارانە، لە مێژووی دێرینی ناوچەکە تا بزوتنەوە چەکدارییە سیاسییەکانی هاوچەرخ نەبووە کۆمەڵە دیکتاتۆرێکی بە ئایدۆلۆژیا جیاواز جیاوازی تێدا سەوز نەبووبێت و کۆمەڵە خۆێندۆستێکی بە ڕەنگی جودا جودا تێدا دەسەاڵتیان نەگرتبێتە دەست و نەتەوەکانیان ملکەچی خواستی تاریک و ویستی ڕە�شی خۆیان نەکردبێت ،زۆرم نەگووتوە www.komelge.com
ئەگەر بڵێم مێژووی سیا�سی ڕۆژهەاڵت مێژووی چەکەرەبوون و لەدایک بوونی دیکتاتۆرەکانە ،لێرەدا گرنگە ئەو پرسیارە بکەین ،بۆچی دیکتاتۆر لە ڕۆژهەاڵتی ناوەڕاست بنبڕ نابێت و ماکی ئەم ستەمکارانە لە ناوچەکە وشک ناکات؟ یاخود ڕەگی دیکتاتۆرییەت تا کوێی هەناوی سیا�سی و کۆمەاڵیەتی ئەم جوگرافیا خوێنینە ڕۆچووە؟ نییەتی ئەم نووسینە بۆ وەاڵمدانەوەی ئەو پرسیارانە نییە و لەم ڕانانەشدا جێگایەکی وەها بۆ ئەم مشتومڕە دەستنادات ،بەاڵم دەتوانین دەستوپەنجە لەتەک سیما دیارەکانی دیکتاتۆرییەتدا نەرم بکەین بەوەی کە بە گشتی ستەمکاری و ستەمکاران لە ڕۆژهەاڵتدا هەندێک دیاردەی هاوبەش و جێکەوتی لێکچو و ڕووی وەک یەک ،پێکەوە خڕیان دەکاتەوە و وێنەیەکی گشتیمان لەسەر خودی کە�سی دیکتاتۆر و سیستمی دیکتاتۆرییەت پێدەڵێت ،هەڵبەت ئەوەمان لە یادنەچێت لە مێژووی دێرینی ناوچەکە جوگرافیای سیا�سی بەش بەش نەبووە و چەندین نەتەوە لە سایەی ئیمپڕاتۆریەتێکی ستەمکاریدا ده‌ژیان،
بەاڵم دوای هەڵوەشاندنەوەی سیستمی ئیمپڕاتۆری دابەشبونی جوگرافیای سیا�سی و لەدایک بوونی دەوڵەتی نەتەوەیی بەتایبەت لەکۆتاییەکانی سەدەی هەژدە و سەرەتاکانی سەدەی نۆزدە و تا هەنوکە، واڵتانی ڕۆژهەاڵتی ناوەڕاست بوونەتە سەحنەی تاراتێنی کۆمەڵە دیکتاتۆرەکان و چاالکی وەحشەتناکی و دڕندەیی دیکتاتۆری تێدا نمایش دەکرێت .بە پێودانگێکی گشتی گرفتی دیکتاتۆرییەت لە ناوچەکە هێندەی گرفتێکی دەروونی و کۆمەاڵیەتی و مێژووییە ،هێندە گرفتێکی سیا�سی نییە ،مەبەستمان لە گرفتی دەروونی و سایکۆلۆجی بەو مانایەی کە تاکی ڕۆژهەاڵتی هەڵگری ڕۆحی بەزیین و خاوەن ئیرادەی تێکشکا و مەیلی کۆیالیەتی و عیشقی خۆبەدەستەوەدانە، وەک مارکس دەڵێت» ئەوان ناتوانن خۆیان بەڕێوە ببەن ،بەڵکو دەبێت بەڕێوە ببرێن». بەوێنە کۆمەاڵیەتییەکەی لە ڕۆژهەاڵت و جڤاتە ڕۆژهەاڵتییەکاندا کۆمەڵگا بە مانای ڕۆحی بەرەنگاری هاوبەش و پرۆژەی ڕزگاری هاوبەش و بەرژەوەندی هاوبەش لەدایک نەبووە 45
Political, Intellectual and Social monthly Magazine. NO:21 - October 2017
و ئەگەرەکانی دروستبوون و بنیاتنانی کۆمەڵگایەکی یەکدەستی یەکگرتووی لەم چەشنە گەلەک الواز و نادیدە بووە، ئەمەش بووەتە هۆی ئەوەی ڕاستەوخۆ هۆکارە مێژووییەکەی بێتەپێشەوە کە بریتییە لە ڕیزبوونی یەک لەدوای یەکی زنجیرەیەک دیکتاتۆر و قۆزتنەوەی ئەم بۆشاییە گەورە کۆمەاڵیەتییە. لەکودەتاوە بۆ کودەتا زۆرێک لە دەسەاڵتدارە ستەمکارەکانی ڕۆژهەاڵت بە کودەتا هاتوونەتە سەر کور�سی دەسەاڵت و دواتر کودەتاکانیان ناوناوە»شۆڕش» ،تا ئێرە کێشە نییە، بەڵکو گرفتەکە لەوێدایە کە کودەتا بەسەر خۆشیاندا کراوە و بەکودەتا و شمشێر عەرشەکەیان جێهێشتووە ،کودەتاکان بۆ بنبڕکردنی دیکتاتۆرەکان نەبووە و بۆ پایەماڵکردنی سیستمی ملهوڕی نەبووە، بەڵکو بۆ دووبارە دەستوپەنجەنەرمکردن بووە لەتەک دیکتاتۆرێکی دیکە و بۆ دامەزراندنی سیستمێکی سیا�سی پشتئەستور بە ئاگر و ئاسن ،ئەوەی لەم ڕۆمانەدا دەیخوێنیتەوە کودەتای گەلی لیبیاییە بەسەر سەرۆکی ئەو دەمی لیبیا (موعەممەر قەزافی) ،چارەنوو�سی تاریک و مەرگی قەزافی وەک یەکێک لە زنجیرە دیکتاتۆرەکانی ڕۆژهەاڵت ناوەڕۆکی ئەم ڕۆمانە پێکدەهێنێت. دواهەمین شەوی سەرۆک ،دواهەمین شەوی ستەمکارێک لە ترۆپکدا ،دواهەمین شەوی ملهوڕێکی پێرفێکت ،دواهەمین شەوی خۆێنمژێکی بێچەنوچون، دواهەمین شەوی خودایەکە کە بە کودەتا لە نیوەی دووەمی سەدەی بیست دەسەاڵتی گرتەدەست ،بەاڵم لە 46
ماوەی۲٤کاتژێردا خۆری ئاوابوو. کۆتا شەوی سەرۆک مانیفێستی ڕۆحی سەکردەیەکی فاشیستە کە لە دوا ساتەکانی ژیانی یەکبینە بەرگرییەکی گەورە هەم وەک سەرۆک و هەم وەک شۆڕشگێڕ و قارەمانێکی ئەفسوناوی مێژوویی لە کورسییەکەی دەکات، سەرۆکێک لە نێوان شپرزە و یۆتۆپیادا، سەرکردەیەک لە نێوان کەتواری وێرانە و لێکترازا و وەهمی ڕزگاری و سەرکەوتنی سەرتاسەری هاتوچۆدەکات ،نووسەر زیرەکانە دوا کاتژمێرە تراژیدیاکانی ژیانی قەزافی و هەڵتەکاندنی ڕژێمە تۆتالیتار و هاوکات وێنەی شۆڕ�شی گەلی لیبیایمان زۆر بە ڕوونی بۆ دەگوازێتەوە ،لەبەرئەوە لەم تێکستەدا دەرک بەوە دەشکێنین نووسەر هێندە وەک پەیامنێرێکی تەلەفزیۆنی کە ڕاستەوخۆ دیمەنەکانی شۆڕشمان بە ڕوونی بۆ دەگوازێتەوە مامەڵە دەکات ،هێندە وەک ڕۆماننوسێکی تەکنیکار و وردگەرا و ئاڵۆزکار بەدی ناکەین. سەرۆک وەک خودا مێژووی ژیانی دیکتاتۆرەکان و سیستمە چەوسێنەرەکان ئەوەمان بۆ ئاشکرا دەکەن ،کە هیچ سیستمێکی دیکتاتۆری نەبووە خۆی بە سیستمێکی تۆکمە و بەهێز پێناسە نەکردبێت ،خۆی بە سیستمێکی بێ نوقسان و پێرفێکت وێنا نەکردبێت ،خۆی بە سیستمێکی ئەفسوناوی و ناوازە کە مەرهەمی ئاڵۆزییە سیا�سی و دەردە کۆمەاڵیەتی و قەیرانە داراییەکان نەناساندبێت، هاوکات خودی سەرۆک و کە�سی یەکەمی ئەم سیستمە ئایدۆلۆژییەش
بێگومان لە وێنە سیاسییەکەیدا دەبێتە خواوەند ،دەبێتە پاڵەوانە ئەفسانەییە مێژوییەکان ،دەبێتە کارێزمای چرکەساتە تراژیدیاکان ،دەبێتە خوداوەندی سەرفرازی نەتەوەیەکی ستەمدیدە و سەرکەوتنی گەلێکی پەرتەوەزە .هەڵبەت ئەم وێنانەمان لە سیستم و سەرکردە سیاسییەکانی ڕۆژهەاڵتدا بە ڕوونی بەرچاوکەوتووە و قەزافیش یەکێکە لە وێنەی ئەم سەرۆکانە ،قەزافی خۆی بە خوداوەندی گەلی لیبیایی و سەرخەری پرۆژەی گەلی لیبیایی بۆ سەربەخۆیی و ئازادی و مافی و مرۆڤ و دیموکرا�سی ناساندووە. و لەم ڕۆمانەدا نووسەر گەلێک ناوازە ئەم قەزافییەی نێو واقیعی سیا�سی و کۆمەاڵیەتیمان بۆ دەگوازێتەوە ،بۆ نمونە دەنووسێت» من موعەممەر قەزافیم ،ئەمەش خۆی لە خۆیدا بەسە بۆ ئەوەی ئیمانت بە هێز بێت ،ڕزگاربوون لەسەر دەستی من دێت ،نە لە باوبۆران و نە لە هەڵگەڕانەوە و یاخیبوون دەترسم، دەست لە دڵم بدەن بزانن چۆن بەسەر جوڵەی پەرتەوازەبوونی خائیناندا زاڵ دەبێت» ،قەزافی لە ستای�شی خۆی بەردەوام دەبێت» من موعەممەر قەزافیم ئەو ئەفسانەیەی لە پیاوێکدا بەرجەستە بووە ،ئاسمانیش کەوا ئەستێرەی کەم بۆتەمە و مانگیش هێندەی دەمی نینکبڕێکی ماوەتەوە بۆئەوەیە کە من تاقە درەوشاوەی جێبایەخ بم ،با چی ئەهریمەنە کۆنەکانیان بەریانبدەنە ئەو فریشتانەی پاسەوانیم دەکەن ،بەاڵم هیچ هێزێکی شەڕەنگێز ناتوانێت من لە پەیامەکەم پاشگەز بکاتەوە» ،یان دەنووسێت» ئەو پیاوە وردبینە کە هەرگیز بەهەڵەدا www.komelge.com
گۆڤارێكی سیاسیی ،هزریی ،جڤاكی مانگانەیە.......ژمارە ،21تشرینی دووه‌م 2017ز \ گه‌اڵڕێزان 2717ك
ناچێت ،زادەی پەرجوم ،ئەو پیاوەی خەڵک بە کابرایەکی سەیروسەمەرەی لەقەڵەم دەدەن ،کابرایەک کە وەک منارەیەکی ناو دەریایەکی سەرشێت قیتبۆتەوە و بەباسکی داگیرساوی تاریکی غەدر و کەڤەژیلکەی شەپۆلە هەڵچووەکان دەسڕێتەوە»...هتد دیکتاتۆر کۆیلەکانی دیکتاتۆرەکان تر سنۆ کتر ین بو و نە و ە ر ە کا نی دونیان ،ئەوان بەبێ ئەوانیدی بژین ناتوانن و بەردەوامبن، ئەوان بۆ ئەوەی بمێننەوە ،پێویستی سەد دەر سەدی ڕۆحی و جەستەییان بەوانیدییە نەک هەر ئەمەندە ،بەڵکو دیکتاتۆرەکان وزەی خۆیان لەوانەوە وەردەگرت و بە گەروی ئەوان هەناسە دەدەن ،دەتوانین بڵێین ئەوە دیکتاتۆرەکان نین کۆیلەکان دروستدەکەن ،بەڵکو ئەوە کۆیلەکانن زۆرداران دەخوڵقێنن ،وەک کەنعان مەکیە دەڵێت» ئەوە سەدام نەبوو عێراقی دروستکرد ،بەڵکو ئەوە عێراق بوو سەدامی دروستکرد». قەزافی کوڕی کۆمەڵگای لیبیاییە، بە مانایەک ئەو بوونەوەرێکی دەرەکی یاخود پەرجویەکی ئاسمانی نییە ،بەڵکو بەرهەمی هەزاران کۆیلەیە و لە هەناوی ئەوانیشەوە هاتۆتە دەر ،ئەوەی لەم ڕۆمانەدا دەیخوێنینەوە و بەتایبەت لەسەر زاری یەکێک لە خزمەتکارەکانی
قەزافی کە لەم ڕۆمانەدا نوێنەری سەدان خزمەتکاری تر و دەیان دەستوپێوەندی خەساو لەڕووی فیکر و داماڵدراو لە ئەخالق و سڕ لە ئاست ویژدان ،نووسەر دەنووسێت «میلـلەتێک پێویستی بە جەنابتە برای سەرکردە ،خێزانەکەی من دڵۆپێکە لەو ئۆقیانوسە ،بۆمن مایەی
و
www.komelge.com
بەختەوەریەکی تەواوە لەبارودۆخێکی وادا لەپەناتەوەبم (بارودۆخێ شۆڕ�شی گەلی لیبیا ساڵی ،»)2011یاخود «واڵتەکەمان هەرگیز سەرکردەیەکی منەوەر و باوکێکی دڵسۆزی وەک جەنابتی بەخۆوە نەدیوە، ئێمە کۆمەڵێک خەڵکی دەشتەکی و سەروسەکوت خۆاڵوی بووین ،شایەکی تەوەزل ئێمەی کرد بە پەڕۆی سڕین، بەاڵم جەنابت ئێمەت کرد بە میلـلەتێکی ئازادی وەها کە ئیرەییان پێدەبردین» یاخود «برای سەرکردە هێز و توانا لەناو دڵدایە نەک لەناو سکدا ،من برسیبم یا تینو هەرچوار پەلیشم لێکرابێتەوە هێزی ئەوەم تیا دەبێت بەرگری لە جەنابت بکەم « ،هەڵبەت لە چەندین شوێنی دیکەدا نووسەر کۆیلەکانی دیکەی سەرۆکمان پێ ئاشنا دەکات کە بوونەتە پەروانەی دەوری قەزافی ،نووسەر لەسەر زاری یەکێک
لە پاسەوانانی قەزافی کە موقەدەمێکی سەربازییە دەنووسێت: ـ قەزافی :شەڕەکە دەدۆڕێنین ـ موقەدەم:برای سەرکردە ئەوە لیبیایە تۆ دەدۆڕێنێت. یان دەنووسێت» تۆ مێژووت نووسیوەتەوە سەرۆک» « ،تۆ دیکتاتۆرنیت تۆ ڕێک ئەوەت کرد کە دەبایە بتکردایە» « ،نەدەبوو وابکەیت سەرۆک تۆ زیاد لە پێویست باوەشت بۆ میلـلەت کردەوە، تا بوو بە میلـلەتێکی تەوزەل و دەروون ڕەش»« ،وەک چۆن ئێستا لە ڕوسیا خۆزگە بە سەردەمی ستالین دەخوازنەوە ،نەوەکانی سبەینێش خۆزگە بە تۆ دەخوازنەوە»...هتد مەرگی چاوەڕوانکراو دیکتاتۆرەکان دەزانن چۆن دەمرن، مەرگی چاوەڕوانکراو بۆ ئەوان شتێکی نامۆ نییە ،ستەمکارەکانی دونیا خۆیان نەخشەڕێگای مەرگی خۆیان دەکێشن و پالنی مردنیان دادەنێن ،بەکورتی تابلۆی خۆرئاوابوونیان بەدەستی خۆیان دەکێشن ،قەزافی دەیزانی چۆن دەمرێت، ئەو کە بەردەوام گومانی لە الیەنگران و تر�سی لە دۆستەکانی هەبووە ،دەیزانی ئەگەرەکانی چرکەساتی کوشتنی بە دەستی گەلەکە،هەمیشە ئەگەری زیندوو و کراوەن ،ئەو دەیزانی دروستکردنی ژیانێکی ناڕاست و درۆینە ،مەرگێکی راستەقینەی لێدەکەوێتەوە ،لەبەرئەوە لەم تێکستەدا مەرگێگی ئامادەکراو بۆ قەزافی دەخوێنینەوە ،قەزافییەک کە ڕوون دەیزانی دەکەوێتە دەست کێ و بۆ دەکوژرێت. 47
