Egypt - Greece: Two Civilizations with a Bright Future

Α ίγυπτος - E λλάδα ΔYΟ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΙ ΜΕ ΛΑΜΠΡΗ ΠΟΡΕΙΑ

Αθήνα, 2022

«Ο αληθινός φίλος βλέπει το πρώτο σου δάκρυ, σκουπίζει το δεύτερο και σταματάει το τρίτο» -γνωμικό που χαρακτηρίζει την ελληνο-αιγυπτιακή φιλία

Excellence in Partnership

Περιεχόμενα ΕΙΣΑΓΩΓΙΚΟ ΣΗΜΕΙΩΜΑ Χάρης Γερονικόλας - Πρόεδρος • Ρασάντ Μάμπγκερ - Γενικός Γραμματέας Αραβο-Ελληνικό Επιµελητήριο Εµπορίου και Αναπτύξεως................................................................................................. 3 ΠΡΟΛΟΓΟΣ Dr. Enas Abdeldayem, Υπουργός Πολιτισμού της Αιγύπτου................................................................................................. 5 Δρ. Λίνα Γ. Μενδώνη, Υπουργός Πολιτισμού & Αθλητισμού της Ελλάδας............................................................................ 7 ΕΙΔΙΚΗ ΕΙΣΑΓΩΓΗ Αικατερίνη Σοφιανού Αρχόντισσα και Πρέσβειρα Απόδημου Ελληνισμού του Πατριαρχείου Αλεξανδρείας και Πάσης Αφρικής & Πρόεδρος Δ.Σ. του Ομίλου Εταιρειών SOFMEDICA.......................................................................... 8 ΑΡΘΡΑ Ελληνο-Αιγυπτιακές Αλληλεπιδράσεις από την Ελληνιστική Αλεξάνδρεια στο σήμερα Χρήστος Ζερεφός, Γενικός Γραμματέας της Ακαδημίας Αθηνών........................................................................................ 10 Η Ελληνική παροικία. Ιστορική πορεία Χρήστος Καβαλής, Πρόεδρος Ελληνικής Κοινότητας του Καΐρου...................................................................................... 12 Ιδιαίτερα Χαρακτηριστικά του Αρχαίου Ελληνικού Πολιτισμού Dr. Mohammed Hamdy Ibrahim, ομότιμος καθηγητής Ελληνικών σπουδών, Τέως Κοσμήτορας της Φιλοσοφικής σχολής και Αντιπρύτανης του Πανεπιστημίου Καΐρου........................................................................... 16 Μια φιλία που αντέχει στον χρόνο... Κώστας Μιχαηλίδης, Πρόεδρος του Συνδέσμου Αιγυπτιωτών Ελλήνων........................................................................... 18 Ο ρόλος της Γλώσσας στην Γνωριμία με τον Άλλον Dr. Tareq Radwan, Σχολή Γλωσσών και Μετάφρασης, Πανεπιστήμιο Al-Azhar, Τέως Μορφωτικός ακόλουθος της Αιγυπτιακής πρεσβείας στην Αθήνα........................................................................... 20 Η Αλεξάνδρεια των Μεγάλων Βιβλιοθηκών Αγαμέμνων Τσελίκας, Φιλόλογος – Παλαιογράφος............................................................................................................. 22 Η συμβολή των Αιγυπτιωτών Ελλήνων στην επιχειρηματική και εμπορική δραστηριότητα στην Αίγυπτο Νίκος Κ. Νικηταρίδης, ερευνητής σε θέματα Αιγυπτιώτη Ελληνισμού ............................................................................. 24 Πτολεμαϊκοί Ναοί στην Αίγυπτο: Ιστορικές πολιτισμικές σχέσεις, μεταξύ δύο λαών Dr. Hussein Marey, καθηγητής Αρχαιολογικής σχολής, πρώην μορφωτικός ακόλουθος της Αιγύπτου στην Ελλάδα................................................................................................................................ 28 Ελληνικό και Αιγυπτιακό σινεμά: Τα Κοινά Σημεία της Χρυσής Εποχής Μαρία Αδαμαντίδου, Δημοσιογράφος – Ερευνήτρια σε θέματα Αιγυπτιώτη Ελληνισμού................................................. 32 Η Αίγυπτος στο έργο του Καβάφη. Καβάφεια Σαμουήλ Μπισσάρας, μεταφραστής – Διερμηνέας Αραβικών. Βραβείο μετάφρασης «Καβάφεια 2009».......................... 34 Ελληνικές Κοινότητες Αιγύπτου και Φιλανθρωπία Ματθίλδη Πυρλή, Υπεύθυνη τμήματος Ελληνισμού Αιγύπτου, Ελληνικό Λογοτεχνικό και Ιστορικό Αρχείο, Μορφωτικού Ιδρύματος Εθνικής Τραπέζης........................................................................................................... 38

Εκδότης Χάρης Γερονικόλας - Πρόεδρος Rashad Mabger - Γενικός Γραμματέας Αραβο-Ελληνικό Επιμελητήριο Εμπορίου και Ανάπτυξης Επιμέλεια Κατερίνα Μιχαήλ Επικεφαλής Τμήματος Έρευνας και Εκδόσεων, Α.Ε.Ε.Ε.Α Συντονισμός και μετάφραση άρθρων Σαμουήλ Μπισσάρας Μεταφραστής και διερμηνέας αραβικών ελληνικών Σχεδιασμός – Σελιδοποίηση Ηλίας Ξηνταβελώνης Εκτύπωση - Βιβλιοδεσία Grafima grafimaprint.gr Αποποίηση ευθύνης Τα άρθρα που δημοσιεύονται σε αυτήν την έκδοση αποτελούν ευθύνη του/της εκάστοτε συγγραφέα και δεν εκφράζουν απαραίτητα τη γνώμη του Αραβο-Ελληνικού Επιμελητηρίου και ως εκ τούτου δεν αναλαμβάνουμε καμία ευθύνη περί αυτού. Το λογότυπο του Επιμελητηρίου αποτελεί ιδιοκτησία του Αραβο-Eλληνικού Επιμελητηρίου. Δεν επιτρέπεται η παράθεση ή η δημοσίευση οποιουδήποτε υλικού αυτής της έκδοσης χωρίς ρητή άδεια από το Αραβο-Ελληνικό Επιμελητήριο. Το Αραβο-Ελληνικό Επιμελητήριο διατηρεί το δικαίωμα εκτύπωσης, ανανέωσης και τροποποίησης, όταν και εφόσον το κρίνει απαραίτητο, χωρίς πρότερη έγκριση από κανένα μέρος. Το παρόν διανέμεται δωρεάν.

Copyright: Αραβο-Ελληνικό Επιμελητήριο Εμπορίου & Ανάπτυξης 2022. Με επιφύλαξη παντός δικαιώματος.

Arab-Hellenic Chamber of Commerce & Development | 180-182, Kifissias Avenue, 154 51 Neo Psychiko, Greece Tel.: +30 210 6711 210, +30 210 6726 882 | Fax: +30 210 6746 577 | E-mail: chamber@arabgreekchamber.gr | Website: www.arabhellenicchamber.gr

Ιστορία δύο πολιτισμών

Χάρης Γερονικόλας Πρόεδρος Αραβο-Ελληνικό Επιμελητήριο

Ρασάντ Μάµπγκερ Γενικός Γραµµατέας Αραβο-Ελληνικό Επιμελητήριο

Η παρούσα έκδοση παρουσιάζει μερικές ιστορικές και πολιτισμικές πτυχές των σημαντικών σταθμών της αλληλεπίδρασης και επικοινωνίας μεταξύ Αιγύπτου και Ελλάδας. Ως γνωστόν η συγκεκριμένη σχέση θεωρείται η αρχαιότερη μεταξύ δύο λαών, δύο πολιτισμών, δύο κρατών ανά την ιστορία, γεγονός που αξίζει να προκαλεί υπερηφάνεια και θαυμασμό. Οι πολλοί σταθμοί που συνέδεσαν τους πολιτισμούς των δύο χωρών, ήταν η βάση για την ανάπτυξη των επιστημών και της ανθρώπινης γνώσης, τις οποίες συνεχίζει να επηρεάζει μέχρι σήμερα. Στους φαραώ, οφείλονται οι βάσεις της ιατρικής και της ταρίχευσης, οι αρχές των επιστημών,της αρχιτεκτονικής, καθώς επίσης το εμπόριο, το οποίο είχε την ιδιαίτερη σημασία του στην ιστορική διασύνδεση. Την εποχή του Ψαμμήτιχου Α’, τον έβδομο π.Χ. αιώνα, και του Άμασι Β’ ιδρύθηκε και ήκμασε η πόλη «Ναύκρατις», που συνέβαλε στην διευκόλυνση του Ελληνικού εμπορίου με την φαραωνική Αίγυπτο. Προηγουμένως, από τον δέκατο πέμπτο αιώνα π.Χ., υπήρχε εμπορική κίνηση μεταξύ Ελλάδας και Αιγύπτου, ιδιαίτερα με τους Κρήτες, που ονομάζονταν «Κεφτιού». Η ιστορική διασύνδεση Ελλάδας - Αιγύπτου κορυφώθηκε με την ίδρυση της πόλης της Αλεξάνδρειας, από τον Μέγα Αλέξανδρο, το 331 π.Χ., οπότε αρχίζει η Ελληνιστική περίοδος, η Πτολεμαϊκή περίοδος με τελευταία την Κλεοπάτρα Ζ΄. Ταυτόχρονα, στην άλλη όχθη της Μεσογείου η Ελλάδα πρόσφερε το καλούμενο « Αθηναϊκό θαύμα » σε σύντομο διάστημα, προκαλώντας πρωτοφανή ανάπτυξη στις επιστήμες, την φιλοσοφία, το θέατρο, την ιατρική, την γλυπτική, την αρχιτεκτονική και θεμελίωσε την Δημοκρατία. Οι συγκεκριμένες εξαιρετικές δημιουργίες οφείλονται σε μεγάλα ονόματα, το έργο των οποίων εξακολουθεί να επηρεάζει μέχρι σήμερα, όπως είναι ο Σωκράτης, ο Πλάτωνας, ο Ευριπίδης, ο Ηρόδοτος, ο Ιπποκράτης, ο Φειδίας, ο Αριστοτέλης, ο Περικλής και άλλοι. Η αλληλεπίδραση Φαραωνικού και Ελληνικού πολιτισμού, είναι η πιο έντονη και δραστική στην ανθρώπινη εξέλιξη, στις επιστήμες και στην γνώση.

Δεν διακόπηκε η επικοινωνία μεταξύ Αιγύπτου και Ελλάδας στην σύγχρονη εποχή, αλλά εντάθηκε την εποχή του Μωχάμεντ Άλη ( Μεχμέντ Αλή ), ιδιαίτερα μετά την ανεξαρτησία της Ελλάδας από την Οθωμανική κυριαρχία. Έκτοτε η διασύνδεση μεταξύ της ελληνικής παροικίας και του Αιγυπτιακού λαού διαμόρφωσε επιτυχημένα ήθη και ακλόνητες αξίες, που βασίζονται στον σεβασμό, την συνεργασία και την αγάπη. Αρκετοί λαοί εμφανίστηκαν και συνδέθηκαν με τον Αιγυπτιακό λαό, είτε από την απέναντι όχθη της Μεσογείου, είτε από τον Ανατολική πλευρά του Αραβικού κόσμου, βόρεια και νότια. Αυτή η προτίμηση στην Αίγυπτο οφείλεται στην φύση αυτού του φιλικού λαού που αποδέχεται τον Άλλον. Η Αίγυπτος ήταν και παραμένει ένας ευλογημένος τόπος με τα παιδιά της. Όταν αναφέρεται η ιστορία, η Αίγυπτος και η Ελλάδα είναι δύο βασικοί της πυλώνες. Αναφερόμενοι στο παρόν οι δύο χώρες συνεχίζουν να διακρίνονται για την ύψιστη θέση τους. Η παρούσα εποχή που βιώνουμε είναι προνομιακή – αν είναι δόκιμος ο όρος – σε αρκετές πτυχές της ζωής. Η τέταρτη επιστημονική επανάσταση είναι άνευ προηγουμένου ως ανθρώπινη δημιουργία. Η συγκεκριμένη τεχνολογική εξέλιξη οφείλει να λάβει υπόψη της την ισορροπία και την ενίσχυση των ηθικών αξιών, την οικογενειακή και κοινωνική συνοχή. Ευελπιστούμε, στα πλαίσια της πρωτοφανούς επιστημονικής δημιουργικότητας, να υπάρχει ένας κόσμος χωρίς πολέμους, πείνα, φτώχεια και σε μια ζωή όπου επικρατούν η δικαιοσύνη και η αξιοπρέπεια. Ας είναι το εμπόριο η οδός της συνεργασίας, της φιλίας και των σχέσεων που βασίζονται στον αμοιβαίο σεβασμό. Είμαστε υπερήφανοι, ως Αραβο-Ελληνικό Επιμελητήριο, για τον ρόλο μας και την συμβολή μας στη ενίσχυση της Αραβοελληνικής συνεργασίας σε όλους τους τομείς. Η διοργάνωση της «Ελληνο-Αιγυπτιακής Επιχειρηματικής Συνάντησης» και η παρούσα έκδοση είναι μια νέα συμβολή στην προβολή των ιστορικών, υποδειγματικών, διαχρονικών σχέσεων μεταξύ Αιγύπτου και Ελλάδας.

3

Αίγυπτος και Ελλάδα: Διακεκριμένες Σχέσεις Η Αίγυπτος και η Ελλάδα συνδέονται με διακεκριμένες σχέσεις, ίσως τις αρχαιότερες μεταξύ δύο λαών ανά την ιστορία. Οι ρίζες των συγκεκριμένων σχέσεων εκτείνονται στα βάθη του ανθρώπινου πολιτισμού. Ο πολιτιστικός είναι ένας από τους ισχυρούς τομείς που ενισχύουν τις σχέσεις των δύο λαών, Αιγύπτου και Ελλάδας. Η Αίγυπτος ήταν και παραμένει κοιτίδα φιλοξενίας της δημιουργίας και των ιδιοφυών του Ελληνικού πολιτισμού στα Γράμματα, τις Τέχνες, από την εποχή του Μεγάλου Αλεξάνδρου, μέχρι σήμερα.

Dr. Enas Abdeldayem Υπουργός Πολιτισμού της Αιγύπτου

Ο πολιτισμός και οι τέχνες διαδραμάτισαν σημαντικό ρόλο στην διαμόρφωση ενός ιστού, με ιδιαίτερο χαρακτήρα, που επηρέασε την πολιτιστική ταυτότητα των δύο λαών, που εκφράζεται από την κοινή πολιτισμική, καλλιτεχνική και πνευματική κληρονομιά. Αξίζει να σημειωθεί η συνέχεια αυτής της διακεκριμένης σχέσης, από την αρχή της, από την προ Χριστού εποχή μέχρι την σύγχρονη εποχή και την ανακήρυξη του έτους 2018, από την Αραβική δημοκρατία Αιγύπτου και την Ελληνική δημοκρατία, ως έτος φιλίας μεταξύ των δύο χωρών, γεγονός που αντανακλά το επίπεδο στο οποίο έχουν φτάσει οι σχέσεις και η προσέγγιση μεταξύ των δύο χωρών σε αρκετούς τομείς, διπλωματικούς, κοινωνικούς, οικονομικούς, εμπορικούς και πολιτιστικούς. Οι πολιτιστικές και καλλιτεχνικές σχέσεις Αιγύπτου και Ελλάδας διακρίνονται για την πληθώρα και την ποικιλία των εκδηλώσεων, την συνεργασία με τα Ελληνικά πολιτιστικά ιδρύματα στην Αίγυπτο και τα

μέλη της Ελληνικής παροικίας. Επίσης την κοινή πολιτιστική συνεργασία και την στήριξη που παρέχουν τα υπουργεία πολιτισμού των δύο χωρών στην συγκεκριμένη δραστηριότητα, αναφέροντας την διοργάνωση του διεθνούς συμποσίου «Καβάφεια» για αρκετά χρόνια στην Όπερα του Καΐρου, την διοργάνωση αρκετών παραστάσεων και καλλιτεχνικών συμμετοχών, καθώς επίσης την φιλοξενία της Ελλάδας ως τιμώμενη χώρα στην 52η διεθνή έκθεση βιβλίου Καΐρου το 2022. Αναμφίβολα υπάρχουν αρκετά πεδία στις τέχνες και τα γράμματα, όπου ελπίζουμε να σημειωθεί περισσότερη συνεργασία, όπως τις μεταφράσεις, την άφθονη λογοτεχνική παραγωγή των δύο χωρών, τις καλλιτεχνικές εκθέσεις, την ανταλλαγή επισκέψεων στον χώρο της μουσικής. Οι σχέσεις μας είναι αλληλένδετες σε αρκετές πτυχές της ζωής και είναι μοναδικές σε όλα τα χαρακτηριστικά τους. Τέλος, επιθυμώ να ευχαριστήσω θερμά τους συντελεστές της παρούσας έκδοσης, που παρουσιάζει σταθμούς, φωτεινές πτυχές στην ιστορική διασύνδεση μεταξύ Αιγύπτου και Ελλάδας. Επιθυμώ επίσης να ευχαριστήσω θερμά το Αραβο-Ελληνικό Επιμελητήριο για την πρωτοβουλία του να διοργανώσει την «επιχειρηματική συνάντηση Ελλάδας - Αιγύπτου», την 1η Ιουνίου 2022, με την ταυτόχρονη διάθεση της παρούσας πολύτιμης έκδοσης.

5

Με αισθήματα χαράς και τιμής απευθύνω χαιρετισμό στην παρούσα έκδοση πολιτιστικού περιεχομένου επ’ αφορμή της «Ελληνο-Αιγυπτιακής Επιχειρηματικής Συνάντησης», που διοργανώνεται από το Αραβο-Ελληνικό Επιμελητήριο. Η συνάντηση αντικατοπτρίζει τη μακρά παράδοση καλών σχέσεων, κατανόησης, σεβασμού και διαρκώς αυξανόμενων και επεκτεινόμενων κοινών ενδιαφερόντων και επιδιώξεων ανάμεσα στην Ελλάδα και τον ευρύτερο Αραβικό Κόσμο. Με τον γειτονικό και φίλο λαό της Αιγύπτου, το εξαιρετικό επίπεδο των μεταξύ μας σχέσεων δημιουργεί τεράστιες δυνατότητες και προοπτικές αμοιβαίας επωφελούς συνεργασίας σε όλους τους τομείς, ανάμεσα στους οποίους και ο πολιτιστικός.

Δρ. Λίνα Γ. Μενδώνη Υπουργός Πολιτισμού & Αθλητισμού της Ελλάδας

Δίχως υπερβολή, λίγοι λαοί έχουν να επιδείξουν τόσο βαθιές και μακραίωνες ιστορικές σχέσεις όσο ο Ελληνικός και ο Αιγυπτιακός, οι οποίες όχι μόνο επηρέασαν σε καίριο βαθμό την αμοιβαία πολιτισμική τους εξέλιξη, αλλά είχαν ευρύτερη παγκόσμια απήχηση και σημασία. Οι σχέσεις αυτές διατηρήθηκαν ισχυρές και ακμαίες χάρη στις δραστήριες κοινότητες και τα πολιτιστικά ιδρύματα των δύο πλευρών, το Παράρτημα του Ελληνικού Ιδρύματος Πολιτισμού στην Αλεξάνδρεια, που διαχειρίζεται και το Μουσείο Καβάφη, και το Μορφωτικό Κέντρο της Πρεσβείας της Αραβικής Δημοκρατίας της Αιγύπτου στην Αθήνα. Στην παρούσα έκδοση, σημαντικές προσωπικότητες της δημόσιας ζωής, της επιστήμης και των γραμμάτων των δύο χωρών, ακαδημαϊκοί, επιστήμονες και ερευνητές, φωτίζουν με τα κείμενά τους ορισμένες από τις πλέον φημισμένες, όσο και άλλες, λιγότερο γνωστές στο μη ειδικό κοινό πτυχές των διαχρονικών ελληνο-αιγυπτιακών αλληλεπιδράσεων στους τομείς της διανόησης, των γραμμάτων και των τεχνών. Δεν πρέπει, ωστόσο, να επικεντρώνεται κανείς μόνο στο παρελθόν. Οι δυνατότητες και οι ευκαιρίες περαιτέρω ενδυνάμωσης των πολιτιστικών δεσμών μεταξύ Ελλάδας και Αιγύπτου στο παρόν και στο μέλλον είναι ιδιαίτερα μεγάλες και ισχυρές. Αυτό συνάγεται αβίαστα από τις εξαιρετικά γόνιμες συνομιλίες –στο πλαίσιο συναντήσεων εργασίας- που είχα την ευκαιρία να πραγματοποιήσω με τον Υπουρ-

γό Αρχαιοτήτων και Τουρισμού Dr Khaled Ahmed El-Enany και την Υπουργό Πολιτισμού κυρία Ines Abdel-Dayem. Και οι δύο πλευρές επισημάναμε τον κεντρικό ρόλο που μπορεί να διαδραματίσει ο Πολιτισμός στην περαιτέρω προώθηση των σχέσεων των δύο χωρών μας. Συμφωνήσαμε αμοιβαία να διερευνήσουν και οι δύο πλευρές τους τρόπους με τους οποίους η Ελλάδα και η Αίγυπτος μπορούν να εμβαθύνουν τη συνεργασία τους τόσο σε επίπεδο διμερών σχέσεων, όσο και στο επίπεδο διεθνών οργανισμών. Ειδικότερα, συμφωνήθηκε να συνεχιστούν οι διαβουλεύσεις με στόχο την υπογραφή διμερούς συμφωνίας, αλλά και τριμερούς με τη συμμετοχή και της Κύπρου, στους τομείς της προστασίας της πολιτιστικής κληρονομιάς και της καταπολέμησης της παράνομης διακίνησης πολιτιστικών αγαθών, καθώς και τη διοργάνωση ενός μεγάλου σχετικού διεθνούς συνεδρίου με τη συμμετοχή Υπουργών Πολιτισμού χωρών που αντιμετωπίζουν προκλήσεις στο συγκεκριμένο πεδίο, με στόχο τη διερεύνηση τρόπων αμοιβαίας συνδρομής στις προσπάθειες επιστροφής πολιτιστικών θησαυρών στις χώρες προέλευσης τους. Συζητήθηκε επίσης η προοπτική ανταλλαγών εμπειρογνωμόνων, τεχνογνωσίας και εμπειρίας σε θέματα μουσειακής πολιτικής, ενάλιας αρχαιολογικής έρευνας και συντήρησης αρχαιοτήτων, αλλά και ζητήματα προώθησης κοινών δράσεων Σύγχρονου Πολιτισμού στους τομείς των φεστιβάλ, των εκθέσεων και του βιβλίου. Επισημαίνεται ότι η Ελλάδα ήταν τιμώμενη χώρα στην 52η Έκθεση Βιβλίου στο Κάιρο το 2022. Ο διαρκής, γόνιμος και υψηλού επιπέδου διάλογος των δύο πλευρών, που βασίζεται στην κοινή προσπάθεια για καλύτερη κατανόηση της ιστορίας και αξιοποίηση των διδαγμάτων της για την περαιτέρω σύσφιξη των μακραίωνων σχέσεων και δεσμών ανάμεσα στους δύο λαούς, ήδη αποδίδει σημαντικούς καρπούς σε όλους τους τομείς. Νομίζω ότι μπορεί να αποτελέσει παράδειγμα για τις διμερείς, αλλά και ευρύτερες περιφερειακές σχέσεις στην περιοχή της Ανατολικής Μεσογείου, ειδικά σε μια περίοδο διευρυμένης διεθνούς γεωπολιτικής αστάθειας.

7

Αναπολώντας την Ευτυχισμένη Ζωή στις Όχθες του Νείλου

Αικατερίνη Μπελεφάντη-Σοφιανού Αρχόντισσα και Πρέσβειρα Απόδημου Ελληνισμού του Πατριαρχείου Αλεξανδρείας και Πάσης Αφρικής & Πρόεδρος Δ.Σ. του Ομίλου Εταιρειών SOFMEDICA

8

Ένα από τα μεγαλύτερα δώρα που μου χάρισε ο Θεός στη ζωή μου ήταν το γεγονός ότι γεννήθηκα στη φιλόξενη χώρα του Νείλου σε μια πολύ ευτυχισμένη εποχή κατά την οποία άνθρωποι όλων των φυλών και θρησκειών συμβίωναν αρμονικά συμβάλλοντας στην οικοδόμηση ενός καλύτερου μέλλοντος. Εκεί πέρασα ονειρεμένα χρόνια που θα ευχόμουν σε κάθε παιδί του κόσμου ιδιαίτερα σήμερα που τόσοι μικροί υποφέρουν από τα δεινά του πολέμου και της προσφυγιάς.

καθώς και πολλά φρούτα (πορτοκάλια, πράσινα λεμόνια, φράουλες, μάγκο, χουρμάδες, μπανάνες). Για τα μεγάλα τραπέζια που συγκέντρωναν πολλά μέλη της οικογένειας ετοίμαζαν και σπεσιαλιτέ από μαλακόστρακα (αστακούς, γαρίδες), ντολμαδάκια τυλιγμένα σε αμπελόφυλλα, και ψητό κοτόπουλο, λαγό και βοδινό. Η ποιότητα και η φρεσκάδα του κρέατος, αποτελούσε επαναλαμβανόμενο θέμα μεταξύ συνδαιτυμόνων οι οποίοι υπερηφανεύονταν ότι ήταν «κοιλιόδουλοι».

Σε μεγάλο βαθμό η ανέμελη ζωή μου στο Κάιρο της δεκαετίας του πενήντα οφείλεται στον ηρωισμό των γονέων μου Αγγελική Δηλαβέρη και Παντελή Μπελεφάντη οι οποίοι θυσίασαν τις ζωές τους για την άψογη ανατροφή μου και των αδελφών μου Κλειώς και Παντελή. Προκειμένου να το κατανοήσετε καλύτερα επιτρέψτε μου να αναπολήσω μερικά στιγμιότυπα της οικογενειακής και σχολικής μου ζωής στην Αίγυπτο.

Μετά το πλουσιοπάροχο γεύμα, ακολουθούσε η απαραίτητη απογευματινή σιέστα, την οποία επέβαλλε η ραστώνη στις όχθες του Νείλου. Κατά τις τέσσερις εμείς τα παιδιά ξυπνούσαμε παραζαλισμένα, και η μητέρα για να μας ζωηρέψει μας σερβίριζε σε ασημένιο δίσκο μαζί με ένα ποτήρι δροσερό νερό ένα κεσέ γλυκό του κουταλιού από σύκο, πορτοκάλι ή πράσινο λεμόνι. Επρόκειτο πάντα για μία σπιτική λιχουδιά, καθότι με τη συλλογή του κάθε καρπού, μαζεύονταν έξι-επτά νοικοκυρές της ευρύτερης οικογένειας και ετοίμαζαν γλυκό του κουταλιού για όλους, τόσο όσο να τους φτάσει μέχρι την επόμενη χρονιά. Όσο εμείς γευόμασταν ακόμα το επιδόρπιο, ο πατέρας είχε ήδη επιστρέψει στο κατάστημα, όπου συνέχιζε να εργάζεται μέχρι να σκοτεινιάσει. Μερικές φορές οι γυναίκες της οικογένειας συναντιούνταν σε ένα από τα σπίτια για το five o’ clock tea και για να κουτσομπολέψουν. Ήταν εξάλλου, και μία από τις λίγες ευκαιρίες κοινωνικής ζωής, καθότι οι γυναίκες δεν εργάζονταν, και έβγαιναν από το σπίτι κατά τη διάρκεια της ημέρας μόνο για τα συνηθισμένα ψώνια.

Κάθε μέρα ξυπνούσαμε νωρίς το πρωί, φορούσαμε την κολλαριστή μας στολή – μπλε σκούρη ποδιά με άσπρο γιακά για τα κορίτσια – βάζαμε τη σάκκα στην πλάτη και φεύγαμε με τα πόδια στο σχολείο. Αμέσως μετά ο μπαμπάς πήγαινε να ανοίξει το κατάστημά του, ενώ η μαμά για να κάνει ψώνια συνοδευόμενη από μία υπηρέτρια. Αγόραζε όλα τα αναγκαία τρόφιμα για την αντίστοιχη μέρα – το κρέας, το ψάρι και τα ζωντανά μαλακόστρακα – και άρχιζε γρήγορα το μαγείρεμα καθότι στη μία έπρεπε να είναι έτοιμο το τραπέζι. Επιστρέφαμε τόσο εμείς από το σχολείο, όσο και ο πατέρας από τη δουλειά για να γευματίσουμε μαζί. Ό,τι και να συνέβαινε, έπρεπε να τηρηθεί η ιεροτελεστία του γεύματος. Κάθε μέρα στρωνόταν στην τραπεζαρία ένα άσπρο τραπεζομάντηλο, πλυμένο στο χέρι με αλισίβα και άψογα σιδερωμένο, και έβγαιναν από το ντουλάπι το πορσελάνινο σερβίτσιο και τα ασημικά από τη Σμύρνη, απ’ όπου καταγόταν η οικογένειά μας. Κάθε λεπτομέρεια του γεύματος (από τη θέση του κάθε συνδαιτυμόνα, τη σειρά καθίσματος στο τραπέζι κλπ.), ήταν καθορισμένη με τη μεγαλύτερη προσοχή. Επίσης, εμείς τα παιδιά γνωρίζαμε τι φαγητό θα είχαμε κάθε ημέρα της εβδομάδας: την Τετάρτη και την Παρασκευή όσπρια (φασόλια, μπιζέλια, φακές, κουκιά, μπάμιες) – καθότι ημέρα νηστείας – την Πέμπτη μακαρόνια με κιμά, το Σάββατο ψάρι, την Κυριακή φιλέτο στη σχάρα. Επιπλέον, δεν έλειπαν οι σούπες, το γιαούρτι αγορασμένο σε ειδικά μπιτόνια,

Άλλες φορές, οι γονείς μου προσκαλούσαν τα βράδια για δείπνο συγγενείς ή πήγαιναν για φαγητό σε εκείνους. Μόνο σε συγγενείς, γιατί οι Έλληνες της Αιγύπτου δεν είχαν συνήθως φίλους, η κοινωνική τους ζωή περιοριζόταν στον διευρυμένο κύκλο της οικογένειας. Εξάλλου, και τα θέματα που θίγονταν στις συναντήσεις εκείνες αφορούσαν κυρίως οικογενειακά θέματα – μικροπράγματα για τους απ’ έξω, αλλά θέματα ουσίας για τους άμεσα ενδιαφερόμενους – και μόνο δευτερευόντως επαγγελματικά ζητήματα. Έπαιζαν πάντα χαρτιά, έναντι συμβολικών ποσών, για την προσωπική τους ευχαρίστησή, ρουφώντας μία παγωμένη μπύρα Stella Artois – εμφιαλωμένη βέβαια στην Αίγυπτο. Όταν λοιπόν είχε δημιουργηθεί κέφι, κάποιος από τους συνδαιτυμόνες πήγαινε στο πιάνο του καθιστικού και

άρχιζε να παίζει και να τραγουδάει αμανέδες της Σμύρνης. Μερικοί από τους παρόντες τον άκουγαν σιωπηλοί, ανακαλώντας ευχάριστες και επώδυνες μνήμες από την πατρίδα, ενώ άλλοι ένωναν τις φωνές τους με αυτόν. Ακόμα και όταν έβγαιναν στην πόλη σε ζαχαροπλαστεία, καφενεία ή μπαρ – πάντα σε μέρη ιδιόκτητα από Έλληνες για να βρίσκονται σε οικείο περιβάλλον – συνοδεύονταν από συγγενείς αλλά και από παιδιά, όταν βέβαια έκλειναν τα δεκαέξι-δεκαεπτά τους χρόνια. Τότε περίπου, μας προέτρεπαν μερικές φορές να οργανώνουμε τα Σάββατα το βράδυ σε ένα από τα οικογενειακά σπίτια και τα δικά τους πάρτι δυτικού τύπου. Ήταν μία στιγμή που περιμέναμε με μεγάλη ανυπομονησία, επειδή οι γονείς είχαν την ευγενή καλοσύνη να φεύγουν από το σπίτι και να μας αφήνουν μόνους μας. Τα αγόρια μπορούσαν να καπνίσουν με την καρδιά τους, κυρίως στο μπαλκόνι, για να μην αφήσουν ύποπτα ίχνη και να καταναλώσουν απεριόριστα οινόπνευμα. Το πιο σικάτο ποτό το οποίο είχε γίνει ανάρπαστο ανάμεσα στους νέους Έλληνες κατά τα τέλη της δεκαετίας του πενήντα, ήταν το βερμούτ Martell σερβιρισμένο με παγάκια. Όμως το απόγειο του πάρτι ήταν η στιγμή που έσβηναν τα φώτα και οι νέοι χόρευαν βαλς ή ταγκό cheek to cheek. Όμως τα αγόρια δεν κατάφερναν να αποσπάσουν ποτέ από τα κρίτσια τίποτα περισσότερο από ένα φιλί ή μία αγκαλιά, επειδή τα ήθη του τόπου ήταν ακόμα πολύ αυστηρά. Κατά τα άλλα, η ζωή των Ελλήνων μαθητών του Καΐρου ήταν ιδιαίτερα αυστηρή και απαιτητική. Μετά την αποφοίτηση του εξατάξιου δημοτικού, έπρεπε να περάσουν τις υψηλότατων απαιτήσεων εισαγωγικές εξετάσεις του εξατάξιου γυμνασίου. Μόλις έμπαιναν στην Ξενάκειο Σχολή (τα αγόρια) ή στο Αχιλλοπούλειο Παρθεναγωγείο (τα κορίτσια), δεν είχαν χρόνο για τίποτα άλλο παρά για διάβασμα. Τα μαθήματα ήταν πολύ αυστηρά, ιδιαίτερα των ξένων γλωσσών (γαλλικά και αγγλικά, που αρχίζαμε να μαθαίνουμε από την τρίτη και πέμπτη τάξη αντιστοίχως, αλλά και αραβικά). Και δεν επρόκειτο μόνο για την ομιλούμενη, αλλά και για την ιερή γλώσσα του Κορανίου στο οποίο εντρυφούσαμε υπό την καθοδήγηση δασκάλου που είχε αποφοιτήσει από τις μεγάλες ιερατικές σχολές του Καΐρου. Στη συνέχεια, υπήρχε και το μάθημα κλασσικής αραβικής ποίησης όπου οι μαθητές όφειλαν να αποστηθίσουν τα βιογραφικά στοιχεία και τον κατάλογο των έργων του κάθε συγγραφέα και να μάθουν απέξω μεγάλα αποσπάσματα από τις δημιουργίες του. Ενώ η μελέτη του Κορανίου περιοριζόταν στο θεωρητικό σκέλος, η χριστιανική θρησκεία, που

ήταν υποχρεωτική από την πρώτη μέχρι την τελευταία τάξη του σχολείου, συνοδευόταν και από πρακτική. Όλοι οι μαθητές οφείλαμε κάθε Κυριακή να είμαστε παρόντες στην πρωινή λειτουργία. Φορούσαμε εορταστική στολή, διαφορετικά παίρναμε έξι απουσίες. Παρόλα αυτά, δεν θεωρούσαμε τις απαιτητικές αυτές σχολικές ή θρησκευτικές υποχρεώσεις που μας απασχολούσαν και τα απογεύματα και το σαββατοκύριακα καταπιεστικές, αλλά αντίθετα καμαρώναμε γιατί μπορούσαμε να συμμετάσχουμε σε εκκλησιαστικές τελετές ή εξωσχολικές δραστηριότητες. Για παράδειγμα, τη Μεγάλη Παρασκευή, όταν η τοπική παράδοση ζητούσε από τους πιστούς να περάσουν κάτω από επτά Επιταφίους σε επτά διαφορετικές εκκλησίες, για έναν μαθητή δεν υπήρχε μεγαλύτερη τιμή και υπερηφάνεια από το να βαστάζει ο ίδιος στην περιφορά τον Επιτάφιο που συμβόλιζε το μυροβόλο άψυχο σώμα του Σωτήρα. Παρομοίως, τα παιδιά της οικογένειάς μας περίμεναν με ανυπομονησία την 23η Απριλίου όταν οι πιστοί διένυαν πεζοί πολλά χιλιόμετρα κατά μήκος του Νείλου σε μία πομπή για να τιμήσουν τον μεγάλο ιερομάρτυρα Γεώργιο. Παρόμοιο ενθουσιασμό εκδηλώναμε κι όταν επιλεγόμασταν να λάβουμε μέρος σε πολυάριθμες σχολικές εκδηλώσεις αφιερωμένες σε χριστιανικές, παραδοσιακές γιορτές (Χριστούγεννα, Άγιος Βασίλειος όπου έκοβαν την πίττα με το φλουρί, Πάσχα, 1η Μαΐου (οπότε πλέκαμε στεφάνια από ανοιξιάτικα λουλούδια που μόλις είχαμε μαζέψει), ή εθνικές γιορτές (25η Μαρτίου, ημέρα της ανεξαρτησίας με παρέλαση). Η ανάθεση ρόλου σε μαθητές για το θεατρικό έργο της Γέννησης του Χριστού και της Προσκύνησης των Μάγων τους έκανε διάσημους σε ολόκληρο το ελληνικό Κάιρο. Το ίδιο ίσχυε με τις επιδόσεις κατά τους αθλητικούς αγώνες που φιλοξενούσε το καλαίσθητο στάδιο της κοινότητας. Επιπλέον, πέρα από τις εορταστικές εκδηλώσεις ή τους διαγωνισμούς όπου συμμετείχαμε, περιμέναμε με αδημονία τις μικροεκδρομές (στις πυραμίδες, ή στο αιγυπτιακό μουσείο για παράδειγμα) καθώς και τις χοροεσπερίδες στο Ελληνικό Κέντρο του Καΐρου. Οπότε μπορείτε να φανταστείτε την ευτυχία μου όταν μετά από δεκαετίες μου δόθηκε η ευκαιρία να αναλάβω την αναπαλαίωση του εν λόγω Κέντρου και την αναστήλωση του περίλαμπρου ναού των αγίων Κωνσταντίνου και Ελένης, καθώς και να συμβάλω και στην αναγέννηση άλλων θεσμών της καϊρινής κοινότητας. Συνεπώς μετά από μια πλήρη ζωή δε ζητάω τίποτα άλλο από το Θεό, απ’ ό,τι να με αξιώσει να δω ιδίοις όμμασιν την επάνοδο του αιγυπτιώτικου ελληνισμού στην άνθιση των πρώτων μεταπολεμικών χρόνων.

9

Ελληνο-Αιγυπτιακές Αλληλεπιδράσεις από την Ελληνιστική Αλεξάνδρεια στο Σήμερα Οι Αιγυπτιώτες θυμόμαστε το αυγουστιάτικο φεγγαρόφωτο που λατρεύτηκε ως θεά Ίσιδα να λούζει όλη την Αίγυπτο, το Νείλο και τα βόρεια παράλια της χώρας. Θυμόμαστε τη βιολογική φωταύγεια στις παράκτιες περιοχές της Αιγύπτου με το διάχυτο υποβρύχιο πράσινο φως από τους υδρόβιους οργανισμούς εκεί. Θυμόμαστε ένδοξες εποχές που ύμνησαν μεγάλοι ποιητές, καλλιτέχνες και μουσουργοί. Πολλοί από εμάς θυμόμαστε τα νιάτα μας. Θυμόμαστε όμως και την ξεχασμένη, κατά τον Lucio Russo, επανάσταση στις επιστήμες που δυστυχώς είχε την ίδια τύχη με τον Ελληνισμό της Διασποράς.

