Aqua 2022-1

Driemaandelijks - januari-februari-maart 2022 - afgiftekantoor Leuven Masspost P209940

AQUA Duurzaam en ecologisch: de eerste rioolbuis in zwavelbeton

4 De Aquafin Awards 2021 zijn uitgereikt

14 De terechte terugkeer van wetlands

Maatschappelijk verantwoord ondernemen bij Aquafin odig… n g n i n e m w u Wij hebben

H

uishoudelijk afvalwater verzamelen en zuiveren voor propere beken en rivieren vol leven. De hoofdopdracht van Aquafin heeft een bij uitstek maatschappelijk relevant doel. Maar ook in de manier waarop we onze ambities waarmaken, willen we duurzaam te werk gaan. Tegelijk willen we, waar dat kan, als bedrijf bijdragen aan een globale duurzame ontwikkeling zoals de Verenigde Naties het bedoelen met de 17 Sustainable Development Goals (SDG’s) of Duurzame Ontwikkelingsdoelstellingen.

Via een enquête (QR-code) willen we graag een zicht krijgen op de duurzaamheidsthema’s die voor onze stakeholders van belang zijn. Waarop moet Aquafin volgens u prioritair inzetten en hoe scoren we daar vandaag op? De bevraging loopt tot eind april en wordt vervolgd met enkele digitale rondetafelgesprekken waarvoor u zich, indien u wenst, aan het einde van de enquête kunt registreren. De enquête zelf is anoniem, er is geen enkele link tussen uw antwoorden en het mailadres dat u eventueel opgeeft.

Vult u onze enquête in? U helpt ons zo onze maatschappelijke relevantie nog verder te vergroten!

2.

INHOUD VOORWOORD

4

Aquafin Awards 2021 uitgereikt

6

Duurzaam verwarmen met riothermie

8

Duurzame bouwmaterialen verkleinen ecologische voetafdruk van waterzuivering

10

Algen bestrijden met geluidsgolven

12

Blue Deal is goed op dreef

14

De terechte terugkeer van wetlands

17

Meer bos voor Vlaanderen op Aquafin-terrein

18

Ontdek de Oudenaardse geschiedenis nu ook ondergronds

20

Spoorzoeken met eDNA! Welke Vlaamse beek bruist het meest van leven?

22

Wat afvalwater ons leerde over corona

V.u.: Jan Goossens, Dijkstraat 8, B-2630 Aartselaar, ondernemingsnummer 0440.691.388 Het contactcenter van Aquafin is op weekdagen te bereiken van 8 uur tot 17 uur, op het nummer 03 450 45 45, of via contact@aquafin.be Noodnummer buiten de werkuren: 0800 16 603 Ombudsman: ombudsman@aquafin.be Aqua niet meer ontvangen?

Mail naar redactie@aquafin.be Aqua wordt gedrukt op milieuvriendelijk papier.

Fotografie: Aquafin, Frederik Beyens, Silke Van Rooy, Wim Dirckx, Shutterstock

Volg Aquafin NV op

I

‘

k heb een steen verlegd, in een rivier op aarde. Het water gaat er anders dan voorheen.’ Een verschil maken voor onze omgeving is voor veel collega’s een tastbare vertaling van dat diep menselijke verlangen dat bezongen is door Bram Vermeulen.

Zelf maak ik in die context graag een analogie met de bever. Het is een sleutelsoort in het ecosysteem die een grote invloed heeft op andere soorten.

Niet door ze weg te jagen of op te eten, maar door de omgeving en het landschap te veranderen. Bevers knagen bomen om, waardoor andere planten meer zonlicht krijgen en kunnen groeien. Die planten trekken dan weer nieuwe insecten, amfibieën en vogels aan. Bevers leggen met die bomen ook dammen aan die het waterpeil in een beek of rivier veranderen.

Zo ontstaan er meer wetlands die een habitat vormen voor watergebonden organismen. De bever is een ‘ecosysteem ingenieur’, een doener die zijn omgeving naar zijn hand zet en tegelijk zorgt voor een meer gevarieerd landschap en een toename van de biodiversiteit.

Aquafin wil die bever zijn in het Vlaamse waterlandschap en daar zijn we goed naar onderweg. We creëren figuurlijk ruimte voor nieuwe materialen en alternatieve energiebronnen, en letterlijk voor bossen en nieuwe wetlands. Al stemmen wij, in tegenstelling tot de bever, onze ingrepen wél af met onze omgeving voor een maximaal effect. We kregen het voorbije jaar ook de nieuwe opdracht om het overstortmeetnet op de waterlopen te gaan uitbouwen en beheren. Dat meetnet wordt een belangrijke schakel om de waterkwaliteit in Vlaanderen verder te laten stijgen.

Onze omgeving veranderen, doen we net zoals de bevers niet alleen. We zijn de sleutelsoort die dingen in gang zet.

Elk jaar belonen we de technische partners die het meest volgens onze filosofie werken op een awarduitreiking.

Een interessante avond, maar vooral een diepe vorm van appreciatie voor de partners die onze stenen mee rimpels laten vormen in het water en mee vorm geven aan de toekomst.

“

Het meetnet wordt een belangrijke schakel om de waterkwaliteit in Vlaanderen verder te laten stijgen.”

Danny Baeten

Leest u Aqua liever in pdf-formaat?

Of wilt u een vorig nummer bekijken?

Scan de QR-code!

3.

AQUA 2022/1

Aquafin Awards 2021 uitgereikt ciat i f o r P lle a n a a aars! winn

Na een aangepaste digitale Awards-editie in 2020, strooide het coronavirus ook een jaar later roet in het eten. Het geplande evenement werd uitgesteld naar maart 2022, wanneer we onze technische partners eindelijk weer eens echt konden ontmoeten en de winnaars als vanouds in de schijnwerpers stonden.

MINDER HINDER AWARD 1. Desot 2. Gemoco NV 3. Colas Centrum (Wegebo)

KWALITEITSAWARD 1. Cnockaert 2. Astro-plan 3. Irtas

Minder Hinder Award voor Desot

H

et was de 15e keer dat Aquafin zijn Minder Hinder Award uitdeelde aan de aannemer die het afgelopen jaar globaal het best scoorde op criteria als veiligheid, kwaliteit en tevredenheid. Die eer was al voor de vierde keer weggelegd voor Desot uit Ieper.

4.

Sinds 2017 kent Aquafin een kwaliteitsscore toe aan aannemers die voor het bedrijf werken. Die score is een selectiecriterium om een offerte te mogen indienen voor een nieuwe opdracht.

Tijdens elke nieuwe opdracht vindt er op vijf verschillende momenten een nieuwe evaluatie plaats. De aannemer wordt dan beoordeeld op aspecten van veiligheid, minder hinder/omgeving, milieu en kwaliteit binnen dat project. Deze kwaliteitsscore telt dan ook zwaar door bij de berekeningen voor de Minder Hinder Award.

Toch wordt er breder gekeken dan dat, zegt manager Projectmanagement Geert Van Aerschot: “We nemen ook de frequentie en de ernst van eventuele schadegevallen over het afgelopen jaar mee, het aantal klachten in verhouding tot het aantal werkdagen dat de aannemer in onze opdracht werkte én het aantal noodoproepen buiten de werkuren dat had kunnen vermeden worden. Denk bijvoorbeeld aan slechte signalisatie of afscherming van putten. Een zwaar milieuincident of een veiligheidsissue dat zich herhaald voordoet (STOP+), is dan weer een reden om die aannemer onmiddellijk uit te sluiten voor de award.”

Kwaliteitsaward gaat naar Cnockaert Sinds 2010 bekroont Aquafin ook het best scorende studiebureau met een award.