Political, Intellectual and Social monthly Magazine. NO:21 - October 2017
ئیلینور ئۆستروم لە ڕۆژاڤا :خاوەندارێتی گشتی ،ئابوری و فێمێنیزم دێریک ۆڵ لە ئینگلیزییەوە :نەبەز سەمەد
ئیلینور ئۆستروم تاکو ئێستا یەکەم ژنە کە خەاڵتی نۆبڵی لە ئابوریدا پێبەخشراوە. بەداخەوە ،ئۆسترم لە ساڵی ٢٠١٢دا مردووە و بەگوێرەی زانینی من ئەو هەرگیز سەردانی سوریای نەکردووە ،بەاڵم ئەو ئەگەر لە ژیاندا بووایە ،ئەوا ئەو شۆڕشە بوێرانەی ڕۆژاڤای خۆشدەویست. وەک سەوزێک (ئەندامی پارتیی سەوز، کە پتر گرینگی بە ژینگە و ئیکۆلۆگی دەدەن .ن.س) من ئاگادارم کە کورد و هاوپەیمانەکانیان لە ڕۆژاڤا� ،سێ کانتۆنە سەربەخۆکەی باکوری سوریا ،بەتەواوی لە سیاسەتی سەوز بەئاگان .ڕۆژاڤا لەسەر بنەمای پرنسیپە سەوزەکانی وەک خۆ-بەڕێوەبەری ،فێمێنیزم ،یەکسانی، فرەیی و ئیکۆلۆگی دامەزرێنراوە .ئەوانە ئەو پرنسیپانەن کە ئیلینور ئۆسترم بەبەهێزییەوە گەشەی پێداون .من ئارگومێنتی ئەوە دەکەم ،شۆڕ�شی ڕۆژاڤا شۆڕ�شی ئۆسترومە. ئیلینور ئۆستروم خەاڵتی نۆبڵی بردەوە ،لەبەر ئیشەکانی سەبارەت بە کۆ-خاوەندارێتی .ئەو چەندین دەیەی لە لێکۆڵینەوەی خاوەندارێتی گشتی ،سەرچاوە هاوبەشەکانی وەک دارستانەکان ،سامانی ما�سی ،مافی خاوەندارێتی هاوبەشدا بەسەربرد. 48
ئۆستروم ئارگومێنتی ئەوە دەکا ،ئابوری پێویست نییە لە دوو جۆری خاوەندارێتی تاکمەند (تایبەت) و دەوڵەت بکۆڵێتەوە، بەڵکو گەرەکە لە فۆڕمە یاسایییە هەمەچەشنەکانی خاوەندارێتی بکۆڵێتەوە، لەوانە ڕێگەی فرە بۆ پشکداری بەڕێی کۆ خاوەندارێتییەوە)...( . من ئاگادارم لە ڕۆژاڤا زۆر سەڕچاوەی کۆ خاوەندارێتی وەک خاوەندارێتی هاوبەش/گشتی هەن ،ئەوە لە خۆیدا، ئۆستروم دڵخۆش و شادومان دەکا .ڕۆژاڤا خاوەندارێتی گشتی وەک ئەلتەرناتیڤێك بۆ سۆسیالیزمی دەوڵەت بەکاردەهێنێ .لە ڕۆژاڤادا زەوی ،ژێرخان ،و بیناکان لەالیەن تاکەکانەوە خاوەندارێتی ناکرێن ،بەڵکو لەالیەن ئەنجوومەنەکانەوە ڕێکدەخرێن
دێریک ۆڵ
و بەڕێوەدەبرێن .ئەنجوومەنەکان دەتوانن ئەو کەلوپەلە گشتییانە بدەن بە تاکەکان بۆ بەکارهێنان .خاوەندارێتی گشتی وەک ڕێگەیەک بۆ تۆڕی سەالمەتی ئەوانەی بەبێ سەرچاوەن و هەروەها ڕێگەیەک بۆ زیادکردنی بەکارهێنانی کەرەستەی سەرچاوەکانی کۆمەڵگە دەبنیرێ .خاوەندارێتی گشتی هەروەها ڕووێکی ئیکۆلۆگی و ژینگەیی ناوچەکە لەخۆدەگرێ وەک ئاو ،پارکەکان ،ژیانی کێوی و سروشت و تەنانەت ئاژەاڵنی کێڵگەکان. ئیلینور ئۆستروم جەخت لەسەر پرنسیپی خاوەندارێتی دەکا لەسەر بنەمای بەکارهێنانی ئیکۆلۆگی .ئەمە لە ڕۆژاڤا پراکتیس دەکرێ ،کاتێك بینایەکی وەکو www.komelge.com
گۆڤارێكی سیاسیی ،هزریی ،جڤاكی مانگانەیە.......ژمارە ،21تشرینی دووه‌م 2017ز \ گه‌اڵڕێزان 2717ك
ماڵ یان بازرگانی کە لەالیەن کەسێک یان کەسانێکەوە بەکاردەهێنرێ ،ئەوا لە ڕاستیدا بەکارهێنەرانی دەبن بە خاوەنی ئەو بینایە بەاڵم ناتوانن لە بازاڕی کراوەدا بیانفرۆشن)...( . پێم وایە هۆکاری دیکەی قووڵتر هەن بۆ ئەوەی ئیلینور ئۆستروم شۆڕ�شی ڕۆژاڤای خۆشبوێ .ئۆستروم و ڤینسنت ئۆسترومی هاوسەری بەبەهێزییەوە جەخت لەسەر خۆ-بەڕێوەبەری لەسەر بنەمای کۆنترۆڵی دیمۆکراتیک دەکەنەوە .دیموکراسیی لێبراڵ بۆ ئەوان بەتاڵە لە بەشداریکردنی ڕاستەقینە .دووەم شۆڕ�شی ڕوو�سی ساڵی ١٩١٧ڕاستگۆ نەبوو لەگەڵ بەڵێنەکەی بۆ پێدانی دەسەاڵت بە سۆڤییەتەکان و ئەنجوومەنە کرێکارییەکان .هەردوو ئۆستروم ،ڕەخنە لە توندوتیژیی ئەمریکا، هاوکات شۆڕ�شی ئەمریکای ساڵی ١٧٧٦ وەها دەبینن کە لەسەر بنەمای پرنسییپە ڕادیکاڵەکانی تۆم پاین و خۆ-بەڕێوەبەری دەوڵەت-شارەکانی چەرخێن ناڤین بونیادنراوە .لە ڕاستیدا ،کاتێك ئێمە ئەوەمان دێتەوە یاد کە ئیکۆلۆگیستی جڤاکی و ئەنارکیستی ئەمریکی مورای بوکچین کاریگەری لەسەر شۆڕ�شی ڕۆژاڤا داناوە ،ئەوا شایەنی ئەوەیە تێبینی ئەوە بکەین کە ئیدیالەکانی ئیلینور ئۆستروم زۆر هاوشێوەی ئیدیالەکانی بوکچینن. دروشم سیاسەتی ئۆستروم ڕەتدەکاتەوە و هەوڵدەدا ئابورییەکی سیا�سی پراکتیکی لەسەر بنەمای کۆ- خاوەندارێتی ،فرەیی و ئیکۆلۆگی بئافرێنێ. من پێم وایە زۆر لە تێگەیشتنەکانی ئۆستروم بۆ خەڵکی ڕۆژاڤا سەرنجڕاکێشن و دەیانەوێ لە ڕۆژئاڤادا خەبات بۆ ڕیاڵیزەکردن و بەدیهێنانیان بکەن. www.komelge.com
هەروەها ئۆستروم ئیلینور ئابوریناسێکی فێمێنیستە .خەباتێکی زۆری کردووە لە ژینگەی ئەکادیمیدا بۆ سەرخستنی دۆزی ژن .ئۆستروم ئەگەر لە ژیاندا بووایە ئەوا بەڕێی سروشتی فێمێنیستی شۆڕ�شی ڕۆژئاڤاوە دەبزوێندرا. سیستەمێك کە ئامانجی تێکشکاندنی
داعش "دەوڵەتی
ئیسالمی" و ڕێکخراوە
ئیسالمیستەکانی دی
ڕق و کینەی مەزهەبی بۆ بونیادنانی
ئەلتەرناتیڤەکانیان بەکاردەهێنن
باوکساالرییە بەڕێی سەرکردایەتی ژنەوە، ئەوا ئۆستروم هاوسۆز دەبوو بۆ شۆڕ�شی ڕۆژئاڤا. شۆڕ�شێ ڕۆژئاڤا زۆر گرنگە .ئاخر ئەوە زۆر ڕوونە کە جیهانگەرایی نیو-لیبڕاڵ مۆنستەر (دڕندە) دەزێنێ .قەیرانی ئابوری و شکستی دارایی لەسەر بنەمای بیروڕای بێ بەڵگەیناجەختدەبێتەهۆیهێنانەگۆڕێی ڕق و کینە و نائارامی/نائاسایش .لە هەموو هەسارەکەماندا چ بیر لە دۆناڵد ترەمپ بکەینەوە یان لە مارین لی پێن ڕێبەرانی باڵی ڕاستڕەو نائارامی/نائاسایش بۆ بونیادنانی بزووتنەوەی سیا�سی لەسەر بنەمای ڕەیسیزم بەکاردەهێنن .داعش (دەوڵەتی ئیسالمی) و ڕێکخراوە ئیسالمیستەکانی
دی ڕق و کینەی مەزهەبی بۆ بونیادنانی بەکاردەهێنن. ئەلتەرناتیڤەکانیان بزووتنەوە سیاسییە توندڕەو و مەزهەبییەکان لە هەموو جیهاندا کێشەی گەورە بۆ نیو-لیبڕاڵیزم دروست دەکەن. هاوپەیمانەکانیان و کوردان بەڕوونی فۆرمە تەسکەکانی ڕق و کینەی ناسیۆنالیزم ڕەتدەکەنەوە. پڕۆژەی ڕۆژئاڤا بۆ دروستکردنی دیموکراسییەکی ژینگەدۆست کە بەها بۆ کۆمەڵە جوداوازەکان دادەنێ لەوانە کورد ،عەرەب ،ئەرمەنی ،چیچانی... هتاد .بۆیە مۆدێلی ڕۆژئاڤا نەک تەنیا بۆ ڕۆژهەاڵتی ناڤین ،بەڵکو بۆ هەموو هەسارەکەمان ئەلتەرناتیڤێکی کرۆکییە. ڕۆژئاڤا کاریگەرترین ئۆپۆزیسیۆنی سیاسەتی ڕق و کینەی داعشە .هەروەها ئەزموونێکی ئیکۆلۆگییە ،بەاڵم لە سەروو هەموو شتێکەوە ئەزموونێکی قووڵی دیموکراسییە ،وەک ئەوەی کە لەالیەن ئیلینور ئۆسترومەوە پەسەند دەکرێ. هیوادارم هەموو یەکێك لە ئێمە کە دەیەوێ جیهان لەسەر بنەمای دیموکرا�سی میللی کۆنتڕۆڵ بکرێ ،نەک فۆرمەکانی کۆنتڕۆڵی نوخبەوە بەڕێوەببرێ ،لە ڕۆژاڤاوە فێرببێت .هەروەها گەرەکە ئێمە بەرگری لە ڕۆژاڤا و لە کۆمیونیتییەکان بکەین لە تورکیا کە ئێستا لەژێر هەڕەشە و توندوتیژیی سوپای تورکیا دان .من دڵنیام کە ئەوە ئەرکێکە ئیلینور ئۆستروم بەشداری تێدا دەکرد و هەروەها دڵنیام ئیشەکانی ئۆستروم لەبارەی خاوەندارێتی گشتی و خۆ-بەڕێوەبەری زۆریان پێیە بیبەخشن بۆ هەوڵدانەکانی ڕۆژاڤا بۆ ئەفراندنی کۆمەڵگەیەکی دیموکرا�سی و فرەیی ڕاستەقینە. 49
Political, Intellectual and Social monthly Magazine. NO:21 - October 2017
کۆمەڵگە له‌نێو به‌رداشی ده‌سه‌اڵتدارێتیدا خەبات ئاندۆک کۆمەڵگە شێوازی ژیانی مرۆڤە ،قسە کردن لە سەر کۆمەڵگە قسەکردنە لەسەر مرۆڤ ،بەدەر لە مرۆڤ لە زیندەوەری دیکەدا کۆمەڵگەبوون نییە .کۆمەڵگە کۆبوونەوەی مرۆڤە لە دەوری یەک و هەلومەرجی هەبوون و مانەوەی مرۆڤە .کۆمەڵگەبوون وەاڵمی ئەو پرسیارەی مرۆڤە کە چۆن دەیەوێ بژی ،تاکەکەسیانە یان پێکەوەییانە. کۆمەڵگەبوون و مرۆڤبوون دوو پەیڤی پەیوەستە بەیەکەوە و بێ یەک نابێت. راست نییە کاتێ دەگووترێت سەرەتا مرۆڤ دروست بووە و دواتر کۆمەڵگە. لە سەرەتای مرۆڤبوونەوە ،کۆمەڵگەش هاوتەریب گەشەیکردووە ،مێژووی مرۆڤبوون هاوکاتی دروستبوونی کۆمەڵگەبوونیش کۆمەڵگەبوونە. دەکرێت لە چەند خاڵی سەرەکیدا گوزارەی لێبکەین: یه‌كه‌م؛ کاتێ کۆمەڵگە پێناسە دەکەین سەرەتا دەڵێین کە کۆمەڵگە هەبوونێکی مێژووییە .بە کۆمەڵگەشەوە هیچ دیاردەیەک بێ مێژوو نییە .لە رووی بایۆلۆژیشەوە بۆ مرۆڤ بە هەمان شێوەیە .بۆ زمان ،بۆ ئەقڵ و زانست، 50
هتد .هەر دیاردەیەک مێژووییەکی خۆی هەیە .باس لە مێژوویی �سێ ملیۆن ساڵی پەرەسەندنی مرۆڤ دەکرێت ،مرۆڤ لە پەرەسەندن و خرۆشانی گەردوونەوە دێت .بەو پێیە سەرەتای مێژووی مرۆڤبوون و کۆمەڵگەبوون لە سەرەتای دروستبوونی گەردوونەوەیە .کۆمەڵگەی رۆژی ئەمڕۆش کۆمەڵگەیەکی مێژووییە، کۆمەڵگەی سەرەتاش مێژووییەکی هەیە. بێ قسە کردن لەسەر مێژوو ناکرێت باس لە کۆمەڵگە بکرێت .بە سادەیی کۆمەڵگە هەبوونێکی مێژووییە. دووەم؛ دەڵێین کە ئەقڵ-ژیری بۆ کۆمەڵگە پێویستە .کۆمەڵگە لە چوارچێوەی ئەقڵ دا پەرەدەسەنێت ئەوەش بە ژیریەکی ئەنالتیک -شیکاری پەرەیسەندووە ،بەو هۆیەوە ،بەدەر لە مرۆڤ لە هەبوونەکانی دیکەدا شێوازی ژیانی کۆمەڵگەیی نییە .مۆڵبوون و مێگەلبوون هەیە لە هەبوونەکانی دیکەدا ،بەاڵم وەک مرۆڤ بە شێوەیەکی سیستەماتیک بونیادنان و پێشخستن نەبووە ،ئەو تایبەتمەندییەش بەهێزی ئەقڵ پەرەی سەندووە لە مرۆڤدا، پەیوەست بە ژیری هەستیاریەوە ژیری
ئەنالیتیک -شیکاریی گەشەیکردووە و ئەوە�شی کە مرۆڤ لە هەبوونەکانی تر جیا دەکاتەوە ئەوەیە. تری پێویستیەکی سێیەم؛ کۆمەڵگەبوونی مرۆڤ ،زمانە .زمان لە مێژووی مرۆڤایەتیدا گەورەترین شۆڕشە کە بەرپاکراوە ،نەک زمانی ئاماژە-هێمایی و ئیشارەت بەڵکو زمانی دەربڕینی دەنگدار ،لە مێژووی مرۆڤدا لە رووی بیۆلۆژییەوە پێویستی بە دوو قۆناغ هەبوو هەم قۆناغێکی پەرەسەندن و هەم لە ژیانی مرۆڤدا گۆڕانکاری ریشەیی ئەنجام دا. چوارەم؛ کەلتوری کشتوکاڵە. لەگەڵ ئەوەی کە پیشەسازی و کارگە و کااڵی جیاواز هێندە پێشکەوتووە، بەاڵم هێشتاش مرۆڤایەتی لە هەموو دەڤەرێکی ئەم جیهانە بژێوی ژیانی و ئابوری لەسەر بنەمای کەلتوری کشتوکاڵی بەڕێوەدەبات ،بۆ ئەو کەلتورەش ژیانی کۆمەڵگە مەحاڵە، بەاڵم دەسەاڵتدارەکان خۆیان لەو کەلتورە دابڕی .دەسەاڵتدارێک نابینی کە کۆمیناڵ-هەروەزی و کۆمەڵگەییانە بیر بکاتەوە و بژی .دەسەاڵتدارێک نابینی www.komelge.com