Χρήστος Ζερεφός Γενικός Γραμματέας της Ακαδημίας Αθηνών

10

Μετά το θάνατο του Μεγάλου Αλεξάνδρου, η μεγάλη αυτοκρατορία την οποία δημιούργησε, διοικήθηκε από τις δυναστείες των τριών Στρατηγών του, δηλαδή του Πτολεμαίου, του Σελεύκου και του Αντιγόνου. Η Πτολεμαϊκή Δυναστεία, με πρωτεύουσα την Αλεξάνδρεια, κυβέρνησε την Αίγυπτο, την Κύπρο, την Κυρηναϊκή, την Φοινίκη και την Παλαιστίνη. Η Δυναστεία των Σελευκιδών με πρωτεύουσα την Αντιόχεια, κυβέρνησε τη Συρία, τη Μικρά Ασία, τη Μεσοποταμία και την Περσία. Και τέλος, η Δυναστεία των Αντιγονιδών κυβέρνησε το Μακεδονικό Βασίλειο και ορισμένες πόλεις της Ελλάδος. Είναι χαρακτηριστικό ότι την Ελληνική διασπορά ακολούθησε και η διασπορά της Τέχνης και της Επιστήμης σε ολόκληρη την τέως αυτοκρατορία του Μεγάλου Αλεξάνδρου. Από τη Μασσαλία στις Συρακούσες, στη Ρόδο μέχρι τη Βακτριανή ο ελληνικός πολιτισμός αλλά και η τεχνολογία που είχε αναπτυχθεί, αναμείχθηκαν με εκείνη των αρχαίων πολιτισμών της Αιγύπτου, Μεσοποταμίας και της Ινδίας. Το αποκορύφωμα του ελληνιστικού πνεύματος που αποτέλεσε το έναυσμα της αναγέννησης και του διαφωτισμού της Ευρώπης, έχει τις ρίζες του στην Αλεξάνδρεια. Εκεί δημιουργήθηκε το πρώτο Πανεπιστήμιο όπου ελατρεύοντο οι τέχνες, τα γράμματα και οι επιστήμες, στον περίφημο χώρο των Μουσών, το Μουσείο. Ο πρώτος διευθυντής του Μουσείου ήταν ο Δημήτριος ο Φαληρεύς και είναι ακαθόριστο ποιος ήταν ο τελευταίος, μετά τον οποίο εσίγησαν οι δραστηριότητες του Μουσείου. Η γνώση τότε μεταφέρθηκε στην Αντιόχεια, από την οποία, μετά την Αραβική κατάκτηση, μετακόμισε στη Δύση μέσω Ισπανίας και διαχύ-

θηκε κατά τον Μεσαίωνα στον οθωμανικό και αραβικό κόσμο. Αν στη Σάμο γεννήθηκε το Πυθαγόρειο Θεώρημα τον 5ο π.Χ. αιώνα, στην Αλεξάνδρεια γεννήθηκε η Γεωμετρία από τον Ευκλείδη καθώς και η Στερεομετρία των κωνικών τομών του Απολλωνίου και του Θέονος. Στην Αλεξάνδρεια γεννήθηκε η Στατική και η Μηχανική Συστημάτων από τον Αρχιμήδη. Στην Αλεξάνδρεια γεννήθηκαν τα αυτόματα και μεταλαμπαδεύτηκε η ηλιοκεντρική Αστρονομία του Αριστάρχου από τη Σάμο. Στην Ελληνιστική Αλεξάνδρεια γεννήθηκε η Οπτική και η Υδροδυναμική ως επιστήμες από σπουδαίους επιστήμονες όπως ο Αρχιμήδης, ο Ευκλείδης, ο Κτησίβιος και πολλοί άλλοι. Στον κολοφώνα της ανάπτυξης της Οπτικής Επιστήμης κτίζεται το ένα από τα επτά θαύματα του κόσμου, ο Φάρος της Αλεξανδρείας, η φήμη του οποίου οφείλετο στο κατοπτρικό σύστημα μεταφοράς σε μεγάλη απόσταση φωτός είτε από τον ήλιο είτε από πυρά. Δυστυχώς ο καταστροφικός σεισμός του 365 μ.Χ. και οι προσπάθειες επισκευής του Φάρου 1000 χρόνια μετά από την ίδρυσή του κατέστρεψαν κάθε ίχνος του περίφημου μηχανισμού ο οποίος αποτέλεσε και κρατικό μυστικό, όπως προκύπτει από την έλλειψη πηγών που να ερμηνεύουν το θαύμα αυτό της τότε επιστήμης. Στην Αλεξάνδρεια γεννιέται και η επιστήμη της απροσδιοριστίας στα μαθηματικά από τον Διόφαντο και οι θεωρίες του Πάππου. Γεννιέται η Φυσιολογία ως θεμέλιο της Ιατρικής Επιστήμης από τον Ηρόφιλο και αναπτύσσεται από τη Σχολή του το αποτέλεσμα της ώσμωσης των γνώσεων από τη φαραωνική ταρίχευση μέχρι τη δημιουργία της Ανατομίας ως πειραματικής επιστήμης. Αναπτύσσεται η Φαρμακολογία, σε τέτοιο βαθμό ώστε προς τη δύση της Ελληνιστικής Περιόδου η Κλεοπάτρα να έχει βαθύς γνώσεις Βοτανικής και Φαρμακολογίας. Στην Αλεξάνδρεια γεννήθηκε η επιστήμη της Γεωγραφίας και οι συντεταγμένες. Ο Κλαύδιος Πτολεμαίος στην αυτοκρατορική πλέον Αλεξάνδρεια γράφει την περίφημη «Μαθηματική Σύνταξη», η οποία μεταφράστηκε ως «Al Magest» (Η Μεγίστη) από τους Άραβες λόγιους αιώνες αργότερα. Οι Τέχνες συνεχίζουν την παράδοση της κλασσικής Ελλάδας, η δε Μουσική αναπτύσσει νέα όργανα. Στην Αλεξάνδρεια γεννήθηκε το πρώτο πλη-

κτροφόρο πνευστό όργανο, η ύδραυλις από τον Κτησίβιο. Η Σκηνογραφία, το Θέατρο και όλες οι εκφάνσεις του πολιτισμού δεν μπορούσαν να βρουν πιο πρόσφορο έδαφος ανάπτυξης από εκείνο της Ελληνιστικής Περιόδου. Στο σημείο αυτό θα ήθελα ιδιαίτερα να τονίσω τη μεγάλη σημασία στην ιστορική εξέλιξη της Ελληνιστικής Εποχής που είχαν σημαντικά ακραία περιβαλλοντικά γεγονότα, τα οποία επίσης θα συζητηθούν στο Συνέδριο, για πρώτη φορά μαζί με ιστορικά γεγονότα. Για παράδειγμα, η Βιβλιοθήκη, το Μουσείο και ο Φάρος της Αλεξανδρείας καταστράφηκαν από το τεράστιο παλιρροϊκό κύμα που ισοπέδωσε την Αλεξάνδρεια το 365 μ.Χ. Τα ψήγματα από τα ερείπια της αρχαίας Αλεξάνδρειας περιγράφει με παραστατικότητα ο μηχανικός του Ναπολέοντος Gratien Le Pere, ο οποίος όταν αποβιβάσθηκε στην Αλεξάνδρεια, το 1803, βάδιζε παντού σε συντρίμμια κεραμικών, υαλικών θραυσμάτων και μαρμάρων. Ο Le Pere γράφει ότι συνάντησε ένα «πεδίο ερειπίων», στο οποίο προεξείχαν δύο μικροί λόφοι που σχηματίστηκαν από τη μεταφορά των πάσης φύσεως θραυσμάτων όπως διέταξε ο Selym το 1517, το οποίο αναφέρει ο Λέων ο Αφρικανός στο ομώνυμο σύγγραμμά του. Ο ίδιος περιγράφει ότι βρήκε 88 τζαμιά, 600 συντεχνίες για υφάσματα, 30 σαπωνοποιία που εισήγαγαν λάδι από την Πελοπόννησο, την Κρήτη και τη Συρία καθώς και μικρές βιοτεχνίες κατεργασίας κόκκινου κατσικίσιου δέρματος. Συνάντησε 8.000 ψυχές, παζάρια εμπορικά, μερικά πλοία, το δε λιμάνι της Αλεξανδρείας λειτουργούσε για την εισαγωγή σιταριού, ρυζιού, καφέ και άλλων εμπορευμάτων από τις Ινδίες. Μία πόλη-αποθήκη χωρίς γλυκό νερό, μια εγκαταλελειμμένη πόλη. 300 περίπου χρόνια μετά τον Λέοντα,

ο Robert Curzon το 1833 περιέγραψε μια σκηνή σε κεντρικό δρόμο της Αλεξάνδρειας που τον εξέπληξε, στην οποία, όπως γράφει, εκατοντάδες ημίγυμνοι άνδρες πουλούσαν “moya”, δηλαδή ύδωρ στους διψασμένους διαβάτες έναντι πενιχρής αμοιβής. Το περίφημο υπόγειο υδρευτικό δίκτυο της πόλεως των Πτολεμαίων είχε στερέψει προ πολλού! Η Ελληνιστική Αλεξάνδρεια σχεδόν χάθηκε, όχι μόνο στα βάθη των αιώνων αλλά και στα βάθη της θάλασσας ως αποτέλεσμα της έρπουσας καταβύθισης (creeping subsidence) περιοχών της περιοχής της Ροζέτης, τις οποίες με τόση επιτυχία αναζητούν στον υποβρύχιο θαλασσόκοσμο η ελληνική, η αιγυπτιακή, η γαλλική και άλλες αποστολές που εργάζονται ανελλιπώς στις ενάλιες αρχαιότητες της Αλεξανδρείας. Εύχομαι κάποτε οι σημερινές υπόνοιες ότι μνημεία σημαντικά της αρχαίας Αλεξάνδρειας είναι καταβυθισμένα εκτός των λιμένων της να επαληθευτούν όταν αυτά θα επανέλθουν στο φως της Μεσογείου για να αναδειχθεί για άλλη μία φορά το μεγαλείο μιας ένδοξης περιόδου του Ελληνο-Αιγυπτιακού πολιτισμού για τον οποίο είμαστε όλοι τόσο υπερήφανοι. Η Ελληνο-Αιγυπτιακή ώσμωση συνεχίστηκε στους αιώνες και επαυξήθηκε ιδιαίτερα από την εποχή του Μωχάμεντ Άλη. Ο σύγχρονος αιγυπτιώτης ελληνισμός συνέβαλλε στον πλούτο της Αιγύπτου, συνέβαλλε στη βαμβακοπαραγωγή, τη βιομηχανία αλλά και ιδιαίτερα στη λειτουργία της διώρυγας του Σουέζ. Η Σαμλίδικη κουλτούρα σιγοσβήνει μέχρι σήμερα αλλά υπάρχει ακόμα ζωντανή. Όλοι εμείς που μεγαλώσαμε πίνοντας από το νερό του Νείλου ποτέ δεν θα τον ξεχάσουμε. Ποτέ δεν θα ξεχάσουμε την Ελληνο-Αιγυπτιακή φιλία και την αιγυπτιακή ευγένεια στην οποία γαλουχηθήκαμε. Η φλόγα αυτής της φιλίας και εκτίμησης παρέμεινε άσβεστη σε τόσες εκατοντάδες αιώνες και συνεχίζει.

11

Η Ελληνική παροικία. Ιστορική πορεία Οι αρχαίοι πρόγονοι μας Έλληνες και Αιγύπτιοι είχαν άριστες επιδόσεις σε πολλούς τομείς. Ο Πλάτων στο κεφάλαιο του Τίμαιου αναφέρει ότι οι αρχαίοι Αθηναίοι έστειλαν τον Σοφό Σόλωνα στην Αίγυπτο το 500 π.χ. και έμαθε για την πολιτιστική και πάσης φύσεως ισχύ της Αθήνας από γραπτά κείμενα των Αιγυπτίων Ιερέων. Τα κείμενα αυτά των αρχαίων Αιγυπτίων εμπεριείχαν τότε 8.000 ετών ιστορία, και ανέφεραν πολλά στοιχεία για την Αθήνα πριν τον σεισμό και κατακλυσμό που κατέστρεψαν την Ατλαντίδα και την τότε Αθήνα .

Χρήστος Θ. Καβαλής Πρόεδρος της Ελληνικής Κοινότητας Καΐρου

Η σχέση λοιπόν υπάρχει εδώ και 10,500 χρόνια και πριν ακόμα έχουμε κάποια Ελληνική μαρτυρία για αυτή. Η Ελληνική λοιπόν παρουσία στην Αίγυπτο αρχίζει βαθιά μέσα στην Φαραωνική εποχή . Το εμπόριο όμως στάθηκε από νωρίς η αιτία που ήρθαν σε επαφή οι Έλληνες και οι Αιγύπτιοι. Πρώτοι άνοιξαν τον δρόμο οι Κρήτες 15ο αιώνα π.Χ. στήνοντας ένα είδος αντιπροσωπείας σε ένα νησάκι δυτικά του Δέλτα. Έντονη είναι επίσης η παρουσία των Ελλήνων μισθοφόρων σε πολέμους των Φαραώ. Στη διάρκεια της βασιλείας του φιλέλληνα Ψαμμίτιχου, τον 7ο πΧ αιώνα, το ελληνικό στοιχείο θα ριζώσει πραγματικά στην Αίγυπτο με την ίδρυση της Ναυκράτεως. Προικισμένη με εξαιρετικά προνόμια από τον Ψαμμίτιχο, η Ναύκρατις θα λειτουργήσει ως αυτόνομη ελληνική πόλη και θα εξελιχθεί στο μεγαλύτερο εμπορικό κέντρο της ανατολικής Μεσογείου. Αυτό πρέπει να είναι η πρώτη ζώνη ελεύθερου εμπορίου παγκοσμίως ! Η Ελληνική παροικία συνεχίζει να έχει σημαντική αριθμητική αύξηση την εποχή των Πτολεμαίων, καθώς και κατά την Ελληνορωμαϊκή εποχή . Η σελίδα γυρίζει με τη ίδρυση της Εκκλησίας της Αλεξανδρείας από τον Ευαγγελιστή Μάρκο το 43 μΧ και αλλάζει μορφή περίπου

12

το 639 μ.Χ. με την Αραβική περίοδο στην Αίγυπτο. Τον 10 Αιώνα μΧ ιδρύει το Κάιρο ο ελληνικής καταγωγής Γκόχαρ και που εξελίσσεται σε μεγάλο εμπορικό κέντρο. Να λοιπόν που και το Κάιρο έχει Ελληνική ρίζα όπως και η Αλεξάνδρεια! Και φθάνουμε στην σύγχρονη περίοδο με τον οραματιστή της νέας Αιγύπτου τον Μωχάμεντ Άλι. Φίλος από παλιά με Έλληνες, λόγω της καβαλιώτικης καταγωγής ο Μωχάμεντ Άλι εκσυγχρονίζει τη χώρα με βάση ευρωπαϊκά πρότυπα. Οι ξένες επενδύσεις και η αναζωογονημένη οικονομία της Αιγύπτου θα προσελκύσουν μετανάστες από τη Γηραιά Ήπειρο μέχρι τις αρχές του 20ού αιώνα. Το κέντρο βάρους της ελληνικής παρουσίας στην Αίγυπτο μετατίθεται στο Κάιρο, για όλο περίπου το διάστημα που η Αλεξάνδρεια θα περάσει στην παρακμή, δηλαδή από τον 7ο αιώνα μέχρι τις αρχές του 19ου. Όπως θα περιγράψει χαρακτηριστικά ένας Έλληνας επισκέπτης γύρω στα 1860, «Το πλείστον της εμπορικής κινήσεως εν Καΐρω, είναι εις χείρας των Ελλήνων. Εις παν είδος εμπορίου, οι έλληνες υπερτερούσιν εν τη πόλει ταύτη». Η Ελληνορθόδοξη Κοινότητα Καΐρου που ιδρύεται το 1856 έχει την εντολή να βρει μόνιμες λύσεις για τις βασικές ανάγκες της παροικίας και αυτό γίνεται με πρωτοβουλία Πατριαρχικών – Εκκλησιαστικών κύκλων καθώς και λαϊκών, με Πρόεδρο τον Πατριάρχη που συνεχίζει σε αυτή την μορφή μέχρι το 1904, οπότε μεταλλάσσεται στη σημερινή της μορφή και σηματοδοτεί την έναρξη της πιο γόνιμης περιόδου του ελληνισμού του Καΐρου. Πρώτοι Πρόεδροι είναι ο Αλέξανδρος Ρόστοβιτς Βέης, διευθυντής του ταξιδιωτικού γραφείου Thomas Cook από τους πρωτεργάτες της

ενοποίησης των μεγάλων ξενοδοχείων της Αιγύπτου, και μαζί του είναι ο βιομήχανος Νέστορας Τσανακλής, που εκτός των καπνών εισήγαγε μεταξύ άλλων στην Αίγυπτο την καλλιέργεια των αμπελιών, αξιοποιώντας για πρώτη φορά στα χρονικά τεράστιες εκτάσεις της ερήμου και υλοποιώντας το θαύμα της επιβολής της ζωής πάνω στην άγονη έρημο!

Η επιχειρηματική όμως ιστορία των Ελλήνων στην Αίγυπτο μετά από μια μικρή παύση στις δεκαετίες του 60 και 70 κυρίως λόγω των Αραβο- Ισραηλινών πολέμων άρχισε ξανά φυσικά όχι τόσο δυναμική όπως στους προηγούμενους αιώνες, υπαρκτή όμως σε τουλάχιστο 25 τομείς που σήμερα δραστηριοποιούνται οι Έλληνες επιχειρηματίες με τους αρκετούς και εξ Ελλάδος.

Οι δύο άντρες σχεδόν εναλλάσσονται την προεδρία της Κοινότητας από το 1904 έως το 1919 και ονομάζονται επίτιμοι Πρόεδροι με την λήξη της υπηρεσίας τους.

Το συνολικό ύψος των επενδυμένων ελληνικών κεφαλαίων στην Αίγυπτο, σύμφωνα με στοιχεία που δημοσιεύουν οι ελληνικές επιχειρήσεις και έχει επεξεργαστεί ο οργανισμός ENTERPRISE GREECE (ενημέρωση Ιούνιος 2017, στοιχεία 2015), εκτιμάται ότι ανέρχεται σε €779 εκατ. όσον αφορά τα στοιχεία ενεργητικού και σε €433 εκατ. όσον αφορά τα ίδια κεφάλαια. Ωστόσο κατά τεκμήριο θεωρούμε ότι το πραγματικό επενδυμένο κεφάλαιο είναι υψηλότερο, δεδομένου ότι πολλές ελληνικές επενδύσεις πραγματοποιούνται μέσω τρίτων χωρών (π.χ. Κύπρου) και θεωρείται πολλαπλάσια.

Στην πρώτη διαχειριστική επιτροπή της Κοινότητος βρίσκουμε ήδη μερικά από τα πρόσωπα που θα αναδειχτούν σε μεγάλους ευεργέτες της παροικίας και θα σημαδέψουν στην ιστορία της. Η πρώτη δωδεκαμελής επιτροπή απαρτίζονταν από τους: Ν. Τσανακλή, Κ. Ξενάκη, Ν. Τσιγαδά, Λ. Λοϊζο, Α΄. Ρόστοβιτς, Κ. Αχιλλόπουλο, Ι.Τσάμη, Αγγ. Χέλμη, Ι. Αθανασάκη, Φ. Φιλίππου, Γ. Σπετσερόπουλο, Κ. Σταϊκόπουλο. Οι Έλληνες δεν σταματούν όμως μόνο στο Κάιρο και την Αλεξάνδρεια θα συγκροτήσουν την πιο πολυάριθμη ξένη παροικία στην Αίγυπτο και θα απλωθούν στο Πορτ-Σάιντ, το Σουέζ και την Ισμαηλία στα ανατολικά, στην Μανσούρα, το Ζαγαζίκ και την Τάντα στην περιοχή του Δέλτα, στη Μίνια, στο Ασιούτ και στο Ασουάν στα νότια… Παντού ιδρύουν κοινότητες, και όπου μπορούν εκκλησία, σχολείο και λέσχη. Δουλεύουν φυσικά πρώτα για τον εαυτό τους και τις οικογένειες τους, αλλά το επιχειρηματικό δαιμόνιο, η τόλμη και η φαντασία ορισμένων, μαζί με την εργατικότητα των υπολοίπων και την ανεκτικότητα και υποστήριξη των Αιγυπτίων, θα αθροίσουν - μέχρι την ανεξαρτησία της χώρας από τη βρετανική επικυριαρχία στα μέσα του 20ού αιώνα ένα εντυπωσιακό σύνολο υπηρεσιών: στη γεωργία και στο εξαγωγικό εμπόριο, με την εισαγωγή νέων τεχνικών και ποικιλιών (το βαμβάκι-που έγινε περιζήτητο σε όλο τον κόσμο -αμπέλια, εσπεριδοειδή, λαχανικά), στην αξιοποίηση της ερήμου, στα δημόσια έργα (διώρυγα του Σουέζ, οδικό και αρδευτικό δίκτυο), στην ανοικοδόμηση των πόλεων, στη βιομηχανία τροφίμων, στην υφαντουργία, στον τραπεζικό τομέα, στον τουρισμό αλλά και στις τέχνες και τα γράμματα. Τα ιστορικά στοιχεία του 19ου αιώνα, αποδεικνύουν την ασύλληπτα μεγάλη συμβολή των Ελλήνων επιχειρηματιών στον τομέα του βάμβακα αλλά και με τις αρχές του 20ου αιώνα εκδηλώνεται η πρωτοποριακή ιδιοφυία των Ελλήνων της Αιγύπτου σε διάφορους τομείς που προαναφέραμε .

Οι ελληνικές επενδύσεις εντοπίζονται κυρίως στους εξής τομείς: βιομηχανία παραγωγής τσιμέντου, πετρελαίου, κατασκευών, τροφίμων, χρωμάτων και δομικών υλικών, συστημάτων άρδευσης, αλουμινίου, τραπεζικών υπηρεσιών, θαλασσίων και αεροπορικών μεταφορών, υπηρεσιών εκπαίδευσης, τεχνολογίας πληροφορικής και βιομηχανίας χάρτου. Αφού φτάσαμε λοιπόν στο σήμερα θα εστιάσω στην Ελληνική Κοινότητα Καΐρου και στην δράση της σήμερα που συνοπτικά είναι: Η διατήρηση των ναών όπως ο λαμπρά ανακαινισμένος Κοινοτικός ναός των Άγιων Κωνσταντίνου και Ελένης αλλά και άλλων ναών τόσο στο Κάιρο όσο και στις περιοχές των συγχωνευθέντων με την Κοινότητα Καΐρου πρώην Ελληνικών Κοινοτήτων ( Σουέζ, Πορτ-Σάιντ, Τάντα κ.α) η κοινωνική πρόνοια με παροχή τακτικών μηνιαίων βοηθημάτων σε σεβαστό αριθμό οικογενειών αλλά και εκτάκτων βοηθημάτων. Λειτουργούμε με πολλές οικονομικές θυσίες ελληνόφωνο σχολείο. Τα σχολεία μας δίνουν ισότιμα την ευκαιρία εισαγωγής των μαθητών μας σε Ελληνικά και Αιγυπτιακά ΑΕΙ με την αποφοίτησή τους . Διατηρούμε πολιτιστικό κέντρο για την εκμάθηση της Ελληνικής γλώσσας σε Αιγυπτίους ή στα Ελληνόπουλα που πάνε σε ξένα σχολεία, αλλά και για την οργάνωση εκδηλώσεων για τη διάδοση της πολιτιστικής μας κληρονομιάς. Διαθέτουμε μεγάλο ξενώνα, λειτουργούμε μεταφραστικό τμήμα, μεριμνούμε ιδιαίτερα για το ιστορικό μας αρχείο, δίνουμε υποτροφίες στα παιδιά που εισάγονται στην τριτοβάθμια εκπαίδευση και μεταπτυχιακά, έχουμε εβδομαδιαία εφημερίδα που διανέμεται δωρεάν και αποστέλλεται και ηλεκτρονικά, στηρίζουμε όλα τα Ελληνικά μικρότερα σωματεία νεολαίας, αθλητικών, προσκόπων ενώ δεν αμελούμε σχεδόν κάθε χρόνο να εκδίδουμε και κάποιο βιβλίο σχετικό με την παροικία μας.

13

Τελευταίο σε σειρά αλλά βασικότατο σε ειδικό βάρος, είναι η διατήρηση και λειτουργία από το 1912 του μοναδικού μη ιδιωτικού Ελληνικού Γενικού Νοσοκομείου εκτός Ελληνικής Επικράτειας με σημερινό δυναμικό 100 κλινών που στεγάζει μαζί του και το γηροκομείο μας, και που αποτελεί τον βασικό οικονομικό πυλώνα μαζί με την ακίνητη περιουσία μας της κοινότητας.

Ιδιαίτερα σήμερα που η Αίγυπτος άνοιξε μια νέα σελίδα στην ιστορία της, αφού ξεπέρασε χάριν της σοφής και δυναμικής της ηγεσίας τα σχέδια αποσταθεροποίησης της, παρουσιάζει μια εικόνα ανάπτυξης και ευκαιριών που όμοιά της δεν υπήρξε στην ιστορία της ξεπερνώντας και αυτή ακόμα την περίοδο του οραματιστή της νέας Αιγύπτου, Μοχάμεντ Άλι.

Ζωντανή και δραστήρια είναι λοιπόν η Ελληνική παρουσία στην Αίγυπτο και μάλιστα αρκετά ισχυρή, τόσο ως κοινότητα όσο και ως επενδυτική και επιχειρηματική οντότητα.

Πιστεύουμε πως οι ευκαιρίες που παρουσιάζονται για μια δυναμικότερη Ελληνική παρουσία εκτός συνόρων, έχει γερές βάσεις τόσο στην ιστορία όσο και στην αποδεδειγμένη πολιτική βούληση των ηγεσιών μας και θα είναι μέγα ατόπημα η επιχειρηματική κοινότητα να μην στραφεί σε αυτή και να στηριχτεί σε αυτές.

Αυτή λοιπόν η προσφορά των Ελλήνων στην Αίγυπτο, μαζί με τη φιλοαιγυπτιακή στάση των Ελλήνων στις όποιες ιστορικές αναμετρήσεις της Αιγύπτου με τρίτους, εδραιώνει μια τελείως ιδιαίτερη σχέση ανάμεσα στις δύο χώρες. Γι’ αυτό και οι Αιγύπτιοι ποτέ δεν θεώρησαν τους Αιγυπτιώτες «αποικιοκράτες», αλλά συνεργάτες τους στην ανάπτυξη της χώρας.

Αμπέτειος Σχολή το ‘30

14

Είναι οι βάσεις που έσπειραν οι παππούδες μας, κρατήσαμε με πείσμα εμείς, και που διαμορφώνουν οι σημερινές ηγεσίες των χωρών μας, για εμάς των Πατρίδων μας, και πρέπει να καλλιεργηθούν για να τις θερίσουν οι επόμενες γενιές.

Ι.Ν. Αγίων Κωνσταντίνου και Ελένης είναι ο βασικός ναός της ΕΚΚ και που ανακαινίστηκε πλήρως με δαπάνη της Μ. Ευεργέτιδας της ΕΚΚ κ. Αικ. Σοφιανού – Μπελεφάντη και της ΕΚΚ

Ελληνικός Ναυτικός Όμιλος Καΐρου ( ΕΝΟΚ ): Αθλητικές και κοινωνικές δραστηριότητες σε εξαιρετική τοποθεσία στην καρδιά του Καΐρου από το 1930 μέχρι σήμερα

(από αριστερά) Η ΓΓ της Ελληνικής Κοινότητας Καΐρου, κα Χ. Σκουφαρίδου, η Αιγύπτια Υπουργός Μετανάστευσης κι Αιγυπτίων του Εξωτερικού, κα Ναμπίλα Μάκραμ, η Μ. Ευεργέτιδα της ΕΚΚ, κα Αικ. Σοφιανού – Μπελεφάντη και ο Πρόεδρος της ΕΚΚ,κ. Χρήστος Καβαλής.

Τα Ελληνικά εκπαιδευτήρια λειτουργούν σήμερα με την φροντίδα του Ελληνικού Κράτους και των τοπικών φορέων τους στην Αίγυπτο.

Στιγμιότυπο από τους εορτασμούς των 100 ετών από την σύγχρονη ίδρυση της ΕΚΚ (το 1904) στις πυραμίδες με συναυλία του μουσικοσυνθέτη Γ. Χατζηνάσιου

Αχιλλοπούλειο Παρθεναγωγείο – Αύλειος χώρος εντός του οικοδομήματος από το 1929 μέχρι το 1964 ΣΗΜΕΡΑ : AMERICAN UNIVERSITY IN CAIRO – THE GREEK CΑMPUS

15

Ιδιαίτερα χαρακτηριστικά του Αρχαίου Ελληνικού πολιτισμού Σε διάστημα μισού περίπου αιώνα, οι αρχαίοι Έλληνες κατόρθωσαν να δημιουργήσουν έναν μοναδικό πολιτισμό, τον οποίο αποκάλεσαν οι σύγχρονοι Ευρωπαίοι «θαύμα» όπου η αναγέννηση ήταν γενική και η δημιουργία πρωτοφανής. Η επίδραση του ήταν βαθιά και θα παραμείνει όσο υπάρχουν άνθρωποι που τιμούν το πνεύμα, αναδεικνύουν την τέχνη και πιστεύουν στην υπεύθυνη ελευθερία. Μερικά χαρακτηριστικά του αρχαίου Ελληνικού πολιτισμού: Η Γεωγραφία της Ελλάδας και η επιρροή της στην διαμόρφωση του πολιτισμού

Dr. Mohammed Hamdy Ibrahim Ομότιμος καθηγητής Ελληνικών και Λατινικών σπουδών. Φιλοσοφική σχολή – Πανεπιστήμιο Καΐρου Τέως Κοσμήτορας της Φιλοσοφικής σχολής και Αντιπρύτανης του Πανεπιστημίου Καΐρου

Η τοποθεσία της Ελλάδας βρίσκεται μεταξύ τριών ηπείρων, Ασίας, Ευρώπης και Αφρικής. Επίσης είναι χαρακτηριστική αφού βρέχεται από την αρχαιότερη και πιο σημαντική θάλασσα του αρχαίου κόσμου, της Μεσογείου (Mare Mediterraneum), κοιτίδα των αρχαιοτέρων πολιτισμών του κόσμου. Έτσι η Ελλάδα ήταν σημείο συνάντησης των αρχαίων πολιτισμών. Η Γεωγραφία της Ελλάδας είναι το ίδιο μοναδική όσο η τοποθεσία της: Η θάλασσα διεισδύει παντού, ανάμεσα στην Ηπειρωτική και την νησιωτική Ελλάδα. Όσο η θάλασσα χώρισε μεταξύ των τμημάτων της Ελλάδας τόσο τα ένωσε με κοινά χαρακτηριστικά, που διακρίνουν γενικά τους θαλάσσιους πολιτισμούς και ειδικά τον Ελληνικό πολιτισμό. Ο Αρχαίος Έλληνας δεν άντεχε να απομακρύνεται από την θάλασσα. Η θάλασσα δεν ήταν το μοναδικό στοιχείο στην γεωγραφία της Ελλάδας, αλλά υπήρχε επιρροή από τα βουνά, τα οροπέδια, τους λόφους, τα λιβάδια, τις κοιλάδες, τους ποταμούς, τις πηγές, τις λίμνες, τα δάση και τα ελαιόδεντρα. Τα όρη χώρισαν την Ελλάδα, σε αυτοτελείς περιφέρειες, όπου επικοινωνούσαν δύσκολα μεταξύ τους. Αυτό βοήθησε την εμφάνιση ενός συστήματος γνωστό ως πόλη – κράτος. Πρόκειται για πολιτικό και κοινωνικό σύστημα που χαρακτηρίζει τον αρχαίο Ελληνικό πολιτισμό. Η επέκταση των συνόρων της πόλης – κράτους έπρεπε να αντιμετωπίσει τα βουνά ή την θάλασσα, ως υδάτινο εμπόδιο.

16

Παρά τα γεωγραφικά εμπόδια οι αρχαίοι Έλληνες τα ξεπέρασαν με επιμονή και αποφασιστικότητα, δίχως οκνηρία ή ολιγωρία. Η Ελλάδα, σημείο συνάντησης των πολιτισμών του αρχαίου κόσμου Η Ελλάδα, στην διαμόρφωση του πολιτισμού της, ωφελήθηκε από τους γειτονικούς πολιτισμούς στην Ασία και Αφρική, την Αίγυπτο, Φοινίκη, Κρήτη, Βαβυλώνα και Ασσυρία. Ο πολιτισμός της αρχαίας Ελλάδας ήταν πρωτοπόρος στην θέσπιση της φιλοσοφίας ως θεωρητική μέθοδο σκέψης. Επίσης η τέχνη κατέλαβε ιδιαίτερη θέση στα δεδομένα του πολιτισμού των αρχαίων Ελλήνων. Από τα χαρακτηριστικά του Ελληνικού πνεύματος είναι η γλώσσα, η ποικιλία των πνευματικών αγαθών, η εμπιστοσύνη στην λογική η αγάπη στην συμμετρία και τα μαθηματικά, όπως στην περίπτωση του Πλάτωνα. Η πολιτική ιστορία της Ελλάδας Η αρχαία Ελλάδα διένυσε μια επίπονη πορεία στην πολιτική, μέχρις ότου κατόρθωσαν οι Έλληνες, τον πέμπτο αιώνα, να διαμορφώσουν ένα πρωτόγνωρο πολιτικό σύστημα που έμεινε στην ιστορία με το όνομα « Δημοκρατία », ένα σύστημα το οποίο χαρακτήρισε τα κρατίδια τους στο αρχαία χρόνια. Ήταν αυτό το δημοκρατικό σύστημα για το οποίο υπερηφανεύονταν και καυχούνταν οι Έλληνες φιλόσοφοι και λόγιοι, αφού θεωρείτο ένδειξη πολιτισμού και προόδου. Το αρχαίο Ελληνικό πνεύμα: Η φιλοσοφία, οι επιστήμες, η λογοτεχνία και η τέχνη Αναμφισβήτητα η φιλοσοφία ήταν ένα αυτούσιο Ελληνικό προϊόν, χωρίς να εννοούμε ότι αρνούμαστε πως οι αρχαιότεροι ή νεότεροι πολιτισμοί, συγκριτικά με τον αρχαιοελληνικό, δεν περιείχαν φιλοσοφική σκέψη ιδιαίτερης αξίας. Ωστόσο η Ελληνική φιλοσοφία ήταν η βάση στην οποίο στηρίχτηκε ο Ελληνικός πολιτισμός σε διάφορους τομείς του. Η φιλοσοφία δεν ήταν πλέον αποκλειστική για ορισμένη τάξη ή επίλεκτη ομάδα του λαού, αλλά το εντυπωσιακό και το αξιο-

πρόσεκτο είναι ότι η φιλοσοφία κατέστη εφικτή για την πλειοψηφία των πολιτών. Οι Έλληνες της διασποράς και η συμβολή τους στην εξέλιξη του αρχαίου Ελληνικού πολιτισμού Οι Έλληνες που διέμεναν στην διασπορά διαδραμάτισαν εξαιρετικά σημαντικό ρόλο στην εξέλιξη του αρχαιοελληνικού βίου, προμηθεύοντας με άφθονα εφόδια, που έμαθαν ή απέκτησαν στις νέες χώρες όπου είχαν εποικίσει. Μεταξύ αυτών υπήρχαν διάσημοι φιλόσοφοι, όπως ο Θαλής, ο Πυθαγόρας, ο Ζήνων ιδρυτής της φιλοσοφικής σχολής του στωικισμού και ιστορικοί που διακρίθηκαν για την ικανότητα τους όπως ο πατέρας της ιστορίας Ηρόδοτος, ο Εκαταίος ο Μιλήσιος και επιστήμονες, όπως είναι ο Ευκλείδης και πολλοί άλλοι. Περσικοί και Πελοποννησιακοί πόλεμοι Η σύγκρουση μεταξύ των Περσών και των αρχαίων Ελλήνων για περίπου μισό αιώνα, δεν ήταν ένας απλός πόλεμος μεταξύ δύο εθνών αλλά αναμέτρηση μεταξύ δύο τελείως διαφορετικών πολιτικών συστημάτων και πολιτισμών. Ό ένας βασιζόταν στο απολυταρχικό αυτοκρατορικό σύστημα και ο άλλος στο δημοκρατικό που στηρίζεται στην συμμετοχή των πολιτών στην εξουσία και την εγγυημένη ελευθερία ως ισότιμα μέλη. Βάσει της στρατιωτικής δύναμης αναμενόταν να καταλήξει αυτή η σφοδρή σύγκρουση με νίκη της πολυπληθούς δύναμης εισβολής επί της μικρότερης, σε αριθμό, δύναμης. Ωστόσο η έκπληξη ήταν η νίκη της μικρότερης ομάδας επί της μεγαλύτερης. Έτσι η μικρότερη ομάδα ερμήνευσε το μυστικό της υπεροχής της και της νίκης της στο δημοκρατικό πολιτικό της σύστημα, όπου οι πολίτες απολαμβάνουν την ελευθερία και την ανεξάρτητη βούληση. Ακολούθησε, μετά από κάποιο διάστημα, η νίκη του Μεγάλου Αλεξάνδρου του Μακεδόνα, ως νίκη των Ελλήνων επί του άσπονδου εχθρού τους, εξαλείφοντας έτσι κάθε ελπίδα στις Περσικές επιδιώξεις για επεκτατισμό και ηγεμονία. Οι Πελοποννησιακοί πόλεμοι διεξήχθησαν μεταξύ δύο συμμαχιών, επικεφαλής της μίας πλευράς ήταν η Αθήνα ενώ της άλλης η Σπάρτη. Διήρκεσε περίπου μισό αιώνα, και οδή-

γησε στην αποδυνάμωση των δύο συμμαχιών, γεγονός που πρόσφερε την ευκαιρία στην αναδυόμενη νέα δύναμη της Μακεδονίας, επί Φιλίππου του Μακεδόνα και του γιού του, του Μεγάλου Αλεξάνδρου, να επικρατήσει. Η εκστρατεία του Μεγάλου Αλεξάνδρου στην Ανατολή και η ιδέα της παγκοσμιοποίησης Ο Μέγας Αλέξανδρος κατόρθωσε, με την εξαιρετική στρατιωτική του ευφυία και την πρωτοποριακή τολμηρή σκέψη του να αλλάξει τον χάρτη του αρχαίου κόσμου, να επιτύχει στην διάδοση του Ελληνικού πολιτισμού στην Ανατολή και να συνδέσει Ανατολή και Δύση. Ο Μέγας Αλέξανδρος ιδρύοντας την Αλεξάνδρεια, έδωσε το έναυσμα για να καταστεί κέντρο βάρους του πολιτισμού. Αρκεί να αναφέρουμε ότι η Αίγυπτος παρέμεινε εννιά περίπου αιώνες να χρησιμοποιεί την Ελληνική γλώσσα και να συναλλάσσεται με την Ελληνική κουλτούρα, ακόμα και μετά την Ρωμαϊκή κατάκτηση, για περίπου έξι αιώνες. Επίσης ο Μέγας Αλέξανδρος κατόρθωσε να ιδρύσει μεγάλο αριθμό Ελληνικών πόλεων, έχοντας ως πρότυπο την Αλεξάνδρεια, διαδίδοντας τον Ελληνικό πολιτισμό, όπου πίσω από τα τείχη τους ζούσαν οι Έλληνες, οι Πέρσες, οι Αιγύπτιοι και όλοι οι λαοί της Ανατολής, σε μια σπάνια σύνθεση που βοήθησε στην ανάδειξη της παγκοσμιοποίησης της κουλτούρας, την άνθιση και αλληλεπίδραση μεταξύ των πολιτισμών του αρχαίου κόσμου, διαμορφώνοντας έτσι ένα σπάνιο παράδειγμα που δεν έχει επαναληφθεί μέχρι τώρα. Τέλος, αναρωτιόμαστε, όπως αναρωτήθηκε ο Άγγλος επιστήμονας Sir Maurice Bowra στο βιβλίο του «Ancient Greek Literature»: Πώς κατόρθωσαν οι αρχαίοι Έλληνες να δημιουργήσουν τέτοιο πολιτισμό ενώπιον του οποίου στεκόμαστε άναυδοι μαζί με τον υπόλοιπο κόσμο; Πώς κατόρθωσαν οι Έλληνες αυτό το πρωτόγνωρο θαύμα. Η απάντηση είναι απλή: «Επειδή είναι οι Έλληνες».

17

Μια Φιλία που Αντέχει στον Χρόνο... «Ο αληθινός φίλος βλέπει το πρώτο σου δάκρυ, σκουπίζει το δεύτερο και σταματάει το τρίτο», αναφέρεται σε ένα γνωμικό, το οποίο χαρακτηρίζει απόλυτα την Ελληνοαιγυπτιακή φιλία.

Κώστας Μιχαηλίδης Πρόεδρος Συνδέσμου Αιγυπτιωτών Ελλήνων

Οι δεσμοί που συνδέουν τις δύο χώρες δεν οφείλονται στη σημερινή συναντίληψη των χωρών για διάφορα θέματα, καθώς έχουν ιδιαίτερη σημασία λόγω του ιστορικού τους βάθους. Η Ελλάδα και η Αίγυπτος διαθέτουν από τους πιο ιστορικούς πολιτισμούς και η επιρροή τους στην πρόοδο της ανθρωπότητας σε τομείς όπως αυτούς της επιστήμης και των τεχνών, είναι τεράστια και αδιαμφισβήτητη. Αυτή η αλληλεπίδραση αιώνων άρχισε από την δεύτερη χιλιετία προ Χριστού, συνεχίζεται ως σήμερα και τουλάχιστον με ένα «λιθαράκι» σε αυτό το γεγονός έχουμε συμβάλει κι εμείς οι Αιγυπτιώτες. Μεγαλώσαμε και ζήσαμε στην Αίγυπτο, την οποία αγαπήσαμε και μας αγάπησε. Μέσω των Ελληνικών Κοινοτήτων στην Νειλοχώρα διατηρήσαμε τα ελληνικά ήθη, τα οποία, όμως, εμπλουτίσαμε με τον αιγυπτιακό πολιτισμό και κουλτούρα. Αλληλεπιδράσαμε σε αυτή την κοινωνία και υπήρξαμε ένα από τα σημεία αναφοράς της, ενώ τον ίδιο ρόλο έπαιξε και αυτή για εμάς. Η Αίγυπτος αποτέλεσε την δεύτερη πατρίδα μας και όχι μόνο γιατί είχαμε την τύχη να ζήσουμε εκεί, αλλά κυρίως γιατί μας επέτρεψε να αποτελέσουμε την «γέφυρα» με την Ελλάδα ενώνοντας συγχρόνως δύο σπουδαίους πολιτισμούς. Ο Σύνδεσμος Αιγυπτωτιών Ελλήνων εκ της ίδρυσής του το 1933, κινείται βάσει ενός τρίπτυχου που αποτελεί μέρος της γενικότερης φιλοσοφίας των Αιγυπτιωτών. Εδώ και σχεδόν 90 χρόνια ο Σύνδεσμός μας επιδεικνύει πλούσια κοινωνική και πολιτιστική δράση, ενώ συγχρόνως προσπαθεί να αποτελεί τον συνδετικό κρίκο μεταξύ των δύο χωρών και κοινωνιών. Βασιζόμενοι μόνο στην συνδρομή και στις προσφορές μελών και φίλων του Συνδέσμου, δίνουμε προτεραιότητα στην κοινωνική πρόνοια, στην αλληλεγγύη και στην στήριξη Αιγυπτιωτών που έχουν ανάγκη βοήθειας παρέχοντάς τους σταθερή υλική, ιατρική και ηθική στήριξη.

