Ερωτήσεις-απαντήσεις ΕΠΟ-31, Κεφάλαιο 6ο

Εκπαιδευτική Οικογένεια Ι arnos.gr Κεφάλαιο 6. Η αποσύνθεση της μεσαιωνικής κοσμοαντίληψης τον 14ο αιώνα 6.1. Το κοινωνικό πλαίσιο 38) Ποια είναι τα γενικά χαρακτηριστικά και οι σημαντικότερες εξελίξεις των δυτικών κοινωνιών του 14ου αιώνα; (σελ. 136) Ο 14ος αιώνας στη δυτική Ευρώπη χαρακτηρίστηκε από ανακατατάξεις και ανασχηματισμούς. Η Μεγάλη Πανώλη και ο Εκατονταετής Πόλεμος συνεργούν στην πληθυσμιακή στασιμότητα. Η φεουδαλική κοινωνία εκχρηματίζεται, και οι μεγάλοι αστοί, που ευνοούνται από τις νέες εξελίξεις, συμμαχούν με την αριστοκρατία συντηρώντας το Παλαιό Καθεστώς (αριστοκρατική φεουδαρχία). Οι λόγιοι εγκαθίστανται στις αυλές και μετασχηματίζονται στον τύπο του ουμανιστή αριστοκράτη με κληρονομικώς κατοχυρωμένα δικαιώματα. Την αγαστή συνεργασία αριστοκρατίας και λογιοσύνης αποτυπώνει, μεταξύ άλλων, ο ιστορικός J. Huizinga (1996).

39) Ποιο είναι το περιεχόμενο της μεσαιωνικής ιδιωτικότητας (ατομικότητας); (136) Η ιστοριογραφία για τον Μεσαίωνα στέκεται με ιδιαίτερη έμφαση στην ανάδυση της ατομικότητας και της ιδιωτικότητας (G. Duby, A History of Private Life. Revelations of the Medieval World, 1988). Ο γάμος θεωρείται πλέον προϊόν συναισθημάτων παρά επιλογής των οικογενειών, ενώ η δημόσια εξομολόγηση αντικαθίσταται από την ιδιωτική (1215). Το μέτρο αφορά κυρίως την αντιμετώπιση των αιρέσεων και είναι πραγματοποιήσιμο λόγω της ανόδου του πνευματικού επιπέδου των ιερέων. Σηματοδοτεί επίσης τον αυξημένο σεβασμό στην ατομικότητα των πιστών, η οποία ενισχύεται από τη νέα διευθέτηση των ιδιωτικών οικιών, που τώρα αποκτούν ατομικά δωμάτια και ιδιαίτερο γραφείο για τον αρχηγό της οικογένειας. Η τάση αυτή εκδηλώνεται και με την πολυτέλεια των μεσαιωνικών κάστρων. Η μεσαιωνική αντίληψη περί ατομικότητας σηματοδοτεί την ανάπτυξη της ιδιωτικότητας στον οικονομικό, κοινωνικό, πνευματικό και ψυχολογικό τομέα. Οι λόγιοι του Ύστερου Μεσαίωνα δεν διδάσκουν πια στα πανεπιστήμια αλλά σε ελίτ εκπαιδευτικά ιδρύματα, όπως σε κολέγια, και εμφανίζονται ως ουμανιστές δάH Γνώση με τρόπο απλό και κατανοητό! Σολωμού 29 Αθήνα I τηλ: 210 38 22 157 I info@arnos.gr Ι www.arnos.gr

Εκπαιδευτική Οικογένεια Ι arnos.gr σκαλοι των τοπικών κοινωνιών. Σε αυτές τις συνθήκες επέρχεται η οριστική διάσταση Πίστης και Λόγου και εγκαταλείπεται ο σχολαστικισμός, ενώ η σκεπτική θεολογία υπονομεύει το μεσαιωνικό κοσμοείδωλο και ευνοεί την εμφάνιση της Αναγέννησης και της θρησκευτικής Μεταρρύθμισης.