گۆڤارێكی سیاسیی ،هزریی ،جڤاكی مانگانەیە.......ژمارە ،21تشرینی دووه‌م 2017ز \ گه‌اڵڕێزان 2717ك
کە رەگەزگەرا و دەسەاڵتخواز نەبێت. کۆمەڵگەیەک کە تەنیا لە ژن یان لە پیاو پێک هاتبێت ،لە ریشەوە کۆتایی پێدێت. کۆمەڵگەبوون لە چوارچێوەی پەیوەندی راستی هەردوو رەگەز و هاوژیانی ئازاددا پەرەدەسەنێت ،بەاڵم ژن ئاراستەکارە و ژیان لە دەوروی ئەودا شێوە دەگرێت و ناوەندی ژیانیشە ،لەسەر بنەمای ئەو خااڵنە دەکرێت ،کۆمەڵگەبوون شێوە بگرێت. ئەو کۆمەڵگەیەی کە ئەو پێناسەیەی بۆ دەکەین چەند ناوی لێنراوە کە نزیکە لە راستی ئەو کۆمەڵگەیە ،پێی دەڵێن کۆمەڵگەی رەگ ،یان سەرەتایی یان راستەقینە .لەو کۆمەڵگەیه‌دا دەوڵەت و سەردەستی و بن دەستی نەبوو ،دەسەاڵتخوازی ،ڕەگەزگەرێتی و پارچەبوون نەبوو .نەک تەنیا لە نێو مرۆڤەکان یان رەگەزی جیاوازی مرۆڤدا، بەڵکو لەنێوان مرۆڤ و سروشتیش دا سەردەستی و بندەستی نەبووە .ژیان لە چوارچێوەی دیاردەیەکی هارمۆنی و یەکتەواوکەردا بووە ،لەچوارچێوەی ژیانێکی دیموکراتیەک دا « بێ ئەوەی ناوی لێبنرێت» لەسەر بنەمای سروشتی خۆیان پێکەوە دەژیان .بەپێی ئەو پێناسەیە ئەو کۆمەڵگەیە وەک کۆمەڵگەی سروشتی دەکرێت پێناسە بکرێت .بە هۆی هەندێ فاکتەری جیاوازەوە کۆمەڵگەی چینایەتی ٧-٥هەزار ساڵ لەمەوبەر لە کۆمەڵگەی سروشتی دابڕا .واتە کۆمەڵگەی دابەشکاری و هەرەوەزی لەو ماوەیەدا لە الیەن ئایدۆلۆژیای پیاوساالرییەوە لەرێ الدرا ،لە ڕێی کۆمیناڵبوون و کۆمەڵگەبوون دەرچوو .بەدوای ئەوەوە ئەو کێشانە هاتنە ئاراوە کە ئێستا www.komelge.com
مرۆڤایەتی بەدەستیەوە دەناڵێنێت .پێشتر ئەو کێشانە نەبوو بەڵکو تەنیا کێشەکانی تێرکردن ،زۆربوون و پاراستن هەبوون. ئەو �سێ کێشەیە تەنیا کێشەی مرۆڤ نەبوون ،بەڵکو کێشەی جۆرەکانی ئاژەاڵن و ڕووەکیش بوون ،کێشە هاوبەشەکانی هەموو هەبوونەکانە ،بەاڵم ئەو کێشانەی کە لە ماوەی ئەو حەوت هەزار ساڵەدا هاتۆتە ئاراوە کێشەی
گرنگە ئەو چەمک
و تێگەیشتنە باوە تێپەڕێنرێت کە لە
پێوەری پێشكەوتن و دواکەوتندا
هەیە لەسەر
مێژوو و پرۆسەی کۆمەڵگەبوون
هاوبەش نییە .ئەو کێشانەی کە ئێستا مرۆڤایەتی بەدەستیەوە دەناڵێنێ تەنیا کێشەی مرۆڤ ،مرۆڤ دروستی کردووە. لە نێو ئاژەاڵن دا کێشەی رەگەزگەرێتی سێکسیزم نییە .لە نێو ئاژەاڵن وهەروەها لە نێو رووەکیش دا کێشەی دەسەاڵتخوازی نییە .بەاڵم ئەو کێشانەی کە مرۆڤ لە مرۆڤبوون و کۆمیناڵی دەخات و لە دابەشکاری و پێکەوەیی دووردەخاتەوە و دەبێتە هۆکاری
ئەوەی کە پەیوەندییەکی هیرار�شی ساز ببێت ،سەردەمێکی نوێیە کە پێی دەڵێین سەردەمی شارستانی ناوەندی یان سیستەمی هیرار�شی – پلەداری و دەوڵەتی کە سیستەمی دەسەاڵتدارەکانە .پرسەکە ئەوەیە کە داخۆ لەو سەردەمەدا چەمکی کۆمەڵگەبوون و پێکەوەیی لەناوچوو؟. داخۆ لە قۆناغی ٧هەزار ساڵەوە کۆمەڵگە چۆن ژیانی گوزەراند؟ دەکرێت بڵێێن کە کۆمەڵگە لە راستی خۆی الیدا؟ لە کۆمەڵگەبوون دوورکەوتەوە؟ تەواو لە سروشتی خۆی دابڕا؟ بێ گومان نا. بە پێچەوانەوە دەسەاڵتدارەکان خۆیان لە کۆمەڵگە دابڕاند .لە کۆمیناڵی و هەره‌وەزی و ژیانی سروشتی و مرۆڤبوون و کۆمەڵگەبوون دابڕان .هەڵبەتە هەرکەس دەسەاڵتدار و سەردەست نییە ،بەاڵم ژیانی کۆمەڵگە دەکەوێتە ژێر کاریگەری دەسەاڵتدارییەوە، دەسەاڵت ئەو کاریگەرییەی خۆی بەرێی رەگەزگەرێتی ،دەسەاڵتگەرێتی، ئاینگەرێتی ،برسیکردن ،بێ ئیرادەکردن، کۆیلەکردن و رێبازی دیکە بەڕێوەدەبات. گرنگە ئەو چەمک و تێگەیشتنە باوە تێپەڕێنرێت کە لە پێوەری پێشكەوتن و دواکەوتندا هەیە لەسەر مێژوو و پرۆسەی کۆمەڵگەبوون و پەرەسەندن. هەمیشە لەو پێوەردا ناوەندێتی ئەوروپا وەک بنەمایەک نیشان دەکرێت. خوێندنەوەیان بۆ مێژوو و کۆمەڵگە هەیە و بەپێی ئەو پێوەرە» هەموو شتێکی نوێ پێشکەوتووە و کۆنیش دواکەوتووە. مێژوو هەمیشە لە دۆخی پەرەسەندن دایە بەرەو قۆناغێکی پێشتر و هەرچی دیاردەکانی قۆناغەکانی چاخی دێرینە، کۆن و دواکەوتوو و کۆنەپەرستانەیە». 51
Political, Intellectual and Social monthly Magazine. NO:21 - October 2017
ئەو خوێندنەوەیە خوێندنەوەیەکی روانگەی دەسەاڵتدارێتیە و چەوتە. گەر لە دۆخی قەیران و گێژاوی ئێستای پەرەسەندنی مۆدێرنیتەی کاپیتالیزم بڕوانین ،بە چی بڵێین پێشکەوتوو؟ دەکرێت پرسیاری پێوەرەکەی وەها بێت ،داخۆ پەرەسەندنی کۆمەڵگەبوون و هەموو دیاردەکانی تریش بەپێی وەاڵمدانەوەی پێویستیەکانی مرۆڤ و کۆمەڵگە و سروشت یان نا؟ .داخۆ جوڵە ،هەڵسوکەوت ،کردەی مرۆڤ بەپێی سروشتی مرۆڤ و کۆمەڵگەیە یان نا؟ .دیاردەیەک بە پێی سروشتی مرۆڤ، پەرەبسەنێت ،دیاردەیەکی پێشکەوتووە. شتێکی لە سروشتی مرۆڤدا بێ و مرۆڤ سەری خۆی پێوە قاڵ بکات و لێزیادبوونی تێدا ئەنجام بدات ،لە خزمەتی مرۆڤ و کۆمەڵگەدا بێت ،دەکرێت وەک پێوەرێكی پێشکەوتن ببینرێت .بەهەمان شێوەیە بۆ کۆمەڵگەبوونیش .ئەخالق و سیاسەت دیاردەگەلێکی سروشتی مرۆڤ و کۆمەڵگەیە .ئەوە�شی لە مێژووی مرۆڤایەتی دا گۆڕانکاری بەسەردا نایەت ئەو پێوەرەیە .واتە ئەوەی گۆڕانکاری بەسەردا نایەت سروشتی مرۆڤ و کۆمەڵگەیە .ئەوە راستیەکە هەمان کۆمەڵگەکان دەئافرێنرێن و بونیاددەنرێن ،ئاماژەیەکی لەالیەن بیرمەند و فەیلەسوفەکانەوە کراوە و لە ژیانی رۆژانەش دا دەیبنین ئەوەیە کە حەقیقەتی کۆمەڵگە حەقیقەتگەلێکە کە بونیاد دەنرێت ،دەسەاڵتدارەکانیش دەیانەوێ لەو خاڵەدا کاریگەری لەسەر مرۆڤ و کۆمەڵگە بکەن و بە پێی شێوازی ژیانی مرۆڤ یان کۆمەڵگە بونیاد دەنێین. بۆ نمونە شێوە بە ژیانی ژن ،پیاو ،منداڵ 52
و کۆمەڵگە بە گشتی دەدات و کارێکی بونیادنان و دەستوەردانی زهنی لەسەر کۆمەڵگە دەکات .کۆمەڵگەی سروستیش دەیەوێ بە پێوەری ئەخالقی و وشیاری خۆی دەیەوێ شێوە بە مرۆڤ بدات. ئەوە بۆ کۆمەڵگەی بەراییش بە هەمان شێوە بووە و پاشماوە ئەرکۆلۆژییەکان بە زیادەوە ئەو راستەمان بۆ ڕوون دەکەنەوە .لەگەڵ ئەوەی کە فاکتەرێکی
ئەوەی لە مێژووی مرۆڤایەتیدا
گۆڕانکاری بەسەردا
نایەت حەقیقەتی
ئەخالقی و سیاسی
کۆمەڵگە و مرۆڤە
دەرەکی بەهێز نەبوو بۆ تێکدانی�شی ،بەاڵم کۆمەڵگە بۆ وەاڵمدانەوەی پێویستیەکانی مرۆڤ و سروشت خۆی بە هێزی سروشتی و بزوێنەری خۆی ،خۆی بونیاد دەنا .ئەگەر مرۆڤ بە هێزی شیکاری – ئەنالیتیکی نەبووایە کۆمەڵگەبوونی پێشنەدەخست .مرۆڤ هەوڵ دەدات ببینێ ،لێی تێبگات و قاڵ بێتەوە ،خۆی لە خۆی دا ئەو هەوڵی درککردن و بینینە، ئەخالقی مرۆڤە ،پێشخستنی کۆمەڵگە و پێکهێنانی ئەو درککردنە سیاسیبوونێتی بۆ چارەسەری پرسەکانی .نەک تەنیا بۆ کێشە سروشتیەکانی « تێرکردن، زۆربوون و پاراستن» بەڵکو بۆ هەموو
ئەو کێشانە�شی کە بە هۆی دەسەاڵتداری و پلەداری رووبەڕووی مرۆڤ و کۆمەڵگەش دەبنەوە .بیرکردنەوەی لە ڕێگاچارەی ئەو پرسانە ،پرۆژە و پالنسازی دەکەوێتە خانەی ئەخالقەوە، هەرچی کەوتنە جوڵە ،نیشاندانی ئیرادە و بەشداری لە جێبەجێ کردن دا، دەکەوێتە خانەی سیاسەتەوە .تێبینی بکەن لە کۆمەڵگەی بەراییش دا ئەو کارانەی دەکرێت کاری بونیادنانە .دواتر کاتێ مێژوو بەسەر دووڕییانی کۆمەڵگەی سروشتی و دەسەاڵت دا جیا دەبێتەوە، کۆمەڵگە درێژەی بە بونیادنانی خۆی دەدات وێڕای گوشار و فشاری شارستانی ناوەندی ،بەاڵم هێزی دەسەاڵتدار هەمیشە ویستویانە لەسەر کۆمەڵگە کارێکی ئاوەژووی بونیادنان بەڕێوەبەرن. ئەوەی لە مێژووی مرۆڤایەتیدا گۆڕانکاری بەسەردا نایەت حەقیقەتی ئەخالقی و سیا�سی کۆمەڵگە و مرۆڤە، کە خۆی لە خۆیدا هەوێنی حەقیقەتی مرۆڤبوون و کۆمەڵگەبوونە .هەر دیاردەیەک لە مێژوودا تۆو و جەوهەری خۆی هەیە ،لە کۆمەڵگە و مرۆڤ دا ئەو جەوهەرەش ئەخالق و سیاسەتە. ئەخالق و سیاسەت لە دەوڵەت دا نییە. بەر لەوەی دەوڵەت هەبێ ئەخالق و سیاسەت هەبووە .دەوڵەت نەشمێنێت، ئەخالق و سیاسەت هەر دەمێنێت .لە مێژووی مرۆڤایەتیدا هەندێ دیاردە لە سەرەتاوە هەبووە و هەندێکی دیکە دواتر دروست کراوە .مرۆڤ و کۆمەڵگە بێ ئەخالق و سیاسەت نابێت ،بێ ئەوانە لە حەقیقەت و سروشتی خۆی دوور دەکەوێتەوە .ئەخالق کۆمەڵگەبوونە، کۆمەڵگەبوونیش مەرجی هەبوونی www.komelge.com
گۆڤارێكی سیاسیی ،هزریی ،جڤاكی مانگانەیە.......ژمارە ،21تشرینی دووه‌م 2017ز \ گه‌اڵڕێزان 2717ك
مرۆڤە .مرۆڤێکی بێ سیاسەت بوونی نییە و نابێت ،بۆ ئەوەی مرۆڤ هەبێ پێویستی بە کۆمەڵگەیە ،بۆ کۆمەڵگەش جوڵە و کردە و هەوڵ پێویستە ئەوەش خۆی لە خۆی دا سیاسەتە. بەھێزبوونی جۆری مرۆڤ تەواو گرێدراوی ئەو پەیوەندییەیە کە لەگەڵ ئاستی کۆمەاڵیەتی بەستوویەتی ،الواز کردنی تاک ،دڕندانەترین شێوازی بەکۆیلەکردن ،ئەو ئاستەی تەنیایییە کە بەسەریدا سەپێنراوە ،ئەو گۆشەگیرییەی کە تێیدا دەژی ،کۆیلەکانی بەشێوەی مێگەلن .بازرگانە گوندیەکان و کارکەرانی شار دیسان کۆمەڵگایەکن ،ناوەناوە یاخی دەبن و خۆیان وەبیردێتەوە ،لەالیەکی تر تەنیایی فێرکەرێکی بێ وێنەیە ،قۆناخی خەڵوەتگرتنی تەواوی پێخەمبەر و بیریارە بەناوبانگەکان ئەم راستییە نیشان دەدات .تاکێتی تاک (کەسێتی تاک) تادوایی زاراوەیەکی پڕ لە ناکۆکییە .الیەنێکی ڕووخسارەکەی لەدژی کۆمەڵگا ھەر وەکو بڵێی لە زنجیرەکەی ڕزگاری دەبێ و بەسەربەستی دەگات ،ئەو ڕێسایەی کە کۆمەڵگا پشت بەتوندوتیژی نەبەستێت بە ئەخالق -ئاکار -بەناو دەکرێت. تاکڕەوی تاک فشار بۆ ئەم ئەخالقە دێنێت .راستتر تاکڕەوی شارستانییەتی ئەوروپا لەگەڵ الوازکردنی ئەخالق گەشە دەکات .لەکاتێکدا پێشەنگایەتی کۆمەڵگا لەشارستانییەتی ڕۆژھەاڵت بە بناخە دادەنرێت ،لە شارستانی ڕۆژئاوا تاک پێشەنگە ،لەم پێناسەیەی تاکدا دوو ئەنجامی جیاواز دەردەکەوێت :لەکاتێکدا تاکی دەسەاڵتداری داگیرکاری بۆ پلە و نھۆمی ئیمپراتۆرییەتی بەرز دەبێتەوە www.komelge.com
و تاکی چەوساوە و ژێردەست لەنێو قووڵترین کۆیالیەتیدا دەژی ،شتێکی ڕێکەوت نییە لەناو ئەو کۆیالیەتییە گشتگیر و قووڵکراوەی سیستەمی سەرمایەداری لە ھەموو ئاستەکانی کۆمەڵگا باڵویکردۆتەوە ڕووخساری دڕندانەی سەدەی بیستەمی لێبکەوێتەوە. مەعنەوییە بەھا سیستەمێک بنچینەییەکانی لەدەست دابێت ،ھیچ شتێک نییە لەپێناو چاوچنۆکی و قازانج پەیڕەوی نەکات.