18

Επίσης, γνωρίζοντας πολύ καλά πως ο πολιτισμός δεν είναι πολυτέλεια αλλά ανάγκη ψυχής, φροντίζουμε οι διάφορες και ποικιλόμορφες πολιτιστικές μας εκδηλώσεις να χαρακτηρίζονται από ποιότητα, ώστε να κινούμε το ενδιαφέρον των μελών και των φίλων μας καλύπτοντας συγχρόνως τα «θέλω» και τις ανάγκες τους, ενώ πάντα το εντευκτήριό μας αποτελεί τον τόπο συνάντησης των Αιγυπτιωτών στην Ελλάδα. Αποτέλεσμα όλων αυτών των δράσεων πέρα από την ανακούφιση αναξιοπαθούντων συμπατριωτών μας και την ευχαρίστηση των μελών και των φίλων μας, ήταν και το γεγονός πως ο Σύνδεσμός Αιγυπτιωτών Ελλήνων τιμήθηκε το 1985 με το βραβείο της Ακαδημίας Αθηνών και με το Σταυρό του Αγίου Μάρκου Α΄ Τάξεως από το Πατριαρχείο Αλεξανδρείας και Πάσης Αφρικής το 1987. Φυσικά όλο αυτό το διάστημα από το 1933 ως και σήμερα ο Σύνδεσμος μας, συνεχίζοντας το αξιέπαινο έργο των Ελληνικών Κοινοτήτων στην Αίγυπτο, δεν ήταν λίγες οι φορές που επιτυχώς συνέβαλε και αυτός όχι μόνο στη διατήρηση της φιλίας των δύο χωρών, αλλά και στην περαιτέρω σύσφιξη των δεσμών που τις ενώνουν, ενώ πάντα οι προσπάθειες και οι δράσεις του είχαν ως σκοπό την ενίσχυση και την βοήθεια της ελληνικής παροικίας στην Αίγυπτο. Είμαστε υπερήφανοι για την καταγωγή και την κληρονομιά μας, καθώς ο αιγυπτιωτισμός διακατέχεται από αξίες και αρχές, όπως αυτές της αλληλεγγύης και του σεβασμού, αλλά και από μία πλούσια παράδοση. Επιπροσθέτως, όλοι οι Αιγυπτιώτες είμαστε πολύ χαρούμενοι για το γεγονός πως οι σχέσεις των δύο χωρών γίνονται όλο και πιο κοντινές και φυσικά σε αυτό το γεγονός συμβάλουν τα μέγιστα ο Πρόεδρος της Αιγύπτου Αμπντέλ Φατάχ αλ Σίσι και οι πολιτικές αρχές στις δύο χώρες. Έχουνε περάσει αιώνες από τότε που οι λαοί της Αιγύπτου και της Ελλάδας είδαν τον πρώτο δάκρυ και σκούπισαν το δεύτερο. Εδώ και αιώνες φροντίζουμε να μην χυθεί το τρίτο δάκρυ. Έτσι πράττουν οι πραγματικοί φίλοι και αυτό θα συνεχίσουμε να κάνουμε. Γιατί αυτή η φιλία αντέχει στον χρόνο.

Διοικητικό συμβούλιο Συνδέσμου 3-11-2021

19

Ο Ρόλος της Γλώσσας στην Γνωριμία με τον Άλλον Μελετώντας τους δύο αρχαιότερους πολιτισμούς, επωμιζόμαστε την ευθύνη εκπόνησης διεξοδικής μελέτης δύο πολιτισμών που συνέβαλαν και συμβάλλουν στην ιστορία της ανθρωπότητας. Ας ξεκινήσουμε από την Αίγυπτο, όπου συναντώνται ο πολιτισμός, η κουλτούρα, ο άνθρωπος, ο Νείλος ποταμός. Στην πραγματικότητα κάθε ιστορική περίοδος της Αιγύπτου, έχει την δική της ανθρώπινη και πολιτισμική διάσταση, που επηρέασε σαφώς τις πανανθρώπινες αξίες. Επίσης, σημείο αναφοράς είναι η θρησκεία που αποτέλεσε και αποτελεί πολιτισμικό και πολιτιστικό παράγοντα του ανθρώπου.

Dr. Tareq Radwan Σχολή Γλωσσών και Μετάφρασης, Πανεπιστήμιο Al-Azhar Τέως Μορφωτικός ακόλουθος της Αιγυπτιακής πρεσβείας στην Αθήνα

Μεταφερόμαστε στην Ελλάδα, που δεν διαφέρει πολύ από τα χαρακτηριστικά της Αιγύπτου. Αναφερόμαστε εδώ στον πολιτισμό, στην κουλτούρα και τον άνθρωπο. Ας σταθούμε λίγο στην περίπτωση της Ελλάδας, αφού θεωρώ ότι χαρακτηρίζεται από ευφυία και δημιουργία, που σχετίζονται με την ελληνική εμπειρία, όσον αφορά στην οπτική της γωνία και την μελέτη του Άλλου. Στην σύγχρονη εποχή, για να γνωρίσουμε τον Άλλον, το ενδιαφέρον που δείχνουμε στην γλώσσα είναι από τους συντελεστές εξαγωγής της κουλτούρας από την μια πλευρά και την γνωριμία με τον Άλλον, στην άλλη πλευρά. Η δεύτερη σημαντική πτυχή, αναφέρεται στην μεταφραστική δραστηριότητα, η οποία δεν μπορεί να επιτευχθεί παρά μόνο δια της εκμάθησης της γλώσσας από τις δύο πλευρές. Εδώ αρκεί να σημειώσουμε ότι μέχρι τώρα δεν υπάρχουν ανεξάρτητα τμήματα της Νέας Ελληνικής Γλώσσας στην Αίγυπτο, καθώς επίσης δεν υπάρχουν τμήματα Αραβικών σπουδών στα Ελληνικά πανεπιστήμια. Μπορούμε να καταθέσουμε κάποιες εισηγήσεις, μεταξύ των οποίων είναι οι εξής: - Καλώ την Βιβλιοθήκη Αλεξανδρείας να ιδρύσει ένα κέντρο της νεότερης Ελληνικής κληρονομιάς.

- Καλώ τα Αιγυπτιακά πανεπιστήμια και τμήματα Ελληνικών και Λατινικών σπουδών να στηρίξουν την διδασκαλία της Νέας Ελληνικής

20

γλώσσας. Δεν μπορούμε να μεταφέρουμε τον πολιτισμό μας στην Ελλάδα, χωρίς να αντιλαμβανόμαστε την σημασία στήριξης της γλώσσας, καθώς επίσης την στήριξη των τμημάτων εκμάθησης της Νέας Ελληνικής γλώσσας. Για παράδειγμα, εμείς στην Αίγυπτο έχουμε 6 ή παραπάνω τμήματα Ελληνικών και Αρχαιοελληνικών σπουδών, αλλά δεν έχουμε εξειδικευμένο τμήμα της Νέας Ελληνικής γλώσσας, εκτός από την κατεύθυνση της Νέας Ελληνικής γλώσσας στο πανεπιστήμιο AL-AZHAR και το τμήμα Νεοελληνικών σπουδών στην φιλοσοφική σχολή του Πανεπιστημίου Καΐρου. Είναι ένα δύσκολο εγχείρημα το οποίο χρειάζεται στήριξη.

- Μέσω αυτών των νέων τμημάτων είναι αναγκαία η διεξαγωγή Ακαδημαϊκής μελέτης για την τελευταία εκατονταετία της Ελληνικής παροικίας στην Αίγυπτο.

- Οφείλουμε να γνωρίσουμε την νεότερη Ελληνική κληρονομιά, σε συνεργασία με το Ελληνορθόδοξο Πατριαρχείο Αλεξανδρείας και Πάσης Αφρικής, την Ελληνική παροικία και την Ελληνική πρεσβεία στην Αίγυπτο. Κάτι τέτοιο θα μας βοηθήσει να κατανοήσουμε την Ελληνική κοινότητα που ζούσε στην Αίγυπτο στην νεότερη εποχή. Οι Έλληνες, ως απόδημοι ανά τον κόσμο, χαρακτηρίστηκαν από ιδιαίτερη πορεία, οπότε δια της μελέτης της μπορούμε να ωφεληθούμε σε πολύ μεγάλο βαθμό. Εδώ αναφερόμαστε στην Ακαδημαϊκή μελέτη της συγκεκριμένης εποχής, μακριά από εμπορευματοποίηση του συγκεκριμένου θέματος. Εμείς, στο πανεπιστήμιο AL-AZHAR, επιδιώκουμε να προσφέρουμε ισχυρά θεμέλια στους φοιτητές προκειμένου να διαδραματίσουν Ακαδημαϊκό ρόλο στην μελέτη του Άλλου, του Έλληνα.

- Καλώ τα Ελληνικά πανεπιστήμια στη ίδρυση τμημάτων Αιγυπτιολογίας.

- Καλώ στην στήριξη του Αιγυπτιακού μορφωτικού κέντρου στην Αθήνα, με όλα τα μέσα και τις δυνατότητες για την επίτευξη των υψίστων σκοπών, προς όφελος του Αιγυπτιακού και Ελληνικού πολιτισμού.

- Πρέπει να μελετηθεί η «ήπια ισχύς» για την κατανόηση του άλλου. Έχουμε τον Ελληνικό κινηματογράφο ως παράδειγμα προς μελέτη και μετάφραση, ιδιαίτερα έχοντας υπόψη ότι αρκετές κινηματογραφικές ταινίες, στα μέσα της δεκαετίας του 50, έχουν γυριστεί στην Αίγυπτο. Το ελληνικό τραγούδι και η Ελληνική ταινία, είναι πολύ πλούσια παραδείγματα που χρειάζονται μελέτη, και είναι τα πλησιέστερα από πολιτισμική και ανθρώπινη άποψη.

- Ο ύψιστος σκοπός μας, στην επικοινωνία με τον Άλλον, πρέπει να είναι η προσέγγιση, η γνωριμία και η αποδοχή του. Τέτοια επικοινωνία θα ενισχύσει την ιδέα της ειρηνικής συμβίωσης μεταξύ των λαών. Οραματιζόμαστε να ζούμε σε έναν κόσμο με περισσότερη ανθρωπιά. Αυτό θα επιτευχθεί μόνο όταν γνωρίσουμε καλά τον Άλλον.

21

Η Αλεξάνδρεια των Μεγάλων Βιβλιοθηκών

Αγαμέμνων Τσελίκας Φιλόλογος - Παλαιογράφος

Καμμιά άλλη πόλη στον κόσμο δεν έχει συνδέσει τόσο μυθικά το όνομά της με την έννοια της παγκόσμιας βιβλιοθήκης όσο η Αλεξάνδρεια της Αιγύπτου, του Αλεξάνδρου και των Πτολεμαίων. Μπορεί κανείς να φανταστεί ένα μεγαλόπρεπο κτίριο με στοές, περιβόλους και κήπο στο πιο κεντρικό και πιο επίσημο σημείο της μεγάλης πόλεως Αλεξανδρείας, και σε αυτό να συχνάζουν και να συζητούν ρήτορες, ποιητές και λογογράφοι ή αυστηροί γραμματικοί να ελέγχουν κάθε στίχο και κάθε λέξη Έπό τα Έπη του Ομήρου ή τις Ωδές του Πινδάρου και να προβληματίζονται για τη σειρά που θα πάρουν τα έργα των φιλοσόφων στις θήκες και ποια επιγραφή θα τοποθετήσουν απέξω για να τα αναζητούν εύκολα, ή ακόμη βιβλιογράφοι να μεταγράφουν σε κομμάτια από πάπυρο συγγράμματα πολύγλωσσα και να κατασκευάζουν εκατοντάδες κυλινδρικούς τόμους βιβλίων. Είναι αυτή η βιβλιοθήκη που έχτισε ο Πτολεμαίος ο Σωτήρ και που πλούτισε με τεράστιο αριθμό βιβλίων από όλον τον κόσμο και τα έθνη ο διάδοχός του Πτολεμαίος ο Φιλάδελφος (309-246 π.Χ.). Ήταν ένα έργο που δεν ξεκινούσε μόνο από την αγάπη προς τα γράμματα. Όπως η λαμπρή Αθήνα, η άλλοτε ηγεμονεύουσα στον ελλαδικό χώρο πόλη, είχε τη δική της βιβλιοθήκη, έτσι και αυτή η νέα μεγάλη και λαμπρή ελληνική Αλεξάνδρεια δεν μπορούσε να μην επιδεικνύει τον ηγεμονικό και κοσμοπολίτικο χαρακτήρα της με μια μεγαλύτερη και πλουσιώτερη βιβλιοθήκη, που θα περιέκλειε και θα διεφύλασσε πνευματικούς θησαυρούς από όλη την οικουμένη. Η βάση ήταν φυσικά η ελληνική συγγραφική παραγωγή. Μια παραγωγή που άρχιζε πριν από αρκετές εκατοντάδες χρόνια, από την εποχή του Ομήρου, και έφτανε ως τον Αριστοτέλη και τον Θεόφραστο. Και δεν ήταν μόνο αυτό. Έργα φθαρμένα από τον χρόνο και νοθευμένα από τις παντός είδους επεμβάσεις έπρεπε να αποκαθαρθούν και να ξαναπάρουν την προηγούμενή τους λαμπρότητα. Έργα ξενόγλωσσα έπρεπε να μεταφραστούν στην κοινή και οικουμενική ελληνική γλώσσα, για να γίνουν κτήμα όχι μόνο των Ελλήνων αλλά και των άλλων εθνών που μετείχαν στον νέο κόσμο που δημιούργησε η ελληνική παρουσία στην Ανατολή. Όπως είναι φυσικό μέσα σε ένα χώρο όπως η βιβλιοθήκη, που δεν ήταν απλά ένας χώρος φύλαξης βιβλίων, αλλά ένας ζωντανός και

Φωτο: Δημήτρης Βλάϊκος

22

δημιουργικός χώρος που πρωτοστατούσε όχι μόνο στη μελέτη και την κριτική των προγενεστέρων κειμένων αλλά και στην προώθηση νέας γνώσης, όπως για παράδειγμα η ιατρική επιστήμη, η μηχανική, τα μαθηματικά και η αστρονομία, να δημιουργούνται αντιζηλίες και αντιπαραθέσεις και σε προσωπικό επίπεδο αλλά και σε θεωρητικό. Η Βιβλιοθήκη της Αλεξάνδρειας ακολούθησε τη μοιραία τύχη της πόλης και των κατοίκων. Η κατάλυση του κράτους της Αιγύπτου των Μακεδόνων Πτολεμαίων από τούς Ρωμαίους επέφερε και την παρακμή στην πόλη. Η πληροφορία του Πλουτάρχου, που επαναλαμβάνεται και από άλλους αρχαίους συγγραφείς, Έλληνες και Ρωμαίους, ότι η βιβλιοθήκη κάηκε ολοσχερώς από τον Ιούλιο Καίσαρα δεν φαίνεται να ανταποκρίνεται στην πραγματικότητα (48 π.Χ.). Η καταστροφή, όπως και αν αυτή έγινε, αποτελεί μια βαθειά τομή στην παράδοση των κειμένων της κλασικής αρχαιότητας και γενικά της παγκόσμιας γνώσης. Είναι βέβαιο πως η άνοδος της Ρώμης και η μετάθεση του πνευματικού κέντρου προς αυτήν, αλλά και η εμφάνιση του χριστιανισμού, ο οποίος στην Αλεξάνδρεια ήταν οξύτατα εχθρικός απέναντι σε κάθε τι παγανιστικό, βαθμιαία επέφεραν την εξαφάνιση. Είναι χαρακτηριστικό αυτό που λέγει ο χριστιανός συγγραφέας Επιφάνιος για το Βρούχιο και τη θέση της Βιβλιοθήκης: Κλίμα (περιοχή) δε έστι τούτο της αυτής πόλεως έρημον τανύν υπάρχον. Και να σκεφτεί κανείς ότι όχι πάνω από χίλια μέτρα βρίσκεται σήμερα το αρχαιότερο μοναστήρι στην Αλεξάνδρεια, ο Άγιος Σάββας, και κατά πάσαν πιθανότητα κάπου εκεί κοντά βρισκόταν και η βασιλική του Αγίου Αθανασίου. Μολονότι αυτή η τομή δεν έκλεισε ποτέ, ο μύθος ζωντάνεψε και πάλι με τον νέο κόσμο που γεννήθηκε, τον Χριστιανισμό. Η Αλεξάνδρεια δεν έχασε ποτέ τον κοσμοπολίτικο χαρακτήρα της και γρήγορα έγινε δυναμικό κέντρο πνευματικής ακτινοβολίας στον χριστιανικό κόσμο. Μέσα από τις σχολές της προήλθαν όχι μόνο μεγάλοι Πατέρες της Εκκλησίας, αλλά και σχολαστικοί θεολόγοι και αιρεσιάρχες. Το τεράστιο συγγραφικό έργο του Ωριγένη, η ευρύτατη πολυμάθεια του Κλή-

μεντα, η θεολογική κατάρτιση του Μεγάλου Αθανασίου είναι μάρτυρες ότι στους κόλπους της μαχόμενης Αλεξανδρινής Εκκλησίας μια βιβλιοθήκη με τα ιερά κείμενα αλλά και τα έργα των αρχαίων φιλοσόφων και ρητόρων απετέλεσε το αντάξιο υποκατάστατο της παλαιάς εκείνης και φημισμένης βιβλιοθήκης. Την πραγματική της έκταση δεν την γνωρίζουμε, γιατί και αυτή η βιβλιοθήκη δεν απέφυγε τη μανία του χρόνου και της φωτιάς στους μετέπειτα αιώνες. Τα σπέρματα της νέας πατριαρχικής βιβλιοθήκης της Αλεξάνδρειας ανιχνεύονται ήδη στις αρχές του 9ου αιώνα με την παλινόρθωση των ορθοδόξων πατριαρχών, οπότε έχουμε και το πρώτο θεολογικό έργο που γράφεται επί αραβοκρατίας από τον πατριάρχη Χριστόφορο με τον τίτλο Παραίνεσις Ψυχωφελής. Αλλά και ο Κόπτης πατριάρχης Ιωάννης Δ´ το έτος 892 αναφέρει ότι βρήκε πληροφορίες για τον Άγιο Μηνά σε ελληνικά βιβλία στη Βιβλιοθήκη της Εκκλησίας της Αλεξανδρείας. Αργότερα, ο πατριάρχης Ευτύχιος (933940) ασχολείται και με συγγραφικό έργο μέσα στή δίνη διωγμών και των ερίδων. Και είναι βέβαιο ότι παρά την απομόνωση της Εκκλησίας της Αλεξανδρείας ως και τον δωδέκατο αιώνα πολλά αρχαία βιβλία γραμμένα με ένα τύπο κεφαλαιογράμματης γραφής, που ονομάζεται από τους παλαιογράφους αλεξανδρινός, θα φυλάσσονταν σ’ αυτήν, αφού κάποια λείψανά τους μαζί με έναν ολόκληρο κώδικα έχουν διασωθεί μέχρι τις μέρες μας. Από τις παλαιότερες και πλέον συγκεκριμένες πληροφορίες για την ύπαρξη της πατριαρχικής βιβλιοθήκης στην Αλεξάνδρεια είναι δύο σημειώματα του πατριάρχου Αθανασίου (1276-1326) στα χειρόγραφα αρ. 12 και 34 της σημερινής βιβλιοθήκης, που περιέχουν λόγους του Ιωάννου Χρυσοστόμου και χρονολογούνται τον 10ο αιώνα. Σύμφωνα με αυτές τα βιβλία δωρήθηκαν στον πατριάρχη Αθανάσιο στην Κωνσταντινούπολη, ο οποίος έσπευσε να τα αποστείλει στην Αλεξάνδρεια για να γίνουν αναπόσπαστα και αναφαίρετα κτήματα της βιβλιοθήκης. Από την εποχή αυτή όλο και πιο συχνά συναντούμε στα παράφυλλα πολλών χειρογράφων ασφαλιστικά σημειώματα ότι αυτά τα βιβλία ανήκουν στην πατριαρχική Βιβλιοθήκη, γραμμένα με το χέρι των ιδίων των πατριαρχών, όπως του Γρη-

γορίου (1342), Φιλοθέου (1435-1459), Γρηγορίου (1459-1486), Ιωακείμ (1487-1567) που ήταν και ο ίδιος κωδικογράφος. Με την άνοδο στον πατριαρχικό θρόνο του Σιλβέστρου (1569-1590) η Εκκλησία της Αλεξανδρείας επεκτείνει την πνευματική της εμβέλεια και στον υπόλοιπο ορθόδοξο κόσμο με συνέπεια από την περίοδο αυτή να έχουμε μια συνεχή σειρά σπουδαίων λογίων πατριαρχών και κληρικών, των οποίων η πολυμάθεια, η θεολογική και εθνική δράση να σφραγίσει την νεώτερη εκκλησιαστική ιστορία. Κατά την καταγραφή που συνέταξε ο πατριάρχης Παρθένιος Β’ το έτος 1796 η πατριαρχική βιβλιοθήκη που βρισκόταν τότε στο Κάϊρο αριθμούσε 287 χειρόγραφα και 1877 έντυπα βιβλία. Επί πατριάρχου Φωτίου το έτος 1905 η βιβλιοθήκη στο Κάϊρο κινδύνεψε να γίνει παρανάλωμα πυρός. Στην Αλεξάνδρεια μεταφέρθηκε το έτος 1928 με πρωτοβουλία του πατριάρχου Μελετίου Β’ και στεγάστηκε στο Πατριαρχείο, όπου όμως και πάλι κινδύνεψε κατά τον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο. Σήμερα, σύμφωνα με τον κατάλογο του παλαιού βιβλιοθηκαρίου της Θεοδώρου Μοσχονά αριθμεί 518 βυζαντινά και μεταβυζαντινά χειρόγραφα και πάνω από 2000 παλαιές έντυπες εκδόσεις. Η σημασία της δε για τη μελέτη όχι μόνο των εκκλησιαστικών γραμμάτων αλλά και της γλώσσας του νεώτερου ελληνισμού είναι εξαιρετικής σπουδαιότητας. Σήμερα και οι δύο βιβλιοθήκες με την αδιάκοπη φροντίδα των ίδιων των φορέων στους οποίους ανήκει η διοίκησή τους αλλά και όλου του πολιτισμένου κόσμου και ιδιαίτερα της Ελλάδας και της Αιγύπτου αποτελούν λαμπρά πνευματικά κοσμήματα με παγκόσμια εμβέλεια. Οπως εκείνη η παλαιά των Πτολεμαίων είχε συγκεντρώσει την ανθρώπινη σοφία χωρίς εθνικές διακρίσεις και την είχε διαδώσει με πνεύμα ανθρωπιστικό σε όλον τον κόσμο, όπως και αυτή των μεγάλων Αλεξανδρινών πατριαρχών σκορπούσαν σε όλον τον κόσμο τα αγαθά της θεϊκής και ανθρώπινης σοφίας, είμαστε βέβαιοι ότι η αναγέννηση και των δύο δεν αποτελεί μόνο φιλόδοξη προσπάθεια της αιγυπτιακής μεγαλούπολης, αλλά όλου του κόσμου, και ότι θα καταστούν φάροι γνώσης, ανθρωπισμού, πολιτισμού και ειρήνης.

23

Η Συμβολή των Αιγυπτιωτών Ελλήνων στην Εμπορική και Επιχειρηματική Ανάπτυξη της Αιγύπτου

Νικόλαος Νικηταρίδης Ιστορικός ερευνητής του Αιγυπτιώτη Ελληνισμού

24

Όταν μιλάμε για τον Ελληνισμό της Νειλοχώρας θα πρέπει να σημειώσουμε παραδειγματικά ορισμένα νούμερα: Έτσι, στα 1930 ο Αιγυπτιώτης Ελληνισμός αριθμούσε 150.000 ψυχές, 27 Κοινότητες, 42 κοινοτικά σχολεία με 9.411 μαθητές, 12 σχολεία σωματείων με 900 μαθητές, 3 νυχτερινές σχολές με 1.150 μαθητές, 25 λύκεια με 3.000 μαθητές, 41 εκκλησίες, 19 αδελφότητες, καθώς και πάμπολλους επαγγελματικούς συνδέσμους, λέσχες και σωματεία κάθε είδους.

λιτεχνικής κατασκευής σημαιών (Γιόβας), καφεκοπτεία (Αγγελετάκης) που για μεγάλο διάστημα είχαν το μονοπωλιακό εμπόριο του αλεσμένου καφέ, εισαγωγής χημικών λιπασμάτων (Ράλλης, Μ. Γεωργίου, αφοί Σ. & Α. Τρακαδά), και τόσα άλλα…

Θα σας παρουσιάσω λοιπόν ένα τμήμα της προσφοράς αυτής και ειδικότερα μερικές και ενδεικτικές μονάχα εκφάνσεις της που άπτονται στη συμβολή των Αιγυπτιωτών Ελλήνων στην εμπορική και επιχειρηματική ανάπτυξη της Αιγύπτου:

Κατά το 1858-1859 ο μεγαλύτερος εμπορικός οίκος της Αλεξάνδρειας και άρα της Αιγύπτου ήταν αυτός του Κασσαβέτη. Είχε τέτοια επιχειρηματική έκταση ώστε τα ετήσια έξοδα του σε μισθούς υπαλλήλων ανέρχονταν σε 18.000 λίρες.

Ως προς το εμπόριο και τις επιχειρήσεις γενικότερα:

Στο Κάιρο, ο παλαιότερος οίκος κατασκευής αεριούχων ποτών ήταν του Νικόλαου Σπάθη (1884). Τα δε ελληνικά σχετικά εργοστάσια έφτασαν να παράγουν το 80% της γενικής κατανάλωσης στην Αίγυπτο.

Μετά το 1839 που τα αιγυπτιακά εργοστάσια άρχισαν να κλείνουν, ήταν οι Έλληνες που υπήρξαν οι μόνοι συντελεστές της αιγυπτιακής βιομηχανικής αναγέννησης. Και συγκεκριμένα: Πρωτοστάτησαν στην αναγέννηση της υφαντουργίας (Πιαλόπουλος), της ταπητουργίας (Φιλιππίδης), της ζυθοποιίας (Κλωναρίδης, Μουρατιάδης) και της κεραμευτικής (Μαραγκάκης, Ζερεφός). Δημιούργησαν, ήταν πρωτοπόροι και πολλές φορές κορυφαίοι σε διάφορους βιομηχανικούς τομείς, όπως στα χημικά προϊόντα (Ζερμπίνης, Δελλαπόρτας), μηχανοκίνητα εκκοκκιστήρια βάμβακος (Ράλλης) και σε σχετικές εφευρέσεις (Χριστοδούλου, Τρυπάκης), μεθοδική ορνιθολογία και τελειοποίηση συσκευής εξαγωγής αυγών (Αραχωβίτης), παραγωγή βαμβακέλαιου (Ζερμπίνης), κατεργασία μαρμάρων (Μιχαηλίδης), ιδιωτικά βυρσοδεψεία (Βολανάκης), κατασκευή πλακών (Συρίγος) και υλικών οικοδομών (Κανελλάτος),σαπουνιού (Ζερμπίνης), συγχρονισμένοι αλευρόμυλοι (Δηλαβέρης, Αθερινός), αμυλώδη προϊόντα (Σαρπάκης), σοκολάτα (Παρασκευουλάκος), χαλβάδες (Μελισσινός), τυροκομία (αφοί Ζαλιμόγλου), αφυδατωμένα λαχανικά (Σαλβάγος) και κονσερβοποιία (Χατζηπαράσχης), αεριούχα ποτά (Πάπαρης), χρωμολιθογραφία (Λαγουδάκης), συστηματοποίηση εμπορίου δερμάτων (Καλουτάς), ύδρευση με επιστημονικά μέσα διύλισης (Ζερβουδάκης), παραγωγή χαρτιού (Νανόπουλος), κεριών και κουμπιών (Ιωαννίδης), καλ-

Ο Γεώργιος Τυπάλδος - Κοζάκης σε βιβλίο του στα 1859 γράφει πως το μεγαλύτερο μέρος του εμπορίου στο Κάιρο βρίσκεται σε ελληνικά χέρια.

Οι Κ. και Εμμ. Ζαχάρης υπήρξαν οι πρωτοπόροι της εκβιομηχάνισης της Αιγύπτου με το μηχανουργείο και κατόπιν το σχετικό εργοστάσιο τους (ανελάμβαναν κατασκευές γεφυρών, ποταμόπλοιων, επιδιορθώσεις πλοίων, κτλ.). Το παλαιότερο τυπογραφείο του Καΐρου ήταν του Μιχάλη Νομικού και ιδρύθηκε το 1865. Ως προς την καλλιέργεια και το εμπόριο βάμβακος: Η μεγαλύτερη συμβολή των Ελλήνων στο αιγυπτιακό εμπόριο σχετίζεται με το βαμβακεμπόριο. Από τη κατάργηση του μονοπωλίου επί Μωχάμεντ Άλη, η πλειοψηφία των εμπόρων που πήγαν στο εσωτερικό για να το εμπορευτούν ήταν Έλληνες. Γνώριζαν τις ποσότητες που παράγει κάθε χωριό, την ποιότητα και τους καλλιεργητές. Οι περισσότεροι ¨ταξινομητές¨ ήταν Έλληνες. Παράλληλα, από την αρχή μεγάλο μέρος του εξαγωγικού του εμπορίου το είχαν Αιγυπτιώτες: Αδελφοί Τοσίτσα, Ιωάννης Δ΄ Αναστάση, Αδελφοί Ζιζίνια στην αρχή, αδελφοί Κασσαβέτη, Καβάφης, Νικολόπουλος κατόπιν και αργότερα δημιουργούνται οι Οίκοι

που ασχολούνται αποκλειστικά με τον κλάδο αυτό: Χωρέμης, Αδελφοί Ράλλη, Καζούλλης, Ροδοκανάκης, Σαλβάγος, Μπενάκης και τόσοι άλλοι, χωρίς τη δράση των οποίων η εξαγωγή του βαμβακιού δεν θα είχε την τεράστια ανάπτυξη της στο σύνολο του εξαγωγικού εμπορίου της Αιγύπτου (ως και το 80%). Ο Ιωάννης Σακελλαρίδης ανακάλυψε το 1908 την ποικιλία του βαμβακιού που θα τον κάνει γνωστό σε όλο τον κόσμο, ποικιλία που ονομάστηκε ¨Σακέλ¨ και μέχρι το 1936 ήταν ασυναγώνιστη στο σχετικό χρηματιστήριο. Η ποικιλία αυτή αποτέλεσε για την Αίγυπτο νέα πηγή πλουτισμού, αφού της πρόσφερε 300.000.000 λίρες μέσα σε 30 χρόνια και το προνόμιο να θεωρείται η χώρα που παράγει το καλύτερο βαμβάκι του κόσμου. Ανακάλυψε επίσης τον τρόπο καταπολέμησης του βαμβακοσκώληκα. Το 1920 ο Φουάτ του απένειμε τη ¨γεωργική ταινία 1ης τάξεως¨, παράσημο που πρώτος αυτός πήρε. Ο Περικλής Κανάβας εφεύρε την ποικιλία βάμβακος ¨Μπάμια¨ και την ¨Αφίφι¨ ή ¨Μιτ-Αφίφι¨, η οποία έκανε το αιγυπτιακό βαμβάκι παγκοσμίως γνωστό. Ο Ζαφείρης Παραχειμώνας ανακάλυψε τις ποικιλίες ¨Ζαφείρι¨ και ¨Αμπάσι¨. Ο Αντώνιος Παραχειμώνας την ¨Ασίλι¨. Ο Νικόλαος Παραχειμώνας τη ¨Νουμπάρι¨, την ¨Κίρκη¨, τη ¨Φουάντι¨, τη ¨Φαρούκι¨, μα κυρίως τις ¨Ζαγορά¨ και ¨Πήλιον¨ που λόγω της απόδοσης τους καλλιεργήθηκαν σχεδόν σε όλη την Άνω και Κάτω Αίγυπτο. Ως προς τη θεατρική και κινηματογραφική βιομηχανία: Ένα απ΄ τα πρώτα και σαφώς το καλύτερο θέατρο στην Αλεξάνδρεια έχτισε το 1870 ο Στέφανος Ζιζίνιας. Στην Αλεξάνδρεια ελληνικά ήταν τα ¨Ρουαγιάλ¨ του Β. Αθανασόπουλου, ¨Οντεόν¨, τα ¨Champs Elysees¨ και ¨Φεριάλ¨ των αδελφών Πολίτη, κ.ά. Η ανάπτυξη του κινηματογράφου στο Κάιρο οφείλεται στους αδελφούς Ραΐση, οι οποίοι για αρκετά χρόνια είχαν στην οδό Αβδίν το λαϊκό κινηματογράφο ¨Ιντεάλ¨. Το Φθινόπωρο του 1930 εγκαινίασαν δίπλα στο ¨Ιντεάλ¨ το μεγάλο και πολυτελή σινεμά ¨Ρουαγιάλ¨, που για μισό αιώνα θεωρείτο ένα από τα καλύτερα της πόλης. Λίγο αργότερα δε, πήραν και τον κινηματογράφο ¨Μετροπόλ¨, μετατρέποντας τον σε σπουδαίο κινηματοθέατρο. Στην ιδιοκτησία τους είχαν ακόμη τα σινεμά ¨Παραντί¨, ¨Ολύμπια¨ και ¨Ρεξ¨, θεωρούμενοι στην εποχή τους οι μεγαλύτεροι επιχειρηματίες του είδους στην Αίγυπτο.

Ο Ιω. Ζέμπος δημιούργησε τον πρώτο κινηματογράφο στη Μίνια, που ήταν παράλληλα και ο πρώτος στην Άνω Αίγυπτο. Το κινηματογραφικό στούντιο ¨Αλ Αχράμ¨ των Μπελλένη -Αβραμούση, που ιδρύθηκε το 1944, ήταν το 2ο μεγαλύτερο της Αιγύπτου μετά από το περίφημο ¨Μισρ¨ και σ΄ αυτό γυρίστηκαν πολλές αιγυπτιακές ταινίες. Ως προς τον ιατρικό τομέα: Το Ελληνικό Νοσοκομείο ¨Άγιος Σωφρόνιος¨, που άρχισε να λειτουργεί στην Αλεξάνδρεια το 1882, έγινε παγκοσμίως γνωστό για την αποτελεσματική συμβολή του στη μελέτη και την καταπολέμηση της χολέρας, και άλλων τροπικών νόσων. Εξάλλου, είναι το νοσοκομείο στο οποίο ο Ροβέρτος Κωχ ανακάλυψε το δονάκιο της χολέρας, Το Ελληνικό Νοσοκομείο Καΐρου ήταν – και τηρουμένων των αναλογιών – συνεχίζει να είναι απ΄ τα καλύτερα του είδους του στην Αίγυπτο. Ο γιατρός Σ. Λαγουδάκης, που διατηρούσε λεπροκομείο στη Ρωζέττη, πειραματίστηκε στον εαυτό του, αναζητώντας μέσα για την καταπολέμηση της λέπρας. Το όνομα του βρίσκεται χαραγμένο στην αναμνηστική πλάκα των 200 ¨Μεγάλων Ευεργετών της Ανθρωπότητας¨ στο Παρίσι. Ως προς την τουριστική βιομηχανία: Έλληνες ήταν οι ιδρυτές των πρώτων ξενοδοχείων στην Αίγυπτο. Το πρώτο ¨πραγματικό¨ ξενοδοχείο το δημιούργησε στο Κάιρο ο Ν. Τσιγαδάς και λεγόταν ¨Hotel d΄ Orient¨. Στη συνέχεια, οι Αλέξανδρος Ρόστοβιτς, ο οποίος ήταν διευθυντής στην Αίγυπτο του ταξιδιωτικού πρακτορείου Th. Cook & Son και διαχειριστής του μεγάλου καϊρινού ξενοδοχείου ¨Continental¨, με τον Γεώργιο Νούγκοβιτς έπαιξαν καθοριστικό ρόλο στην ενοποίηση των μεγάλων ξενοδοχείων της Αιγύπτου σε μια εταιρία, πράγμα που συνέβαλε πολύ στην ανάπτυξη του ανύπαρκτου τότε αιγυπτιακού τουρισμού. Σημειώνουμε πως το ¨Continental¨ του Καΐρου (400 δωμάτια) ήταν ένα από τα πέντε μεγαλύτερα και πολυτελέστερα ξενοδοχεία της Αιγύπτου, μαζί με τα ¨Savoy¨ (250 δωμάτια) και ¨Mena House¨ (200 δωμάτια) επίσης στο Κάιρο, τo ¨Grand Hotel¨ στο Χελουάν (160 δωμάτια) και το ¨Casino San Stefano¨ στην Αλεξάνδρεια (200 δωμάτια), ξενοδοχεία τα οποία ανήκαν στον Έλληνα Γεώργιο Νούγκοβιτς, ο οποίος από τις 24/2/1899 είχε ιδρύσει την ανώνυμη εταιρεία ¨The George Nungovich Egyptian Hotel Co¨.

25

Γενικότερα, σε όλες τις αιγυπτιακές πόλεις δεκάδες ξενοδοχεία ανήκαν σε Έλληνες. Ο Αντώνης Αντωνιάδης δώρισε στη Δημαρχία Αλεξανδρείας τον ωραιότερο κήπο της πόλης, τον οποίο εκατοντάδες τουρίστες επισκέπτονται και θαυμάζουν κάθε χρόνο. Ως προς τις οικοδομικές και εργοληπτικές επιχειρήσεις:

Ως προς την γεωργία:

Έλληνες ήταν οι κυριότεροι εργολήπτες οικοδομών στα χρόνια του Μωχάμετ Άλη.

Ο Νέστωρ Τσανακλής ξανάδωσε στην Αίγυπτο τα αμπέλια και μάλιστα σε ερημικές γαίες, δίνοντας το έναυσμα για την αξιοποίηση ερημικών εκτάσεων, το 1932.

Σε οικοδομικές επιχειρήσεις Ελλήνων οφείλονται μεταξύ άλλων αρκετά έργα, Ζουρός, Τρεχάκης, Μαυρίκιος κ.ά.

Ως προς τον τραπεζικό τομέα:

Ως προς τις μεταφορές: Η ανάπτυξη της ποταμοπλοΐας στην Αίγυπτο οφείλεται στην ίδρυση εταιρίας με κύριους μετόχους Έλληνες. Αρχικά οι μεταφορές γινόντουσαν με ιστιοφόρα ποταμόπλοια, ενώ από το 1854 με ατμόπλοια εταιρίας, της οποίας από τους πρώτους διαχειριστές ήταν ο Αλέξανδρος Κασσαβέτης. Ο πρώτος αντιπρόεδρος του αιγυπτιακού Επιμελητηρίου Ποταμοπλοΐας ήταν ο Γεώργιος Σπετσερόπουλος, ο οποίος είχε οργανώσει τον σχετικό κλάδο μεταφοράς εμπορευμάτων γύρω στο 1901. Ως προς τη Διώρυγα του Σουέζ: Εκατοντάδες ήταν οι Έλληνες, κυρίως νησιώτες, που εργάστηκαν στην κατασκευή της. Μια πληροφορία αναφέρει πως το 1867 το Πορτ-Σάιτ είχε 8.000 κατοίκους με τα 2/3 να είναι Έλληνες και μια άλλη πως 5.000 Έλληνες εργάζονταν στη Διώρυγα, απ΄ τους οποίους οι 3.000 ήταν Κασιώτες. Τις δύσκολες ημέρες του 1956, με την εθνικοποίηση της Διώρυγας και τις πολεμικές επιχειρήσεις, 840 ηρωικοί Αιγυπτιώτες Έλληνες υπάλληλοι κάθε βαθμίδας, μείνανε στις θέσεις τους ως το 1968. Μια στάση που

26

τιμήθηκε τόσο με βραβεύσεις και μετάλλια προς τους Έλληνες εργατοϋπαλλήλους, όσο και στους λόγους των Αιγυπτίων ιθυνόντων και του ίδιου του Γκαμάλ Αμπντέλ Νάσερ, διδάσκεται στα αιγυπτιακά σχολεία και συνεχίζει να τιμάται ως τις μέρες μας, σε κάθε επέτειο της εθνικοποίησης.