“Ontwerpers krijgen hun opdrachten van ons toegewezen op basis van de kwaliteitsscore die we hen geven in verschillende fasen van een project,” vertelt Geert Van Aerschot. “We beoordelen hen op het vormelijke en kwalitatieve aspect maar kijken ook naar de mate waarin ze klantgericht zijn, de afgesproken timing nakomen en het budget onder controle houden met hun ontwerp.” De kwaliteitsscore van een studiebureau bepaalt mee welk volume opdrachten het van Aquafin krijgt toegewezen in de komende jaren.

Willen ze de Kwaliteitsaward binnenhalen, dan moeten ze er bovendien uitspringen op het vlak van creativiteit en innovatie. Van Aerschot: “Het zijn de bureaus die flexibiliteit tonen en ons aangenaam verrassen met een oplossingsgerichte aanpak die bovenaan in de rangschikking komen.” Die aspecten zitten vaak verweven in het DNA van een bureau waardoor het vaak dezelfde bedrijven zijn die in de top 3 eindigen.

Studiebureau Cnockaert uit Wervik ging dit jaar al voor de derde keer met de award naar huis.

Alle winnaars verzameld op het podium.

Het was een blij weerzien met de sector na twee coronajaren.

Projectteam van het jaar In een project zijn er altijd meerdere partijen betrokken. Of het resultaat succesvol is, hangt dan ook in grote mate af van de onderlinge samenwerking, hoe sterk elke partij afzonderlijk ook is.

Dit jaar werden maar liefst 17 nominaties ingediend en het hadden er volgens Geert Van Aerschot gerust nog meer kunnen zijn: “Er zijn best veel projecten waarin de samenwerking prima verloopt.

Onze partners mogen in de toekomst wat meer hun bescheidenheid aan de kant zetten en zichzelf nomineren (lacht).”

Net zoals de voorbije drie jaar had het publiek ook nu weer het laatste woord bij de keuze van het Projectteam van het jaar. En dat werd het team dat werkte aan een project voor de renovatie van een moerriool in Sint-Truiden met als projectpartners naast Aquafin studiebureau Sweco en aannemer Wegenbouw Van de Kreeke. De bestaande riool was een gemetst gewelf dat in slechte staat was en moest hersteld worden. De hoge grondwaterstand en de nabijheid van een aantal instellingen die continu bereikbaar moesten zijn (ziekenhuis, woonzorgcentrum, scholen) dwongen

om de nodige creativiteit aan de dag te leggen. Er werd gekozen voor een buis-in-buis systeem waarbij de nieuwe buis met een innovatieve techniek in de bestaande gemetste riool werd geschoven. Daarnaast waren nog twee doorpersingen nodig, waarvan een van maar liefst 600 meter. Er werd in dit project ook een beroep gedaan op een bereikbaarheidsadviseur die onder meer zorgde voor de dialoog met de omliggende instellingen.

Met een buis-in-buis techniek en doorpersingen bleef de hinder voor de buurt in het winnende project beperkt.

Met dank aan Sweco, Van de Kreeke en het Aquafin-team.

5.

AQUA 2022/1

Duurzaam verwarmen met riothermie Tegen 2050 wil de Vlaamse Regering zo weinig mogelijk fossiele brandstoffen gebruiken voor de verwarming van woningen. Daarom worden er nu al geen aardgasaansluitingen meer voorzien bij grote bouwprojecten.

Riothermie, of warmterecuperatie uit afvalwater, kan een groene, duurzame en rendabele oplossing zijn in de juiste context. Aquafin paste het concept voor het eerst toe bij de verbouwing van zijn hoofdkantoor.

I

“

6.

n onze nieuwe Campus Aquafin bouwen we volgens de BEN-principes”, zegt projectmanager Innovatie Christel Van Moer. BEN staat voor “bijnaenergieneutraal” en betekent dat gebouwen weinig energie verbruiken voor verwarming en koeling. De energie die toch nodig is, moet uit groene energiebronnen komen. “Afvalwater bevat heel wat restwarmte van bijvoorbeeld douches en wasmachines, die je via riothermie kan recupereren. Bovendien ligt vlakbij onze campus een grote collector die het afvalwater van ongeveer 10.000 inwonerequivalenten (IE) transporteert.

Dat zijn ideale omstandigheden om riothermie op een rendabele manier toe te passen. Het is dan ook bijna vanzelfsprekend dat we zelf het goede voorbeeld geven en met riothermie een groen en duurzaam energiesysteem installeren om ons gebouw mee te verwarmen of te koelen.”

De bouw van het nieuwe Aquafin hoofdkantoor is dan ook een schoolvoorbeeld voor de perfecte riothermie-case, volgens accountmanager Nico De Schepper.

“Het is exact dat soort projecten waarnaar we op zoek zijn”, legt Nico uit. “Riothermie is natuurlijk niet de énige mogelijke duurzame oplossing, denk bijvoorbeeld aan BEO-velden, waarbij warmte uit de grond wordt gehaald. Het duurzaamheidsaspect is belangrijk bij de keuze, maar ook het financiële plaatje speelt een rol.”

“Riothermie is de meest aangewezen oplossing wanneer aan twee zaken voldaan is: de afstand tot een afvalwatercollector mag niet te groot zijn en het debiet aan afvalwater in de buis moet voldoende groot zijn. Hoe meer afvalwater om warmte uit te recupereren, hoe goedkoper riothermie als oplossing zal zijn.

Technieken als BEO-velden en riothermie kunnen trouwens perfect gecombineerd worden waar dat aangewezen is.”

Het potentieel checken of een projectvoorstel bespreken?

Surf naar www.riothermie.be

Bij riothermie wordt een warmtewisselaar aangebracht in de riool.

“De aantrekkelijkste locaties worden telkens in de donkerste kleur aangeduid.

Dat zijn de plaatsen waar riothermie financieel het meest interessant is gezien de grootte en het debiet van de buis.”

Afvalwater is één van de meest duurzame energiebronnen die er is. Warmtepompen die op afvalwater draaien, zijn bovendien rendabeler en energiezuiniger dan warmtepompen op lucht. Doordat bij riothermie geen ingrijpende en langdurige boorwerken nodig zijn, is de duurtijd van een project beperkt. Een bijkomend voordeel is dat afvalwater een stabiele warmtebron is die altijd beschikbaar is.

Warmte uit gezuiverd afvalwater

Potentieelkaart Met ruim 6500 kilometer aan afvalwatercollectoren in beheer, ziet Aquafin een groot potentieel voor riothermie.

“Op www.riothermie.be vind je een potentieelkaart voor Vlaanderen”, zegt Nico De Schepper. “Daarop staan zowel de locaties aangeduid waar riothermie op een Aquafin-collector mogelijk is als de locaties waar riothermie mogelijk is op een gemeentelijke riool die door Aquafin beheerd wordt.”

Ook na het zuiveringsproces in een rioolwaterzuiveringsinstallatie van Aquafin bevat het water nog restwarmte die kan gerecupereerd worden. Omdat de temperatuur van het water dat we in een waterloop lozen laag mag liggen, kunnen we hier zelfs nog grotere vermogens ontwikkelen. Er kunnen meer graden Celsius ‘afgehaald’ worden.

Rioolwater is dan wel warmer, maar de temperatuur mag daar niet te veel graden dalen want dat zou het zuiveringsproces in gevaar brengen.

Riothermie op gezuiverd afvalwater is natuurlijk wel gebonden aan de nabijheid van een rioolwaterzuiveringsinstallatie van Aquafin en kan worden toegepast voor de voeding van warmtenetten.