6.2. Το διανοητικό πλαίσιο 40) Ποια ήταν τα γενικά γνωρίσματα του διανοητικού πλαισίου εντός του οποίου αναπτύχθηκαν οι επιστήμες κατά τον Ύστερο Μεσαίωνα; (138) Κατά τον 14ο αιώνα επικράτησε μια τάση φυσικής φιλοσοφίας βασισμένης στη λογική, όχι στη φύση, μιας φυσικής επιστήμης χωρίς φύση, όπως έχει χαρακτηριστεί. Στον αιώνα αυτόν επικυρώνεται η αποτυχία της σύζευξης Πίστης και Λόγου που επιχειρήθηκε τον προηγούμενο αιώνα, κυρίως στο έργο του Θωμά του Ακινάτη. Κεντρική φυσιογνωμία της νέας προσέγγισης είναι ο Γουλιέλμος του Όκκαμ, ο σημαντικότερος εκπρόσωπος του νομιναλισμού της εποχής αυτής. Ο Όκκαμ, επιφυλάσσοντας σωτηριολογικό ρόλο στη θεολογία, διδάσκει τον διαχωρισμό της Πίστης από τον Λόγο, με ταυτόχρονη ταπείνωση του δεύτερου, ανοίγοντας έτσι τον δρόμο και στον αγνωστικισμό και στον μυστικισμό, τάσεις που συνυπήρξαν με την ανάπτυξη της Λογικής κατά τον 14ο αιώνα. Σύμφωνα με τις προηγούμενες γνωσιολογικές αντιλήψεις, η αλήθεια είναι καθολικού χαρακτήρα και παράγεται από καθολικές έννοιες που λειτουργούν ως αρχετυπικά υποδείγματα των ατομικών οντοτήτων, ενώ η γνώση προκύπτει είτε από τη Θεία Φώτιση είτε μέσω αφαίρεσης. Οι δύο τάσεις, που εκφράζουν αντίστοιχα τον αριστοτελισμό και τον νεοπλατωνισμό, παρά τις επιμέρους διαφορές τους δέχονται την καθοριστική επίδραση της μορφής επί της ουσίας, την καθολικότητα του αντικειμένου της γνώσης και την προέλευση του ατομικού από το γενικό. Σε ολόκληρο τον Μεσαίωνα μέχρι τον 14ο αιώνα επικρατούσε η άποψη υπέρ της μίας και καθολικής αλήθειας που γίνεται γνωστή στους ανθρώπους με έναν, καθολικό τρόπο. Συνεπώς, υπήρχε και μία, ενιαία κατανόηση και ερμηνεία του σύμπαντος και του φυσικού κόσμου. Ο Όκκαμ υποστηρίζει ότι το σύμπαν δεν είναι αναγκαίο και δεν μπορεί να υπαχθεί σε μία, ενιαία ερμηνεία. Ο πλουραλισμός αυτός, κομβικός στη σκέψη των νομιναλιστών, οδήγησε στη via moderna (σύγχρονη οδό, σύγχρονο τρόH Γνώση με τρόπο απλό και κατανοητό! Σολωμού 29 Αθήνα I τηλ: 210 38 22 157 I info@arnos.gr Ι www.arnos.gr

Εκπαιδευτική Οικογένεια Ι arnos.gr πο), που ευθύνεται για την πρωτόγνωρη άνθηση των μαθηματικών, της φυσικής θεωρίας και της Λογικής την εποχή αυτήν. Έτσι, ενώ τον 13ο αιώνα το Παρίσι ήταν το κέντρο της Λογικής και η Οξφόρδη, διά του Γκροσσετέστ και των μαθητών του, ήταν το κέντρο της εφαρμογής φυσικών ερευνών σε θεολογικά ζητήματα δίχως έμφαση στη Λογική, τον 14ο αιώνα συντελείται μια μεταστροφή: Υπό την επιρροή των νομιναλιστών, η Οξφόρδη με το Κολέγιο Μέρτον αποκτά τα πρωτεία στη Λογική, ενώ στο Παρίσι αρχίζουν να δίνονται μη αριστοτελικές απαντήσεις σε φυσιογνωστικά ζητήματα.

41) Πώς διαφοροποιείται η νέα προσέγγιση (via moderna) στις επιστήμες από την παλαιά (via antiqua); (σελ. 139) Οι σημαντικότερες διαφορές της via moderna του 14ου αιώνα από τη via antiqua είναι οι εξής: Α΄. Ως προς τη φύση του γνώσιμου και της πηγής της γνώσης, ο Όκκαμ εγκαινιάζει μιαν ασυνέχεια ανάμεσα στο πραγματικό και στο εννοιολογικό, καθώς παραχωρεί οντολογική προτεραιότητα στο ατομικό: δεν είναι το ατομικό που οφείλει να γίνει γνωστό μέσω του καθολικού, αλλά, αντίστροφα, η γενική γνώση αφορμάται από το μερικό και το αφορά. Έτσι, η μεταφυσική τάξη της via antiqua αντικαθίσταται από μια λογική τάξη, στην οποία το καθολικό εξακολουθεί να διατηρεί την ισχύ του μόνο στο μέτρο όπου το νόημά του εξαρτάται από τους γραμματικούς τύπους και από το λογικό περιεχόμενο των συναφών όρων. Β΄. Ως προς τις θεωρήσεις της γνώσης και της πίστης, η διάχυτη χριστιανική πεποίθηση περί τυχαιότητας των ατομικών όντων (πλην του Θεού) επικυρώνεται από τον νομιναλισμό. Ο Νικόλαος της Ωτρεκούρτ, μάλιστα, προχωρεί περισσότερο, αμφισβητώντας τη βεβαιότητα της γνώσης για τα ατομικά όντα. Γ΄. Το τυχαίο και συμβατικά αναγκαίο της Δημιουργίας είχε αδρανήσει τον 12ο και 13ο αιώνα, αλλά επανήλθε κατά τον 14ο αιώνα με έμφαση από τον Duns Scotus.