کەسانی ژنرۆتۆکرات
بیریان لێکردۆتەوە کەچی لە کۆمەڵگە دابڕن ،لە نێو
کۆمەڵگەدا سەرەتا
بە گەنجان
دەستپێدەکەن چونکە
ئەوانە سەرەتای
هێزی ڕا و شکار بوون گرنگە کۆمەڵگە کار لەسەر راوەستاندنی کاریگەری دەسەاڵت بۆ سەری بکات و خۆ لە هێرشە هەمەالیەنەکانی بپارێزێت ،نەک تەنیا هێر�شی جەستەیی بەڵکو مەعنەویش و زهنیش .کۆمەڵگە هه‌رته‌نیا بەوەوە نەوەستێت بەڵکو بەدیلی خۆی بۆ
چارەسەری پرسەکانیش بونیادبنێت ،لە رووی تیۆری ،رێکخستنی و کردەییەوە. چونکە سیستەمی دەسەاڵتداری و ئەوانەی بەڕێوەیدەبەن خۆپەرستن، بیر لە سنورەکانی دەسەاڵتی خۆیان دەکەنەوە کە چۆن فراوان بکەن، بۆ ئەوەش چاو دەبرێتە مەیدانەکانی کۆمەڵگە ،دەسەاڵتدارەکانی بەرایی وەک کەسانی «ژنرۆتۆکرات -سەروەری پیرەپیاوان بەهۆی ئەزمونیانەوە» ئەوانە ئەو کەسانە بوو کە بیریان لە خۆیان .ئەو مرۆڤانە زهنیەتی دەسەاڵتداریان داڕشت بەاڵم نەیانتوانی هەموو کۆمەڵگە بەو زهنیەتە ئاراستە بکەن چونکە زۆرێک لە مرۆڤەکان دەستیان لە ژیانی کۆمیناڵ- هەره‌وەزی و کۆمەڵگەیی بەرنەداوە. شتی یەکەم کەسانی ژنرۆتۆکرات بیریان لێکردۆتەوە کەچی لە کۆمەڵگە دابڕن. لە نێو کۆمەڵگەدا سەرەتا بە گەنجان دەستپێدەکەن چونکە ئەوانە سەرەتای هێزی ڕا و شکار بوون ،بە تێپەڕبوونی قۆناغ لەو هێزە بە ملمالنێیەکی بەردەوامی لەسەر بنەمای هەڵکشانی ژیری ئەنالیتیکی و الوازبوونی ژیری هەستیاری لە پیاودا چینی دەسەاڵتدار دێتە ئاراوە کە هەزاران ساڵی خایاند. ملمالنێی دەسەاڵتداران راستەوخۆ لە بەرامبەر کۆمەڵگەیە .مەیل و داوای دەسەاڵتداری بوار و بەرهەمی تایبەتە. ئەو بوار و بەرهەمە تایبەت لە کۆمەڵگە زەوت دەکات و بەسەریشەوە دەبێتە دەسەاڵتدار .نەبێتە دەسەاڵتدار ناتوانێ درێژە بە مانەوەی خۆی بدات .ڕێبەر ئۆجاالن دەڵێ» کۆمەڵگە بێ دەوڵەت هەیە ،بەاڵم دەوڵەتی بێ کۆمەلگە بوونی نییە» واتە هەموو دەسەاڵتدارەکان 53
Political, Intellectual and Social monthly Magazine. NO:21 - October 2017
پێویستیان بە کۆمەڵگەیە ،نەک لەبەرئەوەی کە کۆمەڵگەییانە بیر دەکەنەوە یان دەیانەوێ کێشەکانی کۆمەڵگە چارەسەر بکەن ،بەڵکو بارن بە بەسەر کۆمەڵگەوە و دەیانەوێ هەمیشە کۆمەڵگە بۆ ئەوانە کار بکەن .گەورەترین و فراوانترین داگیرکەری یەکەم لەسەر زهنیەتی کۆمەڵگە بەڕێوەبراوە و لە کۆمەڵگەش دا یەکەم داگیرکەری و هێر�شی زهنی لەبەرامبەر ژن بەڕێوەبراوە. تێبینی بکەن دەسەاڵتدارێک نابینی کە بە کۆمەڵگە بڵێ تۆ بەهێزی و دەتوانیت خۆت بەڕێوەببەیت ،خۆت بپارێزی و پشت بە خۆت ببەستە ،بەڵکو هەموو دەسەاڵتدرارەکان بە درێژایی مێژوو بە مرۆڤ و کۆمەڵگەیان وتووە تۆ بێهێزی و ناتوانی خۆت بەڕێوەبەریت .ئەوە بە ژنان دەڵێن ،بەگەنجان و تەنانەت رۆژئاواییەکان بە رۆژهەاڵتیەکان دەڵێن ناتوانن خۆتان بەڕێوەبەرن .لە سەردەمی گریکەوە تا رۆژی ئەمڕۆش ئەو دیدە لەبەرامبەر رۆژهەاڵت هەیە کە « کۆیلەن ،دڕندەن ،لە دیموکرا�سی تێناگەن بۆ ئەوەی بە دەستی بێنن پێویستیتان بە ئێمەیە» .خۆ�شی ئازاد دەبینن و لەوانەی دیکەش داوا دەکەن کە وەک نمونە چاویان لێبکەن ،ئه‌مە تێگەیشتنی هەموو دەسەاڵتدارەکانە بۆ هەموو کۆمەڵگە چ لە ڕۆژئاوا بێ یان رۆژهەاڵت تا ئێستا .نەک تەنیا ئەوەش بەڵکو گەمەیان بە ناسنامەی کۆمەڵگەش کردووە بۆ نمونە « دەڵێن کۆمەڵگەیەکی لیبرال ،دەسەاڵتدار ،کۆیلە ،دیموکراتی، دژەدیموکراتی ،فیوداڵ ،ئاینی» چونکە ئەگەر لە کۆمەڵگە گەڕانایە کە بە سروشتی خۆیەوە بژی پێویست بەو 54
ناوانە نەدەبوو .لە راستی دا کە دەڵێین کۆمەڵگە مەبەست کۆمەڵگەیەکی سیا�سی و ئەخالقیە ،کۆمەڵگەیەکی کە لەسەر جەوهەری خۆی مامەڵە دەکات. لیبرالیزم ناکرێت ببێتە شێوازی ژیانی کۆمەڵگە لەبەرئەوەی کە لیبرالیزم گەورەترین دوژمنی کۆمەڵگەیە،
ئایدۆلۆژیای
لیبرالیزمیی
سەرمایەداری
لە زهنیەتی
دەسەاڵتدارەکانەوە
سەریهەڵداوە
فەرمی ئایدۆلۆژیای لیبرالیزمی سەرمایەداریە .سەرمایەداریش پەرە بە سیستەمی کۆمەڵگەبوون نادات. سەرماداری لە مێژووی مرۆڤایەتی دا زیاترین کاری لە دژی کۆمەڵگە کردووە. بە پەرشوباڵوپێکردنی و لێکترازانی کۆمەڵگە ،بە لەناوبردنی ئەخالق ،خۆی جێکەوتە دەکات .تاکڕەوێتی زەق دەکاتەوە لەسەر حسابی هەم تاکەکان خۆیان و هەم کۆمەڵگەش ،بە دوای قازانجەوەیە و کۆمەڵگە بۆ ئەوە تەنیا ئامرازێکە. ئایدۆلۆژیای لیبرالیزمیی سەرمایەداری لە زهنیەتی دەسەاڵتدارەکانەوە سەریهەڵداوە .لە هەوێنی لیبرالیزم دا من منێتی هەیە ،لە هەوێنی کۆمەڵگەدا کۆمیناڵی ،یەکترتەواوکردن هەیە.
دەستەواژەی « کۆمەڵگەی لیبرال یان فیوداڵ» دەستەواژەیەکی هەڵەیە. پێناسەیەکی بەپێی حەقیقەت نەبێت، دەرخستنی کۆمەڵگەیە لە حەقیقەتی خۆی .ئەو دەستەواژانە بە ئاگاییەوە دەکرێت بۆ لە هێزخستنی خۆبەڕێوەبەری کۆمەڵگە .مەرج نییە تۆ کورسیت لە الی دەسەاڵتدارەکان نەبێ ،بەڵکو کاتێ تۆ وەک ئەوان بیرت کردەوە ،وەک ئەوان بپۆ�شی ،وەک ئەوان قسە بکەی چ جیاواز نییە کە تۆ لە نزیکی ئەوان بی یان دوور، تەنانەت لە دژیشیان تێکۆ�شی و شەڕی بکەی ،بەاڵم کاتێ دید ،کردە و تێگەیشتن وەک دەسەاڵتداران بێت ،ئەوە دەکەویتە خانە و بازنەی ئەوانەوە .رۆح ،هەست، بیرکردنەوەمان وەک دەسەاڵت بێت ئەوە بێ گومان کردەوەمان جیاواز نابێت بەڵکو بەو پێیە دەبێت .دەسەاڵتداران سەرەتا رۆح ،هەست و بیرکردەوەی کۆمەڵگەیان داگیرکرد .سیستەمێکی ئایدۆلۆژی زۆر پسپۆرانە بە دەزگایی کراوە و لە هەمان کاتیشدا ناهێڵن کە کۆمەڵگە دەزگای خۆی هەبێت .دەسەاڵتداری بەرایی زانیاری و خود وشیاری کۆمەڵگەیان داگیرکرد و ئەوەشیان بە لەناوبردنی مەعریفە و زانینی ژن دەستپێکرد، چونکە دەسەاڵتداری سیستەمێکی یەکدەستیە لە مێژووی مرۆڤایەتی دا هیچ سەردەمێک بە قەت ئەم سەردەمە پەروەردە ،تەندروستی و پاراستن یەکدەست نەبووە ،بە هێندەی ئەم قۆناغە کۆمەڵگە بێ بەش نەبووە لە پاراستن و بەهێندەی ئەم سەردەمەش هێزی دەسەاڵتدار پڕچەک ،بە چەکی ئەتۆمیشەوە .لەبەرئەوەی کە سیستەمی دەسەاڵتدارێتی لەسەر بنەمای قۆرخکاری www.komelge.com
گۆڤارێكی سیاسیی ،هزریی ،جڤاكی مانگانەیە.......ژمارە ،21تشرینی دووه‌م 2017ز \ گه‌اڵڕێزان 2717ك
و تاکڕەوێتیە ،دابەشکار نییە بەڵکو هەژمۆنی و بااڵدەست و ناوەندپارێزە .لە سیستەمی دەوڵەت-نەتەوەدا توانەوەی هەموو ڕەنگەکانی دیکە لە یەک رەنگدا خۆڕسکانە نەهاتووە ،ئەنجامی ئەو زهنیەتی دەسەاڵتداریەیە .لە سیستەم دا لە زهنیەتەوە بگرە تا هەموو بوارەکانی ژیانی کۆمەڵگەیان لە دەستی خۆیان دا کۆکردۆتەوە ،کۆمەڵگە بە خۆیەوە گرێدەدات و ناچاری خۆی دەکات ،هەم زانینێکی چەوت بەسەر کۆمەڵگەدا دەسەپێنێ و لە رووی زهنیەوە داگیری دەکات. دەبێ بۆ گۆڕانکاری لەو زهنیەتەدا سەرەتا مرۆڤ باوەڕی بە وزە و هێزی خۆی هەبێ بۆ گۆڕانکاری و وەرچەرخانی ڕیشەیی ،کاتێ لە دۆخی هەنوکەیی کۆمەڵگە بڕوانرێت دەبێ بگەینە ئەو قەناعەتەی کە ئازادی لەو شێوازەی ژیان دا نییە .سەرەتا دۆخەکە پێویستی بە چەند ئاماژەی گرنگ هەیە .ئۆجاالن دەڵێ» دەبێ سەرەتا وەک مرۆڤی ئازاد لە خۆتان و دەوری خۆتان نەڕوانن، بەڵکو بەشێوەیەک لە خۆتان و دەوروبەرتان بڕوانن کە پێویستتان بە ئازادیە» .ئەو ئاماژەیە هەم بۆ تاک و هەم بۆ کۆمەڵگەش وایە .کۆمەڵگەی سروشتی کە کۆمەڵگەیەکە بە سیستەمی دایک بەڕێوەبراوە ،لەبەرئەوەی کە کۆمەڵگەیەکی ئەخالقی و سیا�سی بوو، لەبەرئەوەی کە سەرقاڵ دەبوو بە پێشخستنی کۆمەڵگەوە ،کۆمەڵگەیەکی ئازاد بوو ،خۆی و کۆمەڵگەی لە یەک دۆخ دا دەبینی و پارچەی نەدەکرد، چەند زانیاری بدۆزیبایەوە بۆ پێشخستنی کۆمەڵگەی دەخستەگەڕ ،بەاڵم لە ماوەی www.komelge.com
٧هەزار ساڵ دا بەردەوام دەسەاڵتداران بە مرۆڤیان وتووە الوازە و پێویستی بە هێزێکی دیکەیە بەڕێوەیبەرێت، بەاڵم زانست سەملاندوویەتی کە هێزی هەموو گەردوون لە مرۆڤدا خۆی نیشاندەدات .ئەو کارە هزری و زهنیانەی کە دەسەاڵتداران کردوویانە مرۆڤیان لە راستی و سروشتی خۆی دوورخستەوە،
هەموو کۆمەڵگە
لە دۆخێکی وادا
لە نێو تێکۆشانی خۆبووندان،
ئەوەی لە هاندەری
تێکۆشانی
خۆبوونمانە ،ئەخالق و سیاسەتە
ئەوەی دەبێ بکرێت چییە؟ بۆ ئەوەی کە ئازاد ببین پێویستمان بە ناسینی حەقیقەتی کۆمەڵگەی سروشتی هەیە. مەبەست ئەوە نییە کە بگەڕێینەوە بۆ حەوت هەزار ساڵ و وەک مرۆڤی ئەو سەردەمە بژین چونکە هێشتاش لە مرۆڤ دا ئەخالق و سیاسەت هەیە .ئەوەی ئێمەی هێنایە ئەم چۆڵ و چیایەش هەر ئەخالق و سیاسیبونمانە و ڕاپەڕینمانە لە دژی نادادی ،ژنێک کە بیەوێ لە ژیانێکی دادوەرانەدا بژی ئەوە لە ئەخالقیبوون و سیاسیبوونی کۆمەڵگەدا دەبینێتەوە.