WAAROM RIOTHERMIE? + + + +

Duurzaam Makkelijk inzetbaar op de juiste locatie Financieel interessant Stabiele warmtebron

WAAR RIOTHERMIE? + bij nieuwbouwprojecten of grote renovaties + vanaf 10 wooneenheden (energievraag vanaf 50 kWh) + in de buurt van een collector of RWZI

Christel Van Moer: “Riothermie is als het ware een plug & play-oplossing: we voorzien een connectiepunt op de rooilijn waar de aannemer enkel moet op aansluiten. Helaas is deze duurzame techniek nog te weinig gekend bij projectontwikkelaars en ontwerpers. Door zelf op onze Campus Aquafin riothermie in te zetten, willen we het goede voorbeeld geven.”

7.

AQUA 2022/1

Duurzame bouwmaterialen verkleinen ecologische voetafdruk van waterzuivering Niemand twijfelt aan de noodzaak van infrastructuur om huishoudelijk afvalwater te transporteren en te zuiveren.

Maar stond u al eens stil bij de ecologische voetafdruk van die infrastructuur? In Brakel lieten we begin dit jaar de eerste rioolbuizen in zwavelbeton aanleggen, waarvan de productie revolutionair minder CO2 uitstoot. De keuze voor duurzame materialen wordt in de toekomst steeds belangrijker.

E GETEST EN GOEDGEKEURD DOOR MINISTER DEMIR De Bonte Group in Laakdal had in februari Vlaams minister van Omgeving Zuhal Demir op bezoek. Samen met Aquafin stelde de betonfabrikant er de eerste rioolbuis in zwavelbeton voor aan de pers.

De minister testte eigenhandig de zuurbestendigheid en het herbruikbare karakter van het materiaal en was ook opgetogen over de veel lagere CO2-uitstoot van het productieproces.

“Elk initiatief dat zorgt voor gezondere lucht kan op mijn steun rekenen.

Zeker wanneer het uit de betonsector komt, die een niet te onderschatten impact heeft op onze omgeving. Via Aquafin ondersteunen we maximaal projecten zoals dit, die helpen om minder CO2 de lucht in te blazen om zo onze klimaatdoelstellingen te halen.”

8.

lk jaar legt Aquafin voor het Vlaamse Gewest ongeveer 200 kilometer leidingen aan om het afvalwater vanuit de gemeentelijke riolen tot in de rioolwaterzuiveringsinstallaties te krijgen. De keuze van het buismateriaal dat hiervoor gebruikt wordt, hangt in grote mate af van het projectontwerp. Uit de levenscyclusanalyses van zuiveringsgebieden weten we dat vooral de leidingeninfrastructuur en ook het bijhorende wegherstel zwaar doorwegen op de ecologische voetafdruk die we er nalaten. Het productieproces van rioolbuizen in de courante materialen zoals kunststof, gres en beton is belastend voor het milieu. Betonbedrijf De Bonte Group ontwikkelde met Thiotube een rioolbuis in een zwavelbeton, dat een veel kleinere milieu-impact heeft.

Restproduct van olieraffinage “In de klassieke samenstelling van een betonbuis vervingen we het water en cement als bindmiddel door zwavel. Dat is een restproduct van olieraffinage en dus een circulaire grondstof voor onze buis,” zegt Joeri Hamal, business development manager bij De Bonte Group. “Voor de productie van de zwavelbetonnen buis is er bovendien veel minder energie nodig dan bij de andere buistypes. Daardoor ligt de CO2-uitstoot minstens 50 tot 80% lager.

Wat het materiaal nog specialer maakt,

is dat het oneindig herbruikbaar is. Je kan de buis aan een relatief lage temperatuur van 130°C helemaal smelten en nadien opnieuw laten stollen in een andere vorm.

En dat zo vaak je maar wil.”

Rioolbuizen gaan doorgaans voor minstens 70 jaar de grond in. Het herbruikbare karakter van zwavelbeton is voor Aquafin dus zeker niet doorslaggevend.

Al kan het wel zeer waardevol zijn in andere toepassingen. “Wat het voor ons een zeer interessant materiaal maakt, is enerzijds het hergebruik van het restproduct zwavel en anderzijds de spectaculaire lagere CO2-emissies,” vertelt Mieke Lesage, manager Projectmanagement bij Aquafin.

“We hebben het innovatieproces van Thiotube bij De Bonte op de voet gevolgd.

Als grote opdrachtgever van infrastructuurwerken en als bedrijf in de milieusector vinden we het onze rol om fabrikanten uit te dagen op zoek te gaan naar oplossingen met het beste resultaat voor het milieu.

Je kan dan kiezen om verder te borduren op bestaande productieprocessen en die milieuvriendelijker maken. Of je kan zoals De Bonte kiezen voor radicale vernieuwing waarmee je ineens grote stappen zet.

Uiteraard krijgen zo’n initiatieven onze volle steun.”

Radicale vernieuwing De Bonte Group kon tijdens de ontwikkelingsfase dan ook rekenen op Aquafin als facilitator. Guy Doumen, R&D riolering bij De Bonte: “Aquafin stelde ons de afgelopen jaren locaties ter beschikking waar ons product uitgebreid werd toegepast en gemonitord in zeer extreme omstandigheden. We plaatsten er putten in zwavelbeton waarbij we voornamelijk de zuurbestendigheid van het materiaal controleerden. Door de vorming van H2S (waterstofsulfide) in rioolbuizen is er namelijk een grote kans op betoncorrosie.”

Het materiaal doorstond de testen en werd begin dit jaar voor het eerst toegepast in de vorm van rioolbuizen bij een Aquafin-project in het Oost-Vlaamse Parike (Brakel). Mieke Lesage: “We hebben voor deze locatie als primeur gekozen omdat er op deze buis een persleiding

zal aansluiten, waarin veel H2S gevormd wordt. Het project was al opgestart toen de materiaalkeuze werd aangepast.

Aannemers mogen overigens altijd een evenwaardig alternatief aanbieden voor wat er in het bestek staat, maar we moeten er uiteraard wel in geloven vooraleer we daarin meegaan,” volgens Lesage. “We willen zeker niet inboeten op kwaliteit. Van het zwavelbeton waren we absoluut overtuigd. Het is trouwens COPRO gecertificeerd. Vandaag starten we misschien nog bescheiden met duurzame materiaalkeuzes. In de toekomst willen we bij het ontwerp van rioleringsprojecten de volledige ecologische voetafdruk meer laten doorwegen.”

+ 50 tot 80% minder CO2 + circulaire grondstof + oneindig herbruikbaar

9.

AQUA 2022/1

Algen bestrijden met geluidsgolven Gezuiverd afvalwater opslaan voor hergebruik is een goede zaak en wordt meer en meer aangemoedigd. Maar wanneer dit nutriëntrijke water lang stilstaat en geleidelijk warmer wordt, is algengroei onvermijdelijk. De ontwikkeling van algen kan zeer sterk zijn wanneer er voldoende voedingsstoffen in het water aanwezig zijn. Effluent, gezuiverd afvalwater, bevat heel wat van die nutriënten (fosfor en stikstof), waardoor effluentbassins regelmatig bedolven worden onder de algen. Een natuurlijk proces, maar wel eentje dat best aangepakt wordt. Aquafin testte binnen het AWAIR-project een techniek met ultrasone geluidsgolven.

Verschillende oplossingen mogelijk Er bestaan verschillende technieken om algengroei tegen te gaan. De eenvoudigste manier is om de algen geen tijd te geven om te groeien, en het water meteen te gebruiken als het beschikbaar is. “Bij het gebruik van effluent kan dit een optie zijn, omdat rioolwaterzuiveringsinstallaties (RWZI’s) constant een bepaald minimumdebiet verwerken”, weet Birte. “Het bespaart bovendien ook de kost voor de aanleg van een buffer.”