O Scotus δέχεται δύο είδη θείας δύναμης, τη διατεταγμένη δύναμη (potentia ordinata), που αφορά τη δυνατότητα του Θεού να δημιουργεί τους επίγειους νόμους, και την απόλυτη δύναμη (potentia absoluta), που αποτελεί έκφραση της θείας παντοδυναμίας, η οποία περιορίζεται μόνο από την ύπαρξη λογικών αντιφάσεων. Έτσι, ανατρέπεται η αραβο-αριστοτελική σύνδεση του Θεού με μια αναγκαιότητα που τον H Γνώση με τρόπο απλό και κατανοητό! Σολωμού 29 Αθήνα I τηλ: 210 38 22 157 I info@arnos.gr Ι www.arnos.gr

Εκπαιδευτική Οικογένεια Ι arnos.gr υπερβαίνει, ενώ παραχωρείται προτεραιότητα στην εμπειρική γνώση, εφόσον η λογική κατανόηση της τάξης των φυσικών ουσιών δεν θεωρείται πια δυνατή. Η εξ Αποκαλύψεως σημασιολογική αλήθεια γίνεται το όχημα για τη διάκριση φιλοσοφίας και θεολογίας. Δ΄. Η Λογική μεταβάλλει περιεχόμενο και στοχοθεσία. Τώρα γίνεται κυρίαρχη ως προς την αναζήτηση αναγκαίων προτάσεων και αποδείξεων, επειδή οι δύο πλευρές της θείας δύναμης οδηγούν σε αντινομίες αναφορικά με φυσιογνωστικά ζητήματα. Η προσπάθεια ερμηνειών διά της χρήσης γενικών όρων εγκαταλείπεται, ενώ ο Νικόλαος της Ωτρεκούρτ διδάσκει ότι βέβαιη γνώση είναι αυτή που δεν μπορεί ταυτόχρονα να επιβεβαιωθεί και να απορριφθεί. Οι λογικές αναζητήσεις αφορούν τους τρόπους έκφρασης των ατομικών οντοτήτων μέσω γενικών λογικών κατηγοριών, και αποκτά ιδιαίτερη σημασία η γλωσσική ανάλυση. Η προηγούμενη συσχέτιση καθολικής και ατομικής ύπαρξης αντικαθίσταται από τη συσχέτιση έννοιας και ατομικής ύπαρξης. η σχέση αυτή γίνεται ρυθμιστής της έρευνας και ο 14ος αιώνας εγκαινιάζει νέους τρόπους μελέτης της φύσης αποδίδοντας πίστη στη βέβαιη γνωσιμότητα των ατομικών οντοτήτων του φυσικού κόσμου. Ε΄. Οι εξελίξεις αυτές έχουν αντίκτυπο και στη θεολογία, η οποία εγκαταλείπει την αναζήτηση φυσικών εξηγήσεων για την ύπαρξη του Θεού. Τώρα δίνεται έμφαση σε αυτό που δεν μπορεί να γίνει γνωστό με φυσικές μεθόδους και που εξαρτάται από τη Θεία Βούληση. Εξάλλου, η ανάδυση του ατόμου οδηγεί στην οριακή συνύπαρξη της ατομικότητας με την εξάρτηση της ανθρώπινης μοίρας από τον Θεό, εξέλιξη που θα οδηγήσει αργότερα στη χειραφέτηση του ανθρώπου από τη Θεία Βούληση και στην πλήρη κατοχύρωση της ατομικότητάς του. Ως προς τη σχέση θεολογίας και φιλοσοφίας, ο Moody (Εμπειρισμός και μεταφυσική στη μεσαιωνική φιλοσοφία, 1958) παρατηρεί ότι: α΄) Επειδή η στάση της Εκκλησίας έναντι της φιλοσοφίας ήταν κατά βάση αντιμεταφυσική, η φιλοσοφία οδηγήθηκε σε εμπειρικές κατευθύνσεις που αποτέλεσαν υπέρβαση του σχολαστικισμού. β΄) Η κριτική των μεσαιωνικών θεολόγων στην αραβική και ελληνική φιλοσοφία συνέβαλε ώστε η φιλοσοφία του Ύστερου Μεσαίωνα να αποβάλει τον θεωρησιακό χαρακτήρα της και να υιοθετήσει αναλυτικές μεθόδους μελέτης.

H Γνώση με τρόπο απλό και κατανοητό! Σολωμού 29 Αθήνα I τηλ: 210 38 22 157 I info@arnos.gr Ι www.arnos.gr

Εκπαιδευτική Οικογένεια Ι arnos.gr Αυτές οι εξελίξεις απομάκρυναν τόσο τη φιλοσοφία όσο και τη θεολογία από τα μεγάλα μεταφυσικά ερωτήματα. Η στροφή στη μεταφυσική επανέκαμψε μόνο μετά τη Μεταρρύθμιση, τον 16ο αιώνα.