ئەگەر تا ئێستا گەلی کورد ،ژنان لە دژی دەسەاڵتداران رادەوەستن ئەوە لە هەبوونی ئەخالق و سیاسیبوونیانە. هەموو کۆمەڵگە لە دۆخێکی وادا لە نێو تێکۆشانی خۆبووندان .ئەوەی لە هاندەری تێکۆشانی خۆبوونمانە، ئەخالق و سیاسەتە .مرۆڤ الواز دەبێ، کاریگەری سیستەم لەسەری هەیە و تەنانەت خۆپەرستی�شی ال دروست دەبێ بەاڵم دەسەاڵتداران هەرگیز ناتوانن لە ریشەوە ئەخالقبوون و سیاسیبوونی کۆمەڵگە لە ریشەوە هەڵکێشن .ئازادی شێوازی ژیانە بە پێی پێوەری ئەخالق و سیاسەت .چەند کۆمین و دیموکراتی بن ئەوەندەش ئازاد دەبین .چەند خۆ لە دەسەاڵتدارێتی بشۆرینەوە و لێی دووربکەینەوە و لە پێشبڕکێکانی هەڵکشانی دەسەاڵتداری دوورپەرێز بین ئەوەندەش ئازاد دەبین .مرۆڤ دەبێت بگاتە ئاستێکی خودوشیاری و زانایی کە دەسەاڵتداران دەرفەتی ژیانیان بۆ نەمێنێتەوە ،چونکە دەسەاڵتداران لەسەر بێهێزی و الوازی کۆمەڵگە و مرۆڤ درێژە بە مانەوەی خۆیان دەدەن ،لەسەر ناوشیاری و بێڕێکخستنی کۆمەڵگە هەن. ئەوە بۆ ئازادی ژن لە ئاست ژهنیەتی باوکساالری ،هەروەها دەسەاڵتدارێتی دەوڵەت نەتەوەکان و سەرمایەداری بە هەمان شێوەیە .مرۆڤه‌كان چەند ئازاد ببن ،دەسەاڵتداران بەهێندە دەمرن و لەناودەچن .ژن چەند ئازاد ببێت زهنیەتی دەسەاڵتدارێتی باوکساالری هێندە هەڵدەوەشێت.
55
Political, Intellectual and Social monthly Magazine. NO:21 - October 2017
که‌ته‌لۆنیا و کوردستان ل ه پایزێکی گه‌رمدا عه‌لی مه‌حمود محه‌مه‌د ل ه ماوه‌ی 171ساڵی رابردوودا ،ل ه جیهان 108ریفراندۆم بۆ سه‌ربه‌خۆیی به فه‌رمی و نافه‌رمی ب ه ریفراندۆمه‌که‌ی ساڵی 2005ی کوردستانیشه‌و ه ئه‌نجامدراوه، چاوه‌ڕوان ده‌کرێت یه‌که‌م هه‌فته‌ی پایزی گه‌رمی ئه‌مساڵیش دوو ریفراندۆمی پڕ له کێشه‌و چون یه‌ک و نزیک ل ه یه‌ک ل ه کات و هه‌ڵوێستی نێوده‌وڵه‌تی و دابه‌شبوونی به‌ره‌کان ل ه کوردستان و که‌ته‌لۆنیا ئه‌نجام بدرێت ،که‌ته‌لۆنییه‌کان ده‌یانه‌وێت به کۆماری سه‌ربه‌خۆو ه بچن ه ناو ساڵی 2018 ه‌وه ،وه‌لێ ده‌سه‌اڵتدارانی کوردستان کاتی راگه‌یاندنی ده‌وڵه‌تی کوردستان و شێوازی ده‌سه‌اڵتداریه‌تییه‌که‌یان تا ئێستا رانه‌گه‌یاندووه ،نازانین ب ه چ جۆر ه که‌شتییه‌ک ده‌مانبه‌ن ه جیهانی سه‌ربه‌خۆییه‌وه. خه‌ریک ه ب ه تێپه‌ڕبوونی کات ،چه‌مکی ریفراندۆم جێگای خه‌باتی چه‌کداری ل ه جیهاندا بۆ رزگاری و سه‌ربه‌خۆیی بگرێته‌وه ،رۆژ ب ه رۆژیش ئه‌م چه‌مکه زیاتر شوێن پێی خۆی نه‌ک بۆ سه‌ربه‌خۆیی بگر ه بۆ سه‌رجه‌م خواسته‌کانی مرۆڤایه‌تی بکاته‌وه ،ئه‌مڕۆ ل ه سه‌رتاسه‌ری جیهان سه‌دان پارتی سیا�سی ل ه ده‌یان واڵت کار بۆ چه‌سپاندنی دیموکرا�سی راسته‌وخۆ ده‌که‌ن ل ه بری دیموکرا�سی 56
نوێنه‌رایه‌تی مردوو ک ه نه‌یتوانیو ه چاره‌سه‌ری کێشه‌کانی مرۆڤ بکات، ریفراندۆم یه‌کێک ل ه پای ه گرنگه‌کانیه‌تی، مه‌سه‌له‌ی ریفراندۆم نه‌ک ته‌نها بۆته باو له‌و واڵتانه‌ی ته‌نگه‌ژه‌ی ئابوری و سیاسیان هه‌ی ه و ل ه رووی پێکهاته‌یی ئاینی و نه‌ته‌وه‌ییه‌و ه فره‌یین ،به‌ڵکه چه‌ندین هه‌رێمی واڵت ه یه‌کگرتووه‌کانی ئه‌مه‌ریکاش هه‌ر ل ه کالیفۆرنیاو ه بگره تا بۆرتریکۆ تازه‌ترینیشیان دورگه‌ی گوامیی ه داوای ریفراندۆم ده‌که‌ن بۆ جیابوونه‌وه و سه‌ربه‌خۆیی ،هه‌ندێکیان به‌هۆی ده‌وڵه‌مه‌ندی و هه‌ندێکی تر‌شیان به‌هۆی په‌راوێزخستن و داگیرکارییه‌وه‌یه، که‌وات ه تا دێت خواستی سیا�سی له‌سه‌ر کااڵی ریفراندۆم زیاد ده‌کات و گه‌رده‌لولی ریفراندۆم ره‌شماڵی سایکیس بیکۆکانی رابردوو راده‌ماڵێت و ل ه رووی سیاسیشه‌و ه دیموکرا�سی راسته‌وخۆ په‌الماری دیموکرا�سی نوێنه‌رایه‌تی ده‌دات، ک ه به‌م گه‌ڕ و گولییه‌ی ئێستای ناتوانێت وه‌اڵم ب ه خواسته‌کانی مرۆڤایه‌تی بداته‌وه. ریفراندۆمی که‌ته‌لۆنیا بڕیار ه یه‌کی ئۆکتۆبه‌ر که‌ته‌لۆنییه‌کان ((که‌ته‌لۆنیا یه‌کێک ه ل ه هه‌رێمه‌کانی ئیسپانیا ،رووپێوه‌که‌ی 32،106کیلۆمه‌تر
دووجاره و ژماره‌ی دانیشتوانی�شی 7،539،618که‌س ه له‌وان ه 1104782 که‌سیان بێگانه‌ن ک ه ده‌کات ه نزیک ،%15کۆی به‌رهه‌می نه‌ته‌وه‌یی له ساڵی 255،204 2012ملیار دۆالره، قه‌باره‌ی ئابورییه‌که‌ی هاوتای ه ب ه ئابوری پاکستان و کۆڵۆمبیا ،داهاتی تاکی 33،580دۆالر ه ل ه ساڵێکدا)) بچن ه سه‌ر سندوقه‌کانی ده‌نگدان و ل ه راپرسیه‌کدا ده‌نگ ب ه سه‌ربه‌خۆیی هه‌رێمه‌که‌یان یاخود مانه‌و ه ل ه چوارچێوه‌ی ئیسپانیا بده‌ن ،ک ه هه‌ر �سێ پارتی که‌ته‌لۆنی (چه‌پی کۆماری که‌ته‌لۆنی Esquerra ،)Republicana de Catalunya (ERC نزیکایه‌تی دیموکراتی که‌ته‌لۆنی (راست) Democratic Convergence of Catalonia 1974 -11 -17 ()(CDCدامه‌زراو ه)، پارتی چه‌پگه‌رای کوبPopular Unity )Candidacy (CUPبڕیاریان له‌سه‌ر داوه ل ه په‌رله‌مانی هه‌رێمه‌که‌یانه‌و ه ب ه زۆرینه‌ی 72ده‌نگ ل ه کۆی 135کور�سی په‌رله‌مانی هه‌رێمه‌که ،ب ه پاڵپشتی کۆمه‌ڵێک پارت و گروپی ده‌ره‌وه‌ی په‌رله‌مان ک ه زۆریان گروپی چه‌پگه‌رای ده‌سته‌بژێری بچوکن، ل ه به‌رامبه‌ردا پارتی گه‌لی ده‌سه‌اڵتدار (راستی پارێزگار) و سۆسیالست و پارتی راستگه‌رای سیودانۆس ب ه توندی دژی www.komelge.com
گۆڤارێكی سیاسیی ،هزریی ،جڤاكی مانگانەیە.......ژمارە ،21تشرینی دووه‌م 2017ز \ گه‌اڵڕێزان 2717ك
ریفراندۆمه‌که‌ن ،له‌م نێوه‌دا لیستی پێکه‌و ه ده‌توانین پۆدیمۆس-شیوعی پشتیوانی ل ه پرۆسه‌ی ریفراندۆم ده‌که‌ن و ب ه پرۆسه‌یه‌کی دیموکرا�سی ده‌زانن وه‌ک تاک ه پارتی نیشتمانی ناو په‌رله‌مان ،وه‌لێ به‌شێکیان ل ه گه‌ڵ راگه‌یاندنی ده‌ستبه‌جێی سه‌ربه‌خۆیی نین و پێیان وای ه پێویسته ده‌ستوری واڵت بۆ ئه‌وکار ه هه‌موار بکرێته‌وه ،ئه‌ویش پێویستی ب ه �سێ له‌سه‌ر چواری کورسییه‌کانی په‌رله‌مان ه بۆیه محاڵ ه به‌م نه‌خش ه سیاسییه‌ی ئێستاوه بێت ه دی. بڕیار وای ه ل ه ناوه‌ڕاستی ئه‌م مانگه په‌رله‌مانی که‌ته‌لۆنیا هه‌ردوو یاسای راپر�سی و پرۆژه‌ی یاسای راپر�سی بۆ مافی چاره‌ی خۆنوسین په‌سه‌ند بکه‌ن: لێره‌دا ئه‌وانه‌ی دژ ب ه سه‌ربه‌خۆین به‌شداری ده‌نگدانه‌ک ه ناکه‌ن و ئه‌نجامدانی ریفراندۆمه‌ک ه ب ه نایاسایی ده‌زانن. « https://drive.google.com/file/ 0Bxrh_sv1paPsdFNiRDhrSndvTTA//d »view حکومه‌تی ئیسپانی بڕیاری داوه، ئه‌وه‌ی به‌شداری پرۆسه‌ک ه بکات به‌هه‌ر شێوه‌یه‌که ،بانگه‌شه‌کردن و روواندنی مامه‌ڵه،ده‌نگدان و بڕیاردان ،ل ه هه‌موو شوێن ه گشتیی ه حکومییه‌کان سزا بدات و له‌کاره‌کانیان دووریانبخاته‌وه، هاوکات هه‌ڕه‌شه‌ی راگرتنی بودجه�شی ل ه هه‌رێمه‌ک ه کرد و کار گه‌یشت ه سه‌ر په‌الماری سه‌ربازیش ،وه‌زیری به‌رگری ئیسپانیا دولوربس دی کۆزبیدال داوای له سه‌رکرد ه سه‌ربازییه‌کان کرد سه‌المه‌تی و یه‌کپارچه‌یی ئیسپانیا بپارێزن، ئه‌مه‌ش بۆ خۆی هه‌ڕه‌شه‌ی داگیرکردنی سه‌ربازی و گه‌ڕانه‌و ه بوو بۆ سه‌رده‌می دکتاتۆری فرانکۆ( )1975-1936له به‌رگی دیموکراسیدا ،دوای په‌الماره www.komelge.com
تیرۆریستییه‌که‌ی به‌رشه‌لۆن ه وه‌زیری به‌رگری ئیسپانی رایگه‌یاند ئێستا ئه‌وان ل ه ئینزاری چواردان ،یه‌ک هه‌نگاو ماو ه بۆ ئینزاری 5تا ببێت ه حوکمی عورفی ل ه واڵت، ل ه دوای سه‌رده‌می جه‌نه‌راڵ فرانسیسکۆ فرانکۆو ه یه‌که‌مجار ه سوپا به‌و شێوه‌یه دابه‌ش بکرێت ،ته‌نانه‌ت ل ه 11ی ئازاری ساڵی 2004دا ک ه قاعید ه ته‌قینه‌وه خوێناوییه‌کانی مه‌دریدی ئه‌نجامدا ک ه 191 که‌س بوون ه قوربانی و 1755که‌سیش بریندار بوون ،ل ه هه‌شتاکانیش ک ه سوپای ئیتای باسکی 425که�سی ل ه ته‌قینه‌وه‌یه‌کدا کوشت ،که‌چی له‌وکاتان ه حوکمی عورفی و هه‌ڕه‌شه‌ی سه‌ربازی نه‌کراوه ،ئێستا ب ه به‌هانه‌ی شه‌ڕی تیرۆره‌و ه ده‌یانه‌وێت شه‌ڕی که‌ته‌لۆنییه‌کان بکه‌ن ،رۆژنامه‌ی بای�سی نزیک ل ه سۆسیالسته‌کان داوای له که‌ته‌لۆنییه‌کان کرد واز ل ه ریفراندۆم بهێنن به‌هۆی مه‌ترسییه‌کانه‌وه ،ئه‌م ه هه‌ڵوێستی سۆسیالست ه ئۆپۆزسیۆنه‌کان بێت ده‌بێت ده‌سه‌اڵتدار ه راستگه‌راکه‌ی واڵت چی بڵێن؟ ،چاودێران پێیان وای ه شۆفینیه‌تی حکومه‌ت ک ه ده‌ربڕی شۆفینیه‌تی نه‌ته‌وه‌ی سه‌رده‌ست ه ل ه دوای ده‌سه‌اڵتی فرانکۆوه گه‌یشتۆت ه پۆپه. جگ ه له‌وه‌ی حکومه‌ت هه‌ڕه‌شه ل ه ئه‌نجامدانی ریفراندۆمه‌که‌ی 1ی ئۆکتۆبه‌ر ده‌کات ،هاوکات ل ه 6ی شوبات ئه‌رتۆر ماس و جوانا ئۆرتیغا دادگایی کران له‌سه‌ر ریفراندۆم ه شکستخواردووه‌که‌ی ساڵی ،2014ل ه مانگی ئازار ل ه ئه‌رتۆر ماس قه‌ده‌غ ه کرا بۆ ماوه‌ی 2ساڵ ل ه وه‌رگرتنی کاری گشتی (حکومی) دوور خرایه‌وه و سزای 36500ئیرۆش درا. ریال و به‌رش ه ملمالنێی ریال و به‌رشه‌لۆنه، هه‌ردوو ملمالنێی ڕه‌نگدانه‌وه‌ی