Αξιοσημείωτη ήταν και η ελληνική τραπεζιτική συμβολή, με τη συμμετοχή ελληνικών κεφαλαίων σε τράπεζες στην Αίγυπτο, όπως στις: AngloEgyptian Bank (1864, Συναδινός), Banque d΄ Alexandrie (1872, Χωρέμης, Αντωνιάδης, Σαλβάγος, Νεγρεπόντης, Ζερβουδάκης), Banque Generale d΄ Egypte (πριν το 1888, αφοί Συναδινοί), Banque Mitylene & Comptoir Financier (πριν το 1888, Ζερβουδάκης), The Land Bank of Egypt (1905, Ροδοκανάκης, Ζαφειρόπουλος, Ζαρίφης, Σαλβάγος, Ζερβουδάκης). Το 1898 ιδρύθηκε η Εθνική Τράπεζα της Αιγύπτου. Στο πρώτο Δ.Σ. της μετείχαν οι: Κ. Σαλβάγος (25% του κεφαλαίου), Εμμ. Μπενάκης, Αμβρόσιος Ράλλης, Αμβρόσιος Ζερβουδάκης και Κ. Τσούδης. Φθάνοντας το ταξίδι αυτό στο τέλος του, θα πρέπει να έχουμε στο νου πλάι σ΄ ένα μεγάλο θαυμαστικό το πως τόσοι λίγοι κατόρθωσαν τόσα πολλά στο διάβα μονάχα 1,5 αιώνα. Οι Αιγυπτιώτες Έλληνες δεν στάθηκαν απέναντι ως αποικιοκράτες στον αιγυπτιακό λαό, αλλά εργάστηκαν τίμια, με ίσους όρους, δίπλα στον Αιγύπτιο αγρότη, δίπλα στον Αιγύπτιο εργάτη. Και είναι ακριβώς αυτή τη διαφορά που εκτιμούν μέσω ενός χαμόγελου αυθεντικής αγάπης και εκτίμησης οι αδελφοί Αιγύπτιοι κάθε φορά που προφέρουν τη λέξη Ελλάδα, Αλ Γιουνάν…

27

Πτολεμαϊκοί Ναοί στην Αίγυπτο: Ιστορικές πολιτισμικές σχέσεις, μεταξύ δύο λαών

Dr. Hussein Marey Αναπληρωτής καθηγητής, Αρχαιολογική Σχολή, Πανεπιστήμιο Καΐρου

28

Ο πολιτισμός έχει διαδραματίσει σημαντικό και ζωτικό ρόλο στην σύσφιγξη των σχέσεων μεταξύ των λαών της Αιγύπτου και της Ελλάδος. Η συγκεκριμένη σχέση θεωρείται από τις αρχαιότερες μεταξύ δύο λαών, που γνώρισε η ιστορία. Αξίζει να επισημανθεί η συνέχεια αυτής της ξεχωριστής σχέσης, από την έναρξή της, από την προ Χριστού εποχή μέχρι την σύγχρονη εποχή. Η κοινή πολιτιστική κληρονομιά συνδέει τους δύο λαούς, οι Αίγυπτο Ελληνικές σχέσεις, ιδιαίτερα από τον χώρο του Αιγαίου και της Κρήτης, από την εικοστή έκτη δυναστεία στην Αίγυπτο, τον 6ο και 7 ο αιώνα π.Χ., την οποία ακολούθησε περίοδος ακμής με την είσοδο του Μεγάλου Αλεξάνδρου στην Αίγυπτο, όπου ίδρυσε την Αλεξάνδρεια, αφού νίκησε τον Πέρση βασιλιά Δαρείο Γ΄το 332 π.Χ. Μετά τον θάνατο του Μεγάλου Αλεξάνδρου, το 323 π.Χ., τον διαμοιρασμό της αυτοκρατορίας του ανάμεσα στους αρχηγούς του, η Αίγυπτος περιήλθε στην διακυβέρνηση του Πτολεμαίου Α΄(Σωτήρα) που μετέτρεψε την Αίγυπτο σε ανεξάρτητο βασίλειο, γνωστό ως Πτολεμαϊκό βασίλειο. Ακολούθησε η περίοδος της αναγέννησης, με την ίδρυση της βιβλιοθήκης της Αλεξάνδρειας, τον φάρο της γνώσης ανά τον αρχαίο κόσμο, με απόφαση του Πτολεμαίου Α΄(367 π.Χ. - 283 π.Χ.) που συνεχίστηκε και ήκμασε επί θητείας του πραγματικού της ιδρυτή, του Πτολεμαίου Β΄(285 π.Χ. 247 π.Χ.), συμπεριλαμβάνοντας χιλιάδες τόμους και χειρόγραφα, γεγονός που προσέλκυσε την έλευση αρκετών Ελλήνων επιστημόνων και λογίων στην Αίγυπτο, αυξάνοντας την πολιτισμική ποικιλομορφία και την συνένωση του νέου Ελληνικού πολιτισμού με τον π.Χ. αρχαίο Αιγυπτιακό πολιτισμό. Μεταξύ των διακεκριμένων επιστημόνων συγκαταλέγονται οι Αρίσταρχος, Ευκλείδης, Αρχιμήδης και ο γνωστός βιβλιοθηκονόμος Καλλίμαχος. Κατά την Πτολεμαϊκή εποχή ιδρύθηκαν αρκετοί σημαντικοί ναοί, προς τιμήν αρκετών Αιγυπτιακών θεοτήτων, όπως είναι η Αθώρ, ο Σόμπεκ κ.α., η πλειοψηφία των οποίων κατασκευάστηκαν στην Νότια Αίγυπτο (Άνω Αίγυπτο), όπου διακρίνονται για τις ξεχωριστές λεπτομέρειες στις τοιχογραφίες τους. Οι Πτολεμαϊκοί ναοί ακολούθησαν την παραδοσιακή αρχιτεκτονική, που επικρατούσε στην αρχαία Αίγυπτο, όπου διακοσμούσαν τους τοίχους ανάγλυφες τοιχογραφίες, που απεικόνιζαν τον Πτολεμαίο βασιλιά στην μορφή του φαραώ, αναγράφοντας το όνομα του με Ιερογλυφικά

γράμματα, συνοδευόμενο από Αιγυπτιακούς τίτλους εντός του βασιλικού θυρεού «καρτούς», όπως συνήθιζαν οι βασιλείς της αρχαίας Αιγύπτου: Μερικοί από τους Πτολεμαϊκούς ναούς, που υπάρχουν ακόμα, είναι οι εξής: Ο Ναός του «Κομ όμπο» Η ίδρυση του ναού ανάγεται στην περίοδο του Πτολεμαίου Στ΄. Ωστόσο οι εργασίες ανέγερσης συνεχίστηκαν μέχρι τον Πτολεμαίο ΙΓ ΄, ενώ υπάρχουν προσθήκες από την Ρωμαϊκή εποχή. Η ονομασία «Κομ όμπο», σύμφωνα με αρκετούς επιστήμονες, ίσως παράγεται από το «Κομ» που σημαίνει λόφος και το «όμπο» που πιθανόν να είναι παράφραση της λέξης «Ενμπο» ή «Νμπό» που σημαίνει χρυσάφι, γεγονός που οφείλεται στην φήμη της συγκεκριμένης τοποθεσίας, σταυροδρόμι των οδών που οδηγούσαν στα χρυσωρυχεία. Είναι γνωστή επίσης, στα αρχαία Αιγυπτιακά κείμενα ως «μπα Σόμπεκ» ήτοι η έδρα του θεού Σόμπεκ που θεοποιήθηκε στην περιοχή από τους αρχαίους χρόνους. Ο ναός του «Κομ όμπο» θεωρείται ένας από τους πιο σημαντικούς αρχαίους Αιγυπτιακούς ναούς, αφού διακρίνεται για τον ιδιαίτερο αρχιτεκτονικό του ρυθμό, την θρησκευτική του βαρύτητα, αφού το βόρειο τμήμα του ναού αφιερώθηκε στην ιερή τριάδα του θεού « Ώρου», ενώ το νότιο τμήμα του αφιερώθηκε στην ιερή τριάδα του θεού «Σόμπεκ». Ο ναός χαρακτηρίζεται από κάποιες σημαντικές παραστάσεις, όπως η διαίρεση του ναού από την θεά Μάετ, σύμβολο της δικαιοσύνης, καθώς επίσης τα ιατρικά εργαλεία, το εορτολόγιο με τις γιορτές που λάμβαναν χώρα στον ναό και απεικονίζονται στις τοιχογραφίες του. Ο ναός της Νταντάρα Η Νταντάρα ήταν το κύριο κέντρο λατρείας της θεάς Αθώρ, που τίμησαν οι Έλληνες μαζί με την θεά Αφροδίτη. Ο ναός της Νταντάρα αποτελείται από δύο ορόφους, και είναι αφιερωμένος στην τριάδα

της Αθώρ και την λατρεία του Όσιρη. Διατηρεί ολόκληρη σχεδόν την μορφή του και διακρίνεται για τα αρχιτεκτονικά του στοιχεία και τις σπάνιες περίτεχνες τοιχογραφίες. Η ιστορία του αρχαιότερου κτίσματος, που ανακαλύφθηκε στον ναό, ανάγεται στην περίοδο του βασιλιά Χέοπα και του βασιλιά Πέπι Α΄. Ο σημερινός ναός χρονολογείται από την Ελληνο ρωμαϊκή περίοδο. Πιστεύεται ότι η ανέγερσή του διήρκεσε 34 έτη, καλύπτοντας την θητεία πλέον του ενός κυβερνήτη. Ο Πτολεμαίος Γ΄ ξεκίνησε την ιδέα ανέγερσής του, τον πρώτο αιώνα π.Χ., ολοκλήρωσε ένα τμήμα του ο Πτολεμαίος ΙΑ΄ ή ο Πτολεμαίος ο Αυλητής, ενώ υπάρχουν πολλές προσθήκες από τους Ρωμαίους κυβερνήτες. Η κατασκευή του ναού ολοκληρώθηκε επί θητείας του Ρωμαίου αυτοκράτορα, Αυγούστου Τιβέριου. Ο ναός της Νταντάρα φημίζεται για τις αστρονομικές του παραστάσεις που απεικονίζονται στην οροφή του, τις παραστάσεις των βασιλέων και των αυτοκρατόρων την στιγμή των προσφορών τους στους θεούς, καθώς επίσης τις αρκετές κρύπτες που υπάρχουν. Ο ναός φημίζεται για το φαινόμενο ευθυγράμμισης του ηλιακού φωτός, που εισέρχεται στα άδυτα «τα Άγια των Αγίων» στις 4 Φεβρουαρίου και 8 Νοεμβρίου, ετησίως, φαινόμενο το οποίο διαπιστώθηκε, το 2014, ότι συμβαίνει στον ναό. Ο ναός της Έσνα: Ο ναός βρίσκεται στην πόλη της Έσνα, που απέχει 55 χιλιόμετρα νότια της φημισμένης πόλης του Λούξορ. Στην πόλη αυτή, που ονομαζόταν «Λατόπολις» ο Πτολεμαίος Στ’, γνωστός ως φιλομήτωρ, ίδρυσε τον ναό στην σημερινή του μορφή στα ερείπια του ναού που είχε ιδρύσει ο φαραώ Τούθμωσις Γ΄, όπου οι εργασίες ανέγερσης διήρκεσαν μέχρι τα τέλη της Ρωμαϊκής εποχή. Αφιερώθηκε στην λατρεία της τριάδας του Χνούμ, Νίτ και Μενχίτ. Περιέχει υπόστυλη αίθουσα, που στηρίζεται σε 13 κίονες, με ανάγλυφη διακόσμηση και κιονόκρανα με διάφορα φυτικά σχήματα σε έντονα χρώματα. Η ανακάλυψη του ναού του θεού Χνούμ στην Έσνα και ο καθαρισμός του από διάφορα υλικά, χρονολογούνται στο 1843. Η στάθμη του ναού βρίσκεται 9 περίπου μέτρα κάτω από την επιφάνεια του εδάφους της πόλης Έσνα. Οι παραστάσεις του ναού απεικονίζουν τους Πτολεμαίους βασιλείς και τους Ρωμαίους αυτοκράτορες, σε αρχαίες γνωστές αιγυπτιακές σκηνές, όπως είναι η σκηνή με τις προσφορές στους θεούς του ναού.

λευταία προσπάθεια των Πτολεμαίων στην κατασκευή τεράστιων ναών, που μοιάζουν με τους ναούς της αρχαίας Αιγύπτου. Η κατασκευή του διήρκεσε περίπου 180 έτη. Σύμφωνα με τις πηγές, η ανέγερση του ναού έλαβε διήρκεσε από το 237 μέχρι το 57 π.Χ.. Ξεκίνησε επί Πτολεμαίου Γ΄, συνεχίστηκε από τον Πτολεμαίο Δ’ Φιλοπάτωρα, μέχρι τον Πτολεμαίο ΙΒ΄ «αυλητή». Το ύψος του πυλώνα του ναού, ανέρχεται σε 35 μέτρα. Ακολουθεί αίθριο, που περιστοιχίζεται από κίονες στις τρεις πλευρές του, στο κέντρο του οποίου υπήρχε βωμός για τις προσφορές, ακολουθεί αίθουσα με 12 κίονες, με κιονόκρανα φυτικής διακόσμησης, υπόστυλη αίθουσα και τα άδυτα « άγια των αγίων». Από τα σημαντικότερα τμήματα του ναού είναι ο χώρος τοκετού «mamisi», που χρονολογείται από την εποχή του Πτολεμαίου Η΄ ή Πτολεμαίου Θ΄. Πρόκειται για ναΐσκο που κατασκευάστηκε πλησίον του κυρίως ναού, όπου η αρχιτεκτονική του μοιάζει με εκείνη των αρχαίων Ελληνικών ναών. Οι κίονες που το περιβάλλουν χαρακτηρίζονται από τα στοιχεία της αρχιτεκτονικής της Πτολεμαϊκής εποχής, που δεν υπάρχουν στην αρχαία Αιγυπτιακή αρχιτεκτονική. Από τα χαρακτηριστικά τμήματα επίσης είναι το «Νειλόμετρο» που το λάμβαναν υπόψη για τον καθορισμό των ενοικίων των γαιών και την επιβολή των φόρων, που σχετίζονταν με την στάθμη του νερού του Νείλου.

Κύριες πηγές: Ιστοσελίδα του υπουργείου τουρισμού και αρχαιοτήτων.

Selim Hassan, Εγκυκλοπαίδεια της αρχαίας Αιγύπτου (τόμος 15ος): από τα τέλη της εποχής του Πτολεμαίου Β΄ μέχρι την εποχή του Πτολεμαίου Δ΄, εκδόσεις Hendawy, Κάιρο, 2019.

Bell, Sir H.I: Egypt from Alexander the Great to the Arab Conquest (Oxford, 1948).

World Heritage Centre (WHC), UNESCO: https://whc.unesco.org/en/tentativelists/1824/

Ναός του Έντφου: Είναι γνωστός επίσης ως ναός του θεού Ώρου. Βρίσκεται στην πόλη Έντφου, γνωστή στα Λατινικά ως «Απολλωνόπολις Μαgna». Θεωρείται ο δεύτερος σε έκταση ναός της αρχαίας Αιγύπτου, μετά από τους ναούς του Καρνάκ, στο Λούξορ. Ο ναός θεωρείται η τε-

29

Ο Ναός του «Κομ όμπο»

30

Ο ναός της Νταντάρα

Ο ναός της Έσνα

Ναός του Έντφου

31

Ελληνικό και Αιγυπτιακό Σινεμά: Τα Κοινά Σημεία της Χρυσής Εποχής

Μαρία Αδαμαντίδου Δημοσιογράφος - Ερευνήτρια σε θέματα Αιγυπτιώτη Ελληνισμού

Είναι γνωστό στους φίλους του σινεμά ότι η αιγυπτιακή βιομηχανία κινηματογράφου γνώρισε μεγάλη ακμή στις δεκαετίες του 1940, 1950 και 1960 κι έφθασε στο σημείο να αποκτήσει την επωνυμία του Χόλιγουντ στις όχθες του Νείλου. Είναι επίσης γνωστό ότι σε αυτά τα χρόνια της ακμής, ελληνικές ταινίες όπως οι κλασικές πλέον «Δεσποινίς ετών 39» (1952) και «Ένα βότσαλο στη Λίμνη» (1954), γυρίστηκαν στην Αίγυπτο κάνοντας χρήση της ανώτερης τεχνικής υποδομής που διέθεταν τα αιγυπτιακά στούντιο, όπως το περίφημο Studio Misr. Και τέλος, είναι γνωστό ότι Αιγυπτιώτες Έλληνες εργάστηκαν στον αιγυπτιακό κινηματογράφο, άλλοι μπροστά στην κάμερα όπως ο Γιώργος Ιορδανίδης και η Καίτη Βουτσάκη, πολλοί περισσότεροι δε ως τεχνικοί πίσω από αυτήν: ο μουσικοσυνθέτης Αντρέ Ράιντερ, ο ηχολήπτης Ανδρέας Ζεντέλης, ο σκηνογράφος Αντουάν Πολυζώης, ο υπεύθυνος φωτισμού Στέλιος Αντωνόπουλος, μεταξύ άλλων. Υπάρχει όμως και μια πτυχή των ελληνο-αιγυπτιακών κινηματογραφικών σχέσεων που, εξ όσων γνωρίζω τουλάχιστον, δεν έχει μελετηθεί ακόμη σε βάθος. Θα ήθελα πρώτα να σας φέρω μπροστά σε δύο ταινίες: την ελληνική του 1964, με πρωταγωνιστές την Τζένη Καρέζη και τον Αλέκο Αλεξανδράκη τιτλοφορείται «Δεσποινίς διευθυντής», η αιγυπτιακή του 1966, με πρωταγωνιστές την Shadia και τον Σαλάχ δουλ-Φακάρ τιτλοφορείται «Η γυναίκα μου είναι γενικός διευθυντής» (Μουράτι μουντίρ αμ). Από μόνο του, το ότι το θέμα είναι λίγο πολύ το ίδιο δεν μας ξαφνιάζει γιατί οι ταινίες με παρόμοιες υποθέσεις ήταν ανέκαθεν παγκόσμιο φαινόμενο. Αν όμως συνυπολογιστεί ότι αυτές οι ταινίες με το όμοιο θέμα είναι προϊόντα χωρών της Μεσογείου με διαφορετικές κουλτούρες, και ότι είναι επίσης παραγωγές της δεκαετίας του 1960 όταν ο κινηματογράφος άκμαζε εμπορικά και στις δύο χώρες, προκύπτει λογικά το ερώτημα: Είναι αυτές οι ομοιότητες μοναδική περίπτωση ή μία από πολλές; Και αν είναι πολλές τι συμπεράσματα μπορούμε να βγάλουμε; Μήπως το σινεμά αποκαλύπτει με τον δικό του μοναδικό τρόπο του τα σημεία όπου η Ελλάδα και η Αίγυπτος συγγενεύουν πολιτισμικά; Το αιγυπτιακό σινεμά αρχίζει να ακμάζει από τα μέσα της δεκαετίας του 1940 ενώ το ελληνικό δικαιολογημένα ενεργοποιείται μεταπολεμικά. Από τις αρχές του 1950 και για μια δεκαπενταετία, οι δύο κινηματογράφοι συμβαδίζουν παράγοντας κάθε χρόνο δεκάδες εμπορικές ταινίες που υπόσχο-

32

νται πολύ γέλιο είτε πολύ δάκρυ και επιτυγχάνουν ρεκόρ εισπράξεων. Οι ποιοτικές ταινίες δεν λείπουν, βεβαίως, και παίρνουν τον δρόμο για τα μεγάλα φεστιβάλ των Καννών ή του Βερολίνου, αλλά είναι από τη μερίδα του λέοντος της ελληνικής και αιγυπτιακής παραγωγής, δηλαδή τις κωμωδίες, τα μελοδράματα και τις μουσικές κομεντί που θα ανιχνεύσουμε τα κοινά σημεία επαφής. Βρίσκουμε πολλές αντιστοιχίες στην πινακοθήκη των χαρακτήρων που ζωντανεύουν στην οθόνη: Είναι η κλασική υπομονετική, τυραννισμένη μάνα που συχνά στο ελληνικό σινεμά ενσάρκωνε η Ελένη Χατζηαργύρη είτε η Ελένη Ζαφειρίου, και στο αιγυπτιακό σινεμά αντίστοιχή της ήταν η Αμίνα Ρεζκ ή η Φαρντός Μοχάμαντ. Ο αυστηρός, συντηρητικός Ελληνας πατέρας πολλές φορές είχε το πρόσωπο του Λυκούργου Καλλέργη και από τη μεριά του Νείλου, το πρόσωπο του Ζάκι Ρόστομ. Ο Ελληνας σκηνοθέτης που γύρευε ηθοποιό-προσωποποίηση της καλοσύνης διάλεγε συχνά τον Παντελή Ζερβό και ο Αιγύπτιος, τον Χουσέιν Ριάντ. Ήταν πολλές οι δυναμικές και ανεξάρτητες ηρωΐδες στις ελληνικές και τις αιγυπτιακές ταινίες, με ιδανικές ερμηνεύτριες την Μάρω Κοντού ή τη Τζένη Καρέζη και, νοτιότερα, τη Λόμπνα Αμπντελ-Αζίζ είτε τη Νάντια Λότφι. Κοινή παρουσία και δημοφιλής ήρωας ο τίμιος βιοπαλαιστής με κλασικά υποψήφιους για τον ρόλο τον Γιώργο Φούντα στα δικά μας λημέρια και τον Σόκρι Σαρχάν στα αιγυπτιακά. Και η λίστα συνεχίζεται με την καλή και φρόνιμη κόρη, τη ζηλόφθονη ραδιούργα συγγενή, τον πιστό φίλο του ήρωα κ.ο.κ. Αυτές οι ομοιότητες, επιφανειακές ή βαθύτερες, είναι σημαντικές γιατί υπαινίσσονται ή υπογραμμίζουν ένα κοινό γεωγραφικό και ιστορικό υπόβαθρο. Οι περιπτώσεις παρόμοιας κοινωνικής συμπεριφοράς είναι αρκετές. Η μητρική αγάπη και οι θυσίες που συχνά απαιτεί, τροφοδοτούν πολλά ελληνικά κι αιγυπτιακά σενάρια, όπως φαίνεται στα φιλμ «Αγάπησα και πόνεσα» (1963) με την Αντζελα Ζήλεια και «Ναχρ ελ χομπ/Το ποτάμι της αγάπης» με την Φάτεν Χαμάμα. Η δύναμη του αληθινού έρωτα να λύνει κάθε κακό στήριξε τα μελοδράματα και των δύο χωρών, βλέπε τη «Σάρκα/Αλ-τζάσαντ» (1955) με την Χέντ Ρόστομ ή το «Αντίο ζωή» με την Ελένη Χατζηαργύρη και τον Γιώργο Φούντα. Στις αισθηματικές κομεντί, γοητευτικοί νέοι άνδρες φλερτάρουν διακριτικά τις γοητευτικές και φρόνιμες νέες κοπέλες, άλλοτε επικαλούμενοι τους θεούς του Ολύμπου όπως

ο Αλέκος Αλεξανδράκης στο «Ένα κορίτσι για δύο» (1963) και άλλοτε αυτοσχεδιάζοντας με ένα πεσμένο κουβάρι πλεξίματος, όπως έκανε ο Αχμάντ Ράμζι στο «Ελ-σάμπαα μπανάτ/Οι επτά θυγατέρες» (1961). Η κοινωνική επιταγή του γάμου για τις γυναίκες έδωσε συχνά αφορμή για κωμωδίες ή δράματα, βλέπε την «Αχ μιν χάουα/Γυναικεία καμώματα» (1962) όπου η πεισματάρα Λόμπνα Αμπντελ-Αζίζ κάνει τα πάντα για να απογοητεύσει κάθε υποψήφιο γαμπρό που φέρνουν οι γονείς της, και την «Δεσποινίς ετών 39» (1954) όπου η 39χρονη υποψήφια νύφη έχει πολύ μεγαλύτερη διάθεση για παντρειά. Ο μικρόκοσμος της γειτονιάς αποτελεί σταθερό σκηνικό σε αιγυπτιακές και ελληνικές ταινίες και λειτουργεί σαν ευρύτερη οικογένεια που παρακολουθεί, κρίνει, κατακρίνει ή παραστέκεται στους πρωταγωνιστές, όπως βλέπουμε στο κοινωνικό δράμα «Εχνα αλ-ταλάμζα/Οι φοιτητές» (1959) και η «Συνοικία το όνειρο» (1961). Οι παρενδυτικές μεταμφιέσεις αποδείχθηκαν δημοφιλείς σε κωμωδίες και των δύο χωρών. Ο Σταύρος Παράβας δείχνει να απολαμβάνει τη θηλυκή πλευρά του ως δεσποινίς Κλεοπάτρα στο «Η Κλεοπάτρα ήταν Αντώνης» (1966) ενώ ο Αμπντελ-Μένεεμ Ιμπραχίμ στο «Σοκαρ χάνεμ/Μία κυρία σκέτη γλύκα» (1960) αφού κάνει το χατήρι με χίλια ζόρια σε φίλους του και υποδύεται την πλούσια θεία από τη Νότια Αμερική, τελικά βρίσκει τον τρόπο να περάσει καλά παρέα με τις πανέμορφες Σάμια Γκαμάλ και Καριμάν. Δεν είναι λίγες, λοιπόν, οι ομοιότητες και τα κοινά πεδία στο ελληνικό και αιγυπτιακό σινεμά και είναι επόμενο να αναρωτηθεί κανείς: είναι επιφανειακές ή έχουν βαθύτερα αίτια; Μπορούν άραγε να εξηγηθούν με βάση ένα στενά ελληνο-αιγυπτιακό υπόβαθρο ή το ευρύτερο της Μεσογείου; Μόνο μια βαθύτερη μελέτη θα έδινε την απάντηση σε τέτοια ερωτήματα αλλά για την ώρα μπορούμε να καταθέσουμε κάποιες σκέψεις. Οι δεκαετίες του 1950 και του 1960 ήταν μεταβατικές περίοδοι για τις δύο χώρες: στην Αίγυπτο, η Επανάσταση του Ιουλίου έφερε την ταχεία δραστηριοποίηση της χώρας σε διάφορους παραγωγικούς τομείς, και στην Ελλάδα, μεταπολεμική ανασυγκρότηση, επανασύσταση της κρατικής μηχανής και έκρηξη αστυφιλίας. Στις περιόδους αυτές που τις χαρακτήριζε πολιτική και κοινωνική ρευστότητα, παραγωγοί, σκηνοθέτες και σεναριογράφοι, με το βλέμμα φυσικά στις εισπράξεις, επένδυσαν σε θέματα που είχαν κοινό παρονομαστή μια σταθερή, παρηγορητική αξία: την οικογένεια. Τελικά, πιστεύουμε ότι το αρχικό μας ερώτημα στοιχειοθετήθηκε επαρκώς αλλά όπως συνήθως συμβαίνει όταν κάποιος πετάει για πρώτη φορά πάνω από αχαρτογράφητο έδαφος, καταλήξαμε με περισσότερα ερωτήματα παρά απαντήσεις. Αυτές θα περιμένουμε να δοθούν από τον ιστορικό του μέλλοντος, οι υπόλοιποι μπορούμε να απολαύσουμε ξανά τις δημοφιλείς αιγυπτιακές και ελληνικές ταινίες της χρυσής εποχής βλέποντάς τις με καινούριο μάτι.

33

Η Αίγυπτος στο έργο του Κ.Π. Καβάφη. Καβάφεια Ο Ν. Καζαντζάκης γράφει: «Η πιό εξαιρετική πνευματική φυσιογνωμία της Αιγύπτου είναι χωρίς άλλο ο ποιητής Καβάφης». Τον είχε γνωρίσει το 1927, κατά την διάρκεια του ταξιδιού του στην Αίγυπτο που περιέλαβε την Αλεξάνδρεια, Κάιρο, Γκίζα, Λούξορ, Ραϊθώ (σημερινό Ελτορ) και την Ιερά Μονή της Αγίας Αικατερίνης στο Νότιο Σινά. Αυτά αναφέρει στο έργο του: Ταξιδεύοντας, Ιταλία – Αίγυπτος, Σινά – Ιερουσαλήμ, Κύπρος – ο Μοριάς.

Σαμουήλ Μπισσάρας Μεταφραστής - Διερμηνέας Ελληνικών - Αραβικών Βραβείο μετάφρασης «Καβάφεια 2009»

Ο Βρετανός συγγραφέας E.M.Forster ( Edward Morgan Forster, Λονδίνο 1/1/1879-7/6/1970) σε μελέτη του, και ο ιστορικός Arnold Joseph Toynbee ( Λονδίνο, 14 Απριλίου 1889 – 22 Οκτωβρίου 1975 ) σε επιστολή του ημερομηνίας 12 Ιουνίου 1924, που δημοσιεύεται στο βιβλίο The FORSTER – CAVAFY LETTERS, έκδοσης του Αμερικάνικου Πανεπιστημίου στο Κάιρο, αναφέρονται, μεταξύ άλλων στην έντονη αγάπη του Καβάφη για την Αλεξάνδρεια. Ο Κωνσταντίνος Καβάφης γεννήθηκε στις 29 Απριλίου 1863 στην Αλεξάνδρεια. Στα 70 του, την ίδια ημερομηνία στην ίδια πόλη, πέθανε, όπου υπάρχει ο τάφος του, στα κοιμητήρια της Ελληνικής κοινότητας Αλεξανδρείας. Έζησε στην Αλεξάνδρεια, την όμορφη ιστορική πόλη που ίδρυσε ο Μέγας Αλέξανδρος, εκτός από σύντομα διαστήματα απουσίας, κυρίως στην Αγγλία, Κωνσταντινούπολη και την Ελλάδα. Ασχολείται με διάφορες εργασίες, οπότε το 1892 προσλαμβάνεται ως συμβασιούχος έκτακτος υπάλληλος, γραφεύς, στην υπηρεσία αρδεύσεων της Αιγύπτου, που υπαγόταν στην Αγγλική διοίκηση και θα παραμείνει εκεί, για τριάντα περίπου χρόνια, έως το 1922. Τα γραφεία της υπηρεσίας βρίσκονταν στο κτίριο που στεγάζεται σήμερα το ξενοδοχείο Μετροπόλ, στην στάση Ραμλίου στο κέντρο της Αλεξάνδρειας.

Η Αίγυπτος, κατέχει μια ξεχωριστή θέση, όπου ο χώρος δεν περιορίζεται μόνο στην Αλεξάνδρεια. Περιηγείται, με τα ποιήματα του, στην αγαπημένη Αίγυπτο. Στο ποίημα του «Ιθάκη» αναφέρει: «Να εύχεσαι να είναι μακρύς ο δρόμος Σε πόλεις Αιγυπτιακές πολλές να πας, Να μάθεις και να μάθεις απ’ τους σπουδασμένους». Φτάνει στην Συήνη, το σημερινό Ασουάν, για να φέρει από εκεί τον περίφημο γρανίτη, να φτιάξει το μνημείο του Ευρίωνα. Στο ομώνυμο ποίημα διαβάζουμε: «Εις το περίτεχνον αυτό μνημείον Ολόκληρον εκ λίθου συηνίτου, Που το σκεπάζουν τόσοι μενεξέδες, τόσοι κρίνοι, Είναι θαμμένος ο ωραίος Ευρίων». Σε άλλο σημείο, «Στας Θήβας τα ιερά γράμματα σπούδασε» εννοώντας την περιοχή του σημερινού Λούξορ και «του Αρσινοίτου νομού συνέγραψε ιστορίαν» αναφερόμενος στο σημερινό Φαγιούμ. Το αποκορύφωμα της διχόνοιας στην Πτολεμαϊκή δυναστεία και της Εξωτερικής παρέμβασης, από την Ρώμη τότε, απεικονίζεται στο ποίημα του «Πρέσβεις από την Αλεξάνδρεια». Ίσως το συγκεκριμένο ποίημα μας θυμίζει, μεταξύ άλλων, και τους κενούς βασιλικούς θυρεούς, γνωστούς ως «καρτούς», στον ναό του θεού Ώρου στο Έντφου, νότια του Λούξορ, που είναι Πτολεμαϊκής εποχής, φαραωνικής αρχιτεκτονικής, όπου συνδέονται τα κενά «καρτούς «με το κενό εξουσίας, την διαμάχη, μεταξύ του Πτολεμαίου Στ΄ και Πτολεμαίου Η΄. Το σημερινό Έντφου ήταν γνωστό με την ονομασία Απολλωνόπολις. Δίνεται η εντύπωση ότι επικρατεί στο έργο του, μόνο, το παρελθόν.

34

Ωστόσο ο Καβάφης ασχολήθηκε σε ορισμένες περιπτώσεις με σύγχρονα γεγονότα της εποχής του.

Εκτός από τα ποιήματα μπορούμε να αναφέρουμε ένα από τα παραδείγματα παρουσίας της Αιγύπτου στα πεζά του Κ.Π. Καβάφη:

Χαρακτηριστικό παράδειγμα το ποίημα του «27 Ιουνίου 1906, 2 μ.μ.» που αναφέρεται στον απαγχονισμό Αιγυπτίων από τους Άγγλους κατακτητές, κατόπιν επεισοδίου στις 13 Ιουνίου 1906, στο χωριό «Ντενσουάϊ» νοτιοανατολικά της Αλεξάνδρειας, στο Δέλτα του Νείλου. Το συγκεκριμένο γεγονός αναφέρεται αναλυτικά από τον Στρατή Τσίρκα στο βιβλίο του «Ο πολιτικός Καβάφης». Αναφέρεται επίσης σε γνωστό άρθρο του εθνικού ηγέτη Μουστάφα Κάμελ, που δημοσιεύτηκε στις 11 Ιουλίου 1906 στην Γαλλική εφημερίδα «Le Figaro» με τίτλο «Προς το Αγγλικό έθνος και τον πολιτισμένο κόσμο». Το συγκεκριμένο ποίημα του Καβάφη καταδικάζει τις πράξεις της Αγγλικής κατοχής. Ο συγγραφέας Στρατής Τσίρκας (πραγματικό ονοματεπώνυμο Ιωάννης Χατζηανδρέας, Κάιρο 23 Ιουλίου 1911 – Αθήνα 27 Ιανουαρίου 1980), γνωστός για την τριλογία του έχει γράψει επίσης ένα άλλο βιβλίο με τίτλο «ο Καβάφης και η εποχή του».

Σε άρθρο του, που δημοσιεύτηκε στην εφημερίδα «Τηλέγραφος» Αλεξανδρείας, στις 12 Ιουλίου 1892, με τίτλο «το Μουσείον μας» αναφέρεται στο Μουσείον της Αλεξάνδρειας, το νεοσύστατο Μουσείο της Αλεξάνδρειας, που δεν είχε ανοίξει ακόμα τα θύρας του επισήμως εις το κοινόν.

Τίθεται το ερώτημα, για την σχέση του Καβάφη με την Αραβική γλώσσα. Πιστεύω ότι υπάρχουν ενδείξεις, πως είχε επαφή, όπως είναι λογικό, με την καθομιλουμένη, την καθημερινή Αραβική γλώσσα της επικοινωνίας, την «Αλαμέγια» η οποία συνήθως διαφέρει από την γραπτή, καθαρεύουσα, γνωστή ως «Αλφόσχα». Για παράδειγμα στο ποίημα του «Λόγος και σιγή» ο Καβάφης αρχίζει ως εξής: «Αζά καν ελκαλάμ μιν φάντα, ασοουκούτ μιν ζαχάμπ». Ουσιαστικά πρόκειται για Αιγυπτιακή παροιμία όπου η απόδοση δεν γίνεται με την καθαρεύουσα, την γλώσσα της Αραβικής γραφής αλλά με την καθομιλουμένη, προφορική διάλεκτο. Αν είχε χρησιμοποιηθεί η καθαρεύουσα θα έπρεπε η απόδοση να είναι «Ίδα καν αλκαλάμ μιν φέντα, αλσουκούτ μιν δάχαμπ» που σημαίνει « αν είναι άργυρος ο λόγος, η σιωπή είναι χρυσός ». Στο ποίημα του «Σαμ ελ νεσίμ» ο Καβάφης περιγράφει την γιορταστική ατμόσφαιρα που επικρατεί σε αυτή την μεγάλη γιορτή του «Sham Elnessim», γιορτή της Άνοιξης, από την φαραωνική εποχή, που συμπίπτει με την Δευτέρα του Πάσχα. Ο ποιητής εδώ χρησιμοποιεί το όνομα «Μισίρι» και όχι «Αίγυπτος» από το γνωστό «Μίσρ». Αναφέρεται στον «αγαθό Αιγύπτιο» που γιορτάζει το «Sham Elnessim» και περιγράφει όσα παρακολουθεί σε περιοχές της Αλεξάνδρειας, την Μαχμουδία, το Μεξ, το Μωχαρέμβεη και «επευφημείται γλυκύς μογάννι φήμης ευρυτάτης» όπου χρησιμοποιεί την Αραβική λέξη «μογάννι» για τον ερμηνευτή, τραγουδιστή.

Διεθνές λογοτεχνικό συμπόσιο Καβάφη «Καβάφεια». Όταν ανέλαβε ο αείμνηστος διανοούμενος, οραματιστής, Κωστής Μοσκώφ (15-11-1939, 27-6-1998) μορφωτικός ακόλουθος στο Κάιρο, το 1990, μία από τις πρώτες πρωτοβουλίες του για την ενίσχυση της πολιτιστικής επικοινωνίας, μεταξύ Ελλάδας, Αιγύπτου, και του Αραβικού κόσμου, ήταν η μετάφραση του Καβάφη, αργότερα του Στρατή Τσίρκα και άλλων στα Αραβικά, θεσπίζοντας το διεθνούς λογοτεχνικού συμποσίου «Τα Καβάφεια», που είχε ξεκινήσει λίγα χρόνια πριν, σε ετήσιο θεσμό, πράγμα που έγινε από τις 1217/10/1991. Η σκέψη του αείμνηστου Κωστή Μοσκώφ, που ανέλαβε αργότερα εκπρόσωπος του ιδρύματος Ελληνικού πολιτισμού, με τον οποίο συνεργάστηκα ως μεταφραστής – διερμηνέας Αραβικών, ήταν η ενίσχυση της πολιτιστικής επικοινωνίας με την Αίγυπτο και τον Αραβικό κόσμο, έχοντας ως γέφυρα, σημείο αναφοράς τον Καβάφη. Το 1992, χάρη στις προσπάθειες του, εγκαινιάστηκε το μουσείο Καβάφη, στο σπίτι που έμενε τα τελευταία 25 χρόνια ο ποιητής στην οδό Λέψιους, αργότερα Sharm Elsheikh, η οποία έχει μετονομαστεί εδώ και μερικά χρόνια, από το 2010, σε οδό Καβάφη. Μετά τον θάνατο του Μοσκώφ, το 1998, το συγκεκριμένο συμπόσιο «Καβάφεια» συνεχίζεται όχι σε ετήσια βάση αλλά ανά διαστήματα, με την συνεργασία των υπουργείων πολιτισμού, Ελλάδας και Αιγύπτου, της Ελληνικής πρεσβείας στο Κάιρο, του Ελληνικού ιδρύματος πολιτισμού, της Ελληνικής κοινότητας Καΐρου, του Ελληνικού πολιτιστικού κέντρου Καΐρου, της Όπερας του Καΐρου, της Βιβλιοθήκης της Αλεξάνδρειας και άλλων φορέων της Ελλάδας και της Αιγύπτου. Τα τελευταία «Καβάφεια» διοργανώθηκαν τον Οκτώβριο το 2019, με την ελπίδα να συνεχιστούν… Αξίζει να αναφερθούν μερικές σημαντικές μεταφράσεις του Κ.Π. Καβάφη στην Αραβική γλώσσα. Η μετάφραση του αείμνηστου Δρ. Ναήμ Ατέγια (1991) του ομότιμου καθηγητή Δρ. Mohammed Hamdy Ibrahim (τέως κοσμήτορα της φιλοσοφικής σχολής – Πανεπιστή-

35

μιο Καΐρου) το 1992, του αείμνηστου ποιητή Ρέφαατ Σαλλάμ (2010), ως ένα μέρος της πλούσιας μεταφραστικής τους προσφοράς. Αξίζει να σημειωθεί ότι η δεύτερη μετάφραση τυπώθηκε στο τυπογραφείο « Άτλας» του αείμνηστου Ιωάννη Διακουμίδη, πρώην προέδρου της Ελληνικής κοινότητας Καΐρου. Αναφέρεται επίσης ο τόμος «Κ. Καβάφης» που επιμελήθηκε η καθηγήτρια Σόνια Ιλίσνσκαγια, σε μετάφραση του Σαμουήλ Μπισσάρα, όπου εκδόθηκε στα Ελληνικά και Αραβικά, το 2008. Η συγκεκριμένη δίγλωσση έκδοση εντάσσεται στα πλαίσια προγράμματος συνεργασίας για την προώθηση των Νεοελληνικών Σπουδών, μεταξύ των πανεπιστημίων Ιωαννίνων, Γρανάδα, Νάπολη και Βερολίνου. Για την συγκεκριμένη αξιώθηκα να λάβω το διεθνές βραβείο μετάφρασης στα «Καβάφεια» που οργανώθηκαν στην όπερα του Καΐρου το 2009,όπου το συγκεκριμένο βραβείο είχαν λάβει οι διακεκριμένοι αγαπητοί προαναφερθέντες μεταφραστές, αρκετά χρόνια πριν, το 1992 και 1993. Τέλος, επισημαίνεται η τεράστια συμβολή δύο λεξικών στην διευκόλυνση της επικοινωνίας μεταξύ της Αραβικής και της Ελληνικής γλώσσας. Πρόκειται για αξιέπαινο έργο των συγγραφέων. Το ΕΛΛΗΝΟ - ΑΡΑΒΙΚΟ ΛΕΞΙΚΟ, των Φιλίππου Γλύτση και Μωχάμεντ Αμπντελραχμάν Ελφέκι, 1948.

36

Το ΑΡΑΒΟ - ΕΛΛΗΝΙΚΟΝ ΛΕΞΙΚΟΝ, των Αρτεμίου Θαλασινού και Σαμουήλ Κάμελ, που κυκλοφόρησε το 1951 με αφιέρωση στον τότε υπουργό παιδείας της Αιγύπτου «πρύτανη της Αραβικής λογοτεχνίας», Τάχα Χουσέιν, όπου αναφέρεται, μεταξύ άλλων, ως «θεμελιωτήν της Πανεπιστημιακής έδρας δια την μελέτην των Αρχαίων Ελλήνων συγγραφέων εν Αιγύπτω»και «Υποστηρικτήν των Ελληνο Αιγυπτιακών σχέσεων». Αξίζει να συμβάλλουμε στην επιτυχία της διαπολιτισμικής, μεταξύ άλλων, συνεργασίας, Ελλάδας και Αιγύπτου, συνεχίζοντας την πορεία της διαχρονικής επικοινωνίας.