42) Πώς εξελίχθηκαν οι φυσικές επιστήμες εντός του νέου διανοητικού πλαισίου του 14ου αιώνα; (σελ. 141) Ενώ τον 13ο αιώνα η μελέτη των μαθηματικών και των φυσικών φαινομένων γινόταν στο πλαίσιο της αυγουστίνειας διδασκαλίας περί Θείας Φώτισης (π.χ. από τον Γκροσσετέστ στην Οξφόρδη), τον 14ο αιώνα στο Παρίσι και στο Κολέγιο Μέρτον στην Οξφόρδη η έρευνα αφορά αυστηρά τα φυσικά φαινόμενα και η μελέτη των μαθηματικών αποκόπτεται από τη φιλοσοφική της πλαισίωση. Η παλιότερη πρακτική δεν εγκαταλείφθηκε εξολοκλήρου –ο Όκκαμ εξακολουθούσε να μελετά θεωρησιακά τα φυσικά φαινόμενα– αλλά τώρα εφαρμόζονται για πρώτη φορά ποσοτικές μέθοδοι, αξιώματα και διαδικασίες χωρίς μεταφυσική αναγωγή. Ένα τέτοιο παράδειγμα αποτελεί η μελέτη της κίνησης. Η παραδοσιακή αριστοτελική θεώρηση της κίνησης ήταν ποιοτική και βασιζόταν σε θεωρησιακές αφαιρέσεις. Συγκεκριμένα, ο Αριστοτέλης ταξινομούσε την κίνηση ως αλλοίωση, αύξηση ή φθίση και φορά, δίχως αναγωγή της μιας μορφής κίνησης στις άλλες, ενώ η αντίληψή του για την κίνηση συμπεριλάμβανε τη μεταβολή της ίδιας της ουσίας, τη γένεση και τη φθορά και τη μεταβολή που δρα σε υπάρχουσες ουσίες. Αυτή η ποιοτική αντίληψη περιλάμβανε τις έννοιες «κινούν» και «κινούμενο» σε όλες τις μορφές κίνησης. Τον 14ο αιώνα, μολονότι η αντίστοιχη αντίληψη υπερβαίνει τη μεταφυσική αριστοτελική θεμελίωση, δεν κατορθώνει να καταλήξει σε πειραματική-μαθηματική θεμελίωση της κινητικής θεωρίας· απλώς αναπλαισιώνει την αριστοτελική θεώρηση με τη χρήση των εννοιών «ύλη» και «ποσότητα» και αξιοποιεί τους υπολογισμούς για την επίλυση των σχετικών προβλημάτων, εγκαταλείποντας τις ποιοτικές ταξινομήσεις και τους ορισμούς.

6.3. Ουίλλιαμ Όκκαμ 43) Τι γνωρίζετε για τον βίο του Ουίλλιαμ Όκκαμ; (σελ. 143)

H Γνώση με τρόπο απλό και κατανοητό! Σολωμού 29 Αθήνα I τηλ: 210 38 22 157 I info@arnos.gr Ι www.arnos.gr

Εκπαιδευτική Οικογένεια Ι arnos.gr Ο Ουίλλιαμ Όκκαμ (1285-1349), κεντρική φυσιογνωμία του νομιναλισμού, υπήρξε βασικός εκπρόσωπος της via moderna (νέας μεθόδου) στις επιστήμες. Γεννήθηκε κοντά στο Λονδίνο και εντάχθηκε στο τάγμα των φραγκισκανών σε νεαρή ηλικία. Αργότερα δίδαξε θεολογία στην Οξφόρδη, αλλά η διδασκαλία του θεωρήθηκε αιρετική και κλήθηκε από τον πάπα Ιωάννη ΚΒ΄ στην Αβινιόν, όπου εργάστηκε επί τέσσερα χρόνια. Διέφυγε από εκεί, καθώς οι απόψεις του επρόκειτο να καταδικαστούν από ειδική επιτροπή, και κατέφυγε στην αυλή του Λουδοβίκου της Βαυαρίας, αντιπάλου του πάπα, για τον οποίο συνέθεσε πολιτικά συγγράμματα. Μετά τον θάνατο του προστάτη του (1347) επιχείρησε να επανασυνδεθεί με τους φραγκισκανούς, αλλά πέθανε εξαιτίας της Μεγάλης Πανώλης και τάφηκε σε φραγκισκανική εκκλησία του Μονάχου.

44) Να εκθέσετε τη θεωρία του Όκκαμ για την κίνηση. (σελ. 143) Η θεωρία του Όκκαμ για την κίνηση εκτίθεται κυρίως στο έργο του Πραγματεία για την κίνηση. Εκεί υποστηρίζει ότι υπάρχουν μόνο απόλυτες οντότητες (res absolutae) στη φύση, οι οποίες διακρίνονται σε ουσίες και ποιότητες. Ως ποιότητες εννοεί τις ιδιότητες που γίνονται γνωστές δια των αισθήσεων, όπως το βάρος, η μορφή, το μέγεθος και το χρώμα. Κατ’ αυτόν, η ποσότητα, η κίνηση, η αιτία, ο χώρος και ο χρόνος δεν έχουν ανεξάρτητη ύπαρξη, καθώς συνδέονται πάντοτε με αντικείμενα. Για την απόδειξη της εξάρτησης της μεταβολής από τα φυσικά αντικείμενα ο Όκκαμ μεταχειρίζεται το παράδειγμα της θέρμανσης από τον Ήλιο. Αποδεικνύει επαγωγικά ότι η διαδικασία αυτή δεν είναι ποιότητα, αλλά ούτε και ουσία, εφόσον ο αέρας που αποτελεί το μέσο της παραμένει ποσοτικά αμετάβλητος, και ότι έχει μοναδική πηγή της το ηλιακό φως. Με ανάλογο τρόπο αποδεικνύει τη μετατόπιση, η οποία συνίσταται απλώς από τις διάφορες διαδοχικές θέσεις ενός κινητού. Παρότι οι θέσεις αυτές αμφισβητούν τον αριστοτελισμό, δεν τον προεκτείνουν και από φυσική άποψη είναι κενές, επειδή ο Όκκαμ δεν αξιοποιεί τα μαθηματικά για τη μελέτη της κίνησης. Ο ορισμός ταυτίζεται με την αιτιολόγηση, και άρα δεν απομένει τίποτε προς ερμηνεία.