Bij andere bronnen of bij RWZI’s waarbij het minimumdebiet lager is dan de vraag, kan een buffer wenselijk zijn. Een korte verblijftijd in het bassin is dan aangewezen. Moet het water langer gebufferd worden, dan moet er naar andere oplossingen gekeken worden.

A

lgen zijn microscopisch kleine organismen die licht en warmte nodig hebben om te groeien. “Algengroei op water lijkt op het eerste gezicht misschien onschuldig, toch kan het voor heel wat problemen zorgen”, zegt Birte Raes, Studieverantwoordelijke bij Aquafin. “Denk bijvoorbeeld aan de verstopping van irrigatiesystemen, en ook (zand)filters verstoppen gemakkelijker als er veel algen in het water aanwezig zijn.”

Verder werken bepaalde zuiveringstechnieken ook minder goed.

Uv-desinfectie, waarbij pathogenen (ziektekiemen) worden gedood door uv-licht, wordt sterk afgeremd wanneer de pathogenen worden afgeschermd van uv-licht door de algen.

Algen maken het water ook meer alkalisch of zorgen voor een pH-stijging met een verminderde waterkwaliteit tot gevolg.

Algengroei voorkomen is dus een must.

10.

Zo is het doseren van chemicaliën in het water een mogelijke oplossing. Echter kan het gebruik van chemische middelen problemen opleveren met de waterkwaliteit en is het geen duurzame manier om algen te bestrijden. Een ander alternatief is om bepaalde soorten waterplanten in het waterbassin te laten groeien, al is dat niet altijd eenvoudig te realiseren. Een derde, zeer effectief antwoord op algengroei, is het waterbassin afschermen van licht want algen hebben licht nodig om te groeien. Dit kan heel eenvoudig met een zeil, maar ook zonnepanelen bieden hier mogelijkheden.

Als muziek in de oren Naast chemicaliën, doorstroming, waterplanten en afdekking bestaat er nog een andere doeltreffende techniek om algengroei tegen te gaan, namelijk ultrasone geluidsgolven. “Bij deze methode zendt een ultrasoontoestel, dat in het water wordt gezet, ultrasone geluiden uit waardoor de celwand van algen, maar ook van schimmels en bacteriën, barst”, legt Birte uit.

s Een waterbassin met duidelijke algengroei.

“Het toestel moet afgesteld worden op de grootte van het vat en heeft een continue werking. Aquafin testte deze veelbelovende technologie in het AWAIR-project, een project waar we samen met Vlakwa en het Proefstation voor Groententeelt onderzoeken in welke mate gezuiverd afvalwater kan worden ingezet in de landbouw.” De proeven van AWAIR worden voortgezet in het project van Life ACLIMA.

Resultaten De resultaten van de techniek met ultrasone geluidsgolven waren duidelijk waarneembaar. In een buffervat waar algen in veelvoud aanwezig waren, werd gedurende een bepaalde tijd een ultrasoontoestel geïnstalleerd. Enkele dagen later was de algengroei zo goed als verdwenen. Dit bleef zo gedurende de volledige standtijd van meer dan 2 maanden.

Het proefproject toonde duidelijk de effectiviteit van de ultrasone techniek. De algen op het buffervat verdwenen snel én bleven weg. “Bij Aquafin gebruiken we ultrasoontoestellen in enkele nabezinktanks van bepaalde RWZI’s waar we soms last hebben van algengroei”, vertelt Birte. “Maar ook voor landbouwers, of bedrijven die water opslaan voor hergebruik, kan deze techniek een echte lifesaver zijn. Dichtgeslibde systemen, en dus grote kosten, kunnen dankzij de techniek vermeden worden en ook de waterkwaliteit gaat erop vooruit.”

s Het resultaat van de ultrasone geluidsgolven.

ELKE DRUPPEL TELT Het AWAIR-project werd opgezet in het kader van Life ACLIMA (Assuring water Availability in Agriculture under changing CLIMAte conditions). Life ACLIMA is een groots waterproject, gefinancierd door de Europese Unie, dat zich de komende 5 jaar zal focussen op hoe we nu en in de toekomst de beschikbaarheid van water in de land- en tuinbouw onder de veranderende klimaatomstandigheden kunnen blijven garanderen.

Vijf pijlers vormen de basis van het project: waterbesparing, het verhogen van hemelwatergebruik, het inzetten op waterinfiltratie, waterhergebruik en het aanwenden van externe waterbronnen zoals gezuiverd afvalwater van rioolzuiveringsinstallaties. Aquafin is partner van deze laatste pijler.

The ACLIMA-project has received funding from the LIFE Programme of the European Union under contract number LIFE 20 CCA_BE_001720

11.

AQUA 2022/1

“

Werken aan een klimaatrobuuste omgeving vraagt actie op vele domeinen.

Dat elke schakel zijn verantwoordelijkheid neemt, maakt me trots.”

Krista Decat

Blue Deal is goed op dreef Minder verharding, meer vernatting en circulair watergebruik: Vlaanderen verhoogt de inspanningen om een antwoord te bieden op het toenemende risico op waterschaarste.

Met de lancering van de Blue Deal in juli 2020 wordt de problematiek voor het eerst structureel aangepakt.

Intussen zijn we anderhalf jaar verder en zit de vaart erin.

D

e Blue Deal is een actieplan van de Vlaamse Regering en bevat meer dan 0 inspanningen op 6 sporen. Via het relanceplan ‘Vlaamse Veerkracht’ krijgen dertien investeringsprojecten van de Blue Deal een financieel duwtje in de rug. Het gaat om een totaalbedrag van 343 miljoen euro, waarvan 55% gaat naar acties van de Vlaamse overheid zelf voor de inrichting van natte natuur, hermeandering van waterlopen, voldoende water voor de scheepvaart, de uitbouw van meetnetten en slimme datasystemen, … De overige 45% wordt toegekend aan initiatieven door (landbouw)bedrijven, lokale besturen, sectororganisaties, kennisinstellingen, verenigingen, … Hiervoor werden en worden er regelmatig projectoproepen gelanceerd vanuit de Blue Deal. “Die oproepen hebben al wel wat voorstellen opgeleverd,” zegt Krista Decat, coördinator van de Blue Deal. Samen met een consortium van externe dienstverleners neemt ze het programmamanagement op zich. “Sommige oproepen werden nog een tweede keer gelanceerd, voor een verdere verfijning. Ondertussen werden al een aantal projecten geselecteerd, die subsidiëring vanuit de Blue Deal ontvangen.” Een overzicht van de geselecteerde projecten zal binnenkort te vinden zijn op www.bluedeal.vlaanderen.

Meer kennisdelen Met de projectoproepen wil de Blue Deal ook andere actoren buiten de Vlaamse overheid in het bad krijgen om op lokaal niveau te investeren.

Er is namelijk geen one-fits-all oplossing. “Als je wil werken aan een klimaatrobuust systeem moet er een structurele aanpak zijn voor bijvoorbeeld kennisverspreiding,” zegt Krista Decat. “Zo werd recent een blauwdruk opgemaakt voor hemelwater- en droogteplannen zodat lokale besturen weten hoe ze ermee aan de slag kunnen gaan.

Door gezamenlijk aan zo’n flankerende maatregelen te werken, kan je meer gerichte investeringen op terrein mogelijk maken.”

Tegelijk wordt er onder de vlag van de Blue Deal gewerkt aan een update van bepaalde wetten en regelgeving. Krista: “Sinds kort is er bijvoorbeeld een meldingsloket voor het onttrekken van water aan bevaarbare en onbevaarbare waterlopen. Voor bevaarbare waterlopen bestond er al een meldingsplicht, maar uit onbevaarbare waterlopen kon je tot nu, zonder enige vorm van registratie, water capteren . Dat is verleden tijd. Ook voor het oppompen van grondwater en voor bemalingen worden de regels terecht strikter.”