پایته‌خته،روحی ملمالنێی ئیسپان و که‌ته‌لۆنیایه ،ئه‌م ملمالنێ 303ساڵیه ل ه 11ی ئه‌یلولی 1714ه‌و ه تا هه‌نووکه به‌رده‌وامه ،له‌و رۆژه‌وه‌ی که‌ته‌لۆنیا ئااڵکه‌ی هێنرای ه خواره‌و ه له‌سه‌رده‌می فلیپی پێنج خرای ه سه‌ر ئیسپانیا و کۆتایی ب ه سه‌ربه‌خۆیه‌که‌ی هێنرا ده‌ستیپێکردوه، که‌ته‌لۆنییه‌کان ئه‌و رۆژ ه ل ه بیر ناکه‌ن و هه‌ر بۆیه‌ش ه 11ی سه‌پته‌مبه‌ر ب ه رۆژی سه‌ربه‌خۆیی ده‌زانن. ل ه 14ی نیسانی 1931دا کۆماری که‌ته‌لۆنیا تاک الیه‌ن ه راگه‌یه‌نرا فرانسیسک ماکیا که‌سایه‌تی سه‌ربه‌خۆی چه‌پ ل ه ساڵی 1931ل ه الیه‌ن په‌رله‌مان و حکومه‌ت و دادگای لێپێچینه‌وه‌ی که‌ته‌لۆنیا دیاری کرا ب ه یه‌که‌م سه‌رۆکی واڵت ل ه دوای 214ساڵ داگیرکاری،له ساڵی 1932ل ه دوای ب ه ده‌سه‌اڵت گه‌یشتنی به‌ره‌ی گه‌ل (سۆسیالست-شیوعی) ل ه ئیسپانیا ،که‌ته‌لۆنییه‌کان ب ه فه‌رمی ئۆتۆنۆمیان وه‌رگرت و زمانی که‌ته‌لۆنیش بوو ه زمانی فه‌رمی واڵت. وه‌لێ زۆری نه‌خایاند کاتێک سه‌رۆکی فاشیستی ئیسپانیا جه‌نه‌راڵ فرانسیس فرانکۆ کوده‌تای کرد له 8ی ئابی ،1936حکومه‌ت ه چه‌پگه‌را خاوه‌ند ئۆتۆنۆمییه‌که‌ی که‌ته‌لۆنیای هه‌ڵوه‌شانده‌وه و زمانه‌که‌شیانی قه‌ده‌غه کرد ،جوسیب سۆنال سه‌رۆکی یانه‌ی به‌رشه‌لۆنه‌ی ده‌ستگیر کرد و ئیعدامی کرد ،دوای فرانکۆ و گه‌ڕانه‌وه‌ی سسته‌می پاشایه‌تی بۆ واڵت ل ه ساڵی 1975دا، ل ه راپر�سی ساڵی 1978دا%90 ،ی که‌ته‌لۆنییه‌کان ده‌نگیان ب ه ده‌ستوری دیموکراتیئیسپانیادا،ک ه دان ب ه ئۆتۆنۆمی بۆ نه‌ته‌وه‌کان و هه‌رێمه‌کان ده‌نێت له ناویاندا که‌ته‌لۆنیا ل ه چوارچێوه‌ی یه‌کێتی خاکی ئیسپانیا ،ئێستا که‌ته‌لۆنییه‌کان باجی 57
Political, Intellectual and Social monthly Magazine. NO:21 - October 2017
ئه‌م ده‌نگدان ه ده‌ده‌نه‌وه. ملمالنێ سیاسییه‌کان نێوان به‌رشه‌لۆنه‌ی داگیرکراو و ریالی داگیرکه‌ر ل ه ناو یاریگاکانی تۆپی پێ ره‌نگی دایه‌و ه تا گه‌یشت ه ئه‌وه‌ی ل ه ساڵی 1943دا فرانکۆ هه‌ڕه‌شه‌ی توندی ل ه به‌رشه‌لۆن ه کرد که نابێت بیباته‌وه ،هاوکات فرانکۆ هه‌ڵدانی ئااڵی یانه‌ی به‌رشه‌لۆنه‌ی قه‌ده‌غ ه کرد، وای لێهات به‌رشه‌ییه‌کان ده‌سته‌سڕی سپییان ل ه جیاتی ئااڵکه‌یان به‌رز ده‌کرده‌وه ل ه کاتی یارییه‌کانیاندا ،به‌م جۆر ه چیرۆکی داگیرکردن و ژێر ده‌سته‌یی گه‌لێک له یانه‌یه‌کی وه‌رزشدا ره‌نگی دایه‌وه ،یاری یاری خۆیکرد بۆ سه‌ربه‌خۆیی .ئێستا له 1ی ئۆکتۆبه‌ر ل ه دوا یاری سیا�سی به‌رشه و ریال ده‌بێت کێیان بیبه‌نه‌وه؟ ،تۆپ له گۆڕه‌پانی به‌رشه‌ییه‌کانه‌و ه دوا کاس له ریال ببه‌نه‌وه. چوونه‌و ه به‌ره‌و ریفراندۆم ل ه پێناو سه‌ربه‌خۆیی که‌ته‌لۆنییه‌کان به‌و ه ناسراون له ناوچه‌کانی دیکه‌ی ئیسپانیا رادیکاڵتر و چه‌پترن ،خواستیان ئه‌وه‌ی ه ل ه سسته‌می پاشایه‌تییه‌و ه بگۆڕێن بۆ سسته‌می کۆماری ،ب ه پێچه‌وانه‌ی سکۆتله‌ندییه‌کان خواستاری مانه‌وه‌ن ل ه سسته‌می پاشایه‌تی ،ل ه هه‌مان کاتدا بزووتنه‌وه مه‌تڵه‌بییه‌کانی کرێکاران و خه‌ڵک له‌م هه‌رێم ه به‌هێزه. له‌م خوله‌ی تێکۆشان بۆ سه‌ربه‌خۆیی، ل ه ساڵی 2009ه‌و ه که‌ته‌لۆنییه‌کان خه‌ریکی راهێنانن له‌سه‌ر ریفراندۆم له‌پێناو سه‌ربه‌خۆیی ،ل ه نێوان سااڵنی 2009 بۆ ساڵی ،2011ریفراندۆمی نا فه‌رمی ل ه 550شاری که‌ته‌لۆنیا ل ه کۆی 947 شاره‌وانی هه‌رێمه‌ک ه ئه‌نجامدران وه‌ک راهێنان و ئه‌زمونێک بۆ پرۆس ه گه‌وره‌که، 58
ریفراندۆمی نا فه‌رمی رێکخراوه‌کانی کۆمه‌ڵگای مه‌ده‌نی و ده‌ستبژێره‌کان ئه‌نجامی ده‌ده‌ن فه‌رمی نییه ،ته‌نها ئه‌زمون و راهێنان و تاقیکردنه‌وه‌ی ه بۆ ریفراندۆمی فه‌رمی ،ک ه حکومه‌ت پێی هه‌ڵدستێت، ده‌توانین بڵێین راپرسییه‌کی پێشوه‌خت و راهێنان ه بۆ ئه‌زموونی ریفراندۆمی فه‌رمی. په‌رله‌مانی که‌ته‌لۆنیا بۆ یه‌که‌مجار ل ه 23ی کانونی دووه‌می ساڵی 2013 ه‌دا ب ه زۆرینه‌ی 84ده‌نگ ل ه کۆی 135کور�سی په‌رله‌مانی هه‌رێمه‌که ((50)Convergence and Union (CiU کور�سیRepublican Left of Catalonia– ، 21)Catalonia Yes (ERC–CatSíکور�سی Initiative for Catalonia Greens–United 10)and Alternative Left (ICV–EUiA کور�سیPopular Unity Candidacy– ، 3)Left Alternative (CUPکور�سی))، بڕیاری ل ه سه‌ر به‌ڵگه‌نامه‌ی مافی بڕیاردانی چاره‌نووس ل ه رێگای ریفراندۆمه‌وه‌ی دا بۆ که‌ته‌لۆنیا ،به‌م شێوه‌ی ه چه‌پ و راست، کۆنزه‌رڤاتیف و شیوعی ،ژینگه‌پارێز و پێشکه‌وتنخوازانی پارت ه که‌ته‌لۆنییه‌کان له پێناو سه‌رخستنی پرۆسه‌ک ه رێک که‌وتن و یه‌کیان گرت ،له‌و ژماره‌ی ه ته‌نها 21دژ بوو25 ،یان به‌شداری ده‌نگدانه‌که‌یان نه‌کرد ،دوای ده‌نگدانه‌که‌ی په‌رله‌مانی که‌ته‌لۆنیا ،ئه‌رتۆر ماس سه‌رۆک وه‌زیرانی راستگه‌رای کۆنزه‌رڤاتیفی هه‌رێمه‌که بڕیاری ریفراندۆمی دا 920 ،شاره‌وانی له کۆی 947شاره‌وانی پشتیوانی راپرسییان کرد .دوای 20رۆژ ل ه بڕیاری په‌رله‌مانی هه‌رێمه‌که ،هاوواڵتیان چوون ه سه‌ر سندوقه‌کانی ده‌نگدان. ل ه راپرسییه‌ک ه 2،305،290که‌س ل ه کۆی 6،3ملیۆن ده‌نگده‌ر به‌شدارییان کرد ،ب ه پێی رۆژنامه‌ی بای�سی ئیسپانی رێژه‌ک ه ده‌یکرد ه %37ی ده‌نگده‌رانی
که‌ته‌لۆنیا،لێ ب ه پێی ئاماری حکومه‌تی که‌ته‌لۆنیش بێت رێژه‌ک ه ده‌یکرده %41،6ی ده‌نگده‌ران ،ل ه سه‌رتاسه‌ری که‌ته‌لۆنیا ،به‌ڵێ بۆ سه‌ربه‌خۆیی %84،67 ی ده‌نگه‌کانی هێنایه‌وه ،ک ه ده‌یکرده 2198707که‌س ،ل ه شاری به‌رشه‌لۆنه‌ی پایته‌خت رێژه‌ک ه دابه‌زی بۆ %80،435ی ده‌نگده‌ران ،به‌شێوه‌ی گشتی ده‌نگی به‌ڵێ له الدێکان رێژه‌که‌ی زیاتر بوو ل ه شاره‌کان. به‌هۆی ئه‌وه‌ی رێژه‌ی به‌شداربووان که‌متر بوو ل ه نیوه ،ئه‌مه‌ش به‌هۆی بایکۆتکردنی له‌الیه‌ن پارت ه نه‌یاره‌کانی سه‌ربه‌خۆیی هه‌رێمه‌که‌وه ،بۆیه راپرسیه‌ک ه ل ه دوا ئه‌نجامدا شکستی هێنا ،ل ه کاتێکدا ل ه هه‌ردوو هه‌ڵبژاردنی پێش راپرسییه‌که و دوای راپرسییه‌که‌ی ده‌نگده‌ران ژماره‌ی هه‌رێمه‌ک ه 4،130،196 ،3،668،310بوو ،سه‌رباری ئه‌وه‌ی له‌م هه‌ڵبژاردنه‌دا په‌نابه‌ران و هه‌ڵنه‌گرانی ناسنامه‌ی ئیسپانی مافی ده‌نگدانیان نییه ،وه‌لێ ل ه راپرسییه‌که مافی ده‌نگدانیان بوو ،دوای شکسته‌که ئه‌رتۆر ماس سه‌ره‌ک وه‌زیرانی که‌ته‌لۆنیا وتی « وانه‌یه‌ک ه بۆ دیموکرا�سی» ،راخۆی سه‌ره‌ک وه‌زیرانی راستگه‌رای ئیسپانیاش وتی شکستێکی قوڵه ،هه‌رچه‌ند ه پێشتر دانیان نه‌نا ب ه ریفراندۆمه‌که ،وه‌لێ له کۆتادا ئه‌نجامه‌که‌یان قۆزته‌وه‌و نه‌یانتوانی بێده‌نگی لێبکه‌ن و هه‌ناسه‌ی خۆشیان له‌به‌رده‌م ئه‌نجامه‌که‌ی هه‌ڵکێشا. ل ه ناوخۆی ئیسپانیا،پارتی گه‌لی راستگه‌رای ده‌سه‌اڵتدار ک ه له‌و خوله‌ی په‌رله‌ماندا خاوه‌ند 186کور�سی بوو ،به توندی دژ ب ه ریفراندۆمه‌ک ه بوو ،پارتی سۆسیالست –ئۆپۆزسیۆن «چه‌پی ناوه‌ند» خاوه‌ند 110کور�سی و دژ به ریفراندۆمه‌ک ه بوو ،چه‌پی یه‌کگرتوو (شیوعی –سه‌وز) 11خاوه‌ند کور�سی www.komelge.com
گۆڤارێكی سیاسیی ،هزریی ،جڤاكی مانگانەیە.......ژمارە ،21تشرینی دووه‌م 2017ز \ گه‌اڵڕێزان 2717ك
له‌گه‌ڵ راپرسییه‌که‌دا بوو،پارتی نه‌ته‌وه‌یی باسکه‌کان خاوه‌ند 7کور�سی پشتیوانی سه‌ربه‌خۆیی که‌ته‌لۆنییه‌کان بوون ،به‌شێوه‌ی گشتی سه‌رجه‌م پارته چه‌پ و پارت ه هه‌رێمییه‌کانی باسک، بلنسیه ،جالیکی و ئه‌نده‌لو�سی پشتیوانی سه‌ربه‌خۆیی که‌ته‌لۆنییه‌کان بوون، به‌مه‌ش هێز ه سیاسییه‌کان بوون ه دوو به‌ره‌ی الیه‌نگر و نه‌یار ،وه‌لێ پارسه‌نگ به‌الی هێزه‌کانی دژدا ده‌شکایه‌وه. دوای شکستی راپڕسییه‌ک ه دوو هه‌ڵبژاردن (ئیسپانی و که‌ته‌لۆنی) ئه‌نجامدرا(ل ه 26ی ئۆکتۆبه‌ری 2015 هه‌ڵبژاردنی په‌رله‌مانی که‌ته‌لۆنیا، 18ی یۆنی په‌رله‌مانی ئیسپانیا له 20ی دیسه‌مبه‌ری 2015و 26ی یۆنی )2016و پارسه‌نگی هێزه‌کانی گۆڕی، ل ه ناوخۆی که‌ته‌لۆنیا سه‌ربه‌خۆخوازه ده‌سه‌اڵتداره‌کان ک ه ب ه لیستی پێکه‌وه به‌ره‌و به‌ڵێ (Convergence and Union ) )(CiUبه‌ژدار بوون (( لیسته‌ک ه ل ه چوار پارتی سیا�سی که‌ته‌لۆنی پێک هات که بریتین ل ه Democratic Convergence : Esquerra ،%41 )of Catalonia (CDC )Republicana de Catalunya (ERC Democrats of Catalonia ،%27 Moviment d›Esquerres ،%5 )(DC ،) %Independents24 ،%3 )(MES هه‌رچه‌ند ه هاوپه‌یمانیان دروست کرد و ژماره‌یه‌کی زۆر خه‌ڵکی نا حیزبیان هێنایه ناو لیسته‌که‌یانه‌وه ،وه‌لێ ژماره‌که‌ی کورسییه‌کانیان ل ه 71کورسییه‌و ه بۆ 62 کور�سی دابه‌زی ،هاوکات ده‌نگه‌کانیشیان %4،82دابه‌زی ،ل ه به‌رامبه‌ردا دوو پارتی نه‌یاری راستی توند و چه‌پی رادیکاڵی توندی الیه‌نگری سه‌ربه‌خۆیی ده‌نگه‌کانیان سه‌رکه‌وت ،ئه‌وانیش پارتی هاوواڵتیانی راستگه‌رای نه‌یار Citizens–Party of the www.komelge.com