45) Ποια απήχηση είχαν οι απόψεις του Όκκαμ για την κίνηση; (σελ. 146)

H Γνώση με τρόπο απλό και κατανοητό! Σολωμού 29 Αθήνα I τηλ: 210 38 22 157 I info@arnos.gr Ι www.arnos.gr

Εκπαιδευτική Οικογένεια Ι arnos.gr Μολονότι οι απόψεις του Όκκαμ για την κίνηση μπορούν να θεωρηθούν φιλοσοφικά απελευθερωτικές, δεν είχαν άμεσα επιστημονικά αποτελέσματα. Επέδρασαν όμως στη σκέψη άλλων διανοητών του 14ου αιώνα. Έτσι, παρότι οι μεγάλες σχολές του Παρισιού και της Οξφόρδης δεν αμφισβήτησαν ρητά τον αριστοτελισμό και δεν επιχείρησαν να διατυπώσουν νέες υποθέσεις για τα φυσικά φαινόμενα και τις αιτίες τους, εξέφρασαν νέες επιστημονικές τάσεις. Στο έργο του Bradwardine Tractatus de Proportionibus (Πραγματεία περί αναλογιών), λ.χ., ενώ δεν αμφισβητείται η αριστοτελική θεωρία περί κίνησης και κινούντος, διατυπώνεται για πρώτη φορά η απαίτηση για μελέτη των φυσικών φαινομένων με τη χρήση των μαθηματικών. Η συνολική απαίτηση της εποχής για τη χρήση μαθηματικών υπολογισμών οδήγησε τους calculatori («υπολογιστές») του Κολεγίου Μέρτον να τελειοποιήσουν αρκετές αριστοτελικές θέσεις μέσω της αναγνώρισης των σχετικών προβλημάτων. Ήταν οι πρώτοι που κατανόησαν τη διαφορά κινηματικής και δυναμικής, υπό την επιρροή του Όκκαμ, και διατύπωσαν μια πρωτόλεια θεωρία περί στιγμιαίας και μέσης ταχύτητας. Από την άλλη πλευρά, ενώ ο Όκκαμ ανήγαγε οτιδήποτε είχε σημασία σε ατομικές οντότητες, ο μερτονιανός Heytesbury τόνισε τη διακριτή υπόσταση των μαθηματικών εννοιών, όπως κίνηση, χρόνος, στιγμή, σημείο, γραμμή και επιφάνεια, και ενδιαφέρθηκε να τις αξιοποιήσει για την επίτευξη της μέγιστης δυνατής ακρίβειας των μαθηματικών υπολογισμών. Ενώ οι υπολογισμοί των calculatori συνδέονταν με τον υπαρκτό και όχι με φανταστικούς κόσμους, τα αποτελέσματά τους συνήθως δεν επιβεβαιώνονταν εμπειρικά, καταδεικνύοντας έτσι τα όρια του ριζικού εμπειρισμού τους. Στο Παρίσι ο Μπουριντάν υπερέβη ως έναν βαθμό την αριστοτελική θεωρία περί κίνησης υπό την επιρροή του Όκκαμ, και ταύτισε την κίνηση με τη μετατόπιση. Σε αντίθεση με τον Όκκαμ, τη θεώρησε ανεξάρτητη ροή (fluxus), μια θέση που θα μπορούσε να τον είχε οδηγήσει σε μιαν αντίληψη της αρχής της αδράνειας. Όμως, η προσκόλλησή του στην αριστοτελική θεωρία του κινούντος, ακόμη και στην περίπτωση της σταθερής ταχύτητας, αποτέλεσε ανασχετικό παράγοντα. Κατά τον J. Murdoch, τα επιτεύγματα της επιστήμης του 14ου αιώνα (κριτική του Μπουριντάν στην αριστοτελική δυναμική, κινηματική της επιταχυνόμενης κίνησης) δεν οφείλονται στην εφαρμογή εμπειρικών-πειραματικών μεθόδων, αλλά στην κυH Γνώση με τρόπο απλό και κατανοητό! Σολωμού 29 Αθήνα I τηλ: 210 38 22 157 I info@arnos.gr Ι www.arnos.gr

Εκπαιδευτική Οικογένεια Ι arnos.gr ριαρχία της εμπειρικής επιστημολογίας διά της αξιοποίησης νοητικών πειραμάτων και λογικομαθηματικών μεθόδων. Το γεγονός αυτό εξηγεί γιατί η φυσική φιλοσοφία του 14ου αιώνα παραμένει μακριά από τη φύση.