12.

BLUE DEAL ZKT PROJECTEN Radar in groter geheel De Blue Deal is een erg ambitieus programma met duidelijke doelstellingen. “De grootste uitdaging in dit project is het brede scala aan acties,” zegt Krista, “maar ook het uitzoeken hoe je op een evenwichtige manier versterkend kan werken in aspecten zoals communicatie, databeheer, impactmonitoring en algemene programmawerking. De Blue Deal heeft de ambitie om geïntegreerd te raken in de reguliere werking van de overheid.

Het is dus belangrijk om alle actoren mee te krijgen voor die aspecten waarvoor ze een meerwaarde kunnen bieden”, legt Krista uit. “Er zit bovendien ook druk op de ketel, want tegen medio 2026 moeten alle acties uitgevoerd zijn. Gelukkig is het een professionele omgeving met een bijzondere werkethos.

Elke schakel neemt zijn verantwoordelijkheid, (h)erkent het maatschappelijk belang en draagt daar graag z’n steentje aan bij. Dat maakt me trots.”

Wilt u als bedrijf, lokaal bestuur, sectororganisatie, kennisinstelling of vereniging ook bijdragen aan een klimaatrobuust Vlaanderen?

Of zoekt u informatie over specifieke initiatieven van de Blue Deal?

Op www.bluedeal.vlaanderen vindt u een interactief overzicht dat u wegwijs maakt in de verschillende mogelijkheden.

Lopende projectoproepen: + + + +

Ecologiesteun bedrijven Lokale Gebiedsdeals Droogte Proeftuinen Droogte 2022 Projectsubsidies Natuur 2022

Staan op stapel: + + + + +

Duurzaam watergebruik in de land- en tuinbouwsector Groene investeringen op land- en tuinbouwbedrijven Groenblauwe parels Pré-ecoregelingen Waterbesparingsprojecten

De Blue Deal zet in op 6 sporen 1. Openbare besturen geven het goede voorbeeld en zorgen voor gepaste regelgeving.

2. Circulair watergebruik wordt de regel.

3. Landbouw en natuur worden deel van de oplossing.

4. Particulieren sensibiliseren en stimuleren we om te ontharden.

5. De bevoorradingszekerheid wordt verhoogd.

6. Samen investeren we in innovatie om ons watersysteem slimmer, robuuster en duurzamer te maken.

13.

AQUA 2022/1

De terechte terugkeer van wetlands

Heeft u ooit al van wetlands gehoord? Het zijn waterrijke natuurgebieden met een grote ecologische waarde. Ze zijn belangrijk voor de biodiversiteit, voor het waterbeheer én voor de mens. Helaas werden wetlands de voorbije decennia massaal drooggelegd om plaats te maken voor landbouw en bebouwing.

Onder andere Natuurpunt zet met het project Wetlands4Cities sterk in op bescherming en herstel van natte natuur.

En ook in de Blue Deal, het Vlaamse strijdplan tegen droogte, krijgen wetlands veel aandacht.

14.

Weetje

n je de gebieden ka ing van bepaal as. m w na nd be la et de w n n Aa pronkelijk ee rs oo t de t da he je of t afleiden komt, wee as, meers in voor w of k nd la oe et br w er n s Al t historisch ee he Gent, t da in is en t rs oo kans gr n De Blaarmee aa k en D is. of nog steeds len.

Broek in Meche of het Mechels

Multifunctioneel

M

et de hoeveelheid aan terrein dat Natuurpunt bezit, speelt de organisatie een belangrijke rol in het vernatten van de natuur.

Wetlands4Cities, een project van Natuurpunt met de steun van Ecover, is hiervoor de perfecte hefboom. “In Wetlands4Cities focussen we vooral op het herstel van waterrijke natuur in verstedelijkte gebieden”, zegt Lander Wantens van Natuurpunt, trekker van het project. “Wetlands zijn namelijk echte klimaatbuffers en leveren een belangrijke bijdrage in de adaptatie aan de klimaatverandering. Bij hevige regenval kunnen wetlands een enorme capaciteit aan water bufferen en het overstromingsgevaar indijken. Daartegenover bieden ze welgekomen verkoeling op hete zomerdagen. Zeker in steden kan zo’n groene airco echt het verschil maken”, weet Lander. “En ook de luchtkwaliteit, die in (grote) steden vaak ondermaats is, heeft baat bij natte natuur.”

“

Wetlands behoren tot de meest waardevolle ecosystemen in Europa.”

Lander Wantens

En dat is niet alles. “Wetlands behoren tot de meest waardevolle ecosystemen in Europa”, gaat Lander verder. “Het zijn belangrijke rust-, broed- en overwinterplaatsen voor onder andere vogels. De stedelijke wetlands herstellen, betekent het versterken en behouden van de (zeldzame) biodiversiteit in Vlaanderen.”

“Waterrijke gebieden en veengebieden kunnen ook heel wat koolstof opslaan”, voegt Birgit De Bock toe. Zij is studieverantwoordelijke R&D bij Aquafin en expert in natuurgebaseerde adaptatiemaatregelen.

“Wanneer wetlands uitdrogen, komt de koolstof in contact met zuurstof, waardoor CO2 opnieuw vrijkomt. Dit toont heel concreet aan waarom het nat houden van wetlands zo belangrijk is.”

Herstel is cruciaal Wetlands overal naar hun oorspronkelijke staat terugbrengen, is helaas niet mogelijk. Net omdat er heel wat van die plaatsen ondertussen zijn volgebouwd. “De bestaande moeten we dus zo goed als mogelijk herstellen en beschermen. Dat is cruciaal om Vlaanderen te wapenen tegen de meer extreme weersomstandigheden die er in de toekomst gegarandeerd nog zullen aankomen”, zegt Lander. > Mechels Broek (foto: Wim Dirckx)

15.

AQUA 2022/1

Zin in meer blauwgroene inspiratie?

Neem een kijkje op blauwgroenvlaanderen.be.

Scannen maar!

OOK EEN PRIVÉWETLAND? Hoe groter het wetland, hoe groter het effect, maar het kan al op kleine schaal.

“Iedereen kan heel eenvoudig zijn steentje bijdragen door een eigen wetland aan te leggen”, suggereert Birgit. “Een wetland onder de vorm van een moerasje, een wadi of een infiltratiegracht kan perfect in je tuin. Zo’n privéwetland is zeker en vast een meerwaarde. Het buffert hemelwater bij hevige regenval, heeft een verkoelend effect op hete zomerdagen en trekt prachtige fauna en flora aan”, zegt Birgit.

Tip: Leid het afstromend hemelwater van je dak naar je miniwetland. Zo zorg je voor natuurlijke bevloeiing.

Waterrijke gebieden herstellen, betekent watertoevoer stimuleren en drainage tegengaan. “Watertoevoer bevorderen kan bijvoorbeeld door op bepaalde plaatsen de connectie tussen rivieren of waterlopen in het algemeen en natuurgebieden opnieuw tot stand brengen”, vertelt Lander. “Op die manier worden de gebieden op een natuurlijke wijze bevloeid en zijn ze niet enkel afhankelijk van regenwater. Tegelijk moeten we erover waken dat de verbonden waterlopen de wetlands niet volledig droogtrekken. Het water moet daarom langer worden opgehouden”, zegt Lander.

“Dat kan bijvoorbeeld door waterlopen te hermeanderen, waardoor het water trager stroomt, door oevers een stuk te verlagen of door hier en daar stuwtjes aan te leggen.” Het komt erop neer om water zo veel mogelijk ín de wetlands te houden, in plaats van het meteen af te voeren richting zee. “Zo verhoog je de waterbuffer en komt de natte natuur minder snel droog te staan.”