)Citizenry (C›sژماره‌ی کورسییه‌کانی ل ه 9کورسییه‌و ه بۆ 25کور�سی به‌رز بووه‌وه رێژه‌ی ده‌نگه‌کانی�شی %10،33چوو ه سه‌ر، هاوکات پارتی چه‌پگه‌رای کوپ الیه‌نگری توندی سه‌ربه‌خۆیی ژماره‌ی کورسییه‌کانی ل ه 3کورسییه‌و ه بۆ 10کور�سی به‌رز بوه‌وه،رێژه‌ی ده‌نگه‌کانی�شی %4،73به‌رز بووه‌وه. له‌سه‌ر ئاستی ئیسپانیاش هه‌ردوو پارتی گه‌ل و سۆسیالست ژماره‌ی کورسییه‌کانیان دابه‌زی (پارتی گه‌لی ده‌سه‌اڵتداری راست 49کور�سی و سۆسیالست 25کورسیان ل ه ده‌ستدا) و دوو هێزی دیک ه به‌ناوی پۆدیمۆس چه‌پ و سیودانۆس راست هاتنه پێشه‌وه ،ک ه یه‌که‌میان پشتیوانی پرۆسه‌ی ریفراندۆم ده‌کات ،بۆخۆ�شی له‌سه‌ر بنچینه‌ی کۆبوونه‌وه‌ی گشتی (دیموکرا�سی راسته‌وخۆ) بڕیاره‌کانی ده‌دا و کۆنگره‌کانی ده‌به‌ستێت ،دووه‌میشیان سه‌رسه‌ختان ه دژه ،هاوکات پارتی چه‌پی کۆماری که‌ته‌لۆنیش ب ه هێنانی 9کور�سی که‌وت ه پێش پارتی نزیکایه‌تی دیموکرا�سی که‌ته‌لۆنی راستگه‌راو ه ک ه 8کور�سی هێنایه‌وه). ل ه 9ی نۆڤه‌مبه‌ری ،2015په‌رله‌مانی هه‌رێمی که‌ته‌لۆنیا ب ه زۆرینه‌ی 72 ده‌نگ ل ه کۆی 135کور�سی په‌رله‌مانی که‌ته‌لۆنیا ،نه‌خش ه رێگای سه‌ربه‌خۆیی که‌ته‌لۆنیای بۆ ساڵی 2017په‌سه‌ندکرد وه‌ک ل ه بانگه‌شه‌ی هه‌ڵبژاردندا په‌یمان درابوو ،به‌مه‌ش ئه‌نجامدانی ریفراندۆم و راگه‌یاندنی سه‌ربه‌خۆیی بوو ه کاری یه‌که‌می حکومه‌تی که‌ته‌لۆنی. دوای 3مانگ ل ه هه‌ڵبژاردنه‌کان، دوای ملمالنێیه‌کی توند ،ده‌نگنه‌دانی کوپ ب ه ماس وه‌ک سه‌ره‌ک وه‌زیران به‌هۆی سیاسه‌تی ته‌قه‌شوفی ئابوری پیاد ه کراو
له‌سه‌رده‌می ئه‌و ،مه‌تر�سی ئه‌نجامدانه‌وه‌ی هه‌ڵبژاردن و پێک نه‌هێنانی حکومه‌ت بووه رۆژه‌ف ،به‌هۆی ئه‌وه‌ی 10کورسییه‌که‌ی کوپ ل ه نێوان سه‌ربه‌خۆ خوازان و دژبه‌رانییه‌و ه رۆڵی مه‌لیکی ده‌گێڕا ،تا له 27ی دیسه‌مبه‌ر رێکه‌وتن کرا ب ه مه‌رجی گۆڕینی ماس ،په‌رله‌مانی که‌ته‌لۆنیا «کارلس بیجیدمنت» ب ه سه‌رۆک وه‌زیرانی هه‌رێمه‌که هه‌ڵبژارد ،ناوبراو پارێزگاری پێشووی شاری جیرۆنا بوو ،هه‌رچه‌ند ه ئه‌ویش سیاسه‌تی ته‌قه‌شوفی ئابوری په‌یڕه‌و کرد له‌و شاره ،کوپ ل ه به‌رامبه‌ر پشتیوانییه‌که‌ی ل ه حکومه‌تی که‌ته‌لۆنی کۆمه‌ڵێک ده‌ستکه‌وتی به‌ده‌ست هێنا له‌وان ه (ئاسانکردنی مافی په‌نابه‌ری، کاره‌بای خۆڕایی بۆ هه‌ژاران ،بیمه‌ی ته‌ندروستی ،جێبه‌جێکردنی یاسای خوێندن و.) ... . دوای پێک هێنانی حکومه‌ت و بڕیاردان له‌سه‌ر ئه‌نجامدانه‌وه‌ی ریفراندۆم بۆ سه‌ربه‌خۆیی ،ل ه 9ی یۆنی 2017بڕیاری ریفراندۆمی دووه‌م درا ل ه 1ی ئۆکتۆبه‌ری هه‌مان ساڵ ،سه‌ربه‌خۆیش ل ه دوای سه‌رکه‌وتنی به‌ڵێ ل ه ده‌ستپێکی ساڵی 2018 ((پرسیاره‌ک ه ک ه ب ه هه‌ر �سێ زمانه‌که‌ی ناو که‌ته‌لۆنیا چاپ ده‌کرێت « ئیسپانی و که‌ته‌لۆنی و ئارانیس « « چاپ ده‌کرێت و ده‌پرسێت « ئایا ده‌ته‌وێت که‌ته‌لۆنیا ل ه شێوازی کۆماری که‌ته‌لۆنیا سه‌ربه‌خۆ بێت» ،واتا به‌رشه‌لۆنییه‌کان جه‌ژنی سه‌ری ساڵیان تایبه‌ت ده‌بێت ئه‌مساڵ و ده‌یکه‌ن ه دوو جه‌ژن. په‌رله‌مانی که‌ته‌لۆنی یاسای په‌رله‌مانی هه‌موار کرده‌و ه ب ه شێوازێک هه‌ر یاسایه‌ک یه‌ک خوێندنه‌وه‌ی بۆ بکرێت و تێپه‌ڕێنرێت ب ه گفتوگۆیه‌کی که‌مه‌وه ،که 59
Political, Intellectual and Social monthly Magazine. NO:21 - October 2017
چه‌په‌کان ئه‌مه‌یان پێ نا دیموکراسییه، ئه‌مه‌ش بۆ ئه‌وه‌ی یاسای راپر�سی بۆ مافی چاره‌ی خۆنوسین ل ه په‌رله‌مان ده‌رچێت، ک ه ماوه‌یه‌کی که‌م ماو ه بۆ یه‌کی ئۆکتۆبه‌ر و ئه‌نجامدانی ریفراندۆم. راپرسیه‌کان ل ه ئێستادا ده‌ریده‌خه‌ن ئه‌مجار ه زۆرین ه له‌نێوان 64بۆ %70ی هاوواڵتیانی که‌ته‌لۆنی به‌شداری راپرسییه‌ک ه ده‌که‌ن ،واتا نزیک به دوو هێنده‌ی جاری پێشوو ،ک ه ئه‌مه خاڵی الوازی ریفراندۆمی پێشوو بوو، شکسته‌که‌ش ل ه که‌می به‌شداربووانه‌وه بوو ،نه‌ک رێژه‌ی به‌ڵێ ک ه گه‌یشت ه زیاتر له .%84 الیه‌نگرانیپارت هدژبه‌ره‌کانریفراندۆم ل ه هه‌رێمه‌ک ه ئه‌مجاره‌ش بایکۆت ده‌که‌ن و به‌شداری ده‌نگدانه‌ک ه ناکه‌ن ،نموونه له‌ناو ئه‌ندامان و الیه‌نگرانی 3پارتی نیشتمانی ل ه هه‌رێمه‌ک ه ته‌نها (پارتی گه‌ل ،%5،1سیودانۆس ،%7،8پارتی سۆسیالستی که‌ته‌لۆنی )%17به‌شداری راپرسیه‌که‌ی یه‌کی ئۆکتۆبه‌ر ده‌که‌ن. دادگای ئیسپانی هه‌ر جۆره ریفراندۆمێکی مولزه‌م و نا مولزه‌می ره‌تکرده‌وه ،سکااڵی یاسایی حکومه‌تی ئسپانیای پشت راستکرده‌وه ،رایگه‌یاند راپر�سی ناکرێت ،ئه‌مه‌ش وا ده‌کات ریفراندۆمه‌ک ه الی ئیسپانییه‌کان نا یاسایی و ل ه ده‌ره‌وه‌ی یاسا بێت ،بۆی ه ئیسپانییه‌کان دان ب ه ئه‌نجامی ریفراندۆمه‌ک ه نانێن ،وه‌لێ دوو شت رۆڵ ده‌گێڕێت بۆ سه‌رکه‌وتنی راپر�سی ئه‌مجاره ،زۆری رێژه‌ی به‌شداری و به‌رزی رێژه‌ی به‌ڵێ ،گره‌وه‌ک ه له ئه‌نجامه‌که‌ی ه نه‌ک هه‌ڕه‌شه‌کانی ئێستا. نه‌یارانی ریفراندۆم و سه‌ربه‌خۆیی که‌ته‌لۆنیا ئه‌و ه نه‌بوو ته‌نها راستگه‌راکان و 60
سۆسیال دیموکرات ه خیانه‌تکاره‌کان دژ ب ه ویستی گه‌لی که‌ته‌لۆنی بن ل ه دیاریکردنی چاره‌نو�سی خۆی ب ه مه‌لیکی ئیسپانیا فلیپی شه‌شه‌میشه‌وه ،پارتی گه‌لی پارێزگار و سۆسیال دیموکرات و لیبراڵه‌کان دژ به سه‌ربه‌خۆیی که‌ته‌لۆنیا خۆپیشاندانیان کرد ،الیه‌نگرانی سه‌ربه‌خۆییخوازانیان به کوده‌تاچی ناو برد و رایانگه‌یاند که‌ته‌لۆنیا ئیسپانیی ه رێگا ب ه جیابونه‌وه‌ی ناده‌ن، هه‌موو باڵه‌کانی لیبراڵی سه‌رمایه‌داری دژ ب ه سه‌ربه‌خۆیی گه‌النی که‌ته‌لۆن و باسک و گالیس و بلنسی ه و ئه‌نده‌نوسیان بۆ دامه‌زراندنی کۆماره‌کانیان. له‌سه‌ر ئاستی ده‌ره‌وه‌ش نه‌ته‌وه یه‌کگرتووه‌کان ،یه‌کێتی ئه‌وروپا و په‌یماننامه‌ی ناتۆ دژ ب ه ریفراندۆمی که‌ته‌لۆنیا وه‌ستانه‌وه ،یه‌کێتی ئه‌وروپا رایگه‌یاند ئه‌وه‌ی جیا بێته‌و ه ل ه واڵتێکی ئه‌ندام ل ه داهاتوو به‌شێک نابێت ل ه یه‌کێتی ئه‌وروپا و په‌یمانامه‌کانی یه‌کێتی ئه‌وروپا نایانگرێته‌وه ،ناتۆش هه‌مان هه‌ڕه‌شه‌ی دووبار ه کرده‌وه ،نه‌ته‌وه‌یه‌کگرتووه‌کانیش ئاماد ه نه‌بوو به‌شداری ل ه پرۆسه‌که بکات ،هه‌موو که‌ته‌لۆنیه‌کانیان ته‌نیا جێهێشت ،چونک ه بۆ به‌شداری نه‌ته‌وه یه‌کگرتووه‌کان ل ه راپر�سی گه‌الن بۆ سه‌ربه‌خۆیی پێویستی ب ه ره‌زامه‌ندی واڵتی ناوه‌ندییه ،ئه‌ویش ئیسپانیا ب ه توندی دژ به‌و بڕیاره‌یه و هه‌ڵوێستێکی نه‌یارانه‌ی توندی گرتۆت ه به‌ر. پێشتریش ئیسپان و یه‌کێتی ئه‌وروپا هه‌مان هه‌ڵوێستیان ل ه هه‌مبه‌ر هه‌وڵی باسکییه‌کانی ئیسپانیا گرته‌به‌ر ،ئه‌وه بوو ل ه 25ی نۆڤه‌مبه‌ری ساڵی ،2008 باسکییه‌کان ویستیان راپر�سی ئه‌نجام بده‌ن ،دوای ئه‌وه‌ی 34په‌رله‌مانتاری هه‌رێمه‌ک ه ب ه به‌ڵێ ل ه به‌رامبه‌ر 33دژ و 7ده‌نگیان نه‌دا براو ه ده‌رچوون ل ه ناو
هۆڵی په‌رله‌مانی هه‌رێمه‌که‌یان ،بڕیاری ریفراندۆمیان دا ،وه‌لێ دادگای بااڵی ئیسپانی رێگای نه‌دا ریفراندۆم ئه‌نجام بده‌ن ،دواتر دادگای ئه‌وروپی بۆ مافی مرۆڤیش ل ه شوباتی ساڵی 2010ه‌دا پشتیوانی ل ه دادگای بااڵی ئیسپانی کرد و ئه‌نجامدانی ریفراندۆمی ره‌تکرده‌وه، باسکییه‌کانیش پاشه‌کشه‌یان کرد له داواکارییه‌که‌یان ،وه‌لێ که‌ته‌لۆنییه‌کان کۆڵیان نه‌دا ،وێڕای هه‌موو ئاسته‌نگی و رێگرییه‌کان تا ئێستا مکوڕن له‌سه‌ر ئه‌نجامدانی ریفراندۆم و جیابوونه‌وه، ئه‌مه‌ش ده‌رگا بۆ گه‌النی دیک ه وه‌ک باسک و گالیسیا و بلنسی ه و ئه‌نده‌نوسه‌کان و .... .ده‌کاته‌وه ،چاوه‌ڕوانی که‌وتنی پولی دۆمینه‌ک ه بن. کوپ و راپر�سی پارتی یه‌کبونی گه‌ل ل ه 1986-12-14 دامه‌زراوه ،خاوه‌نی 382کور�سی ل ه کۆی 9077کور�سی شاره‌وانییه‌کانی که‌ته‌لۆنیا و 10کور�سی ل ه کۆی 135کور�سی په‌رله‌مانی که‌ته‌لۆنیایه 1912 ،ئه‌ندامی هه‌ی ه دووه‌م بچوکترین پارتی هه‌رێمه‌که‌ی ه ل ه دوای پۆدیمۆس ل ه رووی ئه‌ندامگیرییه‌وه، ناوه‌که‌ی ل ه ناوی هاوپه‌یمانی یه‌کبونی گه‌ل ب ه سه‌رۆکایه‌تی سلفادۆر لیندی سه‌رۆک کۆماری شیلیه‌و ه ناو نراوه ،رێکخستنێکی دژ ب ه سه‌رمایه‌دارییه ،بڕیار ه گرنگه‌کان ب ه ده‌نگدانی هه‌موو ئه‌ندامان و کاندیده هه‌ڵبژێردراوه‌کانی ده‌درێت ،باوه‌ڕی به دیموکرا�سی ته‌شارکی هه‌یه ،خه‌بات ده‌کات بۆ که‌ته‌لۆنیایه‌کی سه‌ربه‌خۆی سۆسیالستی ژینگ ه پاک ،دژ به‌وه‌یه موچه‌ی تایبه‌ت بدرێت ب ه سیاسییه‌کان و مرۆڤ له‌سه‌ر سیاسه‌ت بژێت ،چه‌ترێکه بۆ کۆکردنه‌وه‌ی خه‌باتکاران له‌پێناو ((سه‌ربه‌خۆیی که‌ته‌لۆنیا ،داکۆکی له www.komelge.com
گۆڤارێكی سیاسیی ،هزریی ،جڤاكی مانگانەیە.......ژمارە ،21تشرینی دووه‌م 2017ز \ گه‌اڵڕێزان 2717ك
مافی کرێکاران ،داکۆکی ل ه زه‌وی ،زمان، ناسنامه‌ی نیشتمانی ،دژایه‌تی باوک ساالری)) ،کوپ به‌هۆی خه‌باتی دژ به سیاسه‌تی ته‌قه‌شوف ب ه زۆر ده‌رکردن ل ه ماڵه‌کانیان توانی ل ه ماوه‌یه‌کی کورتدا رێژه‌ی ده‌نگه‌کانی ل ه %0،65ل ه ساڵی 2007ه‌و ه ک ه بۆ یه‌که‌مجار توانی 20 کور�سی شاره‌وانی بباته‌وه ،به‌رز کرده‌وه بۆ %2،16ل ه ساڵی %7،14 ،2011له ساڵی ،2015بۆ په‌رله‌مانی هه‌رێمه‌که‌ش ل ه %3،48ی ده‌نگه‌کان و 3کور�سی ک ه بۆ یه‌که‌مجار چوو ه په‌رله‌مانی هه‌رێمه‌که‌وه ل ه ساڵی ،2012بۆ %8،21ی ده‌نگه‌کان و 10کور�سی په‌رله‌مانی که‌ته‌لۆنیا، هه‌ڵبژێردراوانی ناتوانن دووجار خۆیان کاندید بکه‌نه‌وه ،به‌هۆی شێوازی بڕیاردانه‌و ه و رێکخراوه‌ییه‌و ه پێیان ده‌ڵێن زاباتێست ه شارنشینه‌کان تشابایس، به‌هۆی ئه‌وه‌ی که‌ته‌لۆنیا خاوه‌ند کلتورێکی گه‌وره‌ی ئانارشیزم و ته‌حه‌رری و تعاونی یه ،بۆی ه زه‌مین ه له‌بار ه بۆ گه‌شه‌کردن و جێکه‌وتنی شێوازی کارکردنیان له کۆمه‌ڵگادا. کوپ زۆر ب ه توندی پشتیوانی له راپر�سی و جیابوونه‌وه‌ی که‌ته‌لۆنیا ده‌کات، هاوکات به‌شداری هیچ هه‌ڵبژاردنێکی ئیسپانی ناکات و کاندید پێشکه‌ش ناکات، چاالکی سیا�سی ئه‌و له‌ناو جوگرافیای که‌ته‌لۆنیا و ئه‌و هه‌رێمانه‌ی ه که‌ته‌لنییه‌کانی تێدا ده‌ژێن وه‌ک فالیسیا. بۆ ریفراندۆمی یه‌کی ئۆکتۆبه‌ر. کوپ ل ه ژێر دروشمی (یاخی بوونه‌وه ل ه ئیسپانیا ،مافی چاره‌ی خۆنوسین، کۆماری که‌ته‌لۆنیا) هه‌ڵمه‌تی پشتیوانی ل ه ریفراندۆم و سه‌ربه‌خۆیی که‌ته‌لۆنیای ده‌ست پێکرد ،به‌ره‌و کۆماری که‌ته‌لۆنیای سۆسیالستی ،کوپ له‌الیه‌ن به‌شێک له چه‌په‌کانه‌و ه تاوانبار کرا به‌وه‌ی پاشکۆی www.komelge.com