37

Ελληνικές Κοινότητες Αιγύπτου και Φιλανθρωπία

Ματθίλδη Πυρλή Υπεύθυνη τμήματος Ελληνισμού Αιγύπτου Ελληνικό Λογοτεχνικό και Ιστορικό Αρχείο Μορφωτικού Ιδρύματος Εθνικής Τραπέζης

38

Το τμήμα Ελληνισμού Αιγύπτου του ΕΛΙΑ-ΜΙΕΤ φυλάσσει και διαθέτει ελεύθερα στην έρευνα τα αρχεία δυο μείζονων ελληνικών Κοινοτήτων στην Αίγυπτο, της Αλεξάνδρειας και της Μανσούρας, καθώς και μέρη των αρχείων μικρότερων ελληνικών Κοινοτήτων ανά την Αίγυπτο. Διασώζει, με άλλα λόγια, το αποτύπωμα της ελληνικής παρουσίας στην χώρα από τα μέσα του 19ου αιώνα μέχρι και τα μέσα του 20ού. Πρόκειται για ένα αποτύπωμα που φωτίζει την ενασχόληση του ελληνικού στοιχείου με την οικονομία και τα γράμματα αλλά, πρωτίστως, με τη φιλανθρωπία που ήταν άλλωστε και ο καταστατικός σκοπός όλων των ελληνικών Κοινοτήτων της Αιγύπτου. Όπως θα διαπιστώσει ο ερευνητής, η φιλανθρωπική δράση των Αιγυπτιωτών δεν προσδιορίστηκε με όρους εθνικής ταυτότητας αλλά υπαγορεύτηκε από την θεμελιώδη, την παναθρώπινη αρχή της αλληλεγγύης. Ως τέτοιο παράδειγμα σημειώνουμε την προσφορά των ελλήνων ιατρών στους πάσχοντες Αιγυπτίους, ιδιαίτερα στους άπορους, και την καίρια συνδρομή των ελληνικών Κοινοτικών Νοσοκομείων σε στιγμές κρίσεως. Τον Ιούνιο του 1865, εν μέσω επιδημίας χολέρας στην Αλεξάνδρεια, το Ελληνικό Νοσοκομείο με συντονιστή τον γιατρό Γεώργιο Τζαγκαρόλα υποδέχτηκε και νοσήλευσε αδιακρίτως τον πάσχοντα πληθυσμό. Τον Ιούλιο του 1882, κατά τον βομβαρδισμό της Αλεξάνδρειας από τον Βρετανικό στόλο, μόνο το Ελληνικό Νοσοκομείο – και πάλι με συντονιστή τον Γεώργιο Τζαγκαρόλα – περιέθαλψε τους τραυματίες άραβες στρατιώτες. Είναι ένα ταιριαστό αντίδωρο των Ελληνών προς την χώρα που τους επιφύλαξε ένα καταφύγιο στους δύσκολους χρόνους της επίπονης δημιουργίας του νεώτερου ελληνικού κράτους και συνάμα έδαφος πρόσφορο για την άνθιση των προσπαθειών τους, τόσο επιχειρηματικών όσο και επιστημονικών. Η συγκινητική αναγνώριση αυτής της προσφοράς ίσως κρυσταλλώνεται στα λόγια ενός άραβα αξιωματικού, ο οποίος μεσολάβησε για την διάσωση του Ελληνικού Νοσοκομείου κατά τη διάρκεια των ταραγμένων ημερών του καλοκαιριού του 1882. Μεταφέρει ο Τζαγκαρόλας: «Το Νοσοκομείον διεσώθη εκ του πυρός παρ’ενός Άραβος αξιωματικού τραυματισμένου όστις εξήλθεν εις το παράθυρον και είπεν ότι πρέπει να ευγνωμονούν εις το Ελλ. Νοσοκομείον όπερ τους νοσηλεύει».

Οφθαλμολογική Αστυκλινική, Νοσοκομείο της Ελληνικής Κοινότητας Αλεξανδρείας «Άγιος Σωφρόνιος», Αλεξάνδρεια 1905. Οικοδομήθηκε με δαπάνη του Κωνσταντίνου Σαλβάγου το 1902. Τμήμα Ελληνισμού Αιγύπτου ΕΛΙΑ-ΜΙΕΤ

‫‪Το Ελληνικό Προσκοπείο λειτουργεί από το 1913 ως μέρος του απόδημου ΣΕΠ‬‬

‫‪Ελληνο – Αιγυπτιακές σχέσεις 10.500 ετών‬‬

‫الكشافة اليونانية التي تزاول نشاطها منذ عام ‪ ،1913‬وهي جزء من الكشافة اليونانية بالخارج‪.‬‬

‫عالقات يونانية – مصرية على مدار ‪ 10500‬عام‬

AKINHTO EΛΛΗΝΙΚΗΣ ΚΟΙΝΟΤΗΤΑΣ ΚΑΪΡΟΥ ΟΔΟΣ ΤΑΛΑΑΤ ΧΑΡΜΠ ΑΡ. 32 ΚΑΪΡΟ

AKINHTO EΛΛΗΝΙΚΗΣ ΚΟΙΝΟΤΗΤΑΣ ΚΑΪΡΟΥ ΟΔΟΣ ΣΟΛΙΜΑΝ ΕΛ ΧΑΛΑΜΠΙ ΑΡ. 17 ΚΑΪΡΟ

AKINHTO EΛΛΗΝΙΚΗΣ ΚΟΙΝΟΤΗΤΑΣ ΚΑΪΡΟΥ ΟΔΟΙ ΜΑΧΜΟΥΝΤ ΑΖΜΙ ΑΡ. 9 ΖΑΜΑΛΕΚ-ΚΑΪΡΟ

Μερικά Ακίνητα της ΕΚΚ που αποτελούν μετά το Ελληνικό Νοσοκομείο βασικό οικονομικό πόρο της ΕΚΚ

.‫ مصدر الدخل الرئيسي للجمعية اليونانية بالقاهرة‬،‫بعض عقارات الجمعية اليونانية بالقاهرة التي تعد بعد المستشفى اليوناني‬

Ελληνικό κέντρο Καΐρου: Κοινωνική & πολιτιστική δραστηριότητα

‫ نشاط اجتماعي وثقافي‬:‫المركز اليوناني بالقاهرة‬

Ελληνικό νοσοκομείο

‫المستشفى اليوناني‬

‫الجمعيات اليونانية والنشاط الخيري‬

‫ماتثيلذي بيرلي‬ ‫مسئولة قسم اليونانيين بمصر‬ ‫األرشيف األدبي والتاريخي اليوناني‬ ‫مؤسسة البنك األهلي اليوناني الثقافية‬

‫‪٣٨‬‬

‫إن قسم “اليونانيون بمصر” التابع لألرشيف األدبي والتاريخي اليوناني بمؤسسة‬ ‫البنك األهلي اليوناني الثقافية ‪ ،ΕΛΙΑ - ΜΙΕΤ‬يحتفظ ويوفر إمكانية البحث‬ ‫لسجلين يتعلقان باثنتين من أكبر الجمعيات اليونانية بمصر‪ ،‬باإلسكندرية‬ ‫والمنصورة‪ ،‬باإلضافة إلى أجزاء من سجالت جمعيات يونانية أصغر في جميع‬ ‫أنحاء مصر‪ .‬بمعنى إنه يحافظ على بصمة الوجود اليوناني بمصر منذ منتصف‬ ‫القرن التاسع عشر حتى منتصف القرن العشرين‪ ،‬إنها بصمة تلقي الضوء على‬ ‫نشاط اليونانيين في االقتصاد واآلداب مع إعطاء أولوية للنشاط الخيري الذي‬ ‫كان الهدف من تأسيس جميع الجمعيات اليونانية بمصر‪ .‬سوف يدرك الباحث‬ ‫أن النشاط الخيري لليونانيين المصريين لم يقتصر على األصل العرقي بل نبع‬ ‫من المبدأ اإلنساني األساسي للتضامن‪ ،‬نذكر على سبيل المثال‪ ،‬ما قدمه األطباء‬ ‫اليونانيون إلى المحتاجين لمساعدتهم من المصريين وإسهام المستشفيات التابعة‬ ‫للجمعيات اليونانية في فترات األزمات‪ .‬في يونيو ‪ 1865‬خالل وباء الكوليرا‬ ‫باإلسكندرية‪ ،‬استقبل المستشفى اليوناني وقدم الرعاية إلى جميع من احتاج‬ ‫إليه بتنسيق من الطبيب چورچ تزجاروالس‪ .‬في يوليو عام ‪ 1882‬أثناء قصف‬ ‫األسطول البريطاني لإلسكندرية‪ ،‬فإن المستشفى اليوناني فقط – بتنسيق من‬ ‫چورچ تزجاروالس مرة أخرى – قدم الرعاية للجنود المصريين المصابين‪ .‬إنه‬ ‫رد للجميل من جانب اليونانيين إلى مصر التي كانت الملجأ لهم في السنوات‬ ‫الصعبة عند تأسيس دولة اليونان الحديثة وفي ذات الوقت كانت أرضا ً خصبة‬ ‫لجهودهم سواء في قطاع األعمال أو العلوم‪ .‬يتبلور هذا التقدير لإلسهام في‬ ‫كلمات ضابط مصري توسط إلنقاذ المستشفى اليوناني أثناء األيام المضطربة‬ ‫في صيف ‪ ،1882‬يقول تزجاروالس‪« :‬تم إنقاذ المستشفى من النيران بواسطة‬ ‫ضابط مصري مصاب خرج إلى النافذة وقال انه يجب أن يشعروا بالعرفان إلى‬ ‫المستشفى اليوناني الذي يعالجهم»‪.‬‬

‫عيادة عيون حضرية‪ ،‬بمستشفى الجمعية اليونانية باإلسكندرية «القديس‬ ‫صفرونيوس»‪ ،‬اإلسكندرية عام ‪ .1905‬منشأة على نفقة ورثة قنسطنطين سلڤاغوس‪،‬‬ ‫عام ‪.1902‬‬ ‫قسم «اليونانيون بمصر»‪ΕΛΙΑ - ΜΙΕΤ ،‬‬

٣٧

٣٦

‫هناك سؤال يطرح نفسه‪ ،‬هل كان كڤافيس على علم باللغة العربية؟‬ ‫أعتقد أنه كان لديه معرفة باللغة العامية وهذا من المنطقي فهي لغة التواصل اليومي‬ ‫ولم يكن على علم باللغة العربية الفصحى‪ ،‬باإلمكان االستدالل على ذلك حيث يبدأ‬ ‫قصيدته «الكالم والصمت» بالمثل التالي‪« :‬ازا كان الكالم من فضة‪ ،‬اسكوت من زهاب‬ ‫»‪ .Αζά καν ελκαλάμ μιν φάντα, ασοουκούτ μιν ζαχάμπ‬بالطبع المقصود هنا هو المثل‪:‬‬ ‫«إذا كان الكالم من فضة فالسكوت من ذهب»‪ .‬فإذا كان على علم باللغة الفصحى لكانت الصياغة‬ ‫مختلفة‪.‬‬ ‫في قصيدة بعنوان «سم النسيم» يسرد كڤافيس ما يشاهده في عيد شم النسيم‪ ،‬عنوان القصيدة «سم‬ ‫النسيم» حيث أن حرف الشين غير موجود باليونانية‪.‬‬ ‫في هذه القصيدة يستخدم الشاعر اسم «مصيري» أي «مصر» وال يستخدم اسم «إيجبتوس» حيث‬ ‫يتحدث عن فرحة المصري الطيب وفقا ً لوصفه بعيد شم النسيم وما يشاهده باإلسكندرية‪ ،‬المحمودية‪،‬‬ ‫المكس‪ ،‬محرم بك وغيرها ويشير إلى « ُمغنى» فيستخدم هذه الكلمة كما هي حيث يكتبها بحروف‬ ‫يونانية‪.‬‬ ‫باإلضافة إلى القصائد‪ ،‬باإلمكان اإلشارة إلى مثال عن وجود مصر في األعمال النثرية لكڤافيس‪،‬‬ ‫بتاريخ ‪ 12‬يوليو ‪ 1892‬في مقالة نشرت بجريدة «التلغراف» باإلسكندرية بعنوان «متحفنا» يقول‬ ‫كڤافيس‪« :‬لم يفتح متحف اإلسكندرية أبوابه بعد رسمياً‪ ،‬إال أن العدد القليل الذين زاروه شعروا بفرحة‬ ‫عارمة وغادروا المكان يتملكهم األمل تجاه مستقبله»‪.‬‬ ‫منتدى كڤافيس األدبي الدولي «كڤافيات»‬ ‫عندما حضر المفكر وصاحب الرؤية الراحل كوستيس موسكوف )‪(1998/6/27-1939/11/15‬‬ ‫إلى القاهرة كملحق ثقافي في عام ‪ ،1990‬من المبادرات التي قام بها لدعم التواصل الثقافي بين‬ ‫اليونان ومصر والعالم العربي كانت ترجمة كڤافيس ثم ستراتيس تسيركاس وأخرين‪ ،‬وتنظيم منتدى‬ ‫أدبي تكريما ً للشاعر السكندري كڤافيس كان قد بدأ قبل بضعة أعوام قبل حضوره‪ ،‬فجعله تقليدا ً‬ ‫سنويا ً معروف باسم «كڤافيات» وذلك بعد تنظيمه أول منتدى «كڤافيات» من جانبه في الفترة من‬ ‫‪ .1991/10/17-12‬كانت فكرة موسكوف الذي تعاونت معه كمترجم في منتدى «كڤافيات» أن يكون‬ ‫كڤافيس بمثابة محور أو جسر لمزيد من التواصل بين اليونان ومصر والعالم العربي‪ .‬وكان موسكوف‬ ‫ممثالً لمؤسسة الثقافة اليونانية باإلضافة إلى عمله كملحق ثقافي‪.‬‬

‫الشاعر في الخمسة وعشرين سنة األخيرة من حياته‪ ،‬حيث كان اسم الشارع ليبسيوس‪ ،‬ثم تحول‬ ‫إلى شرم الشيخ وصار يحمل اسم «شارع كفافيس» منذ عام ‪ ،2010‬ويقع بالقرب من محطة الرمل‬ ‫باإلسكندرية‪.‬‬ ‫بعد وفاة كوستيس موسكوف في عام ‪ ،1998‬مازال هذا المنتدى األدبي الدولي يُنظم ليس بشكل سنوي‪،‬‬ ‫بل على فترات بالتعاون بين وزارات الثقافة في مصر واليونان‪ ،‬السفارة اليونانية بالقاهرة‪ ،‬مؤسسة‬ ‫الثقافة اليونانية‪ ،‬الجمعية اليونانية بالقاهرة‪ ،‬الجمعية اليونانية باإلسكندرية‪ ،‬المركز الثقافي اليوناني‬ ‫بالقاهرة‪ ،‬دار األوبرا بالقاهرة‪ ،‬مكتبة اإلسكندرية ووجهات أخرى من مصر واليونان‪ .‬وقد نُظمت آخر‬ ‫فعالية «كڤافيات» حتى اآلن في أكتوبر عام ‪ .2019‬ونأمل في استمرار تنظيم «كڤافيات» أخرى‪.‬‬ ‫أود أن أشير إلى ترجمة أعمال الشاعر قنسطنطين كڤافيس إلى العربية التي قام بها الراحل د‪ .‬نعيم‬ ‫عطية )‪ (1991‬و أ‪ .‬د‪ .‬محمد حمدي إبراهيم (عميد كلية اآلداب سابقا ً – جامعة القاهرة) في عام ‪1992‬‬ ‫‪ ،‬الراحل الشاعر رفعت سالم )‪ (2010‬ضمن إسهامهم الغزير الجدير بالثناء‪ .‬نشير هنا إلى أن الترجمة‬ ‫التي قام بها الدكتور محمد حمدي إبراهيم ُ‬ ‫طبعت في مطبعة «أطلس» بمنطقة سوق التوفيقية بالقاهرة‬ ‫وكانت مملوكة للراحل يؤانيس ذياكوميذيس‪ ،‬رئيس الجمعية اليونانية بالقاهرة‪ .‬نضيف إلى الترجمات‬ ‫السابقة كتاب قصائد «كڤافيس» من إعداد أ‪.‬د سونيا إلينسكايا‪ ،‬ترجمة صموئيل بشارة وصدر عام‬ ‫‪ 2008‬باللغتين‪ ،‬اليونانية والعربية‪ ،‬في إطار برنامج للتعاون بين جامعات يوانينا (اليونان) برلين‬ ‫(ألمانيا) غرناطة (إسبانيا) نابولي (إيطاليا) وقد حصلت عن هذه الترجمة على جائزة كڤافيس الدولية‬ ‫للترجمة في منتدى « كڤافيات» الذي أقيم بدار األوبرا المصرية بالقاهرة عام ‪ ،2009‬بعد أن حصل‬ ‫المترجمون الكبار األعزاء الذين أشرت إليهم على هذه الجائزة في عقد التسعينات )‪ 1992‬و‪.(1993‬‬ ‫في الختام تجدر اإلشارة إلى اإلسهام العظيم لقاموسين في تيسير التواصل بين اللغتين العربية‬ ‫واليونانية‪ ،‬كما أن عمل المؤلفين يستحق اإلشادة به‪.‬‬ ‫قاموس يوناني ‪ -‬عربي‪ ،‬من تأليف محمد عبد الرحمن الفقي وفليب غليتسيس‪.1948 ،‬‬ ‫قاموس عربي ‪ -‬يوناني‪ ،‬من تأليف صموئيل كامل عبد السيد وأرتيميس ثالسينوس‪ ،1951 ،‬مع إهداء‬ ‫إلى الدكتور طه حسين وزير المعارف أنداك‪ ،‬عميد األدب العربي‪ ،‬حيث يتضمن اإلهداء إنه «صاحب‬ ‫الفضل األول في إنشاء الدراسات اليونانية بمصر» و «مدعم العالقات المصرية اليونانية»‪.‬‬ ‫من الجدير أن نساهم في نجاح التعاون الثقافي ضمن مجاالت التعاون بين مصر واليونان على مدار‬ ‫الزمان‪....‬‬

‫في عام ‪ ،1992‬بفضل جهود الراحل موسكوف تم افتتاح متحف كڤافيس في المنزل الذي أقام به‬

‫‪٣٥‬‬

‫مصر في أعمال الشاعر قنسطنطين كڤافيس‬ ‫يقول األديب اليوناني الشهير نيكوس كزنتزاكيس‪ ،‬صاحب رواية «زوربا‬ ‫اليوناني» أن «أهم شخصية فكرية في مصر هي بال منازع الشاعر كڤافيس»‪.‬‬ ‫كان كزنتزاكيس قد تعرف على كڤافيس خالل زيارته إلى مصر في عام ‪1927‬‬ ‫التي شملت اإلسكندرية‪ ،‬القاهرة‪ ،‬الجيزة‪ ،‬األقصر‪ ،‬الطور (رايثو) ودير سانت‬ ‫كاترين بجنوب سيناء‪ ،‬وقد ورد ذلك في كتابه «رحلة إلى إيطاليا – مصر –‬ ‫سيناء – القدس وقبرص ومورياس (أي شبه جزيرة المورا‪ ،‬البلوبونيس في‬ ‫اليونان)»‪.‬‬

‫صموئيل بشارة‬ ‫مترجم تحريري وفوري‬ ‫عربي – يوناني‬ ‫جائزة كڤافيس الدولية للترجمة‬ ‫«كڤافيات» عام ‪2009‬‬

‫األديب البريطاني ‪(E.M. Forster) Edward Morgan Forster‬‬ ‫إدوارد مورغان فورستر‪ ،‬لندن )‪ 1‬يناير ‪ 7-1879‬يونيو ‪ )1970‬في دراسة‬ ‫له‪ ،‬والمؤرخ البريطاني الشهير أرنولد جوزيف توينبي (لندن‪ 14 ،‬أبريل‬ ‫‪ 22-1889‬أكتوبر ‪ )1975‬في رسالة مؤرخة في ‪ 12‬يونيو ‪ 1924‬وهي ضمن‬ ‫كتاب ‪ The FORSTER – CAVAFY LETTERS‬الصادر من الجامعة‬ ‫األمريكية بالقاهرة‪ ،‬يشيران إلى حب كڤافيس الكبير لمدينة اإلسكندرية‪.‬‬ ‫ولد قنسطنطين پتروس كڤافيس بمدينة اإلسكندرية بتاريخ ‪ 29‬أبريل‪1863‬‬ ‫وتوفي بعد مضي ‪ 70‬عاما ً على ميالده أي في عام ‪ 1933‬في ذات التاريخ‬ ‫وبذات المدينة‪ ،‬اإلسكندرية‪ ،‬حيث يوجد قبره بمدافن الجمعية اليونانية‬ ‫باإلسكندرية‪.‬‬ ‫عاش كڤافيس في اإلسكندرية‪ ،‬هذه المدينة الجميلة العريقة التي أسسها اإلسكندر‬ ‫األكبر في عام ‪ 331‬ق‪ .‬م‪ ،‬طوال حياته باستثناء فترات قصيرة في إنجلترا‪،‬‬ ‫إسطنبول واليونان‪.‬‬ ‫عمل قنسطنطين كڤافيس بالعديد من األعمال بالتوازي تقريبا ً مع مدته الطويلة‬ ‫كموظف – كاتب بنظام العقود في مصلحة الري )‪ (1922-1892‬التي كانت‬ ‫تخضع لإلدارة البريطانية وكانت تقع بمحطة الرمل (مبنى فندق متروبول‬ ‫حالياً)‪.‬‬ ‫تحتل مصر مكانة خاصة عنده وال يقتصر المكان على اإلسكندرية فقط‪ ،‬ويظهر‬ ‫حبه لمصر من خالل قصائده‪ ،‬ففي إحدى أشهر قصائده «إيثاكى» أو»إيثاكا‪،‬‬ ‫إيتاكا» نسبة إلى جزيرة إيثاكي في غرب اليونان‪ ،‬يقول‪:‬‬ ‫«عندما تشد الرحال نحو إيثاكي‬ ‫فلتتمن أن يكون الطريق طويالً‬ ‫‪......‬‬

‫‪٣٤‬‬

‫اذهب إلى مدن مصرية كثيرة‪،‬‬ ‫تعلم وتعلم من العلماء»‬ ‫يصل من خالل قصيدته «قبر إڤريون» إلى مدينة أسوان كي يُحضر من هناك‬ ‫حجر الجرانيت الذي تشتهر به المنطقة حتى يصنع شاهد قبر‪:‬‬ ‫«في هذا النصب الرائع‪،‬‬ ‫المصنوع من حجر أسوان‪،‬‬ ‫الذي تغطيه كثير من زهور البنفسج‪،‬‬ ‫كثير من زهور السوسن‪،‬‬ ‫يرقد إڤريون الوسيم‪.‬‬ ‫كان شابا ً من اإلسكندرية‪»...‬‬ ‫ويستطرد «درس في طيبة» أي األقصر الحالية وكتب عن «اقليم أرسينوى»‬ ‫أي الفيوم الحالية‪.‬‬ ‫يتناول كڤافيس ذروة الفتنة في األسرة البطلمية والتدخل األجنبي من روما أنداك‬ ‫في قصيدته «رسل من اإلسكندرية»‪ .‬ربما تذكرنا هذه القصيدة بالخراطيش‬ ‫الفارغة بمعبد إدفو‪ ،‬جنوب األقصر‪ ،‬التي تعبر عن الفراغ في السلطة‬ ‫والنزاع على السلطة في فترة بطليموس السادس والثامن‪ ،‬اشتهرت إدفو باسم‬ ‫أبولونوبوليس‪.‬‬ ‫قد يبدو الماضي سائدا ً في أعمال كڤافيس إال أنه يتناول بعض الوقائع التي‬ ‫ترتبط بالفترة المعاصرة التي شغلت باله‪ .‬نشير إلى قصيدة بعنوان «‪ 27‬يونيو‬ ‫‪ ،1906‬الساعة الثانية ظهراً» التي تتناول حادثة دنشواى بتاريخ ‪ 13‬يونيو‬ ‫‪ 1906‬والتي يسردها بالتفصيل األديب اليوناني ستراتيس تسيركاس في كتابه‬ ‫«كڤافيس السياسي»‪ ،‬تجدر اإلشارة هنا إلى أن حادثة دنشواى كانت موضوع‬ ‫مقالة الزعيم مصطفى كامل في جريدة «فيجارو» بتاريخ ‪ 11‬يوليو «إلى العالم‬ ‫المتحضر»‪ ،‬هذه القصيدة تعد نوع من اإلدانة من جانب كڤافيس تجاه المحتل‬ ‫اإلنجليزي‪ .‬الجدير بالذكر أن الكاتب ستراتيس تسيركاس (اسمه الحقيقي يؤانيس‬ ‫ختزيئنذريئاس) المولود بالقاهرة في ‪ 23‬يوليو ‪ 1911‬والمتوفي بأثينا في‬ ‫‪ ،17-1-1980‬الشهير بالثالثية التي كتبها‪ ،‬قد وضع كتابا ً آخر بعنوان «كڤافيس‬ ‫وعصره»‪.‬‬

‫العزيز بأداء شخصية الفتاة العنيدة التي تفعل ما بوسعها حتى تطرد كل عريس يرشحه أهلها للتقدم لها‪،‬‬ ‫وفيلم «أنسة في سن ال ‪ (1954) »39‬حيث تتسم العروس التي بلغت الـ ‪ 39‬باستعداد أكبر للزواج‪ .‬يعد‬ ‫عالم الحي الصغير من المناظر الثابتة في األفالم المصرية واليونانية ويعمل كامتداد عائلي يتابع‪ ،‬ينقد أو‬ ‫يساند األبطال‪ ،‬مثلما حدث في فيلم «إحنا التالمذة» )‪ (1959‬والفيلم اليوناني «حي األحالم» )‪(1961‬‬ ‫‪ .‬شملت بعض األفالم الكوميدية على شخصيات بأزياء مغايرة‪ ،‬على سبيل المثال في فيلم «كليوباترا‬ ‫كانت أنطونيوس» )‪ (1966‬حيث يؤدى «ستا ڤروس پارا ڤاس» دور األنسة كليوباترا‪ ،‬بينما يؤدى عبد‬ ‫المنعم إبراهيم في فيلم «سكر هانم» )‪ (1960‬بدور العمة الثرية من أمريكا الجنوبية‪ ،‬بناء على إلحاح من‬ ‫أصدقائه‪ ،‬فيتمكن بذلك من صحبة الجميالت سامية جمال وكريمان‪.‬‬ ‫إذاً‪ ،‬فإن حاالت التشابه واألرضية المشتركة بين السينما اليونانية والمصرية ليست بقليلة‪ ،‬بالتالي من‬ ‫المنتقى أن يتساءل المرء‪ :‬هل تعد سطحية أم هناك أسباب أعمق؟ هل باإلمكان تفسير ذلك على أساس‬ ‫خلفية يونانية مصرية ضيقة أم على أساس منطقة البحر المتوسط بشكل أوسع؟ بإمكان دراسة متعمقة أن‬

‫تقدم الجواب على مثل هذه األسئلة‪ ،‬إال أننا نستطيع في الوقت الحالي أن نقدم بعض األفكار‪.‬‬ ‫يعد عقد ‪ 1950‬وعقد ‪ 1960‬فترات انتقالية للبلدين‪ :‬في مصر‪ ،‬ثورة يوليو التي أدت إلى تنشيط البلد‬ ‫في قطاعات إنتاجية مختلفة‪ ،‬بينما في اليونان‪ ،‬إعادة إعمار بعد الحرب‪ ،‬إعادة إنشاء ألية الدولة وانفجار‬ ‫سكاني في المدن‪ .‬في هذه الفترات التي كانت تتميز بسيولة األوضاع السياسية واالجتماعية‪ ،‬كان‬ ‫المنتجون‪ ،‬المخرجون‪ ،‬كتاب السيناريو‪ ،‬يلجؤون إلى قيمة راسخة تبعث إلى الراحة‪.‬‬ ‫في الختام‪ ،‬نعتقد إن تساؤلنا األصلي قد تناولناه بالجواب الكافي‪ ،‬إال أنه كما يحدث في كثير من األحيان‬ ‫عندما يتجول المرء للمرة األولى في مناطق لم تُستكشف بعد‪ ،‬فإننا في النهاية قد طرحنا تساؤالت أكثر‬ ‫من اإلجابات التي ننتظر أن نحصل عليها من المؤرخين في المستقبل‪ ،‬إال إننا نستطيع أن نستمتع مرة‬ ‫أخرى بمشاهدة هذه األفالم المصرية واليونانية المحبوبة من العصر الذهبي بنظرة جديدة‪.‬‬

‫‪٣٣‬‬

‫السينما اليونانية والسينما المصرية‬ ‫سمات مشتركة من العصر الذهبي‬ ‫من المعروف ألصدقاء السينما أن صناعة السينما المصرية قد شهدت ازدهارا ً‬ ‫كبيرا ً في فترة عقود ‪ 1960 ، 1950 ، 1940‬ووصلت إلى حد اكتساب لقب‬ ‫هوليوود على ضفاف النيل‪ .‬من المعلوم كذلك أن سنوات االزدهار هذه‪ ،‬فإن أفالم‬ ‫يونانية‪ ،‬صارت كالسيكية اآلن‪ ،‬مثل «أنسة في سن ال ‪( »39‬عام ‪ )1952‬و‬ ‫«حصاة في البحيرة» )‪ ، (1954‬تم تصويرها في مصر باستخدام البنية التحتية‬ ‫المتقدمة التي كانت لدى االستوديوهات المصرية مثل إستوديو مصر الشهير‪ .‬ومن‬ ‫المعلوم كذلك‪ ،‬أن اليونانيين المصريين قد عملوا بالسينما المصرية‪ ،‬البعض منهم‬ ‫أمام الكاميرا مثل چورچ يورذانيذيس وكيتى ڤوتساكى‪ ،‬واألكثر خلف الكاميرا‪،‬‬ ‫مثل‪ :‬الملحن أندريه ريدر‪ ،‬مهندس الصوت أندرياس زيدنديليس‪ ،‬مصمم المناظر‬ ‫أنطوان بوليزويس‪ ،‬مسئول اإلضاءة ستيليوس أنطونوپولوس وغيرهم‪.‬‬

‫ماريا أدامنديدس‬ ‫صحفية وباحثة تاريخية‬

‫هناك جانب في العالقات السينمائية اليونانية المصرية‪ ،‬على حد علمي‪ ،‬لم يتم‬ ‫دراسته بتعمق حتى اآلن‪ .‬أود في البداية أن أشير إلى فيلمين‪ :‬فيلم يوناني من‬ ‫عام ‪ ،1964‬بطولة تزيني كاريزى وأليكوس ألكسنذراكيس بعنوان «األنسة‬ ‫المدير» وفيلم مصري من عام ‪ ،1966‬بطولة شادية وصالح ذو الفقار بعنوان‬ ‫«مراتي مدير عام»‪ .‬ال يعد الموضوع في حد ذاته بمثابة مفاجأة حيث أن األفالم‬ ‫ذات الموضوعات المتشابهة ظاهرة عالمية‪ ،‬إال أنه عند األخذ في االعتبار أن‬ ‫هذين الفيلمين ذات الموضوع المتشابه‪ ،‬نتاج بلدين في البحر األبيض المتوسط‪،‬‬ ‫ذات ثقافتين مختلفتين‪ ،‬ومن إنتاج عقد ‪ ، 1960‬عندما كانت السينما في عصر‬ ‫ازدهارها التجاري في البلدين فإنه من المنتقى أن يطرح السؤال نفسه‪ :‬هل هذا‬ ‫التشابه حالة فردية أم إنه مثال واحد ضمن حاالت كثير؟ وإذا كانت هناك حاالت‬ ‫كثيرة‪ ،‬ما هي االستنتاجات التي نستطيع أن نستخرجها؟ هل تكشف السينما‪،‬‬ ‫بطريقتها الوحيدة نقاط القرابة الثقافية بين اليونان ومصر؟‬ ‫بدأ ازدهار السينما المصرية في عقد ‪ ، 1940‬بينما بدأت السينما اليونانية في النمو‬ ‫بعد الحرب العالمية‪ .‬منذ بداية ‪ 1950‬ولفترة خمسة عشر عام‪ ،‬كانت السينما في‬ ‫كال البلدين تسير جنبا ً إلى جنب بإنتاج عشرات األفالم التجارية التي تقدم كثير‬ ‫من الضحك أو كثير من الدموع وتحقق إيرادات قياسية‪ .‬توجد بالطبع أفالم ذات‬ ‫عالية الجودة‪ ،‬وتأخذ طريقها إلى مهرجانات األفالم الكبرى في كان أو برلين‪،‬‬ ‫إال أننا سوف نتناول هنا نصيب األسد من اإلنتاج السينمائي باليونان ومصر‪،‬‬ ‫أي األعمال الكوميدية‪ ،‬الميلودرامية والكوميديا الموسيقية‪ ،‬حيث نستكشف نقاط‬

‫‪٣٢‬‬

‫التماس المشتركة‪.‬‬ ‫نجد كثير من األمثلة في الشخصيات التي يتم تجسيدها على الشاشة‪ :‬األم التي‬ ‫تتميز بالصبر‪ ،‬التي عانت كثيراً‪ ،‬وتؤدى هذه الشخصية في السينما اليوناني “إلينى‬ ‫ختزيئار چيرى” أو “إلينى زافيريئو” وفى المقابل نجد في السينما المصرية‬ ‫“أمينة رزق” أو “فردوس محمد”‪ .‬األب اليوناني الحازم‪ ،‬المحافظ‪ ،‬الذي كان‬ ‫يؤديه في كثير من األحيان “ليكورغوس كاليرچيس” وفي السينما المصرية‬ ‫“زكي رستم”‪ .‬كان المخرج اليوناني الذي يبحث عن ممثل يُجسد الطيبة‪ ،‬يختار‬ ‫عادة “پندِليس زرڤوس» و «حسين رياض» في السينما المصرية‪ .‬كانت هناك‬ ‫كثير من البطالت للتعبير عن القوة واالستقاللية‪ ،‬على رأسهن «مارو كوندو» و‬ ‫«تزينى كاريزى» وفى مصر «لبنى عبد العزيز» و «نادية لطفي»‪ .‬كان هناك‬ ‫حضورا ً مشتركا ً لشخصية البطل المكافح الشريف‪ ،‬التي كان يؤديها تقليديا ً من‬ ‫الجانب اليوناني «چورچ فونداس» ومن الجانب المصري «شكري سرحان»‪.‬‬ ‫وتستمر قائمة الشخصيات بتجسيد شخصية االبنة الطيبة الهادئة‪ ،‬القريبة الحقودة‬ ‫الماكرة‪ ،‬الصديق الوفي للبطل وغيرها من الشخصيات‪.‬‬ ‫تعد أوجه التشابه‪ ،‬سواء كانت سطحية أو متعمقة‪ ،‬ذات أهمية حيث توحي أو تؤكد‬ ‫على األرضية الجغرافية والتاريخية المشتركة‪ .‬توجد العديد من حاالت السلوك‬ ‫االجتماعي المتشابه‪ ،‬حب األم والتضحيات المطلوبة‪ ،‬عادة ما يكون مادة لكثير‬ ‫من سيناريوهات األفالم اليونانية والمصرية‪ ،‬مثل فيلم «أحببت وتألمت» )‪(1963‬‬ ‫بطولة أنچيال زيليا و «نهر الحب» )‪(1960‬بطولة فاتن حمامة‪ .‬قوة الحب الحقيقي‬ ‫في مواجهة كل شر‪ ،‬كانت من سمات األعمال الميلودرامية في البلدين‪ ،‬على‬ ‫سبيل المثال فيلم «الجسد» )‪ (1955‬بطولة هند رستم وكمال الشناوي «وداعا ً‬ ‫أيها الحياة» بطولة «إلينى ختزيئارچيرى» و «چورچ فونداس»‪ .‬في األعمال‬ ‫العاطفية الكوميدية يقوم بعض الشباب بمعاكسة الفتيات الهادئات‪ ،‬على سبيل‬ ‫المثال باللجوء إلى شخصيات آلهة األولمب‪ ،‬مثل «أليكوس ألكسنذراكيس «في‬ ‫فيلم «بنت بإثينن» )‪ (1963‬وفي بعض األحيان بحركات مرتجلة باستخدام بكرة‬ ‫خيط‪ ،‬مثل «أحمد رمزي «في فيلم» السبع بنات» )‪.(1961‬‬ ‫بالنسبة للزواج من المنظور االجتماعي‪ ،‬تناولت العديد من األفالم الكوميدية‬ ‫والدرامية هذا الموضوع‪ ،‬مثل فيلم «أه من حواء» )‪ (1962‬حيث تقوم لبنى عبد‬

‫معبد كوم أمبو‬

‫معبد إدفو‬

‫‪٣١‬‬

‫معبد إسنا‬

‫‪٣٠‬‬

‫معبد دندرة‬

‫وقد أطلق عليها اسم «التوبوليس» حيث شيد الملك بطليموس السادس «الملقب باسم فيلوميتور أي‬ ‫المحب ألمه» المعبد في صورته الحالية على أنقاض معبد الملك تحتمس الثالث‪ ،‬واستمر البناء فيه‬ ‫حتى أواخر العصر الروماني‪ .‬وقد كرس المعبد لعبادة الثالوث خنوم ونيت ومنحيت‪ .‬ويحتوي المعبد‬ ‫قاعة أساطين ترتكز على ‪ 24‬أسطونًا يبلغ ارتفاعها ‪ 13‬متر وهي مزخرفة بنقوش بارزة ذات تيجان‬ ‫نباتية متنوعة وألوان زاهية‪ .‬ويرجع اكتشاف «معبد خنوم» بإسنا وتنظيفه من الرديم إلى عام ‪1843‬‬ ‫‪ .‬وينخفض المعبد عن مستوى األرض الحديثة لمدينة إسنا بحوالي ‪9‬م تقريبا ً‪ .‬وتمثل مناظر المعبد‬ ‫الملوك البطالمة واألباطرة الرومان في هيئات مصرية قديمة شائعة مثل تقديم القرابين والزهور‬ ‫المقدسة آللهة المعبد‪.‬‬ ‫معبد إدفو‪:‬‬ ‫ويعرف أيضًا بمعبد حورس ويقع بمدينة ادفو والتي عرفت في الالتينية باسم «أبولونوبوليس ماجنا»‬ ‫من حيث الحجم بعد معابد أي مدينة أبوللو الكبرى ويعد المعبد ثاني أكبر المعابد المصر القديمة‬ ‫لبناء معابد ضخمة تشبه معابد مصر القديمة حيث البطالمة الكرنك‪ .‬ويمثل المعبد آخر محاوالت‬ ‫استغرق بناءه نحو ‪ 180‬سنة‪ .‬وتشير المصادر أن بناء المعبد قد تم بين ‪ 237‬و‪ 57‬قبل الميالد وبدأ‬ ‫التشييد في عهد بطليموس الثالث ووضع أخر حجر في المعبد في السنة العاشرة من عهد «بطليموس‬ ‫الرابع فيلوباتور»‪ .‬ويبدأ المعبد بالصرح الكبير الذي يبلغ ارتفاعه ‪ 35‬متراً‪ ،‬وصور على برجيه‬

‫(بطليموس الثالث) يقضي على األعداء‪ ،‬يلي ذلك فناء مفتوح تحيط به األعمدة من ثالث جوانب‪ ،‬وفي‬ ‫وسطه كان يوجد مذبح لتقديم القرابين ثم بعد ذلك ردهة ذات ‪ 12‬عمودا بتيجان نباتية ثم بعد ذلك بهو‬ ‫األعمدة‪ ،‬إلى أن نصل إلى قدس األقداس‪ .‬ومن معالم المعبد المميزة بيت والدة اإلله أو “الماميزى”‬ ‫والذي يرجع تاريخ إنشاءه إلى عصر بطليموس الثامن والتاسع فهو عبارة عن معبد صغير مقام بجوار‬ ‫المعبد وله تخطيط مشابه للمعابد اإلغريقية وكذلك األعمدة المحاطة بها لها سمة من سمات العمارة في‬ ‫العصر البطلمي ال توجد في العمارة المصرية‪ .‬ومن المعالم البارزة كذلك في معبد ادفو مقياس النيل‬ ‫حيث كان يستخدم في تحديد إيجار األرض والضرائب طبقا لكمية مياه الفيضان‪.‬‬ ‫ موقع وزارة السياحة واآلثار ‪-‬‬‫ سليم حسن‪ ،‬موسوعة مصر القديمة (الجزء الخامس عشر)‪ :‬من أواخر عهد بطليموس الثاني إلى آخر‬‫عهد بطليموس الرابع‪ ،‬مؤسسة هنداوى‪ ،‬القاهرة‪.2019 ،‬‬ ‫‪- Bell, Sir H.I: Egypt from Alexander the Great to the Arab‬‬ ‫‪Conquest (Oxford, 1948).‬‬ ‫‪World Heritage Centre (WHC), UNESCO:‬‬ ‫‪https://whc.unesco.org/en/tentativelists/1824/‬‬