De waslijst aan voordelen is ook de steden en gemeenten niet ontgaan. “Ze hebben steeds meer oor naar manieren om water opnieuw te integreren, net om de leefbaarheid in de stad of gemeente te verhogen en om zich te wapenen tegen wateroverlast en droogte”, vertelt Lander.

Water (opnieuw) een plaats geven, is dan ook echt niet moeilijk. “Denk aan boomvakken. Die liggen nu vaak hoger, omgeven door dorpels. Leg ze wat lager, zodat het water uit de straat daarin afstroomt en in de bodem kan infiltreren.

Of stimuleer de industrie in en rond je stad/gemeente om water op een natuurlijke manier te bufferen, in plaats van in een betonnen of plastieken bak.

Op die manier creëer je waardevolle miniwetlands. Kleine zaken die, als je ze optelt, wel degelijk een verschil maken”, weet Lander.

Effluent als watertoevoer?

Met meer dan 800 miljoen m3 gezuiverd afvalwater of effluent per jaar produceert Aquafin heel wat potentiële watertoevoer. De kwaliteit van het effluent is gunstig, met als belangrijke kanttekening dat je rekening moet houden met de natuurwaarde van een bepaald gebied.

“Effluent is nutriëntrijk en kan bijvoorbeeld nefast zijn om een wetland te bevloeien dat van nature gebaseerd is op puur grondwater of nutriëntarme natuur”, legt Birgit De Bock uit. “Een oude landbouwgrond daarentegen bevat sowieso al veel nutriënten, dus daar is de toevoer van effluent, mits eventueel een extra zuivering, geen enkel probleem. Het hangt er bijgevolg vanaf vanuit welke watercyclus het wetland gedreven wordt, van welk soort natuur men vertrekt, of welke soort natuur moet ontwikkeld worden.”

Draagvlak uitbreiden Hoewel wetlands niet de core business zijn van Aquafin, past de algemene visie perfect binnen het plaatje.

16.

PLEIDOOI VOOR WATER IN DE STAD

“Wetlands geven water ruimte, maken het zichtbaar en laten het infiltreren”, zegt Birgit De Bock. “Als organisatie die sterk inzet op een blauwgroen en klimaatrobuust Vlaanderen, willen we actief bijdragen aan het vernatten van onze natuur. De laatste jaren is er gelukkig een kentering aan de gang”, zegt Birgit, “maar extra draagvlak is nog steeds nodig. Daarom trekken we graag mee aan de kar om water weer te omarmen, om de maatschappelijke opvatting rond water blijvend te veranderen.”

Meer bos voor Vlaanderen op Aquafin-terrein Onder een stralende voorjaarszon werd op 10 maart de 10.000ste boom geplant op Aquafin-terrein. De boomplantactie kadert in de Green Deal Biodiversiteit die Aquafin in 2018 ondertekende. Met die verbintenis engageerden we ons om van 2020 tot 2024 jaarlijks 10.000 m² extra bos aan te planten.

S

amen met de helpende handen van de leerlingen van basisschool De Zonnebloem Wilderen, stak onze directeur HR & Organisatieontwikkeling Sabine Schellens de spade in de grond op het terrein van de rioolwaterzuiveringsinstallatie in Runkelen (Sint-Tuiden). De 1750m² daar, leent zich uitstekend om extra bomen aan te planten. Bovendien is het bos in SintTruiden niet het enige: “We zitten mooi op schema om onze jaarlijkse 10.000 m2 extra bos te halen”, vertelt Sabine Schellens.

“En waar het kan, maakt Aquafin die natuur met plezier toegankelijk voor de buurt, zodat iedereen kan meegenieten van het groen.”

Ook Vlaams minister van Omgeving Zuhal Demir – die in haar bosuitbreidingsplan opriep tot de aanleg van 4000 hectare extra bos tegen 2024 – is enthousiast. “De afgelopen twee jaar hebben we met z’n allen de natuur herontdekt. Om onze kinderen en kleinkinderen de kans te geven om van onze waardevolle natuur te genieten, zetten we met de bosalliantie resoluut onze schouders onder meer bos voor Vlaanderen. Bedrijven zijn een belangrijke partner in ons bosuitbreidingsverhaal. Hopelijk kan het engagement van Aquafin vele ondernemers overtuigen om ook hun boompje bij te dragen aan een groener Vlaanderen”, aldus de minister.

PLANT ZELF EEN BOS! Moet er nog bos zijn? Jazeker! De Vlaamse regering gaat voor 4.000 hectare extra bos tegen 2024. En u kunt helpen. Koop als particulier bijvoorbeeld een stuk grond voor bebossing, of voorzie de openbare ruimte in uw stad/gemeente van extra bomen. De Vlaamse Overheid trekt bovendien heel wat subsidies uit om de ambitieuze bosdoelstellingen te realiseren. Niet twijfelen is de boodschap!

Alle info op www.bosteller.be.

Biodiverse bedrijventerreinen

Sinds 1 oktober 2019 heeft Vlaanderen

Aquafin spant zich niet alleen in voor meer bos, op 400 hectare van onze bedrijfsterreinen doen we extra inspanningen om de biodiversiteit er te vergroten. “Het is één van de doelstellingen die we ons als bedrijf opleggen in onze visie rond maatschappelijk verantwoord ondernemen”, zegt Sabine Schellens. “Zo leggen we onder meer poelen aan, vormen grasweiden om tot bloemenweiden, doen aan gefaseerd maaibeheer en plaatsen bijenhotels en nestkastjes op en rond onze zuiveringsinstallaties en pompstations. We kunnen hiervoor rekenen op een geëngageerde werkgroep die op zoek gaat naar opportuniteiten en de uitvoering in goede banen leidt.”

bomen geplant

17.

AQUA 2022/1

Ontdek de Oudenaardse geschiedenis nu ook ondergronds Oudenaarde is een stad met een roemrijk verleden.

Daar getuigen de vele historische gebouwen van.

Goed rondkijken is dus de boodschap. Maar binnenkort moet u niet alleen opkijken, ook ondergronds wordt een mooi stukje geschiedenis ontsloten. Want in de loop van dit jaar kan u de Rietgracht - een deel van de historische, maar nog altijd werkende riolering - bezoeken. Aqua trok alvast de rubberlaarzen aan voor een eerste indruk.

O

p een droge donderdag duiken we samen met Karolien Gabriel, diensthoofd Infrastructuur van stad Oudenaarde en Bruno Vander Linden, Operational manager bij Aquafin, onder in de oude stadriolering van Oudenaarde. “Het is een verborgen stukje erfgoed. De gewelven van deze ondergrondse koker werden gemetst tijdens de 19de eeuw en sommigen dateren zelfs uit de middeleeuwen”, vertelt Karolien.

“De rietgracht is de oudste riolering van de stad en herbergt onder meer restanten van de eeuwenoude Beverepoort. Een stukje geschiedenis dat we uiteraard graag willen delen met de Oudenaardisten, maar ook met het brede publiek. Daarom stellen we de ondergrondse riolering open voor begeleide bezoeken.” Vierhonderd meter van de historische Rietgracht wordt toegankelijk om in te wandelen. Aquafin legde in de koker alvast een aparte buis aan voor het huishoudelijke afvalwater, zodat het niet meer door de Rietgrachtriool stroomt en het aangenaam is voor de bezoekers.

Enkel bij droog weer “Belangrijk om te weten”, gaat Karolien verder, “is dat dit deel van de riolering nog wel effectief dienst doet als regenwaterafvoer. Als het regent, wordt het hier dus nat.”

18.

De woorden ‘droge donderdag’ in het begin van dit artikel, staan er dus niet zomaar. De riolering zal uitsluitend te bezoeken zijn bij droog weer. Dit om de veiligheid van de bezoekers te garanderen.