دوو پارت ه بۆرجوازیی ه ده‌سه‌اڵتداره‌که‌یه، به‌تایبه‌ت حیزبی سه‌ره‌ک وه‌زیران که پارتێکی راستگه‌رای پارێزگار ه و سیاسه‌تی ته‌قه‌شوفی ئابووری سه‌پاند به‌سه‌ر گه‌لی که‌ته‌لۆنیا. کوپ ل ه کاتی ده‌نگدان ب ه کابینه‌ی حکومه‌تی که‌ته‌لۆنیا� ،سێ مانگ راگه‌یاندنی کابینه‌که‌ی دواخست ،رایگه‌یاند ده‌نگدان ب ه ئه‌رتۆر ماس مردنی رێکخراوه ،هاوکات ده‌نگدان ب ه نا مردنی سه‌ربه‌خۆیییه، بۆی ه وه‌ک ئاماژه‌مان پێ دا ،سه‌ره‌ک وه‌زیرانی گۆڕی و کۆمه‌ڵێک ده‌ستکه‌وتی ل ه پێناو هه‌ژاران و قوتابیان و په‌نابه‌ران و خانه‌نشینان وه‌ده‌ست خست له‌به‌رامبه‌ر ساز�شی ده‌نگدان ب ه کاندییدی راستی پارێزگار ،له‌هه‌مان رێکه‌وتن رایانگه‌یاند تا سه‌پته‌مبه‌ری 2017پێویست ه ریفراندۆمی سه‌ربه‌خۆیی بکرێت. کوپ پێی وای ه ،ئه‌گه‌ر سه‌ربه‌خۆیی ئه‌مجار ه نه‌بێت ،ئه‌وا بۆ د ه ساڵی داهاتوو قسه و باس له‌سه‌ر سه‌ربه‌خۆیی نابێت، بۆی ه ده‌بێت بۆ به‌ده‌ستخستنی سه‌ربه‌خۆیی له‌گه‌ڵ هه‌مووان رێ بکه‌ین. پشتیوانانی ریفراندۆم و هه‌ڵوێسته دژه‌کان له‌سه‌ری چاالکوانانی چه‌پی رادیکاڵ پێیان وایه، پێویست ه چه‌په‌کانی ئیسپانی پشتیوانی له مافی ریفراندۆمی که‌ته‌لۆنییه‌کان بکه‌ن دژ ب ه سه‌رکوتی حکومه‌تی راستگه‌رای ئیسپانی ،ئه‌وان ده‌ڵێن ئیسپانیا کراوه‌ته زیندانی بۆ گه‌النی بن ده‌ستی ئیسپانیا. دژبه‌رانی سه‌رمایه‌داری ئیسپانی و که‌ته‌لۆنی داوا ده‌که‌ن پشتیوانی له سه‌ربه‌خۆیی که‌ته‌لۆنیا بکرێت وه‌ک مافێکی دیموکراتی و ویستی زۆربه‌ی که‌ته‌لۆنییه‌کان ،هه‌رچه‌ند ه ئه‌وان ره‌خنه ل ه حکومه‌تی هه‌رێمی که‌ته‌لۆنیا ده‌گرن
ک ه سیاسه‌تی ته‌قه‌شوفی ئابووری پیاد ه ده‌کات و به‌رژه‌وه‌ندی هه‌ژاران نا پارێزێت، هه‌رێمه‌که‌یان کردۆت ه تاقیگای دابه‌زاندن. جگ ه ل ه پارتی چه‌پگه‌رای پۆدیمۆس و حیزبی شیوعی ئیسپانی ک ه ل ه لیستی پێکه‌وه ده‌توانین یه‌کیان گرتووه ،ک ه ئه‌مانیش دوو بۆچونیان هه‌یه ،به‌شێکیان له‌گه‌ڵ جیابوونه‌وه‌ن ،به‌شێکی دیکه‌شیان له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌ن مافی زیاتریان بدرێتێ له‌وه‌ی ئێستا هه‌یه ،وه‌لێ هه‌موو له‌سه‌ر مافی ئه‌نجامدانی ریفراندۆم کۆکن ،پۆدیم لقی که‌ته‌لۆنیای پۆدیمۆس رایگه‌یاند پشتیوانی له ریفراندۆم ده‌کات ،جیاوازیان له‌گه‌ڵ هیزه‌کانی سه‌ربه‌خۆیی ئه‌وه‌ی ه باوه‌ڕیان وای ه ده‌نگدان مولزه‌م نییه ،هاوکات ناڕازین ل ه راگه‌یاندنی سه‌ربه‌خۆیی یه‌کسه‌ر دوای ریفراندۆم. پۆدیمۆس و به‌ره‌ی چه‌پ(شیوعی- سه‌وز) داوای گۆڕینی ده‌ستوریان کرد به‌وه‌ی بتوانن ریفراندۆم بکه‌ن ،که ئه‌مه‌ش خه‌ون ه به‌هۆی هه‌ڵوێستی دوژمنانه‌ی پارت ه نیشتمانیی ه راستگه‌را و سۆسیال دیموکراته‌کانه‌و ه ب ه تایبه‌ت نیو لیبراڵه‌کانی سیودانۆس له‌سه‌ر پرۆسه‌ی ریفراندۆم و جیابوونه‌وه. هاوکات سه‌رجه‌م پارت ه نه‌ته‌وه‌یی و نیشتمانییه‌کانی ئه‌و گه‌النه‌ی خواستاری جیابوونه‌وه و پێک هێنانی کۆماری سه‌ربه‌خۆن و ده‌یانه‌وێت رزگاریان بێت له‌و سسته‌م ه سیاسییه‌ی پاشایه‌تی ئیسپانی خولقاندویه‌تی بۆیان پشتیوانی ل ه پرۆسه‌ک ه ده‌که‌ن و ب ه وردی چاودێری ده‌که‌ن تا ب ه دوایدا هه‌نگاو بنێن. که‌ته‌لۆنییه‌کانیش له‌الیه‌ن پارته ئیسپانی و ئه‌وروپیه‌کانه‌و ه به‌ره‌و رووی ره‌خن ه ل ه کات بوونه‌و ه گرترا له ئه‌نجامدانی ریفراندۆم ،ب ه هۆی کێشه‌کانی تیرۆر ل ه جیهان و به‌رز بونه‌وه‌ی کێرڤی 61
NO:21 - October 2017
پارت ه پۆپۆلیسته‌کان و قه‌یرانی ئابووری و حکومه‌تی که‌مایه‌تی ده‌سه‌اڵتدار و ئه‌گه‌ری هه‌ڵبژاردنی سه‌رانسه‌ری ل ه ئیسپانیا ،وه‌لێ ئه‌وان مه‌به‌ست که‌ته‌لۆنییه‌کان ه کاتیان پێ دره‌نگ ه و 303ساڵی ژێر ده‌سته‌یی ده‌یانه‌وێت کۆتایی پێ بهێنن. که‌ته‌لۆنی
سه‌رمایه‌دارانی سه‌ربه‌خۆیی ب ه پێی راپرسیه‌ک ک ه رۆژنامه‌ی به‌ناو بانگی بای�سی ئیسپانی باڵوی کردۆته‌وه، %74ی سه‌رمایه‌دارانی ئیسپانی ترسیان له جیابونه‌وه‌ی که‌ته‌لۆنیا هه‌یه‌و پێیان وایه زیان ب ه ئابوری ئیسپانیا ده‌گه‌یه‌نێت ،ب ه پێی هه‌مان راپر�سی ته‌نها%43ی سه‌رمایه‌دارانی که‌ته‌لۆنی له‌گه‌ڵ سه‌ربه‌خۆیدان ،به‌هۆی به‌رژه‌وه‌ندیی ه ئابورییه‌کانیانه‌و ه زۆرینه له‌گه‌ڵ مانه‌وه‌دان ل ه زیندانی ئیسپانیا. که‌ته‌لۆنیا هه‌رێمێکی پێشکه‌وتوو نزیک %20ی ئابووری واڵت پێک ده‌هێنێت و سااڵن ه 8ملیۆن گه‌شتیار ته‌نها خۆی ده‌کات ب ه شاری به‌رشه‌لۆنه‌دا و 75ملیار دۆالر قه‌رزیان هه‌یه. به‌رشه‌لۆنییه‌کان چاویان له‌وه‌یه دوای سه‌ربه‌خۆیی ،واڵتێک پێک بهێنن باجی که‌م بسه‌پێنێت به‌سه‌ر کۆمپانیاکاندا وه‌ک واڵتانی چه‌شنی ئێرله‌ندا ،به‌مه‌ش سه‌رنجیان رابکێشێت بۆخۆی. فایناشنال تایمز له‌سه‌ر زاری سه‌ره‌ک وه‌زیرانی که‌ته‌لۆنیاو ه نوو�سی راخۆی سه‌ره‌ک وه‌زیرانی ئیسپانیا سه‌ربه‌خۆیی ئابوری زیاتری داو ه پێمان ل ه به‌رامبه‌ر ئه‌نجام نه‌دانی ریفراندۆم ،که‌ته‌لۆنیا پێنج یه‌کی ئابوری ئیسپانیا به‌رهه‌م ده‌هێنێت، وه‌لێ ته‌نها 9،55بودجه‌ی واڵتی پێ ده‌درێت ،ئیسپانیا ده‌زانێت پولی دۆمینه‌که ل ه که‌ته‌لۆنیا راناوه‌ستێت و هه‌رێمه‌کانی دیکه�شی ب ه دوادا دێت ،به‌ڵکانێکی 62
و
Political, Intellectual and Social monthly Magazine.
دیک ه ل ه باشوری ئه‌وروپا چاوه‌ڕوانیان ده‌کات ،به‌ڵکانی پارچ ه پارچ ه بوون نه‌ک جینۆساید. ئیسپانیا ئێستا 14ه‌مین هێزی ئابوری جیهان و چواره‌می ئه‌وروپایه ،ئه‌وکات پله‌به‌ندییه‌که‌ی بۆ شانز ه داده‌به‌زێت و به‌رشه‌لۆنه‌ش ل ه نێوان 42ه‌مین و 43یه‌مین ژمار ه خۆی ده‌گرێته‌وه، هاوکات له‌ناو یه‌کێتی ئه‌وروپاش ل ه رووی نوێنه‌رایه‌تی و قه‌باره‌و ه داده‌به‌زێته خواره‌وه ،سه‌نگ و هێزی جاران له ده‌ستده‌دات. هه‌نگاوه‌کان به‌ره‌و ریفراندۆم حکومه‌ت هه‌ڕه‌ش ه ل ه هه‌موو به‌رپرسان و کارمه‌ند و کرێکارانی که‌رتی گشتی ده‌کات ،به‌شداری ل ه ریفراندۆم بکه‌ن ل ه کاره‌کانیان دوور ده‌خرێنه‌وه ،الی خۆشییه‌و ه که‌ته‌لۆنییه‌کان ریفراندۆمێکی یاسایی ته‌ندروست ئه‌نجام ده‌ده‌ن و بڕیار وای ه ل ه پێش پایز یاسای ریفراندۆم و سه‌ربه‌خۆیی ل ه په‌رله‌مان په‌سه‌ند بکرێت، بۆ ئه‌و مه‌به‌سته‌ش یاسای په‌رله‌مانیان به‌شێوه‌یه‌ک هه‌موار کردۆته‌وه ،ب ه یه‌ک خوێندنه‌و ه یاساک ه ده‌نگی له‌سه‌ر بدرێت، ئه‌وان ده‌زانن دوای جیابونه‌و ه چی ده‌که‌ن، به‌رنامه‌ی راگه‌یاندنی کۆماریان هه‌ی ه ته‌نها ل ه دوای دوو مانگ ل ه ریفراندۆمه‌که. بۆ ئه‌وه‌ی ناو ماڵ خۆیان رێکخه‌ن و پێگ ه له‌ناوه‌و ه به‌هێز بکه‌ن ،ل ه 14ی ته‌مموز �سێ وه‌زیریان ل ه کابینه‌ی حکومه‌تی خۆجێیی گۆڕی بۆ ئه‌وه‌ی هێڵی سه‌ربه‌خۆیی به‌هێزبکه‌ن ،ئه‌وانه‌ی دودڵن دووریان بخه‌نه‌وه،ل ه 17ی ته‌مموزیش سه‌رۆکی پۆلی�سی هه‌رێمه‌که‌یان ناچار کرد ده‌ست له‌کار بکێشێته‌وه ،چونک ه پێیان وابوو دوودڵ ه ل ه پشتیوانی ریفراندۆم، ل ه بری ئه‌و بیر سوله‌ر کرا ب ه فه‌رمانده‌ی
پۆلی�سی که‌ته‌لۆنیا که‌سێکی نه‌ته‌وه‌ییه، فه‌رمانده‌ی 17هه‌زار پۆلی�سی هه‌رێمه‌که ده‌کات. رووداو ه خوێناویه‌ک ه و ریفراندۆم حکومه‌تی ناوه‌ندی ده‌یه‌وێت ته‌قینه‌وه خوێناوییه‌که‌ی کاتژمێر 5ی ئێواره‌ی 17ی ئابی به‌رشه‌لۆن ه ک ه 15قوربانی و 126برینداری لێکه‌وته‌و ه ک ه هاوواڵتی 30واڵت بوون بقۆزێته‌و ه بۆ رێگرتن له ریفراندۆم ،هه‌ڵمه‌تی یه‌کگرتن به‌رامبه‌ر تیرۆری راگه‌یاند ک ه ل ه راستیدا هه‌ڵمه‌ته به‌رامبه‌ر ریفرندۆم و سه‌ربه‌خۆیی. بڕیار وای ه پادشای واڵت فلیپی شه‌شه‌م به‌شداری رێپێوانی ناترسم له به‌رشه‌لۆن ه بکات ،ک ه ئه‌م ه یه‌که‌م جاریشه ل ه دوای گه‌ڕانه‌وه‌ی پاشایه‌تی بۆ عه‌رش ل ه ساڵی 1975ه‌و ه به‌شداری وایان هه‌بێت ل ه که‌ته‌لۆنیا ،وه‌لێ پادشا و به‌رپرسان ئه‌مجار ه ل ه پێشه‌وه‌ی رێپێوانه‌ک ه نین ،ئێره به‌رشه‌لۆنه‌ی ه دوا به‌شداری پادشایه‌تییه ل ه چاالکییه‌کانی ،خاوه‌ند ماڵ نیی ه و له ریزی پشته‌وه‌یه ،سه‌رۆکی چه‌پگه‌رای شاره‌وانی به‌رشه‌لۆن ه رایگه‌یاند ،نوێنه‌ری رێکخراوه‌کان ،کۆمه‌ڵه‌کان ئه‌وانه‌ی گرنگیان ب ه رووداوه‌ک ه دا ،ل ه شۆفێری ته‌کسییه‌کانه‌و ه بۆ دوکاندار و خاوه‌ند چێشتخانه‌کان گوڵ فرۆشه‌کان ل ه پێشه‌وه ده‌ڕۆن. رێپێوانه‌ک ه بۆنی کۆتایی ته‌مه‌نی پادشایه‌تی لێدێت ل ه که‌ته‌لۆنیا، که‌ته‌لۆنییه‌کان نه‌ترسان ه وه‌ک رێپێوانی ناترسین دوا بزمار ل ه نه‌ع�شی پادشایه‌تی ده‌ده‌ن و ب ه سه‌رپه‌رشتی خه‌ڵک به‌ره‌و سه‌ربه‌خۆیی ده‌ڕۆن.
www.komelge.com