‫‪٢٩‬‬

‫معابد بطلمية على األراضي المصرية‪:‬‬ ‫عالقات ثقافية تاريخية بين شعبين‬

‫د‪ .‬حسين مرعي‬ ‫أستاذ مساعد ‪ -‬كلية اآلثار‪ -‬جامعة‬ ‫القاهرة‬

‫دورا مه ًما وحيويًا في توطيد العالقة بين شعبي مصر واليونان‪،‬‬ ‫لقد لعبت الثقافة ً‬ ‫وتعد تلك العالقة من أقدم العالقات بين شعبين عرفها التاريخ‪ ،‬وما يدعو للتأمل‬ ‫هو استمرار هذه العالقة المتميزة منذ بدايتها قبل الميالد وحتى العصر الحديث‪،‬‬ ‫فاإلرث الثقافي المشترك بين البلدين والعالقات المصرية مع اليونان وخاصة‬ ‫في محيط بحر ايجة وجزيرة كريت في عصر األسرة السادسة والعشرين في‬ ‫مصر خالل القرنين السادس والسابع قبل الميالد ثم مرحلة االزدهار بدخول‬ ‫اإلسكندر األكبر مصر وتأسيسه لمدينة اإلسكندرية بعد انتصاره على الملك‬ ‫الفارسي دارا الثالث في ‪ 332‬ق م‪ .‬ثم بعد موت اإلسكندر في ‪ 323‬ق م وتقسيم‬ ‫تركته من أقاليم بين قواده‪ ،‬آلت مصر لحكم بطليموس األول (سوتير) الذي جعل‬ ‫من مصر مملكة مستقلة تعرف باسم دولة البطالمة‪ .‬ثم جاءت مرحلة النهضة مع‬ ‫إنشاء مكتبة اإلسكندرية منارة المعرفة في العالم القديم خالل العصر البطلمي‬ ‫بقرار من بطليموس األول (‪ 367‬ق‪.‬م‪ 283-.‬ق‪.‬م‪ ).‬ثم استكمالها ونهضتها‬ ‫على يد مؤسسها الفعلي بطليموس الثاني (‪ 285‬ق‪.‬م‪ 247-.‬ق‪.‬م‪ ).‬بما تضمنته‬ ‫من آالف المجلدات والمخطوطات مما أدى تدفق العلماء والمفكرين اإلغريق‬ ‫إلى مصر وزادت بها التعددية الثقافية ودمجت حضارة اإلغريق الجديدة مع‬ ‫الحضارة المصرية القديمة‪ .‬ومن بين علمائها البارزين أريستارخوس وإقليدس‬ ‫وأرخميديس وأمينها الشهير كاليماخوس‪ .‬وخالل العصر البطلمي تم إنشاء عدد‬ ‫من المعابد الهامة لعدد من المعبودات المصرية مثل حتحور وسوبك وغيرهم‬ ‫والتي شيدت غالبيتها في صعيد مصر والتي تتميز بتفاصيل نقوشها الجدارية‬ ‫المميزة‪ .‬واتبعت المعابد البطلمية التخطيط التقليدي السائد في مصر القديمة حيث‬ ‫كانت الجدران مزينة بنقوش بارزة ظهر عليها الملك البطلمي كفرعون‪ .‬كتب‬ ‫اسمه بحروف هيروغليفية مصحوبًا بأسماء وألقاب مصرية داخل خرطوش‬ ‫كعادة الملوك المصريين ومن أمثلة تلك المعابد الباقية‪:‬‬ ‫معبد كوم أمبو‪:‬‬ ‫يرجع تاريخ تأسيس المعبد إلى عصر بطليموس السادس إال أن أعمال البناء‬ ‫استمرت حتى عصر الملك بطليموس الثالث عشر إلى جانب بعض اإلضافات‬ ‫التي تمت خالل العصر الروماني‪ .‬ولعل تسمية “كوم أمبو” وعلى حسب آراء‬ ‫العديد من العلماء مشتقة من‪“ :‬كوم” بمعنى تل‪ ،‬ولفظ “أمبو” الذي ربما تم‬

‫‪٢٨‬‬

‫تحريفه عن كلمة “أنبو” أو “نبو” والتي تعني الذهب‪ ،‬نتيجة لشهرة هذا الموقع‬ ‫بكثرة الطرق المؤدية إلى مناجم الذهب‪ ،‬وكذلك عرفت في النصوص المصرية‬ ‫القديمة باسم “با‪-‬سوبك” أي مقر المعبود سوبك الذي تم تقديسه في المنطقة منذ‬ ‫نظرا لتميزه‬ ‫العصور القديمة‪ .‬ويعد معبد كوم أمبو أحد أهم المعابد المصرية ً‬ ‫بطرازه المعماري المميز ومكانته الدينية حيث خصص الجزء الشمالي من‬ ‫المعبد لعباده ثالوث حورس المقدس‪ ،‬بينما كرس الجزء الجنوبي منه لعبادة‬ ‫ثالوث سوبك‪ .‬وقد تميز المعبد أيضًا بمجموعة من المناظر الهامة منها قسمة‬ ‫المعبد بمعرفة المعبودة ماعت إلهة الحق والعدالة‪ ،‬وأيضًا األدوات الجراحية‬ ‫والطبية وقائمة األعياد التي تقام بالمعبد التي صورت على جدرانه‪.‬‬ ‫معبد دندرة‪:‬‬ ‫كانت دندرة المركز الرئيسي لعبادة اإللهة حتحور التي قدسها اليونانيون‬ ‫القدماء مع المعبودة أفروديت‪ .‬ويتميز معبد دندرة بأنه مكون من طابقين وقدس‬ ‫فيه ثالوث حتحور وكذلك ألوزير ويعتبر من المعابد الكاملة لحد ما وثرائه‬ ‫بالعناصر المعمارية والنقوش الجدارية الفنية الفريدة‪ .‬ويرجع تاريخ أقدم المباني‬ ‫المكتشفة في المعبد إلى عصر الملك خوفو والملك ببي األول‪ ،‬أما المعبد الحالي‬ ‫فيرجع للعصر اليوناني الروماني‪ ،‬ويعتقد أن تشييده استغرق حوالي ‪ 34‬عا ًما‬ ‫حيث ساهم في إقامته أكثر من حاكم‪ ،‬حيث بدأ بطليموس الثالث في فكرة بنائه‬ ‫خالل القرن األول قبل الميالد‪ ،‬وأكمل جزءا منه بطليموس الحادي عشر ‪-‬أو‬ ‫ربما بطليموس أوليتيس‪ ،-‬وأدخل حكام البطالمة الرومان‪ ،‬إضافات كثيرة عليه‪،‬‬ ‫وتم االنتهاء من بناءه في عهد اإلمبراطور الروماني أوجستس «أغسطس»‪.‬‬ ‫وترجع شهرة معبد دندرة إلى المناظر الفلكية المصورة على سقفه‪ ،‬وكذلك‬ ‫مناظر الملوك واألباطرة وهم يقدمون القرابين لآللهة‪ ،‬كما يتميز هذا المعبد‬ ‫بوجود سراديب متعددة‪ .‬ويتميز المعبد بحدوث ظاهرة تعامد الشمس على قدس‬ ‫األقداس يومي الرابع من فبراير والثامن من نوفمبر من كل عام‪ ،‬تلك الظاهرة‬ ‫التي تم رصدها بالمعبد منذ العام ‪.2014‬‬ ‫معبد إسنا‪:‬‬ ‫يقع المعبد في مدينة إسنا التي تبعد حوالي ‪ 55‬كم جنوب مدينة األقصر الشهيرة‪.‬‬

٢٧

‫كان «چورچ سپتسيروپولوس» أول نائب لرئيس غرفة النقل النهري‪ ،‬حيث قام‬ ‫بتنظيم هذا القطاع حوالي عام ‪.1901‬‬ ‫قناة السويس‪:‬‬ ‫عمل مئات اليونانيين ال سيما الذين أتوا من الجزر في إنشاء القناة‪ .‬وفقا ً لمعلومة‬ ‫فإنه في عام ‪ 1867‬كان تعداد بورسعيد ‪ 8000‬نسمة يمثل اليونانيون منهم نسبة‬ ‫الثلثين ووفقا ً لمعلومة أخرى بلغ اليونانيون الذين كانوا يعملون بالقناة ‪5000‬‬ ‫شخص منهم ‪ 3000‬من جزيرة كاسوس‪.‬‬ ‫خالل الفترة الصعبة من عام ‪ ،1956‬تأميم القناة والعمليات العسكرية استمر‬ ‫‪ 840‬من اليونانيين المصريين األبطال في مواقعهم من مختلف الدرجات حتى‬ ‫عام ‪ .1968‬وهذا الموقف قد تم تكريمه سواء بمنح األوسمة والميداليات للعاملين‬ ‫من اليونانيين المصريين أو في خطب المسئولين المصريين والرئيس جمال عبد‬ ‫الناصر‪ .‬هذا الموقف يتم تدريسه ويستمر تكريمه في ذكرى تأميم قناة السويس‪.‬‬ ‫الزراعة‬ ‫أعاد نسطور تسناكليس (چناكليس) مزارع الكروم لمصر باستزراع أراضي‬ ‫صحراوية‪ ،‬معطيا ً بذلك إشارة البدء بإمكانية استصالح مساحات صحراوية في‬ ‫حوالي عام ‪.1932‬‬

‫‪٢٦‬‬

‫القطاع المصرفي‬ ‫تجدر اإلشارة إلى مساهمة اليونانيين في القطاع المصرفي‪ ،‬باشتراك رؤوس‬ ‫أموال يونانية في مصارف بمصر مثل‪Anglo-Egyptian Bank :‬‬ ‫(‪ ،1864‬سيناذينوس)‪1872( Banque d΄ Alexandrie ،‬‬ ‫‪ ،‬خوريميس‪ ،‬أنطونياذيس‪ ،‬سلڤاغوس‪ ،‬نيغريبونتيس‪ ،‬زرڤوذاكيس)‪،‬‬ ‫‪( Banque Generale d΄ Egypte‬قبل عام ‪ ،1888‬اإلخوة سيناذينوس)‪،‬‬ ‫‪(Banque Mitylene & Comptoir Financier‬قبل عام ‪،1888‬‬ ‫(‪ ،1905‬روذوكاناكيس‪ ،‬زرڤوذاكيس)‪Land Bank of Egypt The ،‬‬ ‫‪.‬زافيروپولوس‪ ،‬زاريفيس‪ ،‬سلڤاغوس‪ ،‬زرڤوذاكيس)‬ ‫في عام ‪ 1898‬تأسس البنك األهلي المصري‪ ،‬شارك في أول مجلس إدارة للبنك‪:‬‬ ‫قنسطنطين سلڤاغوس (‪ 25%‬من رأس المال)‪ ،‬إيمانوئيل بيناكيس‪ ،‬أمڤروسيوس‬ ‫راليس‪ ،‬أمڤروسيوس زرڤوذاكيس وق‪ .‬تسوذيس‪.‬‬ ‫في الختام‪ ،‬علينا أن نشاهد بإعجاب ما حققه هذا العدد القليل على مدار قرن‬ ‫ونصف فقط‪ .‬لم يكن اليونانيون يوما ً ما مستعمراً‪ ،‬بل عملوا جنبا ً إلى جنب مع‬ ‫الشعب المصري على قدم المساواة‪ .‬ومن ضمن ما يُعبر عن هذا التقدير ابتسامة‬ ‫المحبة الصادقة عندما يقول اشقاؤنا في مصر كلمة اليونان‪...‬‬

‫استنبط «پيريكليس كاناڤاس» صنف القطن «عفيفي» أو «ميت عفيفي» الذي جعل القطن المصري‬ ‫«زافيري» و «العباسي»‪ ،‬بينما استنبط أصناف مشهورا ً عالمياً‪ .‬استنبط «زافيريس پاراشيموناس»‬ ‫«أنطونيوس پاراشيموناس» صنف «العسيلي» و «نيقوالوس پاراشيموناس» أصناف «النوباني» و‬ ‫«كيركي» و «الفؤادي» و «الفاروقي» وخاصة «زاغورا» و «پيليون» التي سادت زراعتها في جميع‬ ‫أنحاء مصر نظرا ً إلنتاجيتها العالية‪.‬‬ ‫صناعة المسرح والسينما‬ ‫بنى ستيفانوس زيزيناس في عام ‪ 1870‬أحد المسارح األولى وأفضلها باإلسكندرية‪.‬‬ ‫ثم كانت باإلسكندرية «رويال» ملكية ڤ‪ .‬أثناسو پولوس‪« ،‬أوديون» و «شانزليزيه» و «فريال»‬ ‫وغيرها‪ .‬المملوكة لإلخوة «پوليتيس»‬ ‫يعود نمو السينما في القاهرة إلى اإلخوة «رائيسيس» الذين كانوا يملكون في عابدين سينما «إيديال»‬ ‫الشعبية ثم افتتحوا في عام ‪ 1930‬بجوار «إيديال» سينما «رويال» الفاخرة‪ ،‬كانوا يملكون أيضا ً سينما‬ ‫«متروبول» و «أولمبيا» و «ركس»‪ .‬كانوا يعدون أكبر رجال أعمال في هذا المجال بمصر‪.‬‬ ‫أنشأ يؤانيس زيمبوس أول دار سينما بالمنيا وتعد أول سينما بالصعيد‪.‬‬ ‫كان ستوديو «األهرام» الذي تأسس عام ‪ ،1944‬ملكية بيلنيس وأڤراموسيس‪ ،‬هو ثاني أكبر ستوديو بعد‬ ‫«ستوديو مصر» حيث تم تصوير العديد من األفالم المصرية به‪.‬‬ ‫في مجال الطب‪:‬‬ ‫اكتسب المستشفى اليوناني «القديس صوفرونيوس» الذي تأسس باإلسكندرية عام ‪ ،1882‬شهرة عالمية‬ ‫إلسهامه في دراسة ومكافحة الكوليرا وغيرها من األمراض‪ ،‬في هذا المستشفى اكتشف روبرت كوخ‬ ‫جرثوم ضمة الكوليرا‪.‬‬ ‫كان ومازال المستشفى اليوناني بالقاهرة‪ ،‬مع األخذ في االعتبار عدة عوامل‪ ،‬من أفضل المستشفيات‬ ‫من ذات الفئة بمصر‪.‬‬ ‫كان لدى الطبيب س‪ .‬الغوذاكيس مستشفى لمكافحة مرض الجذام في رشيد‪ ،‬وقد قام بإجراء تجارب‬ ‫على نفسه في محاولة للعثور على طرق لمكافحة مرض الجذام‪ .‬اسمه موجود في لوحة تذكارية ضمن‬

‫‪ 200‬من « كبار المحسنين للبشرية « في باريس‪.‬‬ ‫صناعة السياحة‪:‬‬ ‫قام اليونانيون بإنشاء الفنادق األولى بمصر‪ .‬أنشأ ن‪ .‬تسيغاذاس أول فندق بالمعنى «الحقيقى» باسم‬ ‫¨‪ ،¨Hotel d΄ Orient‬وقد لعب ألكسندروس روستوڤتش مدير وكالة ‪Thomas Cook & Son‬‬ ‫السياحية ومدير فندق ¨‪ Continental‬الكبير بالقاهرة مع چورچ نوجو ڤتش دورا ً حاسما ً في توحيد‬ ‫الفنادق الكبرى في مصر في شركة واحدة مما أدى إلى نمو السياحة بمصر‪ .‬فنادق »‪«Continental‬‬ ‫» (‪ 250‬غرفة) و »‪Savoy«Mena House‬أحد أكبر وأفخم خمس فنادق بمصر (‪ 400‬غرفة) و «‬ ‫» بحلوان (‪ 160‬غرفة) و »‪ 200(Grand Hotel( «Casino San Stefano‬غرفة) بالقاهرة و «‬ ‫‪ 200‬غرفة)‪ ،‬كانت فنادق تابعة لليوناني چورچ نوجوڤتش‪ ،‬الذي أسس بتاريخ ‪ 24-2-1899‬شركة‬ ‫مساهمة باسم »‪.«The George Nungovich Egyptian Hotel Co‬‬ ‫كانت هناك عشرات الفنادق المملوكة لليونانيين في جميع أنحاء مصر‪.‬‬ ‫وقد أهدى أنطونيوس أنطونياذيس إلى مدينة اإلسكندرية أجمل حديقة التي يزورها ويستمتع بها مئات‬ ‫السياح سنوياً‪.‬‬ ‫اإلنشاءات والمقاوالت‬ ‫كان أغلب المقاولين الكبار منذ عهد محمد على من اليونانيين‪.‬‬ ‫«مڤريكيوس» تولى العديد من اليونانيين كثير من األعمال منهم «زوروس» و «تريخاكيس» و‬ ‫وغيرهم‪.‬‬ ‫من أعمال المهندس المعماري ليئونيذاس المبنى الرائع «محطة مصر» للقطارات باإلسكندرية‬ ‫إيكونوموپولوس‪.‬‬ ‫النقل‬ ‫شهد النقل النهري نموا ً بعد تأسيس شركة كان المساهمون الرئيسيون بها من اليونانيين‪ .‬كان النقل يتم‬ ‫بالمراكب الشراعية‪ ،‬إال أنه منذ عام ‪ 1854‬بدأ استخدام السفن البخارية من الشركة التي كان يديرها‬ ‫ألكسندروس كاساڤيتيس‪.‬‬

‫‪٢٥‬‬

‫إسهام اليونانيين المصريين‬ ‫في تنمية التجارة وقطاع األعمال بمصر‬ ‫عندما نتحدث عن اليونانيين بمصر‪ ،‬من الجدير أن نشير على سبيل المثال إلى‬ ‫بعض األرقام المميزة‪ :‬في عام ‪ ،1930‬بلغ عدد اليونانيين بمصر ‪150000‬‬ ‫نسمة‪ 27 ،‬جمعية‪ 42 ،‬مدرسة تابعة للجمعيات اليونانية بها ‪ 9411‬طالب‪12 ،‬‬ ‫مدرسة تابعة لروابط يونانية بها ‪ 900‬طالب‪ 3 ،‬مدارس ليلية بها ‪ 1150‬طالب‪،‬‬ ‫‪ 25‬مدرسة ثانوية بها ‪ 3000‬طالب‪ 41 ،‬كنيسة‪ 19 ،‬رابطة والعديد من الروابط‬ ‫المهنية والنوادي من مختلف األنواع‪.‬‬ ‫سوف نتناول على سبيل المثال جزء من إسهام اليونانيين المصريين في تنمية‬ ‫التجارة واألعمال بمصر‪.‬‬

‫نيقوالوس نيكيتاريذيس‬ ‫مؤرخ باحث في تاريخ اليونانيين بمصر‬

‫التجارة ومزاولة األعمال بوجه عام‪:‬‬ ‫بعد عام ‪ 1839‬حيث بدأ توقف المصانع المصرية‪ ،‬كان اليونانيون هم المساهم‬ ‫الوحيد في النهضة الصناعية المصرية‪ .‬على سبيل المثال‪ ،‬كانوا األوائل في‬ ‫نهضة الغزل «پيالوپولوس»‪ ،‬السجاد «فيليپيذيس»‪ ،‬البيرة «كلوناريذيس‪،‬‬ ‫موراتياذيس» والفخار «مارانجاكيس‪ ،‬زيريفوس»‪ .‬كانوا األوائل واحتلوا القمة‬ ‫في قطاعات صناعية مختلفة‪ ،‬مثل الكيماويات «زربينيس ‪ ،‬ذيالپورتاس»‪،‬‬ ‫محالج القطن األلية «راليس» وفى اختراعات ذات عالقة «خريستوذولو‪،‬‬ ‫تريپاكيس» ‪ ،‬تربية الدواجن واختراع ماكينة جمع البيض «أراخوڤيتيس»‪،‬‬ ‫إنتاج زيت بذرة القطن «زربينيس»‪ ،‬الرخام «ميخائيليذيس»‪ ،‬دباغة الجلود‬ ‫«ڤوالناكيس»‪ ،‬صناعة البالط «سيريغوس» ومواد البناء «كانيالتوس»‪،‬‬ ‫الصابون «زربينيس»‪ ،‬مطاحن الدقيق الحديثة «ذيال ڤيريس‪ ،‬أثيرينوس»‪،‬‬ ‫مشروبات كحولية «ڤولوناكيس»‪ ،‬نشويات «سارپاكيس»‪ ،‬شوكوالتة‬ ‫«پراسكيڤوالكوس»‪ ،‬حالوة طحينية «ميليسنوس»‪ ،‬الجبنة «زاليموغلو‬ ‫إخوان»‪ ،‬خضروات مجففة «سلڤاغوس» معلبات «ختزيپراسخيس»‪ ،‬مشروبات‬ ‫غازية «پاپاريس»‪ ،‬تكرير المياه بوسائل علمية «زرڤوذاكيس»‪ ،‬إنتاج الورق‬ ‫«نانوپولوس» ‪ ،‬شموع وأزرار «يوانيذيس»‪ ،‬أعالم «يوڤاس» مطاحن البن‬ ‫«أنجيليتاكيس» الذين كانوا يحتكرون لمدة طويلة تجارة البن المطحون‪ ،‬استيراد‬ ‫األسمدة الكيماوية «راليس‪ ،‬م‪ .‬چورچيو‪ ،‬إخوان س & أ‪ .‬تراكاذا» وغيرهم‪....‬‬ ‫يذكر چورچ تيپالذوس – كوزاكيس في كتابه‪ ،‬أن الجزء األكبر من التجارة‬ ‫بالقاهرة في عام ‪ 1859‬كان بأيدي يونانية‪.‬‬

‫‪٢٤‬‬

‫في عامي ‪ 1859-1858‬كانت أكبر وكالة تجارية باإلسكندرية‪ ،‬وفى مصر‪،‬‬ ‫هي وكالة «كاساڤيتيس» التي تميزت بنشاطها الواسع لدرجة أن األجور السنوية‬ ‫للعاملين بها بلغت ‪ 18000‬جنيه‪.‬‬ ‫كان مصنع نيقوالوس سپاثس (نيقوالوس سباتس) عام ‪ 1884‬هو األقدم في‬ ‫إنتاج المشروبات الغازية‪ ،‬وكانت المصانع اليونانية ذات العالقة تغطى ‪%80‬‬ ‫من االستهالك بمصر‪.‬‬ ‫كان ك‪ .‬و إ‪ .‬زاخاريس روادا ً في التصنيع بمصر حيث أنهم استطاعوا في‬ ‫ورشتهم ثم في مصنعهم أن يتولوا تصنيع الكباري‪ ،‬السفن النهرية‪ ،‬إصالح‬ ‫السفن وغيرها‪.‬‬ ‫تعد مطبعة ميخائيل نوميكوس‪ ،‬التي تأسست عام ‪ ،1865‬أقدم مطبعة بالقاهرة‪.‬‬ ‫زراعة وتجارة القطن‪:‬‬ ‫يتعلق أكبر إسهام لليونانيين في التجارة المصرية بمجال تجارة القطن‪ .‬منذ إلغاء‬ ‫االحتكار في عصر محمد علي‪ ،‬كان غالبية التجار الذين ذهبوا إلى القرى من‬ ‫اليونانيين‪ ،‬كانوا يعلمون الكميات التي تنتجها كل قرية‪ ،‬الصنف والمزارعين‪،‬‬ ‫وكان أغلب القائمين «بفرز القطن» من اليونانيين‪ .‬في ذات الوقت منذ البداية‪،‬‬ ‫كان جزء كبير من الصادرات بأيدي اليونانيين المصريين‪ :‬في البداية‪ ،‬إخوان‬ ‫توسيتساس‪ ،‬يؤانيس دانستاسى‪ ،‬إخوان زيزينيا‪ ،‬ثم إخوان كاسا ڤيتيس‪ ،‬كڤافيس‪،‬‬ ‫نيكولو پولوس وبعدهم تأسست وكاالت تزاول نشاطها حصريا ً في هذا المجال‪:‬‬ ‫خوريميس‪ ،‬إخوان راليس‪ ،‬كازوليس‪ ،‬روذوكاناكيس‪ ،‬سلڤاغوس‪ ،‬بيناكيس‬ ‫وغيرهم ووصلت صادرات القطن إلى احتالل نسبة كبيرة من التجارة الخارجية‬ ‫لمصر (حوالي ‪.)%80‬‬ ‫استنبط يؤانيس سا ِكالريذيس في عام ‪ ،1908‬صنف القطن الذي جعله معروفا ً‬ ‫في جميع العالم وهي نوعية «السا ِكل» التي كانت حتى عام ‪ 1936‬بدون منافس‬ ‫في بورصة القطن‪ .‬صارت هذه النوعية لمصر مصدر دخل جديد‪ ،‬حيث حققت‬ ‫إيرادات ‪ 300‬مليون جنيه خالل ‪ 30‬عام واعتبار مصر منتج أفضل قطن في‬ ‫العالم‪ ،‬اكتشف كذلك طريقة مقاومة دودة القطن‪ .‬في عام ‪ 1920‬منحه الملك فؤاد‬ ‫وسام الزراعة من الدرجة األولى‪ ،‬وهو أول من حصل على هذا الوسام‪.‬‬

‫باإلسكندرية‪ .‬فيما بعد تميز البطريرك إفتيخيوس (‪ )940 - 933‬بنشاط الكتابة أيضا ً وسط االضطرابات حيث تميزوا بسعة المعرفة‪ ،‬النشاط الالهوتي والوطني فتركوا بصمتهم على التاريخ الكنسي الحديث‪.‬‬ ‫والخالفات‪ .‬من المؤكد‪ ،‬أنه رغم عزلة كنيسة اإلسكندرية حتى القرن الثاني عشر‪ ،‬هناك كتب‬ ‫في الجرد الذي قام به البطريرك پارثينيوس الثاني‪ ،‬عام ‪ ،1796‬كانت المكتبة البطريركية الموجودة‬ ‫قديمة كثيرة مكتوبة بأسلوب الحروف الكبيرة الذي يسمى من أخصائيين الكتابات القديمة باألسلوب‬ ‫بالقاهرة أنداك تضم ‪ 287‬مخطوطا ً و‪ 1877‬كتابا ً مطبوعاً‪ .‬في عهد البطريرك فوتيوس في عام ‪1905‬‬ ‫السكندري‪ ،‬وقد ُحفظت بها حيث توجد بقايا لها مع مخطوط كامل وهي محفوظة حتى اليوم‪.‬‬ ‫‪ ،‬كادت المكتبة بالقاهرة أن تلتهمها النيران‪ ،‬نُقلت إلى اإلسكندرية في عام ‪ 1928‬بناء على مبادرة من‬ ‫البطريرك ميليتيوس الثاني بالبطريركية‪ ،‬إال أنها واجهت األخطار مرة أخرى خالل الحرب العالمية‬ ‫من أقدم المعلومات ذات العالقة بوجود المكتبة البطريركية باإلسكندرية‪ ،‬نصين للبطريرك أثناسيوس‬ ‫الثانية‪ .‬اآلن‪ ،‬وفقا ً لقائمة أمين المكتبة القديم‪ ،‬ثيئوذوروس موسخوناس‪ ،‬تضم ‪ 518‬مخطوطا ً وأكثر من‬ ‫)‪ (1326-1276‬في المخطوط رقم ‪ 12‬والمخطوط رقم ‪ 34‬بالمكتبة‪ ،‬اللذان يحتويان على ُخطب‬ ‫‪ 2000‬من المطبوعات القديمة‪ .‬تكتسب المكتبة أهمية عظمى ليس فقط في مجال دراسة اآلداب الكنسية‬ ‫القديس يوحنا الذهبي الفم وتعود إلى القرن العاشر‪ .‬وفقا ً لهذين النصين‪ ،‬تم إهداء الكتب إلى البطريرك‬ ‫بل لدراسة اللغة اليونانية في العصر الحديث‪.‬‬ ‫أثناسيوس في القسطنطينية الذي سعى إلى إرسالها لإلسكندرية حتى تكون جزء من ممتلكات المكتبة‬ ‫منذ هذا العصر‪ ،‬يتكرر ما نشاهده على صفحات المخطوطات من نصوص تضمن أن هذه الكتب‬ ‫اليوم‪ ،‬تعد المكتبتان بفضل االهتمام المتواصل من العالم المتحضر‪ ،‬وال سيما اليونان ومصر‪ ،‬جواهر‬ ‫مملوكة للمكتبة البطريركية‪ ،‬وهي نصوص مكتوبة بيد البطاركة أنفسهم‪ ،‬مثل غريغوريوس )‪ ،(1342‬بديعة ذات إشعاع عالمي‪ .‬وكما كانت مكتبة عصر البطالمة قد جمعت الحكمة دون تمييز عرقي وقامت‬ ‫فيلوثيؤس )‪ ، (1459-1435‬غريغوريوس )‪ ، (1486-1459‬يواقيم )‪ (1567-1487‬الذي كان كاتبا ً بنشرها بفكر إنساني إلى جميع أنحاء العالم‪ ،‬وأيضا ً مكتبة بطاركة اإلسكندرية الكبار الذين نشروا إلى‬ ‫للمخطوطات هو أيضاً‪.‬‬ ‫العالم كنوز عن الحكمة اإللهية والبشرية‪ ،‬فإننا متأكدين أن نهضة المكتبتين ال تعد محاولة طموحة من‬ ‫جانب هذه المدينة المصرية الكبرى بل من جميع العالم‪ ،‬وأنهما ستصيران منارة للمعرفة‪ ،‬لإلنسانية‪،‬‬ ‫عندما صار سلڤستروس بطريركا ً )‪ (1590-1569‬اتسع المدى الفكري لكنيسة اإلسكندرية إلى بقية‬ ‫للحضارة وللسالم‪.‬‬ ‫العالم األرثوذكسي مما أدى إلى ظهور سلسلة متواصلة من البطاركة ورجال الدين المفكرين العظماء‪،‬‬

‫‪٢٣‬‬

‫اإلسكندرية ومكتباتها الكبرى‬

‫أغاممنون تسيليكاس‬ ‫متخصص في اآلداب – الكتابات القديمة‬

‫ال توجد مدينة أخرى في العالم ربطت اسمها بمثل هذا الشكل األسطوري بمفهوم لقد اتبعت مكتبة اإلسكندرية ذات مصير المدينة وسكانها‪ ،‬لقد أدت اإلطاحة‬ ‫المكتبة العالمية مثل اإلسكندرية بمصر‪ ،‬إسكندرية اإلسكندر والبطالمة‪ .‬يستطيع بدولة أسرة البطالمة المقدونية بمصر على يد الرومان إلى اضمحالل المدينة‪،‬‬ ‫ما ذكره بلو َ‬ ‫المرء أن يتخيل بناء رائع بأروقة‪ ،‬ردهات وحديقة في قلب مركز المدينة‬ ‫طرخوس (بلوتارخ) ويتكرر من كتاب قدماء أخرين من اليونانيين‬ ‫وفي مكان رسمي مميز بمدينة اإلسكندرية العظمى‪ ،‬حيث يرتاده ويتحاور به‬ ‫والرومان‪ ،‬بأن المكتبة قد دُمرت بالكامل نتيجة حريق من يوليوس قيصر ال يبدو‬ ‫الخطباء‪ ،‬الشعراء‪ ،‬النُحاة المدققون في قواعد اللغة الذين يطالعون كل بيت أو‬ ‫أنه يعبر عن الحقيقة (‪ 48‬ق‪.‬م)‪.‬‬ ‫كل كلمة من مالحم هوميروس أو أناشيد پينذروس (بندار) ويسيطر عليهم القلق‬ ‫إن هذا الدمار الذي حدث بأي طريقة كانت‪ ،‬يعد نقطة تحول كبيرة في تراث‬ ‫بالنسبة لترتيب أعمال الفالسفة بالحافظات وماهية الالفتة التي سيضعونها من‬ ‫نصوص العالم القديم والمعرفة العالمية عموماً‪ .‬من المؤكد أن بزوغ روما‬ ‫الخارج لتيسير العثور على هذه األعمال‪ ،‬أو يقومون بنسخ أجزاء على البردي‬ ‫التي كانت باإلسكندرية وانتقال مركز الفكر إليها‪ ،‬باإلضافة إلى ظهور المسيحية‬ ‫ألعمال متعددة اللغات ويصنعون مئات اللفائف للمخطوطات‪ .‬إنها المكتبة التي‬ ‫معادية جدا ً لكل شيء وثني قد أدى إلى االضمحالل‪ .‬الجدير بالذكر ما قاله‬ ‫بناها بطليموس األول سوتير وأثراها بعدد ضخم من الكتب من جميع أنحاء‬ ‫الكاتب المسيحي إپيفانيوس عن حي بروخيون (الحي الملكي) الذي صار خاويا ً‬ ‫العالم‪ ،‬خليفته بطليموس الثاني فيالذلفوس (‪ 246-309‬ق‪ .‬م)‪ .‬لم يكن هذا‬ ‫وموقع مكتبة اإلسكندرية بمنطقة «كليما» بالمدينة‪ ،‬وهنا تجدر اإلشارة إلى أن‬ ‫العمل يعتمد في انطالقه على مجرد حب اآلداب‪ ،‬فمثل أثينا العظيمة التي كانت‬ ‫أقدم دير باإلسكندرية القديس ساڤاس (سان سابا) يقع على بعد أقل من ألف متر‬ ‫مسيطرة في وقت ما باليونان والتي كانت لديها مكتبة خاصة بها‪ ،‬هكذا الحال‬ ‫من المنطقة‪ ،‬وربما كانت كنيسة القديس أثناسيوس على الطراز البازيليكى تقع‬ ‫فإن اإلسكندرية اليونانية العظمى كان بوسعها أن تعبر عن طابعها ال ُمسيطر‬ ‫بالقرب منه‪.‬‬ ‫والكوزموبوليتانى بمكتبة أكبر وأغنى‪ ،‬بإمكانها احتواء وحفظ الكنوز الفكرية‬ ‫من جميع أنحاء المسكونة حيث كان أساسها ما نتج عن الكتابات اليونانية‪ ،‬كان‬ ‫رغم أن نقطة التحول هذه لم تتوقف أبداً‪ ،‬إال أن المدينة األسطورة قد عادت إليها‬ ‫هذا المنتج يبدأ من عدة مئات من السنين منذ عصر هوميروس حتى أرسطو‬ ‫الحياة من جديد في العالم الجديد‪ ،‬عالم المسيحية‪ .‬لم تفقد اإلسكندرية طابعها‬ ‫(أرسطوطاليس) وثيئوفراستوس‪ ،‬ولم يقتصر األمر على ذلك‪ ،‬فاألعمال التالفة‬ ‫الكوزموپوليتانى أبدا ً وسريعا ً ما أصبحت مركزا ً نشطا ً لإلشعاع الفكري في‬ ‫نتيجة الزمن والمحرفة نتيجة التدخالت المختلفة كان من الواجب تنظيفها‬ ‫العالم المسيحي‪ ،‬فجاء من مدارسها اباء كبار‪ ،‬علماء الهوت مدققين باإلضافة‬ ‫إلى‬ ‫لتستعيد رونقها السابق‪ ،‬كان من الواجب ترجمة أعمال من لغات أجنبية‬ ‫إلى أصحاب هرطقات‪ .‬األعمال الكثيرة ألروجينيس (أوريجانوس)‪ ،‬المعرفة‬ ‫تصير‬ ‫بل‬ ‫اللغة اليونانية الدارجة المسكونية حتى ال تقتصر على اليونانيين فقط‪،‬‬ ‫الموسعة لكليمندس‪ ،‬المعرفة الالهوتية للقديس أثناسيوس الكبير‪ ،‬تشهد بأن داخل‬ ‫في متناول يد األمم األخرى التي كانت تشارك في العالم الجديد الذي صنعه‬ ‫الكنيسة اإلسكندرية كانت هناك مكتبة بها نصوص مقدسة واعمال للفالسفة‬ ‫الوجود اليوناني في الشرق‪.‬‬ ‫والخطباء القدماء‪ ،‬كانت بمثابة البديل لتلك المكتبة القديمة الشهيرة التي ال نعلم‬ ‫حجمها بالضبط‪ ،‬ألن هذه المكتبة لم يُكتب لها النجاة من فعل الزمان والنيران‬ ‫وبطبيعة الحال‪ ،‬ففي مكان مثل المكتبة التي لم تكن لمجرد حفظ الكتب بل‬ ‫على مدار القرون‪.‬‬ ‫مكان يفيض بالحيوية واإلبداع‪ ،‬حيث كانت لها الريادة ليس فقط في دراسة‬ ‫ونقد النصوص السابقة بل في ترويج المعرفة الجديدة‪ ،‬على سبيل المثال‪ :‬علوم‬ ‫الطب‪ ،‬الهندسة‪ ،‬الرياضيات والفلك‪ ،‬كان هناك أيضا ً ما يحدث من اندالع للغيرة‬ ‫والخالفات سواء على المستوى الشخصي أو المستوى النظري‪.‬‬

‫الصورة من ذيميتريس فاليكوس‬

‫‪٢٢‬‬

‫نجد بذور المكتبة البطريركية الجديدة باإلسكندرية منذ بدايات القرن التاسع‪،‬‬ ‫حيث لدينا أول عمل الهوتي مكتوب في عصر الحكم العربي من البطريرك‬ ‫خريستوفوروس‪ ،‬نصائح صالحة للنفس‪ .‬وبطريرك األقباط يوحنا الرابع في‬ ‫عام ‪ ،892‬يذكر أنه وجد معلومات عن مارمينا في كتب يونانية بمكتبة الكنيسة‬

٢١

‫دور اللغة في معرفة اآلخر‬ ‫إن دراستنا ألقدم حضارتين تضعنا أمام مسئولية مهمة وعبء دراسة متأنية ما عدا شعبة اللغة اليونانية الحديثة في جامعة األزهر وقسم الدراسات اليونانية‬ ‫الحديثة بآداب القاهرة‪ ،‬وهي محاولة صعبة وتحتاج إلى الدعم‪.‬‬ ‫لحضارتين أثروا في تاريخ البشرية ومازاال‪.‬‬

‫د‪ .‬طارق رضوان‬ ‫كلية اللغات والترجمة ‪ -‬جامعة األزهر‬ ‫والملحق الثقافي األسبق لسفارة مصر بأثينا‬

‫‪٢٠‬‬

‫مفردات الحضارة والثقافة واإلنسان ونهر النيل‪ ،‬في الواقع لنبدأ بمصر‪ ،‬حيث عبر هذه األقسام الحديثة‪ ،‬فإنه من الضروري‪ ،‬الدراسة األكاديمية للمائة عام‬ ‫فإن كل حقبة تاريخية في مصر لها بعدها اإلنساني والثقافي والذي أثر بشكل األخيرة للجالية اليونانية بمصر‪.‬‬ ‫واضح في القيم اإلنسانية‪ .‬أيضا ً نتحدث عن الدين الذي شكل ويشكل وعا ًء ثقافيا ً‬ ‫يجب االطالع على التراث اليوناني الحديث في مصر‪ ،‬بالتعاون مع بطريركية‬ ‫وحضاريا ً لإلنسان‪.‬‬ ‫اإلسكندرية وسائر إفريقيا للروم األرثوذكس والجالية اليونانية في مصر والسفارة‬ ‫ننتقل إلى اليونان‪ ،‬التي ال تختلف كثيرا ً عن مفردات مصر‪ ،‬فالحديث هنا مرتبط اليونانية‪ ،‬ألن هذا سوف يساعدنا في فهم المجتمع اليوناني الذي كان يعيش في‬ ‫بالحضارة والثقافة واإلنسان‪ .‬نقف قليالً أمام اليونان‪ ،‬حيث أعتبر أن هناك عبقرية مصر في العصر الحديث‪ .‬اليونانيون كمهاجرين في العالم كله كان لهم نهج‬ ‫ومن ثم عندما ندرسه سوف نستفيد منه جداً‪ ،‬نقول هنا دراسة هذا العصر عبر‬ ‫وإبداع يتعلق بالتجربة اليونانية في نظرتها ودراستها لألخر‪.‬‬ ‫األكاديميين‪ ،‬لكي نبتعد عن السوق التجاري لهذا الموضوع‪ .‬ونحن في جامعة‬ ‫من أجل معرفة اآلخر في العصر الحالي‪ ،‬فإن االهتمام باللغة هو أهم عامل من األزهر نسعى أن نعمل على تأسيس قوى للطالب للعب دور أكاديمي في دراسة‬ ‫عوامل تصدير الثقافة من جانب ومعرفة اآلخر على الجانب اآلخر‪ .‬الجانب المهم األخر اليوناني‪.‬‬ ‫الثاني هو حركة الترجمة الذي لن يتم إال عبر تدريس اللغة من الجانبين‪ ،‬يكفي‬ ‫هنا اإلشارة في هذا السياق إلى أنه حتى اآلن ال توجد أقسام مستقلة للغة اليونانية أدعو الجامعات اليونانية إلى إنشاء قسم لدراسات مصر القديمة «علم المصريات»‪.‬‬ ‫الحديثة في مصر‪ ،‬إضافة إلى ذلك ال توجد أقسام للدراسات العربية بالجامعات‬ ‫أدعو إلى دعم المركز الثقافي المصري بأثينا بكافة السبل واإلمكانيات لتحقيق‬ ‫اليونانية‪.‬‬ ‫أهدافه السامية لصالح الحضارتين المصرية واليونانية‪.‬‬ ‫باإلمكان طرح عدة توصيات منها‪:‬‬ ‫يجب دراسة القوة الناعمة لفهم األخر‪ .‬أمامنا السينما اليونانية نموذجا ً يجب دراسته‬ ‫وترجمته‪ ،‬خاصة وأن كثير من األفالم اليونانية قد تم تصويرها في منتصف القرن‬ ‫أدعو مكتبة اإلسكندرية لتأسيس مركز التراث اليوناني الحديث‪.‬‬ ‫الماضي في مصر‪ .‬إن األغنية اليونانية والفيلم اليوناني نماذج ثرية جدا ً تحتاج‬ ‫أدعو الجامعات المصرية وأقسام الدراسات اليونانية والالتينية إلى دعم تدريس أيضا ً إلى دراسة ألنها أقرب لنا ثقافيا ً وإنسانياً‪.‬‬ ‫اللغة اليونانية الحديثة‪ ،‬ألننا لن نستطيع نقل حضارتنا إلى اليونان ونحن ال ندرك‬ ‫يجب أن يكون هدفنا األسمى في عملية التواصل مع اآلخر هو التالقي ومعرفة‬ ‫أهمية دعم تعلم اللغة ودعم أقسام دراسة اللغة اليونانية الحديثة‪.‬‬ ‫اآلخر وقبوله‪ .‬هذا التواصل سيدعم فكرة التعايش السلمي بين الشعوب‪ .‬نحن نحلم‬ ‫نحن في مصر على سبيل المثال‪ ،‬لدينا ست أقسام أو أكثر للدراسات الهلنستية أن نعيش في عالم أكثر إنسانية وهذا لن يتم إال عبر التعرف جيدا ً على األخر‪.‬‬ ‫والدراسات اليونانية القديمة‪ ،‬ولكن ليس لدينا قسم متخصص للغة اليونانية الحديثة‪،‬‬