46) Τι γνωρίζετε για τον Ουίλλιαμ Όκκαμ, καθώς και για τις φιλοσοφικές, επιστημολογικές και επιστημονικές απόψεις του; (σελ. 138-139, 143) Ο Ουίλλιαμ Όκκαμ (1285-1349), κεντρική φυσιογνωμία του νομιναλισμού, υπήρξε βασικός εκπρόσωπος της via moderna (νέας μεθόδου) στις επιστήμες. Γεννήθηκε κοντά στο Λονδίνο και εντάχθηκε στο τάγμα των φραγκισκανών σε νεαρή ηλικία. Αργότερα δίδαξε θεολογία στην Οξφόρδη, αλλά η διδασκαλία του θεωρήθηκε αιρετική και κλήθηκε από τον πάπα Ιωάννη ΚΒ΄ στην Αβινιόν, όπου εργάστηκε επί τέσσερα χρόνια. Διέφυγε από εκεί, καθώς οι απόψεις του επρόκειτο να καταδικαστούν από ειδική επιτροπή, και κατέφυγε στην αυλή του Λουδοβίκου της Βαυαρίας, αντιπάλου του πάπα, για τον οποίο συνέθεσε πολιτικά συγγράμματα. Μετά τον θάνατο του προστάτη του (1347) επιχείρησε να επανασυνδεθεί με τους φραγκισκανούς, αλλά πέθανε εξαιτίας της Μεγάλης Πανώλης και τάφηκε σε φραγκισκανική εκκλησία του Μονάχου. Κατά τον 14ο αιώνα επικράτησε μια τάση φυσικής φιλοσοφίας βασισμένης στη λογική, όχι στη φύση, μιας φυσικής επιστήμης χωρίς φύση, όπως έχει χαρακτηριστεί. Στον αιώνα αυτόν επικυρώνεται η αποτυχία της σύζευξης Πίστης και Λόγου που επιχειρήθηκε τον προηγούμενο αιώνα, κυρίως στο έργο του Θωμά του Ακινάτη. Κεντρική φυσιογνωμία της νέας προσέγγισης είναι ο Γουλιέλμος του Όκκαμ. Ο Όκκαμ, επιφυλάσσοντας σωτηριολογικό ρόλο στη θεολογία, διδάσκει τον διαχωρισμό της Πίστης από τον Λόγο, με ταυτόχρονη ταπείνωση του δεύτερου, ανοίγοντας έτσι τον δρόμο και στον αγνωστικισμό και στον μυστικισμό, τάσεις που συνυπήρξαν με την ανάπτυξη της Λογικής κατά τον 14ο αιώνα. Σύμφωνα με τις προηγούμενες γνωσιολογικές αντιλήψεις, η αλήθεια είναι καθολικού χαρακτήρα και παράγεται από καθολικές έννοιες που λειτουργούν ως αρχετυπικά υποδείγματα των ατομικών οντοτήτων, ενώ η γνώση προκύπτει είτε από τη Θεία Φώτιση είτε μέσω αφαίρεσης. Οι δύο τάσεις, που εκφράζουν αντίστοιχα τον αριστοτελισμό και τον νεοπλατωνισμό, παρά τις επιμέρους διαφορές τους δέχονται την καθορι-

H Γνώση με τρόπο απλό και κατανοητό! Σολωμού 29 Αθήνα I τηλ: 210 38 22 157 I info@arnos.gr Ι www.arnos.gr