“En dat is niet de enige veiligheidsmaatregel die we nemen”, gaat Karolien verder. “We hebben ook een uitgebreid afzuigsysteem, de nodige centrale sensoren die ons vertellen hoe het er in de riool aan toegaat en onze gidsen zullen steevast een gasdetectietoestel bij zich hebben.

Daarnaast zijn er op het 400 meter lange traject meerdere vluchtroutes voorzien.

Veiligheid gaat boven alles.”

“Maar met Aquafin hebben we een dienstverleningsovereenkomst die ons ontzorgt als het gaat over rioolbeheer. Aquafin verleent ons bijvoorbeeld hydraulisch advies, maakt een hemelwater- en droogteplan op, of staat ons soms bij in collectorwerken.”

Binnenkort welkom Wanneer het grote publiek dan in de buik van Oudenaarde kan duiken? “Een concrete datum is er voorlopig nog niet, maar in de loop van dit jaar kunnen we zeker opengaan”, vertelt Karolien enthousiast. “Vanaf dan kan je in kleine groepen, en op droge dagen ondergronds terecht in onze Coupure.” Coupure? Is dit dan niet de Rietgracht, vraagt Aqua zich af? “In Oudenaarde is dit stukje niet gekend als de Rietgracht, wel als de Coupure.” Vanwaar de naam Rietgracht dan komt? “Alvast een eerste vraag die je straks aan de gids kan stellen bij je bezoek”, teaset Karolien.

Onderhoud door Aquafin Waar de stad Oudenaarde het toeristische deel van de riolering onderhoudt, is Bruno Vander Linden als Operational manager bij Aquafin verantwoordelijk voor het onderhoud van de verdere rioolstreng.

En het blijft niet enkel bij dat stukje.

“Dit ondergrondse bezoekproject kadert in een groter rioleringsproject dat we uitvoeren in Oudenaarde. We plannen meerdere collectorwerken voor de stad”, verduidelijkt Bruno. “Oudenaarde beheert de aanleg van zijn rioleringssysteem zelf en heeft ook een studiebureau dat instaat voor alle berekeningen en begeleiding van de wegenis- en rioleringswerken”, gaat Karolien verder.

“

Naast de lopende projecten, plannen we momenteel nog 6 km aan nieuwe rioleringen in Oudenaarde.”

Bruno Vander Linden

Karolien Gabriel, diensthoofd Infrastructuur van stad Oudenaarde en Bruno Vander Linden, Operational manager bij Aquafin

19.

AQUA 2022/1

Spoorzoeken met eDNA! Welke Vlaamse beek bruist het meest van leven?

Frisgroene waterplanten, kleurrijke ijsvogels, vissen die massaal terugkeren, de otter die weer opduikt. Er zit duidelijk weer meer leven in de Vlaamse beken en rivieren! Dat bleek al uit het rapport “Levende beken” dat Natuurpunt enkele jaren geleden voor het eerst uitbracht. Ondertussen stonden de inspanningen op het vlak van waterzuivering en natuurherstel niet stil en kent het onderzoek naar deze kwetsbare soorten een nieuwe spectaculaire techniek. Tijd voor een update!

W

aar in Vlaanderen stroomt de beek met de meeste vissen en zoogdieren? Het antwoord op deze vraag weten we tegen de zomer.

In 2021 nam Natuurpunt op een vijftigtal locaties verspreid over Vlaanderen verschillende waterstalen om dit te onderzoeken. Tegenwoordig moeten daar gelukkig geen vissen en andere beestjes meer voor gevangen worden en wordt een veel efficiëntere en meer betrouwbare methode gebruikt: eDNA. Zoals de term al doet vermoeden, heeft eDNA veel weg van forensisch werk.

Alleen sporen de wetenschappers geen moordverdachten op, maar wel dieren.

Simon Feys, wetenschappelijk medewerker bij Natuurpunt vertelt hoe dit in zijn werk gaat.

20.

Wat is eDNA? “Alle dieren, planten en andere organismen die in het water leven, laten voortdurend DNA-sporen of erfelijk materiaal achter in hun omgeving”, vertelt Simon. “Denk aan uitvallende haren, loslatende huidcellen, slijm, uitwerpselen, noem maar op. Ook waterdieren doen dat. De DNA-sporen die zij achterlaten, kunnen wij uit het water halen en onderzoeken. Dit DNA en het onderzoek ernaar, noemen we ‘environmental DNA’ of kortweg ‘eDNA’.”

De techniek kent haar oorsprong in de medische wetenschap, die een methode ontwikkelde om sporen van kankercellen in lage concentraties te detecteren.

Ondertussen wordt ze ook veelvuldig en met succes toegepast in natuuronderzoek.

“Recent werd eDNA vooral gebruikt bij het opsporen van invasieve exoten zoals de stierkikker”, legt Simon uit. “Maar ook om in bepaalde gebieden uitsluitsel te bieden over nieuw voorkomende soorten zoals bijvoorbeeld de wolf, is deze techniek heel waardevol.”

Meestal gaat het om onderzoek naar één specifieke soort, maar jullie onderzoek gaat een stapje verder?

“Dankzij eDNA krijgen we een duidelijk beeld van alle soorten die vandaag in de onderzochte waterpartijen voorkomen.

De kennis uit het eDNA zegt iets over de soorten, maar ook over de waterkwaliteit.

De hoeveelheid DNA die je in het water aantreft, kan je tegelijkertijd linken aan de hoeveelheid dieren. Zo hopen we ook een accurate blik te krijgen op de omvang van de populaties.”

“De staalnames gebeurden op 55 plaatsen verspreid over Vlaanderen en evenredig verdeeld over de provincies voor een goed algemeen beeld. We kozen voor een variatie tussen stilstaand en stromend water”, aldus Simon. “Het meeste onderzoek gebeurde in de zomerperiode, maar de week dat we in Vlaams-Brabant en Limburg op het terrein wilden, werden we jammer genoeg geconfronteerd met de gevolgen van de overstromingen van juli 2021. Een locatie die net onder water heeft gestaan, is niet ideaal voor DNA-onderzoek.

Daarom schoof het onderzoek op deze locaties op naar het najaar.”

Hoe verloopt eDNA-onderzoek precies?

“De techniek is vrij eenvoudig en begint met het nemen van een waterstaal.”

t Per locatie worden enkele liters water

geschept en in een emmer verzameld Foto: Katelijne Bohy t Minstens 1 liter van het verzamelde

water wordt door de filter gehaald.

Het DNA blijft op de filter achter.

Foto: Annelies Jacobs

“Tijdens de monsternames is het vooral belangrijk dat alles heel schoon blijft zodat je eigen DNA of dat van andere gebieden niet in het monster terecht komt. Hiervoor kregen we van het Instituut voor Natuur- en Bosonderzoek staalnamekits zodat alles op een gestandaardiseerde manier kon verlopen. Het staal zelf nemen we met een soort omgebouwde vislijn waaraan een zakje hangt om het water op te scheppen. We doen dit per locatie telkens op verschillende plekken. Al het water gaat vervolgens een gemeenschappelijke emmer in zodat we uiteindelijk in totaal een staal van 10 à 15 liter hebben. Daarna mengen we alles goed en wordt minstens 1 liter van het verzamelde water met een spuit door een filter gehaald. In het begin gaat dit heel vlot, maar naarmate je meer water door de filter jaagt, gaat dit stroever en merk je dat de filter steeds meer verzadigd raakt. Daarna wordt de filter gevuld met bewaarvloeistof om het DNA te conserveren. Alle stalen worden vervolgens koel en donker bewaard en gaan zo richting labo.”

Wanneer verwacht je de resultaten?