‫مجلس إدارة الرابطة‪ ،‬نوفمبر ‪2021‬‬

‫‪١٩‬‬

‫صداقة تتحدى الزمن ‪...‬‬ ‫“الصديق الوفي عندما يرى الدمعة األولى وأنت تذرفها‪ ،‬يجفف الثانية والثالثة وإذ نعلم بدرجة كبيرة جدا ً إن الثقافة ليست نوع من الترف بل إنها من ضرورات‬ ‫يوقفها”‪ ،‬وفقا ً لمأثورة تنطبق تماما ً على الصداقة اليونانية المصرية‪.‬‬ ‫النفس‪ ،‬فإننا نهتم أن تتسم فعالياتنا المختلفة والمتنوعة بالجودة حتى نستطيع‬ ‫أن نجذب اهتمام أعضاء وأصدقاء رابطتنا وفى ذات الوقت تلبية «رغبتهم»‬ ‫األواصر التي تربط بين البلدين ال تعود إلى التفاهم المشترك الحالي بينهما تجاه وحاجاتهم‪ ،‬بينما تعد قاعة رابطتنا نقطة التقاء لليونانيين المصريين في اليونان‪.‬‬ ‫موضوعات مختلفة‪ ،‬بل تتسم بأهمية خاصة نظرا ً لعمقها التاريخي‪ .‬تملك اليونان‬ ‫ومصر أقدم حضارتين تاريخيتين وما لهما من تأثير ضخم بدون شك في تقدم أدت كل هذه األنشطة باإلضافة إلى التخفيف من معاناة المحتاجين وسرور أعضاء‬ ‫اإلنسانية في عدة مجاالت مثل العلوم والفنون‪ ،‬بدأ هذا التفاعل المتواصل على وأصدقاء رابطتنا إلى تكريم رابطة اليونانيين المصريين في عام ‪ 1985‬بوسام‬ ‫مدار القرون منذ األلفية الثانية قبل ميالد السيد المسيح‪ ،‬ويستمر حتى اآلن وقد أكاديمية أثينا وتكريمها بصليب القديس مرقس من الطبقة األولى من بطريركية‬ ‫ساهمنا نحن اليونانيون المصريون على األقل “بحجر صغير” في هذا اإلسكندرية وسائر إفريقيا للروم األرثوذكس في عام ‪.1987‬‬

‫األمر ‪.‬‬

‫كوستاس ميخائيليذيس‬ ‫رئيس رابطة اليونانيين المصريين‬ ‫أثينا ‪ -‬اليونان‬

‫‪١٨‬‬

‫بالطبع‪ ،‬طوال هذه الفترة منذ عام ‪ 1933‬حتى اليوم‪ ،‬فإن رابطتنا تواصل عمل‬ ‫الجمعيات اليونانية بمصر الذي يستحق الثناء به‪ ،‬وفي كثير من المرات ساهمت‬ ‫بنجاح ليس فقط في الحفاظ على الصداقة بين البلدين‪ ،‬بل في مزيد من توطيد‬ ‫العالقات التي تربط بيننا وكانت جهود ونشاطات الرابطة تهدف إلى تقوية‬ ‫ومساعدة الجالية اليونانية بمصر‪.‬‬

‫لقد كبرنا وعشنا في مصر التي أحببناها وأحبتنا‪ ،‬من خالل الجاليات اليونانية في‬ ‫أرض النيل حافظنا على تقاليدنا اليونانية التي قمنا بإثرائها بالحضارة والثقافة‬ ‫المصرية‪ ،‬لقد تفاعلنا بتأثير متبادل مع هذا المجتمع وكنا ضمن النقاط المرجعية‬ ‫به وقد أدى هذا المجتمع ذات الدور بالنسبة لنا‪ ،‬لقد صارت مصر الوطن الثاني‬ ‫لنا ليس فقط ألن الحظ حالفنا وعشنا بمصر بل ألنها سمحت لنا أن نكون «جسر»‬ ‫إننا فخورين بأصلنا وتراثنا حيث أن اليونانيين المصريين يتسمون بالقيم والمبادئ‬ ‫التواصل مع اليونان والربط في ذات الوقت بين حضارتين عظيمتين‪.‬‬ ‫مثل التكافل واالحترام باإلضافة إلى التراث الثري‪ .‬كذلك‪ ،‬فإننا مسرورين لما‬ ‫تتحرك رابطة اليونانيين المصريين منذ إنشائها في عام ‪ 1933‬على أساس يحدث من مزيد من التقارب في عالقات البلدين وبالطبع يساهم في ذلك بأقصى‬ ‫مثلث‪ ،‬يعد جزء من الفلسفة األشمل لليونانيين المصريين‪ ،‬فعلى مدار ‪ 90‬عام‪ ،‬درجة السيد الرئيس عبد الفتاح السيسي والسلطات السياسية في كال البلدين‪.‬‬ ‫تزاول رابطتنا نشاطا ً اجتماعيا ً وثقافيا ً غنيا ً وتحاول في ذات الوقت أن تكون‬ ‫حلقة الوصل بين البلدين والمجتمعين‪ ،‬تعتمد الرابطة فقط على اشتراكات وهبات لقد مرت قرون منذ أن رأى الشعبان بمصر واليونان الدمعة األولى فقاما بتجفيف‬ ‫أعضاء وأصدقاء الرابطة‪ ،‬نولى أهمية خاصة للرعاية االجتماعية‪ ،‬التكافل ودعم الدمعة الثانية وعلى مدار قرون نسعى إلى عدم ذرف الدمعة الثالثة‪ ،‬هذا ما يفعله‬ ‫اليونانيين المصريين الذين يحتاجون إلى المساعدة من خالل توفير دعم مادي‪ ،‬األصدقاء األوفياء وهذا ما سوف نواصل عليه‪ ،‬ألن هذه الصداقة تتحدى الزمن‪.‬‬ ‫طبي ومعنوي بشكل ثابت‪.‬‬

‫األقطار الجديدة التي استوطنوها‪ ،‬وكان منهم فالسفة ذوو صيت ذائع‪ :‬مثل “طاليس” و”فيثاغورس”‬ ‫و”زينون” مؤسس المذهب الرواقي ومؤرخون نالوا القدح العالي في فنهم ومهارتهم‪ :‬مثل‬ ‫“هيرودوتوس” أبو التاريخ وهيكاتيوس الملطى وعلماء مثل إقليديس وكثيرون غيرهم‪.‬‬ ‫الحروب الفارسية والحروب البيلوبونيسية‬ ‫كان الصدام الذي وقع بين الفرس واإلغريق على مدى أكثر من نصف قرن من الزمان‪ ،‬لم يكن مجرد‬ ‫حرب بين أمتين بقدر صراعا ً بين نظامين سياسيين مختلفين وحضارتين متباينتين أشد التباين‪ :‬إحداهما‬ ‫تقوم على النظام اإلمبراطوري المستبد واألخرى على النظام الديمقراطي الذي يرتكز على المشاركة‬ ‫في السلطة وعلى الحرية المكفولة للمواطنين بوصفهم نظراء متساوين‪ .‬وكان من المتوقع استنادا ً إلى‬ ‫القوة العسكرية أن ينتهي هذا الصدام المروع بانتصار القوة الغاشمة على القوة األصغر حجماً‪ ،‬ولكن‬ ‫المفاجأة اسفرت عن فوز الفئة القليلة على الفئة الكثيرة‪ .‬بنا ًء على هذا فإن الفئة القليلة أرجعت السر إلى‬ ‫تفوقها والفضل في انتصارها إلى نظامها السياسي الديمقراطي‪ ،‬وإلى تمتع مواطنيها بالحرية واإلرادة‬ ‫المستقلة‪.‬‬ ‫وقد جاء انتصار اإلسكندر األكبر المقدوني بعد ذلك بفترة من الزمن بمثابة فوز لإلغريق على عدوهم‬ ‫اللدود وقضا ًء مبرما ً على قوة الفرس وعلى ما بقي عندهم من أمال طامعة في التوسع والهيمنة‪.‬‬ ‫دارت الحروب البيلويونيسية بين فريقين‪ ،‬كانت أثينا على رأس عصبة من الدويالت اليونانية‪ ،‬بينما‬ ‫تزعمت إسبرطة معسكرا ً أخر‪ ،‬واستمرت ما يقرب من نصف قرن‪ ،‬وانتهت بإنهاك قوة العصبتين‬ ‫وإضعافهما األمر الذي هيأ الفرصة لبزوغ قوة مقدونيا الصاعدة‪ ،‬بقيادة الملك فيليبوس المقدوني ثم ابنه‬ ‫اإلسكندر األكبر‪.‬‬

‫حملة اإلسكندر األكبر على الشرق وفكرة العالمية‪.‬‬ ‫استطاع اإلسكندر األكبر بعبقريته العسكرية الفذة وبفكره الطليعي الجسور أن يغير خريطة العالم القديم‬ ‫وأن ينجح في نشر الثقافة اليونانية في الشرق وأن يربط بين الشرق والغرب‪ .‬كان تأسيس اإلسكندر‬ ‫األكبر لمدينة اإلسكندرية إيذانا ً بأنها سوف تصبح مركز الثقل الحضاري‪.‬‬ ‫يكفي في هذا الصدد أن نذكر أن مصر ظلت زهاء تسعة قرون من الزمان تستخدم اللغة اليونانية‬ ‫وتتعامل مع الثقافة اليونانية‪ ،‬حتى بعد الفتح الروماني لما يزيد عن ستة قرون‪ .‬كما استطاع اإلسكندر‬ ‫األكبر أن يؤسس عددا ً كبيرا ً من المدن اإلغريقية على غرار مدينة اإلسكندرية‪ ،‬تنشر الثقافة اليونانية‬ ‫ويعيش خلف أسوارها اإلغريق والفرس والمصريون وشعوب الشرق كافة‪ ،‬في تركيبة فريدة ساعدت‬ ‫في زمن ما على بزوغ عالمية الثقافة وعلى ازدهار حضارات العالم القديم والتالقح بينهما‪ ،‬في امتزاج‬ ‫نادر المثال لم يتح له التكرار حتى اآلن‪.‬‬ ‫في الختام‪ ،‬نتساءل مثلما تساءل العالم اإلنجليزي‪ ،‬السير موريس باورا في كتابه “األدب اليوناني‬ ‫القديم”‪ :‬كيف استطاع قدامى اإلغريق بناء هذه الحضارة التي نقف أمامها مع العالم كله مشدوهين؟‬ ‫كيف حقق اإلغريق هذه المعجزة التي لم تتكرر؟‬ ‫والجواب ببساطة‪“ :‬ألنهم اإلغريق”‪.‬‬

‫‪١٧‬‬

‫خصائص مميزة للحضارة اإلغريقية القديمة‬ ‫على مدى حوالي نصف قرن من الزمان تمكن اإلغريق القدامى من إيجاد‬ ‫حضارة منفردة‪ ،‬أطلق عليها األوربيون المحدثون “المعجزة” ألن النهضة فيها‬ ‫كانت شاملة واإلبداع غير مسبوق واألثر العميق لها ال يزال باقيا ً وسيبقى مادام‬ ‫هناك بشر يكرمون العقل ويرفعون الفن إلى مكان الصدارة ويؤمنون بالحرية‬ ‫المسئولة الواعية‪.‬‬ ‫نذكر بعض الخصائص المميزة للحضارة اإلغريقية القديمة‪:‬‬ ‫جغرافية بالد اليونان وأثرها في تكوين الحضارة‪.‬‬

‫أ‪ .‬د‪ .‬محمد حمدي إبراهيم‬ ‫أستاذ الدراسات اليونانية والالتينية‬ ‫المتفرغ‬ ‫كلية اآلداب – جامعة القاهرة‬ ‫عميد كلية اآلداب ونائب رئيس جامعة‬ ‫القاهرة سابقاً‪.‬‬

‫يتميز موقع بالد اليونان بأنه يشغل منطقة تقع بين ثالث قارات‪ ،‬هي أسيا‬ ‫وأوروبا وأفريقيا‪ ،‬كما يتميز بأنه يطل على واحد من أقدم بحار العالم القديم‬ ‫وأهمها‪ ،‬البحر المتوسط )‪ (MareMediterraneum‬الذي شهد مولد أقدم‬ ‫ق للحضارات القديمة‪.‬‬ ‫حضارات العالم‪ .‬وهذا هو ما جعل بالد اليونان نقطة تال ٍ‬ ‫أما جغرافية بالد اليونان فال تقل في التفرد عن موقعها‪ :‬فالبحر يتغلغل في كل‬ ‫مكان في بالد اليونان ويقسمها إلى يابس قاري وجزر‪ .‬لكن بقدر ما فصل البحر‬ ‫بين أجزاء بالد اليونان‪ ،‬بقدر ما وحد بينها في خواص مشتركة‪ ،‬لعلها تميز‬ ‫الحضارات البحرية بوجه عام وخضارة بالد اليونان بوجه خاص‪ .‬فلم يكن‬ ‫اإلغريقي القديم يطيق االبتعاد عن البحر بحال من األحوال‪.‬‬ ‫ولم يكن البحر نسيجا ً وحده في منظومة بالد اليونان الجغرافية‪ ،‬بل شاركته في‬ ‫الـتأثير أيضا ً الجبال والهضاب والتالل والسهول والوديان واألنهار والينابيع‬ ‫والبحيرات والبحيرات والغابات وأشجار الزيتون‪.‬‬ ‫لقد قسمت الجبال بالد اليونان إلى أقاليم منفصلة يصعب االتصال بينها‪ ،‬وساعد‬ ‫هذا على وجود نظام عُرف باسم المدينة الدولة وكان نظاما ً سياسيا ً واجتماعيا‬ ‫مميزا ً للحضارة اليونانية القديمة‪ .‬كان التوسع في حدود المدينة الدولة عليه‬ ‫أن يصطدم بالجبال أو يجابه البحر الذي كان بمثابة مانع مائي‪ .‬ورغم الموانع‬ ‫الجغرافية شرع اإلغريق القدامى في اجتيازها بدأب وهمة ال تعرف الكلل أو‬ ‫التقاعس‪.‬‬

‫‪١٦‬‬

‫بالد اليونان نقطة التقاء بين حضارات العالم القديم‬ ‫استفادت بالد اليونان في تكوين حضارتها من جميع الحضارات المجاورة في‬ ‫اسيا وأفريقيا‪ ،‬مصر‪ ،‬فينيقيا‪ ،‬كريت‪ ،‬بابل وأشور‪ .‬كانت حضارة بالد اليونان‬ ‫أسبق من سواها إلى جعل الفلسفة منهاج فكر نظري‪ .‬كذلك كان للفن النصيب‬ ‫األوفر في معطيات حضارة قدامى اإلغريق‪ .‬غير أن الفن اإلغريقي لم يجنح‬ ‫إلى المثالية مثل الفن المصري القديم بل مال بشكل واضح إلى تصوير الواقع‬ ‫دون أن يتجاهل الجماليات البصرية أو الهندسية‪ .‬ومن ضمن ما تميز به الفكر‬ ‫اإلغريقي باللغة والنتاج الفكري المتنوع والثقة في المنطق وحب التناسق‬ ‫)‪ (symmetria‬والرياضيات‪ ،‬على سبيل المثال شغف أفالطون بها‪.‬‬ ‫تاريخ بالد اليونان السياسي‬ ‫قطعت بالد اليونان رحلة طويلة شاقة في مجال السياسة‪ ،‬حتى تمكن اإلغريق‪،‬‬ ‫بحلول القرن الخامس من التوصل إلى نظام سياسي غير مسبوق عُرف‬ ‫باسم “الديمقراطية” وهو نظام ميز معظم دويالتهم قديماً‪ .‬كان هذا هو النظام‬ ‫الديمقراطي الذي دأب فالسفة اإلغريق ومفكروهم على االفتخار به والمباهاة‬ ‫بامتالكه‪ ،‬على اعتباره عالمة من عالمات التحضر والرقي‪.‬‬ ‫الفكر اليوناني القديم‪ :‬الفلسفة‪ ،‬العلوم‪ ،‬األدب‪ ،‬الفن‪.‬‬ ‫مما ال شك فيه أن الفلسفة كانت نتاجا ً إغريقيا ً خالصا ً في طابعه‪ ،‬دون أن يفهم‬ ‫من كالمنا هذا أننا ننفي عن الحضارات األقدم أو األحدث من حضارة اإلغريق‪،‬‬ ‫أنها كانت تحتوي في نتاجها على فكر فلسفي ذي قيمة مؤكدة غير أن الفلسفة‬ ‫اليونانية كانت الركيزة التي ارتكزت عليها حضارة اإلغريق في شتى مجاالتها‪.‬‬ ‫فلم تكن هذه الفلسفة حكرا ً على طبقة ٍ أو صفوةٍ مختارة من أفراد الشعب‪ ،‬بل‬ ‫المدهش والالفت للنظر أنها غدت في متناول معظم المواطنين‪.‬‬ ‫إغريق المهجر وإسهامهم في تطور الحضارة اإلغريقية‬ ‫لعب اإلغريق القاطنون في المهجر دورا ً فائق األهمية في مجال تطوير الحياة‬ ‫اليونانية قديماً‪ ،‬وفي مدها بزاد وفير مما تعلموه أو مما حصلوا عليه من‬

‫نادي التجديف اليوناني‪ :‬أنشطة رياضية واجتماعية‪ ،‬يتميز بموقعه‬ ‫‪.‬الرائع في قلب القاهرة‪ .‬يزاول نشاطه من عام ‪ 1930‬حتى اآلن‬

‫(من اليسار) السيدة خريسانثى سكوفاريذو‪ ،‬أمين عام‬ ‫الجمعية اليونانية بالقاهرة‪ ،‬السيدة نبيلة مكرم وزيرة‬ ‫الهجرة وشئون المصريين بالخارج‪ ،‬السيدة كاترين‬ ‫صوفيانو – بيليفانتى‪ ،‬ال ُمحسنة الكبيرة للجمعية‬ ‫اليونانية بالقاهرة‪ ،‬والسيد خريستو كافاليس‪ ،‬رئيس‬ ‫الجمعية اليونانية بالقاهرة‪.‬‬ ‫لقطة من االحتفال بمرور ‪ 100‬عام على تأسيس الجمعية اليونانية‬ ‫المعاصرة بالقاهرة (تأسست عام ‪ )1904‬بحفل موسيقي عند‬ ‫‪.‬األهرامات للموسيقار چورچ ختزيناسيوس‬

‫مدرسة «أخيلويوليوس» للفتيات –‬ ‫فناء المدرسة‪ ،‬من عام ‪ 1929‬إلى‬ ‫عام ‪ - 1964‬اآلن‬ ‫‪American University in‬‬ ‫‪Cairo - The Greek Compus‬‬

‫المدارس اليونانية تزاول نشاطها اآلن برعاية دولة اليونان وجهاتها المعنية‬ ‫المحلية بمصر‪.‬‬

‫‪١٥‬‬

‫كنيسة القديس قنسطنطين والقديسة‬ ‫هيالنة‪ ،‬الكنيسة الرئيسية للجمعية‬ ‫اليونانية بالقاهرة والتي تم تجديدها‬ ‫بالكامل على نفقة المحسنة الكبيرة‬ ‫للجمعية اليونانية بالقاهرة‪ ،‬السيدة‬ ‫كاترين صوفيانو – بيليفانتى‬ ‫والجمعية اليونانية بالقاهرة‪.‬‬

‫‪١٤‬‬

‫المدرسة العبيدية‪ ،‬عام ‪1930‬‬

‫األنحاء‪ ،‬وأينما استطاعوا أنشأوا كنيسة‪ ،‬مدرسة ونادي‪.‬‬ ‫بالطبع كانوا يعملون لشخصهم ولعائالتهم أوالً‪ ،‬إال أن الذكاء في مزاولة األعمال‪ ،‬الجرأة وخيال البعض‪،‬‬ ‫باإلضافة إلى حب العمل من جانب األخرين وقبول ودعم المصريين‪ ،‬سوف يؤدي – حتى استقالل البلد‬ ‫عن الحماية البريطانية في منتصف القرن العشرين – إلى مزاولة األعمال في عدد مدهش من المجاالت‪:‬‬ ‫الزراعة والتجارة الخارجية‪ ،‬باستنباط تقنيات جديدة وأنواع جديدة (القطن الذي صار الطلب عليه من‬ ‫جميع أنحاء العالم – الكروم‪ ،‬الموالح‪ ،‬الخضروات) ‪ ،‬استصالح الصحراء‪ ،‬المشروعات العامة (قناة‬ ‫السويس‪ ،‬شبكة الطرق والري)‪ ،‬تعمير المدن‪ ،‬صناعة األغذية‪ ،‬الغزل‪ ،‬القطاع المصرفي‪ ،‬السياحة‬ ‫باإلضافة إلى الفنون واآلداب‪.‬‬ ‫تدل البيانات التاريخية للقرن التاسع عشر على اإلسهام الضخم لرجال األعمال اليونانيين في مجال‬ ‫القطن‪ ،‬ثم تظهر عبقرية ريادة اليونانيين بمصر في قطاعات مختلفة أشرنا إليها أعاله‪.‬‬

‫بالقاهرة التي تم تجديدها مؤخراً‪ ،‬باإلضافة إلى كنائس أخرى سواء بالقاهرة أو بمناطق تم ضم الجمعيات‬ ‫اليونانية التي كانت بها إلى اختصاص الجمعية اليونانية بالقاهرة (مثل السويس‪ ،‬بورسعيد‪ ،‬طنطا‬ ‫وغيرها)‪ .‬الرعاية االجتماعية من خالل منح مساعدات شهرية لعدد ال بأس به من العائالت باإلضافة إلى‬ ‫مساعدات طارئة‪ .‬نقوم بتشغيل مدرسة يونانية بكثير من التضحيات‪ ،‬توفر مدارسنا المساواة في الفرص‬ ‫لدخول طالبنا إلى الجامعات اليونانية أو المصرية بعد تخرجهم من مدارسنا‪ .‬لدينا مركز ثقافي لتعليم‬ ‫اللغة اليونانية للمصريين واليونانيين الذين يدرسون في مدارس أجنبية‪ ،‬باإلضافة إلى تنظيم فعاليات لنشر‬ ‫تراثنا الثقافي‪ .‬لدينا دار ضيافة‪ ،‬قسم للترجمة‪ ،‬نولي أهمية خاصة ألرشيفنا التاريخي‪ ،‬نقدم منح تعليمية‬ ‫إلى األبناء الذين يواصلون التعليم الجامعي والدراسات العليا‪ ،‬نقوم بإصدار جريدة أسبوعية توزع مجانا ً‬ ‫وتُرسل إلكترونياً‪ ،‬ندعم جميع الروابط اليونانية للشباب‪ ،‬الرياضة‪ ،‬الكشافة وفي كل عام تقريبا ً نصدر‬ ‫كتاب له عالقة بتاريخ جاليتنا‪.‬‬

‫لقد عاد تاريخ مزاولة األعمال من اليونانيين بمصر بعد توقف قصير في عقد الستينات والسبعينات نتيجة‬ ‫الحروب العربية اإلسرائيلية‪ ،‬ليكتب صفحة جديدة بالطبع ليست بقوة القرون السابقة‪ ،‬إال أنها موجودة‬ ‫في ‪ 52‬مجال على األقل يزاول بها رجال األعمال اليونانيين بمصر أعمالهم منهم العديد من اليونانيين‬ ‫الذين جاءوا من اليونان‪.‬‬ ‫يُقدر إجمالي رؤوس األموال اليونانية بمصر وفقا ً لبيانات هيئة ‪( ENTERPRISE GREECE‬إصدار‬ ‫يونيو ‪ ،2017‬بيانات ‪ ،)2015‬بمبلغ ‪ 779‬مليون يورو‪ ،‬بالنسبة لألصول و‪ 433‬مليون يورو بالنسبة‬ ‫لرؤوس األموال‪ .‬إال أننا نعتبر بالدليل أن رؤوس األموال المستثمرة في الواقع أكبر من هذا المبلغ‪ ،‬حيث‬ ‫أن كثير من االستثمارات اليونانية تتم من خالل بلدان ثالثة (على سبيل المثال قبرص) وبالتالي فالمبلغ‬ ‫أضعاف التقديرات‪.‬‬ ‫تتركز االستثمارات اليونانية أساسا ً في القطاعات التالية‪ :‬صناعة األسمنت‪ ،‬البترول‪ ،‬اإلنشاءات‪،‬‬ ‫األغذية‪ ،‬الدهانات ومواد البناء‪ ،‬نظم الري‪ ،‬األلومنيوم‪ ،‬الخدمات المصرفية‪ ،‬النقل البحري والجوي‪،‬‬ ‫خدمات تعليمية‪ ،‬تكنولوجيا المعلومات والصناعات الورقية‪.‬‬

‫أخيرا ً في الترتيب ولكنه أساسي جدا ً وله ثقله الخاص‪ ،‬هو الحفاظ وتشغيل المستشفى اليوناني منذ عام‬ ‫‪ ،1912‬وهو المستشفى الغير الخاص الوحيد الذي يعمل خارج السيادة اليونانية بطاقة ‪ 100‬سرير وبه‬ ‫دار للمسنين حيث يعتبر الركيزة المالية األساسية باإلضافة لألصول العقارية إليرادات الجمعية‪ .‬إذاً‪،‬‬ ‫الوجود اليوناني بمصر حي ونشط وقوي سواء كجمعية أو ككيان في االستثمار وقطاع األعمال‪.‬‬ ‫هذا اإلسهام من جانب اليونانيين في مصر باإلضافة إلى موقف اليونانيين ال ُمحب لمصر في كافة‬ ‫مواجهات مصر مع األخرين يرسخ عالقة متميزة وحيدة بين البلدين‪ ،‬لذلك لم يعتبر المصريون بأي‬ ‫حال اليونانيين المصريين بأنهم “مستعمرين” بل متعاونين معهم في تنمية البلد‪ .‬ال سيما اليوم حيث تفتح‬ ‫مصر صفحة جديدة في تاريخها حيث تجاوزت بفضل القيادة الرشيدة والقوية خطط الزعزعة‪ ،‬فهي تقدم‬ ‫صورة للتنمية والفرص غير مسبوقة في تاريخها التي تفوق حتى عصر محمد على صاحب رؤية بناء‬ ‫مصر الحديثة‪.‬‬

‫بما أننا قد وصلنا إلى الحاضر‪ ،‬سوف أركز على الجمعية اليونانية بالقاهرة ونشاطها الذي يمكن تلخيصه‬ ‫فيما يلي‪:‬‬ ‫الحفاظ على الكنائس مثل كنيسة القديس قنسطنطين والقديسة هيالنة الرائعة التابعة للجمعية اليونانية‬

‫إننا نؤمن بأن الفرص المتاحة من أجل مزيد من الوجود اليوناني القوي خارج الحدود لها أسس راسخة‬ ‫سواء في التاريخ أو في اإلدارة السياسية لقياداتنا‪ ،‬وسوف يكون فشل ذريع أال يتجه مجتمع األعمال إليها‬ ‫ويستند عليها‪.‬‬ ‫إنها األساسات التي وضعها أجدادنا وحافظنا عليها بعناد والتي تشكلها القيادات الحالية ببالدنا‪ ،‬وهي‬ ‫أوطاننا بالنسبة لنا ويجب تنميتها حتى تجني األجيال القادمة ثمارها‪.‬‬

‫‪١٣‬‬

‫الجالية اليونانية‪ ..‬مسيرة تاريخية‬

‫خريستو تيدور كافاليس‬ ‫رئيس الجمعية اليونانية بالقاهرة‬ ‫مصر‬

‫‪١٢‬‬

‫لقد اتسم أجدادنا القدماء اليونانيون والمصريون باألداء الممتاز في مجاالت كثيرة‪ .‬أوروبية‪ ،‬وقد جذبت االستثمارات األجنبية وانتعاش االقتصاد المصري مهاجرين‬ ‫يذكر أفالطون في “محاورة طيماوس” أن أهل أثينا القدماء أرسلوا صولون من القارة العجوز حتى بداية القرن العشرين‪.‬‬ ‫الحكيم إلى مصر عام ‪ 500‬قبل الميالد وتعلم حول القوة الحضارية وغيرها من‬ ‫أوجه القوة ألثينا من نصوص مكتوبة للكهنة المصريين‪ ،‬هذه النصوص لقدماء ينتقل مركز الثِقل إلى القاهرة تقريبا ً طوال فترة اضمحالل اإلسكندرية‪ ،‬أي منذ‬ ‫المصريين كانت تحتوي على تاريخ ‪ 8000‬عام‪ ،‬وذكروا العديد من المعلومات القرن السابع حتى بداية القرن التاسع عشر‪ ،‬كما يصف زائر يوناني حوالي عام‬ ‫عن أثينا قبل الزلزال والطوفان الذي دمر أطلنتس وأثينا أنداك‪ .‬بالتالي توجد ‪« 1860‬غالبية الحركة التجارية بالقاهرة بأيدي اليونانيين‪ ،‬يتفوق اليونانيون في‬ ‫العالقة منذ ما يقرب من ‪ 10500‬عام‪ ،‬أي قبل الحصول عن شهادة يونانية ذات كافة أنواع التجارة بهذه المدينة “‪.‬‬ ‫عالقة بهذه العالقة‪.‬‬ ‫وقد تولت طائفة الروم األرثوذكس بالقاهرة التي تأسست عام ‪ 1856‬مهمة العثور‬ ‫على حلول دائمة لتلبية الحاجات األساسية للجالية‪ ،‬يتم ذلك بمبادرة من األوساط‬ ‫يعود الوجود اليوناني بمصر إلى عمق العصر الفرعوني‪ ،‬كانت التجارة هي البطريركية – الكنيسة وأفراد من الشعب برئاسة البطريرك‪ ،‬ويستمر هذا الوضع‬ ‫السبب الذي أدى إلى التواصل بين اليونانيين والمصريين‪ .‬لقد فتح أهل كريت حتى عام ‪ 1904‬حيث يتغير إلى الشكل الحالي‪ ،‬فتكون الجمعية نقطة بداية ألكثر‬ ‫الطريق في القرن ‪ 15‬قبل الميالد بواسطة إرساء نوع من الوكالة التجارية في فترة مثمرة في تاريخ اليونانيين بالقاهرة‪.‬‬ ‫إحدى الجزر الصغرى بغرب دلتا النيل‪.‬‬ ‫كان وجود المرتزقة اليونانيين قويا ً أثناء حروب الفراعنة خالل حكم بسماتيك‪ ،‬تولى الرئاسة األولى للجمعية اليونانية بالقاهرة ألكسنذروس (ألكسندر) روستوڤتس‬ ‫محب اليونان‪ ،‬في القرن السابع قبل الميالد‪ ،‬سوف يستقر اليونانيون بصورة بك‪ ،‬مدير وكالة ‪ Thomas Cook‬للسياحة ومن الرواد في ضم الفنادق‬ ‫حقيقية في مصر نتيجة تأسيس نقراطيس‪ ،‬تميزت نقراطيس بالعديد من المزايا الكبرى بمصر‪ ،‬وكان معه رجل الصناعة نسطور تسناكليس (چناكليس)‪ ،‬الذي‬ ‫التي منحها بسماتيك فصارت تعمل كأنها مدينة يونانية ذاتية الحكم وأصبحت نجح في زراعة الكروم باإلضافة إلى إدخال زراعة التبغ بمصر مع االستفادة‬ ‫أكبر مركز تجاري في شرق البحر المتوسط‪ ،‬ربما كانت أول منطقة للتجارة للمرة األولى في التاريخ من مساحات شاسعة بالصحراء حيث نجح بذلك في‬ ‫معجزة إحياء الصحراء الجرداء!‬ ‫الحرة على مستوى العالم!‬ ‫تبادل هذان الرجالن الرئاسة فيما بينهما تقريبا ً منذ عام ‪ 1904‬حتى عام ‪،1919‬‬ ‫استمر تزايد الجالية اليونانية في عصر البطالمة وخالل العصر اليوناني الروماني‪ .‬وحصال على لقب رئيس فخري بعد انتهاء مدة خدمتهما‪ ،‬نجد في مجلس اإلدارة‬ ‫تبدأ صفحة جديدة بتأسيس كنيسة اإلسكندرية على يد القديس مرقس اإلنجيلي‪ ،‬عام األول للجمعية بعض من األشخاص الذين صاروا من كبار المحسنين للجالية‬ ‫‪ 43‬بعد الميالد ويتغير الوضع حوالي عام ‪ 639‬بعد الميالد ببدء العصر العربي وتركوا بصماتهم على تاريخها‪ .‬كان مجلس اإلدارة األول يتكون من ‪ 12‬عضو‬ ‫في مصر‪ .‬في القرن العاشر الميالدي‪ ،‬أنشأ جوهر الصقلي ذو األصل اليوناني وهم‪ :‬ن‪ .‬تسناكليس‪ ،‬ق‪ .‬كسيناكيس‪ ،‬ن‪ .‬تسيغاذاس‪ ،‬ل‪ .‬لويزو‪ ،‬أ‪ .‬روستوڤتس‪،‬‬ ‫القاهرة التي تتحول إلى مركز تجارى كبير‪ .‬إذاً‪ ،‬القاهرة ايضا ً لها جذور يونانية ق‪ .‬أخيلو پولوس‪ ،‬إ‪ .‬تساميس‪ ،‬أنج‪ .‬حلميس‪ ،‬إ‪ .‬أثناساكيس‪ ،‬ف‪ .‬فليليپو‪ ،‬چ‪.‬‬ ‫سپتسيروپولوس‪ ،‬ق‪ .‬سطايكو پولوس‪.‬‬ ‫مثل اإلسكندرية!‬ ‫ونصل إلى العصر الحديث في عهد محمد علي صاحب الرؤية لبناء مصر لم يقتصر نشاط اليونانيين على القاهرة واإلسكندرية بل صاروا أكبر جالية أجنبية‬ ‫الحديثة‪ ،‬كان صديق لليونانيين منذ زمن طويل نظرا ً ألصله الذي ينحدر من بمصر وانتشروا في بورسعيد‪ ،‬السويس‪ ،‬اإلسماعيلية شرقاً‪ ،‬المنصورة‪ ،‬الزقازيق‬ ‫مدينة كڤاال (شمال اليونان)‪ ،‬يقوم محمد علي بتحديث البلد على أساس مواصفات وطنطا في منطقة الدلتا‪ ،‬المنيا‪ ،‬أسيوط وأسوان جنوباً‪ ...‬أنشأوا جمعيات في جميع‬

‫نقل كافة الشقافات بناء ً على أمر السلطان سليم في عام ‪ 1517‬وفقا ً لما ذكره‬ ‫الون (ليون) اإلفريقي في كتابه‪ ،‬حيث يقول انه وجد ‪ 88‬جامع‪ 600 ،‬ورشة‬ ‫لصناعة األقمشة‪ 30 ،‬لصناعة الصابون‪ ،‬كانت تستورد الزيت من شبه جزيرة‬ ‫پلوپونيسوس (البلوبونيز باليونان)‪ ،‬كريت وسوريا باإلضافة إلى بعض ورش‬ ‫دباغة جلد الماعز‪ ،‬وقد وجد ‪ 8000‬نسمة‪ ،‬أسواق تجارية‪ ،‬بعض السفن‪ ،‬وكان‬ ‫ميناء اإلسكندرية يعمل الستيراد القمح‪ ،‬األرز‪ ،‬البن وسلع أخرى من الهند‪.‬‬ ‫كانت المدينة بمثابة مخزن بدون مياه عذبة‪ ،‬مدينة مهملة‪ .‬بعد مرور حوالة‬ ‫‪ 300‬عام من ليون اإلفريقي‪ ،‬يصف ‪ Robert Curzon‬مشهد في شارع رئيسي‬ ‫باإلسكندرية كان مثيرا ً لدهشته حيث مئات الرجال شبه العراة وهم يبيعون المياه‬ ‫نظير ثمن زهيد للعابرين‪ ،‬كانت الشبكة الجوفية الشهيرة من العصر البطلمي لري‬ ‫المدينة قد جفت منذ زمن طويل!‬

‫المصرية‪ ،‬الفرنسية وبعثات أخرى تعمل بدون كلل في األثار الغارقة باإلسكندرية‪.‬‬ ‫أتمنى في يوم ما أن بعض ما يتردد من معلومات حول غرق بعض المعالم الهامة‬ ‫من اإلسكندرية القديمة خارج منطقة الموانئ أن تكون صحيحة وتعود هذه المعالم‬ ‫مرة أخرى إلى ضوء البحر المتوسط حتى تبرز مرة أخرى عظمة عصر مجيد‬ ‫في الحضارة اليونانية – المصرية‪ ،‬نفخر به جميعاً‪.‬‬ ‫استمر هذا التنافذ اليوناني المصري على مدار القرون وزاد بصورة خاصة في‬ ‫عصر محمد علي‪ ،‬لقد ساهم اليونانيون بمصر في العصر المعاصر في ثراء‬ ‫مصر‪ ،‬ساهموا في إنتاج القطن‪ ،‬في الصناعة وبوجه خاص في تشغيل قناة‬ ‫السويس‪.‬‬

‫نحن جميعا ً الذين كبرنا بشرب ماء النيل لن ننساه أبداً‪ ،‬لن ننسى أبدا ً الصداقة‬ ‫لقد اختفت اإلسكندرية الهلنستية ليس فقط في عمق الزمان بل في عمق البحر اليونانية – المصرية واألخالق المصرية النبيلة التي تربينا عليها‪.‬‬ ‫ً‬ ‫أيضا نتيجة الهبوط الزاحف )‪ (creeping subsidence‬لمناطق حول رشيد‪ ،‬لقد استمرت شعلة هذه الصداقة والتقدير المتبادل على مدار مئات القرون‬ ‫اليونانية‪،‬‬ ‫البعثات‬ ‫أعمال‬ ‫خالل‬ ‫من‬ ‫البحر‬ ‫أعماق‬ ‫في‬ ‫عليها‬ ‫العثور‬ ‫بنجاح‬ ‫يحاولون‬ ‫ومازالت مستمرة‪.‬‬

‫‪١١‬‬

‫تأثيرات يونانية – مصرية متبادلة‬ ‫من اإلسكندرية الهلنستية حتى اليوم‬ ‫نتذكر نحن اليونانيون المصريون ضوء القمر في شهر أغسطس الذي عُبد في‬ ‫الماضي رمزا ً لإللهة إيزيس يفيض بمصر النيل وسواحل مصر الشمالية‪ ،‬نتذكر‬ ‫الضوء الذي يتألأل في المناطق الساحلية بمصر نتيجة الضوء األخضر للمياه الذي‬ ‫يعود إلى الكائنات البحرية الموجودة بها‪ ،‬نتذكر عصورا ً زاهية َمجَّدها شعراء‪،‬‬ ‫فنانون وملحنون كبار‪ .‬الكثير منا نتذكر أيام شبابنا‪ ،‬ننذكر أيضا ً الثورة المنسية‬ ‫وفقا ً لرأي ‪ ، Lucio Russo‬في مجال العلوم التي لألسف كان لها ذات المصير‬ ‫مثل اليونانيين بالشتات‪.‬‬