Εκπαιδευτική Οικογένεια Ι arnos.gr στική επίδραση της μορφής επί της ουσίας, την καθολικότητα του αντικειμένου της γνώσης και την προέλευση του ατομικού από το γενικό. Σε ολόκληρο τον Μεσαίωνα μέχρι τον 14ο αιώνα επικρατούσε η άποψη υπέρ της μίας και καθολικής αλήθειας που γίνεται γνωστή στους ανθρώπους με έναν, καθολικό τρόπο. Συνεπώς, υπήρχε και μία, ενιαία κατανόηση και ερμηνεία του σύμπαντος και του φυσικού κόσμου. Ο Όκκαμ υποστηρίζει ότι το σύμπαν δεν είναι αναγκαίο και δεν μπορεί να υπαχθεί σε μία, ενιαία ερμηνεία. Ο πλουραλισμός αυτός, κομβικός στη σκέψη των νομιναλιστών, οδήγησε στη via moderna (σύγχρονη οδό, σύγχρονο τρόπο), που ευθύνεται για την πρωτόγνωρη άνθηση των μαθηματικών, της φυσικής θεωρίας και της Λογικής την εποχή αυτήν. Έτσι, ενώ τον 13ο αιώνα το Παρίσι ήταν το κέντρο της Λογικής, και η Οξφόρδη, διά του Γκροσσετέστ και των μαθητών του, ήταν το κέντρο της εφαρμογής φυσικών ερευνών σε θεολογικά ζητήματα δίχως έμφαση στη Λογική, τον 14ο αιώνα συντελείται μια μεταστροφή: Υπό την επιρροή των νομιναλιστών, η Οξφόρδη με το Κολέγιο Μέρτον αποκτά τα πρωτεία στη Λογική, ενώ στο Παρίσι αρχίζουν να δίνονται μη αριστοτελικές απαντήσεις σε φυσιογνωστικά ζητήματα. Η σημαντικότερη επιστημονική θεωρία του Όκκαμ, αυτή για την κίνηση, εκτίθεται κυρίως στο έργο του Πραγματεία για την κίνηση. Εκεί υποστηρίζει ότι υπάρχουν μόνο απόλυτες οντότητες (res absolutae) στη φύση, οι οποίες διακρίνονται σε ουσίες και ποιότητες. Ως ποιότητες εννοεί τις ιδιότητες που γίνονται γνωστές δια των αισθήσεων, όπως το βάρος, η μορφή, το μέγεθος και το χρώμα. Κατ’ αυτόν, η ποσότητα, η κίνηση, η αιτία, ο χώρος και ο χρόνος δεν έχουν ανεξάρτητη ύπαρξη, καθώς συνδέονται πάντοτε με αντικείμενα. Για την απόδειξη της εξάρτησης της μεταβολής από τα φυσικά αντικείμενα ο Όκκαμ μεταχειρίζεται το παράδειγμα της θέρμανσης από τον Ήλιο. Αποδεικνύει επαγωγικά ότι η διαδικασία αυτή δεν είναι ποιότητα, αλλά ούτε και ουσία, εφόσον ο αέρας που αποτελεί το μέσο της παραμένει ποσοτικά αμετάβλητος, και ότι έχει μοναδική πηγή της το ηλιακό φως. Με ανάλογο τρόπο αποδεικνύει τη μετατόπιση, η οποία συνίσταται απλώς από τις διάφορες διαδοχικές θέσεις ενός κινητού. Παρότι οι θέσεις αυτές αμφισβητούν τον αριστοτελισμό, δεν τον προεκτείνουν και από φυσική άποψη είναι κενές, επειδή ο Όκκαμ δεν αξιοποιεί τα μαθηματικά για τη

H Γνώση με τρόπο απλό και κατανοητό! Σολωμού 29 Αθήνα I τηλ: 210 38 22 157 I info@arnos.gr Ι www.arnos.gr

Εκπαιδευτική Οικογένεια Ι arnos.gr μελέτη της κίνησης. Ο ορισμός ταυτίζεται με την αιτιολόγηση, και άρα δεν απομένει τίποτε προς ερμηνεία.

6.4. Ζαν Μπουριντάν 47) Τι γνωρίζετε για τον βίο και τις κυριότερες φιλοσοφικές θέσεις του Μπουριντάν; (σελ. 148) Ο Ζαν Μπουριντάν (1295-1358) θεωρείται κορυφαίος επιστήμονας του 14ου αιώνα. Ίσως ήταν λαϊκός κληρικός. Δίδαξε στο Τμήμα Ελευθέριων Τεχνών του Πανεπιστημίου του Παρισιού, του οποίου διατέλεσε πρύτανης δύο φορές. Στη διάρκεια των θητειών του συνέτασσε λογοκρισίες εναντίον καθηγητών, στους οποίους τόνιζε τους κινδύνους από την αυτολεξεί ερμηνεία των κειμένων δίχως προηγούμενη θεώρηση των προθέσεων των συγγραφέων. Σύμφωνα με μια παράδοση, δολοφονήθηκε από τον βασιλιά της Γαλλίας Φίλιππο Ε΄ λόγω του ότι διατηρούσε σχέση με τη σύζυγό του. Στις επιστημολογικές απόψεις του δέχθηκε την επιρροή του Όκκαμ, αποσπώντας την επιστημονική δραστηριότητα από τη μεταφυσική και τη θεολογία. Θεωρεί τα αξιώματα των φυσικών επιστημών αυταπόδεικτα και αναπόδεικτα, επειδή πιστεύει ότι ουδέποτε διαψεύδονται από την παρατήρηση. Ο Μπουριντάν αποσυνδέει τις πρώτες αρχές από την αριστοτελική μεταφυσική, υποστηρίζοντας τη δυνατότητα ύπαρξης αντίθετων αρχών. Με τις απόψεις του για τον χώρο ο Μπουριντάν υπονόμευσε την αντίστοιχη αριστοτελική κατηγορία. Διέκρινε σε αυτή δύο είδη χώρου, τον ακίνητο και τον περιβάλλοντα χώρο, ο οποίος κινείται μαζί με το περιεχόμενό του. Έτσι, διαχωρίζει το τυπικό από το υλικό στοιχείο στον αριστοτελικό χώρο και συμπεραίνει ότι κυρίαρχη είναι η έννοια του χώρου που συνδέεται με την κίνηση. Παρά την κριτική του, ωστόσο, δεν επιτυγχάνει να προεκτείνει ουσιωδώς την αριστοτελική θεωρία περί χώρου. Επίσης, αντιπαρατίθεται στις ριζοσπαστικά αγνωστικιστικές επιστημολογικές αντιλήψεις του Νικολάου της Ωτρεκούρτ, ο οποίος απαιτούσε από τα επιστημονικά αξιώματα να διαθέτουν βέβαιη ισχύ, ενώ υποστήριζε ότι τα συμπεράσματα που προκύπτουν από εμπειρικές γενικεύσεις δεν μπορούν να είναι ασφαλή λόγω του ότι η Θεία Βούληση μπορεί να παράγει φαινόμενα χωρίς αιτίες. Ο Μπουριντάν απαντά ότι

H Γνώση με τρόπο απλό και κατανοητό! Σολωμού 29 Αθήνα I τηλ: 210 38 22 157 I info@arnos.gr Ι www.arnos.gr

Εκπαιδευτική Οικογένεια Ι arnos.gr οι φυσικές επιστήμες δεν απαιτούν απόλυτες αποδείξεις, αλλά μπορούν να αιτιολογηθούν υπό συνθήκες ή υποθετικά και αυτή η τεκμηρίωση είναι επαρκής.