‫خريستوس زيريفوس‬ ‫أمين عام أكاديمية أثينا‬ ‫الممثل الوطني للتغيرات المناخية‬

‫بعد وفاة اإلسكندر األكبر تولى إدارة إمبراطوريته الكبرى التي أنشأها أسرات‬ ‫ثالثة من قادته‪ ،‬وهم بطليموس‪ ،‬سلوقس وأنتيغونوس‪ .‬حكمت األسرة البطلمية‬ ‫وعاصمتها اإلسكندرية‪ ،‬مصر وقبرص‪ ،‬كيرينائيكى (قورينا‪ ،‬بليبيا)‪ ،‬فينيقيا‬ ‫وفلسطين‪ .‬حكمت األسرة السلوقية وعاصمتها أنطاكية‪ ،‬سوريا‪ ،‬أسيا الصغرى‪،‬‬ ‫بالد ما بين الرافدين وبالد فارس‪ .‬أخيراً‪ ،‬حكمت أسرة أنتيغونوس مملكة مقدونيا‬ ‫وبعض مدن اليونان‪ .‬من الجدير بالذكر أن الفنون والعلوم قد اقتفت أثر اليونانيين‬ ‫بالشتات في جميع أنحاء اإلمبراطورية السابقة التي أسسها اإلسكندر األكبر‪.‬‬ ‫انتشرت الحضارة اليونانية والتكنولوجيا التي نمت في ذلك العصر من مارسيليا‬ ‫إلى سيراكوزا‪ ،‬إلى رودوس حتى ڤاكتريانى (منطقة باختريا بأسيا)‪ ،‬وامتزجت‬ ‫مع الحضارات العريقة بمصر‪ ،‬بالد ما بين الرافدين (العراق) والهند‪ .‬إن ذروة‬ ‫الفكر الهلنستي الذي كان بمثابة شرارة االنطالق لعصر النهضة والتنوير بأوروبا‬ ‫تعود جذوره إلى اإلسكندرية حيث تأسست هناك أولى الجامعات حيث عُبدت‬ ‫الفنون‪ ،‬اآلداب والعلوم في دار اإللهات الملهمات «موسيس» المعروف باسم‬ ‫«موسيئون»‪ ،‬كان أول مدير «للموسيئون» هو ديمتريوس فاليريفس (فاليريوس)‬ ‫ومن غير المعلوم اسم المدير األخير الذي توقف في عهده نشاط «الموسيئون»‪،‬‬ ‫وقد انتقلت المعرفة في ذلك الوقت إلى أنطاكية وبعد السيطرة العربية‪ ،‬انتقلت إلى‬ ‫الغرب وانتشرت في العصور الوسطى في العالم العثماني والعربي‪.‬‬ ‫وإذا كانت نظرية (مبرهنة) پيثاغوراس (فيثاغوراس) قد ُولدت في جزيرة‬ ‫ساموس في القرن الخامس قبل الميالد‪ ،‬ففي اإلسكندرية ُولدت الهندسة بواسطة‬ ‫إفقليذيس (إقليدس) والهندسة الفراغية للقطوع المخروطية من أپولونيوس‬ ‫وثيئون‪ .‬وقد ُولدت باإلسكندرية علم السكون «اإلستاتيكا» وهندسة النظم‪ ،‬على‬ ‫يد أرشميذيس (أرشميدس)‪ُ .‬ولدت باإلسكندرية النظم األتوماتيكية وانتشر علم‬

‫‪١٠‬‬

‫الفلك الذي يعتمد على مركزية الشمس داخل النظام الشمسي الذي يعود إلى‬ ‫أريسطر ُخس من جزيرة ساموس (أرسطر ُخس الساموسى)‪ُ .‬ولدت باإلسكندرية‬ ‫في العصر الهلنستي علوم البصريات والهيدروديناميك على يد علماء عظماء‬ ‫مثل أرشميذيس‪ ،‬إفقليذيس وكتيسيڤيوس والكثير غيرهم‪ .‬وفي ذروة نمو علم‬ ‫البصريات‪ ،‬يتم بناء إحدى عجائب الدنيا السبعة وهو فنار اإلسكندرية الذي يعود‬ ‫شهرته إلى نظام المرايا به لنقل الضوء إلى مسافة بعيدة سواء ضوء الشمس‬ ‫أو ضوء النيران‪ .‬لألسف‪ ،‬أدى الزلزال المدمر الذي وقع عام ‪ 365‬بعد الميالد‬ ‫ومحاوالت إصالح الفنار بعد مرور ‪1000‬عام إلى القضاء على أي أثر لهذا‬ ‫النظام الذي كان يعد من أسرار الدولة‪ ،‬مثلما يُستدل عليه من نقص المصادر التي‬ ‫تُفسر هذا اإلعجاز العلمي أنداك‪ُ .‬ولد باإلسكندرية علم عدم التحديد (مبدأ عدم‬ ‫التأكد) في الرياضيات على يد ذيوفانتوس ونظريات پاپوس‪ُ .‬ولد علم وظائف‬ ‫األعضاء «الفيسيولوچيا» كأساس لعلم الطب من إيروفيلوس ونمى من خالل‬ ‫مدرسته نتاج التنافذ بين المعرفة من التحنيط الفرعوني حتى تأسيس التشريح كعلم‬ ‫تجريبي‪ .‬نمى علم األدوية «الفرماكولوچى» لدرجة جعلت من كليوباترا في نهاية‬ ‫العصر الهلنستي تمتلك معلومات عميقة عن النباتات واألدوية (الفرماكولوچى)‪.‬‬ ‫ُولد باإلسكندرية علم الجغرافيا واإلحداثيات وقد وضع كالڤذيوس (كلوديوس)‬ ‫بطليموس كتابه الشهير الذي تُرجم بعنوان «المچسطى» (األعظم) من المفكرين‬ ‫العرب بعد قرون الحقة‪ .‬استمرت الفنون في نشر تراث اليونان الكالسيكية‬ ‫وظهرت في الموسيقى أدوات جديدة‪ .‬لقد ظهرت باإلسكندرية أول أداة عزف‬ ‫بضخ هواء‪ ،‬هيدروليكية «إيذرڤليس» من كتيسيڤيوس (كتيسيبوس)‪ .‬فن المناظر‪،‬‬ ‫المسرح وجميع تعبيرات الحضارة ما كان بوسعها أن تجد أرضية خصبة لنموها‬ ‫أفضل من العصر الهلنستي‪.‬‬ ‫في هذه النقطة أود أن أؤكد على األهمية الكبرى ألحداث طبيعية عظمى بالنسبة‬ ‫للتطور التاريخي للعصر الهلنستي‪ ،‬على سبيل المثال‪ ،‬تحطمت المكتبة‪ ،‬دار‬ ‫االلهات الملهمات «الموسيئون» وفنار اإلسكندرية بعد فورات (موجات) مدية‬ ‫قوية في عام ‪ 365‬بعد الميالد‪ .‬يصف ‪ ،Gratien Le Pere‬مهندس بحملة‬ ‫نابليون‪ ،‬بالتفصيل األثار والبقايا التي شاهدها عند نزوله باإلسكندرية في عام‬ ‫‪ ، 1803‬حيث كان يسير في كل مكان وسط ركام من الخزف والزجاج والرخام‪.‬‬ ‫يذكر أنه شاهد «ساحة من األطالل» كان يبرز منها تالن صغيران تكونا من‬

‫أحد منازل العائلة‪ ،‬تنظيم حفالت مثلهم ذات طابع غربي‪ ،‬كانت لحظة ننتظرها بفارغ الصبر ألن االباء فكان أبناء عائلتنا ينتظرون بفارغ الصبر يوم ‪ 23‬من أبريل حيث يسير المؤمنون على أقدامهم لمسافة‬ ‫بنهم في البلكونة حتى ال طويلة بطول نهر النيل في موكب كبير لتكريم الشهيد العظيم مارجرجس بمصر القديمة‪.‬‬ ‫كانوا ينصرفون بنُبل الطيبة ويتركوننا بمفردنا‪ .‬كان األوالد يستطيعون التدخين ِ‬ ‫يتركوا أثارا ً تثير الشك ويحتسون مشروبات كحولية بدون حدود‪ .‬أكثر المشروبات المطلوبة من شباب‬ ‫اليونانيين عند أواخر عقد الخمسينات كان الڤيرموث الذي تصاحبه قطع الثلج‪ ،‬إال أن ذروة الحفلة كانت كنا نشعر بنفس الحماس عند اختيارنا للمشاركة في العديد من الفعاليات المدرسية المرتبطة بأعياد‬ ‫لحظة إطفاء األنوار والشباب يرقصون الڤالس أو التانجو‪ ،‬لكن األوالد لم يتمكنوا أبدا ً أن يأخذوا من مسيحية أو تراثية (أعياد الميالد «الكريسماس»‪ ،‬عيد القديس ڤاسيليوس حيث يقطعون كعكة العام الجديد‬ ‫«ڤاسيلوپيتا» التي تحتوي على قطعة معدنية تجلب الحظ لمن يعثر عليها في قطعته‪ ،‬عيد الفصح‪ ،‬عيد‬ ‫الفتيات سوى قُبلة أو عناق حيث كانت تقاليد المكان والزمان صارمة جداً‪.‬‬ ‫األول من مايو (حيث كنا نصنع أكاليل من زهور الربيع فور جمعها) أو األعياد الوطنية (عيد االستقالل‬ ‫من جهة أخرى‪ ،‬كانت حياة الطالب اليونانيين في القاهرة صارمة للغاية وذات متطلبات كثيرة‪ .‬بعد في الخامس والعشرين من مارس والعرض الخاص به)‪ .‬كان تكليف أحد التالميذ بتمثيل دور في مسرحية‬ ‫التخرج من المرحلة االبتدائية كان عليهم اجتياز امتحانات القبول الصعبة للدخول إلى المرحلة اإلعدادية‪ ،‬ميالد السيد المسيح وسجود الماجوس له يمنحه الشهرة في كل الوسط اليوناني بالقاهرة‪ .‬يسري ذات‬ ‫بمجرد التحاقهم بمدرسة كسيناكيوس (للبنين) أو مدرسة أخيلوپوليوس (للبنات)‪ ،‬لم يكن لديهم وقت لشيء الشيء في حالة التفوق في المسابقات الرياضية التي كان يستضيفها استاد الجالية الرائع‪ ،‬باإلضافة إلى‬ ‫أخر سوى المذاكرة‪ .‬كانت الدراسة صارمة جدا ً ال سيما في مواد اللغات األجنبية (الفرنسية واإلنجليزية مشاركتنا في االحتفاليات أو المسابقات‪ ،‬كنا ننتظر بلهفة الرحالت الصغيرة (على سبيل المثال‪ ،‬إلى‬ ‫التي كنا نبدأ تعلمها من الصف الثالث والخامس على التوالي) باإلضافة إلى اللغة العربية‪ ،‬حيث لم يكن األهرامات أو المتحف المصري) وأيضا ً أمسيات الرقص في النادي اليوناني بالقاهرة‪.‬‬ ‫يقتصر األمر على اللغة العامية بل على لغة القرآن الكريم التي كنا نتعلمها بواسطة معلم خريج الكليات بالتالي‪ ،‬بإمكانكم أن تتخيلوا مدى سعادتي عندما أُتيحت لي الفرصة بعد مرور عشرات السنين أن أتولى‬ ‫الكبرى المتخصصة بالقاهرة‪ .‬كانت هناك مادة المحفوظات التي تتعلق بالشعر العربي‪ ،‬على الطالب أن تجديد النادي اليوناني وترميم كنيسة القديس قنسطنطين والقديسة هيالنة البديعة بالقاهرة‪ ،‬وأن أساهم في‬ ‫يحفظوا عن ظهر قلب السيرة الذاتية وسلسلة أعمال كل كاتب ومقتطفات من إبداعاته‪.‬‬ ‫إنعاش معالم أخرى للجالية‪.‬‬ ‫كانت دراسة القرآن الكريم تقتصر على المعرفة النظرية‪ ،‬بينما معرفة الدين المسيحي الذي كان يُدرس بناء عليه وبعد هذه الحياة المليئة الحافلة‪ ،‬ال أطلب شيء أخر من هللا سوى أن يجعلني مستحقة أن أكون‬ ‫من الصف األول حتى األخير بالمدرسة يصاحبها جانب عملي‪ .‬كان علينا جميعا ً نحن الطالب‪ ،‬الحضور شاهد عيان على عودة ازدهار اليونانيين بمصر إلى ما كان عليه خالل السنوات األولى التي تلت الحرب‬ ‫إلى قداس يوم األحد ونرتدي زي األعياد‪ ،‬في حالة الغياب كانوا يعاقبوننا باحتساب ست حصص غياب‪ .‬العالمية الثانية‪.‬‬ ‫رغم ذلك لم نكن نعتبر هذه االلتزامات المدرسية أو الدينية التي كانت تشغلنا في المساء أو في اإلجازات‬ ‫األسبوعية‪ ،‬السبت واألحد‪ ،‬بمثابة أعباء تضغط على عاتقنا‪ ،‬بل بالعكس كنا نفتخر لقدرتنا على المشاركة‬ ‫في الطقوس الكنسية أو األنشطة خارج المدرسة‪ ،‬على سبيل المثال يوم الجمعة العظيمة‪ ،‬عندما كانت‬ ‫التقاليد المحلية تتطلب من المؤمنين أن يمروا تحت عدد ‪ 7‬من الزياح «اإلبيطافيون»‪ ،‬في سبع كنائس‬ ‫مختلفة‪ ،‬بالنسبة للتالميذ لم يكن هناك شرف وفخر أكبر من المشاركة واإلمساك باإلبيطافيون عند‬ ‫التطواف به‪ ،‬حيث يرمز إلى جناز جثمان السيد المسيح المخلص الذي يفيض بالطيب‪ .‬وذات الشيء‪،‬‬

‫‪٩‬‬

‫حنين الذكريات من الحياة السعيدة على ضفاف النيل‬

‫كاترين بيليفانتى – صوفيانو‬ ‫حاملة لقب أرخن وسفيرة اليونانيين‬ ‫بالمهجر من بطريركية اإلسكندرية‬ ‫وسائر أفريقيا للروم األرثوذكس‬ ‫رئيس مجلس اإلدارة للمجموعة‬ ‫‪SOFMEDICA‬‬

‫‪٨‬‬

‫من أهم الهدايا التي منحني هللا في حياتي هي أنني ُولدت بالبلد المضياف مصر‪ ،‬ورق العنب والفراخ المشوية‪ ،‬األرانب واللحم البقري‪ .‬جودة اللحم الطازج كانت‬ ‫في عصر سعيد كان جميع البشر بغض النظر عن أصلهم وديانتهم يتعايشون سويا ً بمثابة موضوع تتكرر اإلشارة إليه بين المدعوين الذين كانوا يمزحون بقولهم إن‬ ‫في انسجام ويساهمون في بناء غد أفضل‪ .‬هناك في مصر قضيت سنوات سعيدة “همهم على بطنهم”‪.‬‬ ‫كما في األحالم‪ ،‬أتمنى لكل طفل في العالم أن يعيشها ال سيما أن هناك صغار‬ ‫بعد الوجبة الشهية كان يحل دور القيلولة التي كان يفرضها هدوء ضفاف النيل‪.‬‬ ‫كثيرون يعانون اليوم من أالم الحرب واللجوء‪.‬‬ ‫في حوالي الساعة الرابعة‪ ،‬كنا نحن األبناء نستيقظ في حالة شبه دوار‪ ،‬فكانت‬ ‫يعود الفضل بدرجة كبيرة لحياتي السعيدة في القاهرة‪ ،‬في عقد الخمسينات إلى األم من أجل تنشيط حيويتنا تقدم طبق من حلوى الملعقة المصنوعة من التين أو‬ ‫ووالدي پندليس بليفانتيس اللذان ضحا بحياتهما بطولة والدتي أنجيليكى ذيالڤيرى البرتقال أو الليمون األخضر على صينية فضية مع كوب من الماء البارد‪ .‬كانت‬ ‫من أجل توفير أفضل تربية لي ولشقيقتي كليو وشقيقي پنايوتيس‪ .‬من أجل تيسير هذه الحلوى تُعد دائما ً في البيت‪ ،‬ومع موسم الثمار كانت تتجمع ست أو سبع من‬ ‫فهم ذلك‪ ،‬اسمحوا لي أن أعود بمشاعر الحنين إلى بعض اللحظات من حياتي ربات البيوت من العائلة األكبر إلعداد حلوى الملعقة للجميع بالكمية التي تكفيهم‬ ‫للعام التالي‪ .‬وبينما كنا نتذوق هذه الحلوى‪ ،‬كان األب قد عاد إلى المحل حيث‬ ‫العائلية والمدرسية بمصر‪.‬‬ ‫يواصل العمل حتى يحل الظالم‪ .‬في بعض األحيان كانت نساء العائلة يتقابلن في‬ ‫كنا نستيقظ في الصباح الباكر‪ ،‬نرتدي زينا المدرسي المنشى – زي البنات مريلة أحد البيوت لتناول شاي الساعة الخامسة وتبادل بعض من القيل والقال‪ .‬كانت هذه‬ ‫زرقاء داكنة ذات ياقة بيضاء – نضع حقائبنا المدرسية على ظهورنا ونذهب إحدى الفرص القليلة لممارسة الحياة االجتماعية‪ ،‬نظرا ً لعدم مزاولة النساء للعمل‬ ‫إلى المدرسة سيرا ً على األقدام‪ ،‬بعد ذلك كان األب يذهب ليفتح محله بينما األم كن يخرجن من البيت خالل اليوم لشراء الطلبات المعتادة فقط‪.‬‬ ‫تذهب لشراء طلبات البيت برفقة خادمة‪ ،‬كانت تشتري األطعمة الالزمة يوما ً‬ ‫بيوم – اللحم‪ ،‬األسماك والقشريات البحرية الطازجة‪ ،‬ثم تبدأ الطهي بسرعة في مرات أخرى‪ ،‬كان أبي وأمي يدعوان إلى العشاء من قبل بعض األقارب أو‬ ‫حيث يجب أن تكون المائدة جاهزة في تمام الساعة الواحدة‪ .‬كنا نعود نحن من يذهبان إليهم للعشاء‪ ،‬فقط األقارب حيث لم يكن لديهم أصدقاء عادة وكانت حياتهم‬ ‫المدرسة واألب من العمل حتى نتناول الغذاء سوياً‪ ،‬مهما حدث‪ ،‬كان يجب الحفاظ االجتماعية تقتصر على دائرة العائلة بشكل أوسع‪ .‬عموماً‪ ،‬كانت المواضيع التي‬ ‫على طقس وجبة الغذاء‪ .‬يوميا ً كان يُفرش على المائدة مفرش أبيض مغسول تثار في هذه المقابالت تتناول أساسا ً األمور العائلية – قد تبدو أمورا ً صغيرة لمن‬ ‫باليد بمحلول الماء المغلي وفحم الخشب المصفى ومكوى بعناية‪ ،‬وكان يخرج ال يرتبط بها إال أنها هامة بالنسبة للمعنيين بها – ثم يتناقشون في أمور مهنية‬ ‫ُ‬ ‫ثانوية‪ ،‬بعد ذلك‪ ،‬كانوا يلعبون الورق نظير مبالغ رمزية من أجل الفرحة الشخصية‬ ‫طقم أطباق البورسلين من الدوالب والفضيات من إزمير مسقط رأس عائلتنا‪.‬‬ ‫بينما يشربون بيرة ستيال ارتواز الباردة – المعبأة في مصر بالطبع‪ .‬وعندما كان‬ ‫كافة تفاصيل وجبة الغذاء (من حيث مكان كل فرد‪ ،‬ترتيب المقاعد حول المائدة‬ ‫يحل المزاج‪ ،‬كان أحد المدعوين يذهب إلى بيانو الصالون ويبدأ العزف ويغني‬ ‫وغيرها) كانت محددة بعناية شديدة‪ .‬أيضاً‪ ،‬نحن األبناء كنا نعلم طعام كل يوم في‬ ‫بعض األغاني من إزمير‪ ،‬بعض الحضور كان يستمع إليه في صمت ويسترجعون‬ ‫األسبوع‪ :‬األربعاء والجمعة بقوليات (فاصوليا‪ ،‬بازالء‪ ،‬عدس‪ ،‬فول‪ ،‬بامية) – إذ‬ ‫ذكريات مفرحة ومؤلمة من الوطن‪ ،‬بينما كان أخرون يشاركون بالغناء معه‪.‬‬ ‫أنها أيام صوم – يوم الخميس مكرونة باللحم المفروم‪ ،‬يوم السبت أسماك‪ ،‬األحد‬ ‫فيليه اللحم المشوي‪ .‬هذا باإلضافة إلى الشوربة والزبادي الذي كان في عبوات حتى عندما كانوا يخرجون إلى المدينة يتوجهون إلى محالت الحلويات‪ ،‬المقاهي‬ ‫خاصة والعديد من الفاكهة (البرتقال‪ ،‬الليمون األخضر‪ ،‬الفراولة‪ ،‬المانجو‪ ،‬البلح أو البارات – التي كان يملكها اليونانيون حتى يكونوا في وسط مألوف – برفقة‬ ‫والموز)‪ .‬في موائد العزائم الكبرى التي تجمع أفراد كثيرين من العائلة‪ ،‬كانوا أقارب أو أبناء‪ ،‬بالطبع عند إتمامهم سن السادسة عشرة أو السابعة عشرة من‬ ‫يعدون أطعمة خاصة من القشريات البحرية (االستاكوزا‪ ،‬الجمبري)‪ ،‬محشي عمرهم‪ ،‬في تلك السن تقريبا ً كانوا يشجعوننا على تنظيم أمسيات يوم السبت في‬

‫بمشاعر السرور والشرف أتوجه بكلمة تحية بهذا اإلصدار الثقافي بمناسبة “لقاء‬ ‫األعمال اليوناني – المصري” الذي تنظمه الغرفة العربية اليونانية‪ .‬يعكس هذا‬ ‫اللقاء التراث الطويل للعالقات الطيبة‪ ،‬التفاهم‪ ،‬االحترام واالهتمامات والتطلعات‬ ‫المشتركة المتزايدة والمتوسعة باستمرار بين اليونان والعالم العربي‪ .‬إن المستوى‬ ‫الممتاز للعالقات مع الشعب المصري‪ ،‬الجار والصديق‪ ،‬يخلق إمكانيات وأفاق‬ ‫ضخمة للتعاون بما له من مصلحة مشتركة في جميع المجاالت‪ ،‬ومن ضمنها‬ ‫تحديداً‪ ،‬تم االتفاق على استمرار التشاور بهدف التوقيع على اتفاقية ثنائية واتفاقية‬ ‫المجال الثقافي‪.‬‬ ‫ثالثية بمشاركة قبرص في مجاالت حماية التراث الثقافي ومكافحة تهريب‬ ‫بدون أدنى مبالغة‪ ،‬هناك القليل من الشعوب التي تستطيع أن تبرز مثل هذه العالقات المقتنيات الثقافية‪ ،‬باإلضافة إلى تنظيم مؤتمر دولي ذات عالقة‪ ،‬بمشاركة وزراء‬ ‫التاريخية العريقة والعميقة‪ ،‬مثل الشعبين اليوناني والمصري‪ ،‬التي لم تؤثر فقط ثقافة من بلدان تواجه تحديات في ذات المجال بهدف بحث سبل التعاون المشترك‬ ‫بدرجة عظمى على تطورهما الحضاري‪ ،‬بل كان لها صدى وأهمية عالمية‪ .‬في جهود إعادة الكنوز الثقافية إلى بلدها األصلي‪ .‬كذلك‪ ،‬دار النقاش حول إمكانية‬ ‫لقد استمرت هذه العالقات قوية ومزدهرة بفضل الجاليات النشطة والمؤسسات تبادل الخبراء المعرفة التقنية والخبرة في موضوعات سياسات المتاحف‪ ،‬التنقيب‬ ‫الثقافية من الجانبين‪ ،‬فرع مؤسسة الثقافة اليونانية باإلسكندرية‪ ،‬الذي يتولى عن األثار الغارقة وصيانة األثار‪ ،‬باإلضافة إلى القيام بنشاطات مشتركة تتعلق‬ ‫إدارة متحف كڤافيس والمركز الثقافي المصري بسفارة جمهورية مصر العربية بالثقافة المعاصرة في مجاالت المهرجانات‪ ،‬المعارض والكتاب‪ .‬الجدير بالذكر‬ ‫بأثينا‪ .‬في هذا اإلصدار‪ ،‬شخصيات هامة من الحياة العامة‪ ،‬العلوم واآلداب من أن اليونان كانت ضيف الشرف في معرض القاهرة الدولي للكتاب في دورته ال‬ ‫البلدين‪ ،‬أكاديميون‪ ،‬علماء وباحثون‪ ،‬يلقون الضوء بمقاالتهم على بعض الجوانب ‪ 52‬لعام ‪.2022‬‬ ‫المعلومة أو األقل علما ً بها للقارئ غير المتخصص‪ ،‬والتي تتعلق بالتأثيرات‬ ‫إن الحوار المتواصل المثمر على المستوى بين الجانبين الذي يعتمد على الجهد‬ ‫المتبادلة للعالقات اليونانية – المصرية في مجاالت الفكر واآلداب والفنون‪.‬‬ ‫المشترك من أجل مزيد من فهم للتاريخ واالستفادة من دروسه‪ ،‬من أجل مزيد من‬ ‫إال أنه ال يجب أن يقتصر اهتمام المرء على الماضي‪ .‬إن اإلمكانيات والفرص توطيد العالقات والروابط العريقة بين الشعبين‪ ،‬أصبح بالفعل يقدم ثمارا ً هامة في‬ ‫لمزيد من تقوية الروابط الثقافية بين اليونان ومصر في الحاضر والمستقبل كبيرة كافة المجاالت‪ .‬أعتقد أنه باإلمكان أن يصير مثاالً يحتذي به ليس فقط للعالقات‬ ‫جداً‪ ،‬هذا يُستنتج بدون صعوبة من المناقشات المثمرة جدا ً – في إطار لقاءات الثنائية بل للعالقات اإلقليمية بصورة أوسع في منطقة شرق البحر المتوسط‪ ،‬ال‬ ‫العمل – التي أتيحت لي الفرصة أن أجريها مع الدكتور خالد أحمد العنانى‪ ،‬وزير سيما في فترة من عدم استقرار جيوسياسي دولي واسع النطاق‪.‬‬

‫األثار والسياحة والدكتورة إيناس عبد الدايم‪ ،‬وزيرة الثقافة‪ .‬لقد أكدنا‪ ،‬من الجانبين‬ ‫على الدور المحوري الذي تستطيع أن تقوم به الثقافة في مزيد من توطيد العالقات‬ ‫بين بلدينا‪ ،‬لقد اتفقنا أن يبحث الطرفان الوسائل التي تستطيع من خاللها اليونان‬ ‫ومصر أن تعمقا التعاون بينهما‪ ،‬سواء على صعيد العالقات الثنائية أو على صعيد‬ ‫المنظمات الدولية‪.‬‬

‫د‪ .‬لينا منذوني‬ ‫وزيرة الثقافة والرياضة‬

‫‪٧‬‬

‫مصر واليونان عالقات متميزة‬ ‫ارتبطت مصر واليونان بعالقات متميزة لعلها األقدم بين أمتين على مدى‬ ‫التاريخ‪ ،‬تلك العالقات التي تمتد جذورها في أعماق الحضارات اإلنسانية‪ ،‬وتعد‬ ‫الثقافة هي إحدى أهم الروافد القوية التي تدعم العالقات بين الشعبين المصري‬ ‫واليوناني‪ ،‬حيث كانت ومازالت أرض مصر مهدا ً الستضافة إبداعات ونوابغ‬ ‫الحضارة اليونانية في مجاالت اآلداب والفنون منذ عصر اإلسكندر األكبر‬ ‫وحتى وقتنا الحالي‪.‬‬

‫د‪ .‬إيناس عبد الدايم‬ ‫وزيرة الثقافة‬ ‫مصر‬

‫وقد لعبت الثقافة والفنون دورا ً بارزا ً في تشكيل نسيج له طابع خاص انعكس‬ ‫على روح الهوية الثقافية للشعبين‪ ،‬عبر عنه ذلك اإلرث الثقافي والفني والفكري‬ ‫المشترك‪ ،‬وما يدعو للتأمل هو استمرار هذه العالقة المتميزة منذ بدايتها‬ ‫قبل الميالد وحتى العصر الحديث‪ ،‬وإعالن جمهورية مصر العربية ودولة‬ ‫اليونان العام ‪ 2018‬عاما ً للصداقة بين البلدين‪ ،‬األمر الذي يعكس ما وصلت‬ ‫إليه العالقات بين البلدين والتقارب على مستويات عدة دبلوماسية‪ ،‬اجتماعية‬ ‫واقتصادية تجارية وثقافية‪.‬‬ ‫وتمتاز العالقات الثقافية والفنية المصرية اليونانية بغزارة وتنوع الفعاليات‪ ،‬ما‬ ‫بين التعاون مع المؤسسات الثقافية اليونانية في مصر وأفراد الجالية اليونانية‬

‫وأيضا ً التعاون الثقافي المشترك وما تقدمه وزارة الثقافة في الدولتين من دعم‬ ‫لهذا النشاط‪ ،‬منها تنظيم المنتدى الدولي “كڤافيات” لسنوات عديدة بدار األوبرا‬ ‫المصرية‪ ،‬وتنظيم العديد من العروض والمشاركات الفنية‪ ،‬وكذا استضافة‬ ‫دولة اليونان ضيف شرف بمعرض القاهرة الدولي للكتاب في دورته ‪ 52‬للعام‬ ‫‪. 2022‬‬ ‫ال شك أن هناك العديد من المجاالت في الفنون واآلداب نأمل أن تحظى مزيد‬ ‫من التعاون‪ ،‬كالترجمات واإلنتاج األدبي الغزير من البلدين‪ ،‬والمعارض الفنية‬ ‫والزيارات المتبادلة في مجال الموســيقى‪ ،‬إن عالقاتنا ممتزجة في الكثير من‬ ‫جوانب الحياة وهي بال شــك متفردة في كل صفاتها‪.‬‬ ‫ختاما َ أود أن أعبر عن جزيل الشــكر للقائمين على إنتاج هــذا الكتيب الذي‬ ‫يعرض عن محطات الترابط التاريخي بين مصر واليونان في جوانبها المشرقة‪،‬‬ ‫كما أود في هــذه المناسـبة أن أعبر عن جزيل الشـكر للغرفة العربية اليونانية‬ ‫لمبادرتها في تنظيم لقاء العمل «اليونان – مصــر» الذي تزامن عقده في ‪1‬‬ ‫يونيو ‪ ،2022‬مع إصــدارها لهــذا الكتيب التاريخي القيــم‪.‬‬

‫‪٥‬‬

‫حكاية حضارتين‬

‫خاريس چيرونيقوالس‬ ‫رئيس‬ ‫الغرفة العربية اليونانية‬

‫يقدم هذا الكتيب بعض من الجوانب التاريخية والحضارية حول المحطات‬ ‫المهمة في التفاعل والتواصل بين مصر واليونان‪ ،‬والمعلوم ان هذه العالقة تعد‬ ‫االعرق بين شعبين وحضارتين ودولتين على مدى التاريخ‪ ،‬وهذا امر يستحق‬ ‫الفخر واالعجاب‪ .‬ان المحطات الكثيرة التي جمعت بين حضارة الشعبين أسست‬ ‫لتطور العلوم والمعارف البشرية والزالت تؤثر فيها الى يومنا هذا‪ ،‬يعود الى‬ ‫الفراعنة أسس مبادئ الطب والتحنيط ومبادئ العلوم والعمارة والتجارة التي‬ ‫لم تغب عن هذا الترابط التاريخي‪ ،‬ففي عهد بسماتيك األول وأحمس الثاني في‬ ‫حوالي القرن السابع قبل الميالد‪ ،‬تأسست وازدهرت مدينة «نقراطيس» كمدينة‬ ‫للتجارة اليونانية والفرعونية حينها‪ ،‬قبل ذلك في القرن الخامس عشر قبل‬ ‫الميالد‪ ،‬تداخلت الحركة التجارية بين اليونان ومصر‪ ،‬بالذات مع أهالي كريت‬ ‫او كما يُطلق عليهم «كفتيو»‪ .‬اال ان الترابط التاريخي بين اليونان ومصر قد‬ ‫وصل ْأو ِج ِه عند تأسيس مدينة اإلسكندرية من االسكندر األكبر في عام ‪331‬‬ ‫قبل الميالد والذي من خالله يؤرخ للحقبة الهلنستية وخالفة البطالمة واخرهم‬ ‫كليوباترا السابعة‪.‬‬ ‫في المقابل‪ ،‬وعلى الجانب اآلخر من البحر األبيض المتوسط أطلقت اليونان‬ ‫ما يسمى «بالمعجزة اآلثينية» في فترة قصيرة أحدثت من خاللها تطورا ً غير‬ ‫مسبوق في العلوم والفلسفة والمسرح والطب والنحت والعمارة‪ ،‬كما أسست في‬ ‫هذه الفترة الديمقراطية‪ ،‬كان وراء هذه االبداعات أسماء كبيرة ال زال تأثيرها‬ ‫قائما ً الى هذا اليوم‪ ،‬مثل سقراط وافالطون ويوربيديس وهيرودوت وابقراط‬ ‫وفيدياس وارسطو وبيريكليس وآخرين‪ .‬ويعد التفاعل بين الحضارتين الفرعونية‬ ‫واليونانية األكثر سطوعا ً وتأثيرا ً في التطور اإلنساني وفي العلوم والمعارف‪.‬‬

‫فترة حكم محمد علي‪ ،‬وبالذات بعد استقالل اليونان من الحكم العثماني‪ ،‬ومنذ‬ ‫ذلك التاريخ وحتى يومنا هذا شكل الترابط بين الجالية اليونانية وشعب مصر‬ ‫تقاليد ناجحة وقيم راسخة أساسها االحترام والتعاون والمحبة‪.‬‬ ‫تداخلت كثير من الشعوب وتمازجت مع الشعب المصري سواء كان ذلك في‬ ‫الجانب المقابل من البحر األبيض المتوسط‪ ،‬او من المشرق العربي شماله‬ ‫وجنوبه‪ ،‬ويعود هذا االقبال على مصر لطبيعة هذا الشعب الودود والمتقبل‬ ‫لآلخر‪ ،‬ومصر كانت وستبقى أرض مباركة بأبنائها‪ .‬وإذا ذُكر التاريخ‪ ،‬فإن‬ ‫مصر واليونان ركنيه األساسيين وإذا أشرنا الى الحاضر فان كال البلدين تبقى‬ ‫مكانتهما عالية‪.‬‬ ‫يعد العصر الحالي الذي نعيشه امتيازا ً – ان صح القول – في كثير من جوانب‬ ‫العيش‪ ،‬والثورة العلمية الرابعة ابداع انساني لم يشهد له مثيل‪ ،‬وهذا التطور‬ ‫التكنولوجي يجب ان يراعي التوازن وتعزيز القيم األخالقية والترابط االسري‬ ‫واالجتماعي‪ .‬نتوق في ظل هذا االبداع العلمي الغير مسبوق الى عالم خال من‬ ‫الحروب والمجاعة والفقر والى حياة يسودها العدل والكرامة‪ ،‬ولتكن التجارة‬ ‫طريقنا في التعاون والصداقة وفي العالقات القائمة على االحترام المتبادل‪.‬‬ ‫نعتز في الغرفة العربية اليونانية في دورنا ومساهمتنا في تعزيز التعاون‬ ‫العربي اليوناني على المستويات كافة وفي كل قطاعات العمل‪ ،‬و”لقاء العمل‪:‬‬ ‫اليونان ‪ -‬مصر» الذي يتزامن عقده وإصدارنا لهذا الكتيب اسهام آخر من الغرفة‬ ‫في ابراز العالقة التاريخية والنموذجية التي تجمع مصر واليونان على مدى‬ ‫التاريخ‪.‬‬

‫لم ينقطع التواصل بين مصر واليونان بل ازدادت كثافته في العصر الحديث في‬

‫رشاد مبجر‬ ‫أمين عام‬ ‫الغرفة العربية اليونانية‬

‫‪٣‬‬

‫كلمة الغرفة‬ ‫خاريس جيرونيكوالس – الرئيس • رشاد مبجر ‪ -‬األمين العام‬ ‫الغرفة العربية ‪ -‬اليونانية للتجارة والتنمية ‪٣......................................................................................................................................‬‬ ‫تقديم‬

‫د‪ .‬إيناس عبد الدايم • وزيرة الثقافة‪ ،‬مصر ‪٥......................................................................................................................................‬‬ ‫د‪ .‬لينا منذوني • وزيرة الثقافة والرياضة‪ ،‬اليونان ‪٧............................................................................................................................‬‬

‫تقديم خاص‬ ‫كاترين بيليفانتى – صوفيانو‬ ‫حاملة لقب أرخن وسفيرة اليونانيين بالمهجر من بطريركية اإلسكندرية وسائر أفريقيا للروم األرثوذكس‬ ‫رئيس مجلس اإلدارة للمجموعة ‪. ....................................................................................................................... SOFMEDICA‬‬

‫‪٨‬‬

‫المقاالت‬ ‫تأثيرات يونانية – مصرية متبادلة من اإلسكندرية الهلنستية حتى اليوم‬ ‫خريستوس زيريفوس • أمين عام أكاديمية أثينا‪ ،‬الممثل الوطني للتغيرات المناخية‬

‫‪١٠. ...........................................................................‬‬

‫الجالية اليونانية‪ ..‬مسيرة تاريخية‬

‫خريستو تيدور كافاليس • رئيس الجمعية اليونانية بالقاهرة ‪١٢. ............................................................................................................‬‬ ‫خصائص مميزة للحضارة اإلغريقية القديمة‬ ‫أ‪ .‬د‪ .‬محمد حمدي إبراهيم‬ ‫أستاذ الدراسات اليونانية والالتينية المتفرغ‪ ،‬كلية اآلداب – جامعة القاهرة ‪ -‬عميد‪ ،‬كلية اآلداب ونائب رئيس جامعة‪ ،‬القاهرة سابقا ً ‪١٦. ...........‬‬ ‫صداقة تتحدى الزمن ‪...‬‬

‫كوستاس ميخائيليذيس • رئيس رابطة اليونانيين المصريين ‪١٨............................................................................................................‬‬

‫دور اللغة في معرفة األخر‬

‫د‪ .‬طارق رضوان • كلية اللغات والترجمة ‪ -‬جامعة األزهر والملحق الثقافي األسبق لسفارة مصر بأثينا ‪٢٠..................................................‬‬ ‫اإلسكندرية ومكتباتها الكبرى‬

‫أغاممنون تسيليكاس • متخصص في اآلداب – الكتابات القديمة ‪٢٢.......................................................................................................‬‬ ‫إسهام اليونانيين المصريين في تنمية التجارة وقطاع األعمال بمصر‬

‫نيقوالوس نيكيتاريذيس • مؤرخ وباحث في تاريخ اليونانيين بمصر ‪٢٤. .................................................................................................‬‬ ‫معابد بطلمية على األراضي المصرية‪ :‬عالقات ثقافية تاريخية بين شعبين‬

‫د‪ .‬حسين مرعي • أستاذ مساعد ‪ -‬كلية اآلثار‪ -‬جامعة القاهرة ‪٢٨..........................................................................................................‬‬ ‫سمات مشتركة من العصر الذهبي السينما اليونانية والسينما المصرية‬

‫ماريا أدامنديدس • صحفية‪ ،‬باحثة تاريخ ‪٣٢......................................................................................................................................‬‬ ‫مصر في أعمال الشاعر قنسطنطين كڤافيس‬

‫صموئيل بشارة • مترجم تحريري وفوري عربي – يوناني ‪ -‬جائزة كڤافيس الدولية للترجمة «كڤافيات» عام ‪٣٤............................... 2009‬‬ ‫الجمعيات اليونانية والنشاط الخيري‬

‫ماتثيلذي بيرلي • مسئولة قسم اليونانيين بمصر ‪ -‬األرشيف األدبي والتاريخي اليوناني ‪ -‬مؤسسة البنك األهلي اليوناني الثقافية ‪٣٨..................‬‬ ‫‪Arab-Hellenic Chamber of Commerce & Development | 180-182, Kifissias Avenue, 154 51 Neo Psychiko, Greece‬‬ ‫‪Tel.: +30 210 6711 210, +30 210 6726 882 | Fax: +30 210 6746 577 | E-mail: chamber@arabgreekchamber.gr | Website: www.arabhellenicchamber.gr‬‬

‫االشراف العام‬ ‫خاريس جيرونيكوالس ‪ -‬الرئيس‬ ‫رشاد مبجر ‪ -‬األمين العام‬ ‫الغرفة العربية اليونانية للتجارة والتنمية‬ ‫التحرير وترتيب المادة‬ ‫كاترينا ميخائيل‬ ‫رئيس قسم البحوث والمطبوعات‬ ‫التنسيق وترجمة المادة‬ ‫صموئيل بشارة‬ ‫مترجم تحريري وفوري عربي – يوناني‬ ‫تصميم وإخراج‬ ‫إيلياس كسينتافيلونيس‬ ‫الطباعة والتغليف‬ ‫جرافيما ‪ -‬لإلبداع المطبعي‬

‫‪grafimaprint.gr‬‬

‫تنبيه واخالء المسؤولية‬ ‫المقاالت المنشورة في هذا المطبوع مسؤولية‬ ‫كاتبها وال تعبر بالضرورة عن رأي الغرفة‬ ‫العربية اليونانية‪ ،‬وبالتالي ال نتحمل أي‬ ‫مسؤولية جراء ذلك‪ .‬شعار الغرفة ملكية‬ ‫خاصة بالغرفة العربية اليونانية‪ .‬ال يسمح‬ ‫دون تصريح واضح باالقتباس او نشر أي‬ ‫من مواد هذا المطبوع بدون ترخيص من‬ ‫الغرفة العربية اليونانية‪ .‬تحتفظ الغرفة العربية‬ ‫اليونانية في حقها في الطباعة وباألمور‬ ‫المتعلقة بأي تحديث وتعديل كما تراه ضروريا ً‬ ‫بين حين وآخر دون العودة الى أي جهة‪.‬‬ ‫يوزع هذا المطبوع مجانا ً‬ ‫الملكية‪ :‬الغرفة العربية اليونانية للتجارة‬ ‫والتنمية ‪2022‬‬

‫جميع الحقوق محفوظة‬

‫“الصديق الوفي عندما يرى الدمعة األولى وأنت تذرفها‪ ،‬يجفف الثانية والثالثة يوقفها”‬ ‫وفق ا ً لمأثورة‪ ،‬تنطبق على الصداقة اليونانية المصرية‬

‫مصر واليونان‬ ‫حضارتان ومسيرة مشرقة‬

‫أثينا‪2022 ،‬‬