6.5. Νικόλαος της Ωτρεκούρτ 48) Τι γνωρίζετε για τον Νικόλαο της Ωτρεκούρτ και τις βασικές επιστημολογικές θέσεις του; (σελ. 150) Ο Νικόλαος της Ωτρεκούρτ γεννήθηκε περί το 1300. Οι πληροφορίες για τη ζωή του είναι λιγοστές. Σπούδασε θεολογία, τέχνες και νομικά και δίδαξε στο Πανεπιστήμιο του Παρισιού, όπου υπέστη λογοκρισίες από τον Μπουριντάν το 1340. Το ίδιο έτος μετακλήθηκε στην Αβινιόν από τον πάπα και το 1346 τα έργα του καταδικάζονται σε κάψιμο. Παραδόξως, το 1350 αναλαμβάνει εκκλησιαστική υπηρεσία στο Μετς. Ο Νικόλαος υπήρξε οπαδός του Όκκαμ και από τα έργα του σώζονται δύο επιστολές προς έναν αντίπαλό του, τον Βερνάρδο του Αρέτσο. Βασική επιστημολογική θέση του είναι ότι για τα αντικείμενα που βρίσκονται έξω από τον νου ο γνωσιολογικός σκεπτικισμός δεν έχει όρια. Οι απόψεις του δεν κατόρθωσαν να υποσκάψουν την εμπιστοσύνη της εποχής στις δυνατότητες του Λόγου ούτε επικράτησαν. Δείχνουν όμως μια συνεπή και ισχυρή κατάληξη της σκέψης του 14ου αιώνα.

6.6. Νικόλαος Ορέμ 49) Τι γνωρίζετε για τον Νικόλαο Ορέμ και τις επιστημονικές απόψεις του; (σελ.

154) Ο Νικόλαος Ορέμ (1320-1382) θεωρείται ένας από τους πιο οξυδερκείς επιστήμονες του 14ου αιώνα. Υπήρξε μαθητής του Μπουριντάν και φίλος του βασιλιά της Γαλλίας Καρόλου Ε΄, μεταφραστής του Αριστοτέλη και κάτοχος σημαντικών εκκλησιαστικών θέσεων. Στο έργο του De conmensurabilitate sive inconmesurabilitate motuum celi (Περί της συμμετρίας ή της ασυμμετρίας των κινήσεων του ουρανού) ο Νικόλαος Ορέμ αμφισβητεί την αρχαιοελληνική και γενικότερη επιστημονική αντίληψη υπέρ της προτίμησης του κόσμου έναντι του χάους, του ενιαίου έναντι του απείρου και του καθοριH Γνώση με τρόπο απλό και κατανοητό! Σολωμού 29 Αθήνα I τηλ: 210 38 22 157 I info@arnos.gr Ι www.arnos.gr

Εκπαιδευτική Οικογένεια Ι arnos.gr σμένου έναντι του ακαθόριστου. Επίσης, διαχωρίζει τα μαθηματικά από την πρακτική αστρονομία, υποστηρίζοντας ότι τα πρώτα απαιτούν ακριβείς μετρήσεις, ενώ τα ουράνια φαινόμενα δεν μπορούν να υπολογιστούν με ακρίβεια. Σύμφωνα με αυτά, οι κινήσεις των ουράνιων σωμάτων παρουσιάζουν τόσο συμμετρία όσο και ασυμμετρία. Έτσι, ενώ έπειτα από 36.000 ηλιακά έτη η Γη επανέρχεται στην ίδια κατάσταση, δεν λείπει η εμφάνιση καινοφανών φαινομένων. Η συμμετρική κυκλικότητα αντιστοιχεί στην αρχαιοελληνική αντίληψη περί κυκλικότητας της ιστορίας, ενώ η ασυμμετρία συνδέεται με το άναρχο της Θείας Βούλησης. Παρά τις καινοτόμους ιδέες του ο Ορέμ δεν αφίσταται αποφασιστικά από τον αριστοτελισμό, εφόσον διατηρεί τον χωρισμό του ουράνιου χώρου σε υπερσελήνια και υποσελήνια περιοχή και υποστηρίζει ότι η Θεία Βούληση απορρίπτει την ασυμμετρία στους ουρανούς.

H Γνώση με τρόπο απλό και κατανοητό! Σολωμού 29 Αθήνα I τηλ: 210 38 22 157 I info@arnos.gr Ι www.arnos.gr