“We verwachten de resultaten tegen de zomer. De analyse wordt uitgevoerd door het labo van het Instituut voor Natuur- en Bosonderzoek. In het labo wordt het DNA weer uit de filters gehaald en vermenigvuldigd zodat het meetbaar en zichtbaar wordt.”

“Dat gebeurt trouwens met dezelfde PCR-methode die we kennen van de coronatesten. Daarna wordt in de databank gekeken welke organisme bij het DNA-staal hoort. Welke resultaten we mogen verwachten is moeilijk te voorspellen. Over bepaalde locaties hebben we wel vermoedens. Zo hebben we bewust gekozen voor een aantal gebieden waar ooit de waterspitsmuis is waargenomen, een belangrijke soort in dit onderzoek want een goede indicator van zuiver water.

Maar er zijn ook gebieden waar de gezochte dieren nooit werden waargenomen, maar de potentie zeker aanwezig is. Nog even afwachten dus!”

Spannend! We kijken alvast uit naar het rapport!

“

Dankzij eDNA krijgen we een duidelijk beeld van alle soorten die vandaag in de onderzochte waterpartijen voorkomen.”

Simon Feys

VOORDELEN VAN eDNA-ONDERZOEK + DNA liegt nooit, het is een heel betrouwbare methode. In water breekt eDNA binnen enkele dagen tot een maand af. Je kan dus absoluut zeker zijn over de recente aanwezigheid van een bepaalde soort. + eDNA laat toe soorten te detecteren zonder ze daadwerkelijk waar te nemen of te vangen en dat is in geval van vissen, amfibieën of schuwe watergebonden zoogdieren zoals de otter, waterspitsmuis en woelrat zeker een plus! Vroeger moest je camera’s plaatsen, fuiken uitzetten of zelf gaan vissen. Allemaal erg arbeidsintensief en tijdrovend en bovendien ook heel stresserend voor de dieren.

21.

AQUA 2022/1

Wat afvalwater ons leerde over corona In september 2020 startte Sciensano, de wetenschappelijke instelling die de overheid al meer dan twee jaar bijstaat in de strijd tegen het coronavirus, met een tweejarig onderzoek naar corona in afvalwater. Samen met de labo’s van UAntwerpen en e-biom screenen ze twee keer per week het ongezuiverde afvalwater van 42 locaties in België, waarvan 24 Vlaamse rioolwaterzuiveringsinstallaties (RWZI’s), op restanten van het coronavirus. De studie loopt nog tot het najaar van 2022, maar we kijken nu al naar wat we leerden.

Daarmee bestrijkt de screening 45% van de Belgische bevolking. Voor de campagne in Vlaanderen doet Sciensano beroep op de stalen van 24 zorgvuldig uitgekozen RWZI’s van Aquafin. Twee keer per week nemen onze operatoren op het terrein monsters van het binnenkomende afvalwater. Sciensano onderzoekt de stalen op virusdeeltjes.

Early warning

M

eer testen, minder testen. De teststrategie is gedurende de pandemie regelmatig bijgestuurd en aangepast. Om besmettingen, tendensen en verspreiding op objectiever in kaart te brengen, begon Sciensano met het monitoren van afvalwater.

Sciensano verzamelt hiervoor gedurende twee jaar stalen van ongezuiverd afvalwater uit rioolwaterzuiveringsinstallaties in heel België.

22.

Naast een objectieve vaststelling van de evolutie van het virus, was de opzet van het monitoringsproces ook om de resultaten te gebruiken als zogenaamde early warnings, signalen die vroegtijdig waarschuwen voor bepaalde trends en veranderingen. Genetisch materiaal van het virus is namelijk enkele dagen voorafgaand aan de klinische symptomen al zichtbaar in het huishoudelijke afvalwater via menselijke ontlasting. Door rioolwater systematisch te onderzoeken op de aanwezigheid van restanten van het virus SARS-CoV-2, kan afvalwater dus dienen als vroeg waarschuwingssysteem voor een heropflakkering in een bepaalde regio. Om de evolutie van de virusconcentratie in afvalwater te kunnen analyseren, werden enkele indicatoren ontwikkeld. Aan de hand van deze indicatoren kunnen de duur en de

snelheid van toename, alsook het niveau van circulatie in de bevolking worden gevolgd. Zodra een significante stijging in het afvalwater wordt vastgesteld, wordt de informatie doorgegeven aan de Risk Assessment Group (RAG). Dit resulteert in een advies dat wordt meegedeeld aan de Risk Management Group (RMG).

Het verslag van de RMG wordt elke vrijdag gepubliceerd. Zo werden deze afvalwaterindicatoren bijvoorbeeld gebruikt om het begin van de vierde en vijfde golf en hun respectieve pieken te communiceren.

De monitoring van afvalwater is dus wetenschappelijk en epidemiologisch zeer interessant, als early warning en als objectieve en onafhankelijke bron van hoe het virus evolueert in België.

De resultaten worden al vanaf het begin van de metingen bijgehouden en weergegeven op een dashboard op de website van Sciensano (QR-code). Ook worden stijgingen, dalingen, verschillen tussen bepaalde regio’s duidelijk gecommuniceerd in een wekelijks rapport op de website van Sciensano.

Coronaonderzoek als eyeopener De onderzoekstechniek die men gebruikt om restanten van het coronavirus op te sporen, kan ook breder worden ingezet.

“Op dit moment lopen we best veel relevante informatie mis”, stelt Francis Meerburg, studieverantwoordelijke R&D bij Aquafin en aanspreekpunt voor Sciensano. “Binnenkomend afvalwater is een echte informatiebom. Lozing van toxische stoffen, medicijnen- en druggebruik in bepaalde steden, illegale praktijken, ziektes onder de bevolking, ...

Allemaal zaken die detecteerbaar zijn in het afvalwater, maar waar op dit moment geen of weinig onderzoek naar wordt gedaan. Een consequente monitoring van afvalwater zou zeer verhelderend zijn.”

“

Naar het dashboard

Zowel gezuiverd als ongezuiverd afvalwater zijn informatiebommen. Ze vertellen ons veel over de gezondheid van mensen, over de natuur.

Systematisch onderzoek is zinvol.”

Francis Meerburg

“We zouden beter op de hoogte zijn van wat er effectief gaande is en welke invloed dit heeft op mens én natuur.”

Momenteel loopt er wel een monitoringscampagne naar het hot item PFAS. “We gaan na hoeveel PFAS er nog in het gezuiverd afvalwater zit en hoeveel er dus al dan niet geloosd wordt in de waterlopen”, legt Francis uit. “Ook het slib en de beluchting nemen we onder de loep, om zo te achterhalen waar die PFAS in het zuiveringsproces naartoe gaan. Op de concrete resultaten is het nog even wachten, maar we zijn er mee bezig. Het gaat over de volksgezondheid, dus meer dan de moeite waard om te onderzoeken.”

Op grote schaal Ook op Europees niveau beweegt er wat.

“Europa bekijkt hoe landen extra gestimuleerd kunnen worden om monitoring van afvalwater ook op lange termijn op te starten. Er wordt bijvoorbeeld gedacht aan een dataplatform waar alle laboresultaten kunnen worden samengevat en gedeeld met andere landen.” Binnen dat initiatief van de Europese commissie zal Sciensano samen met zijn twee partners varianten monitoren in afvalwater.

Aquafin werkt ook mee aan een Erasmus+ project, het programma van de Europese Unie ter ondersteuning van onder andere onderwijs en opleiding in Europa.

“De bedoeling is om een leerplatform op te stellen waarmee operatoren van RWZI’s worden opgeleid om afvalwatermonitoring uit te voeren op grotere schaal, breder dan enkel het coronaonderzoek. Voorlopig zijn er nog geen concrete richtlijnen, maar achter de schermen zijn we ons wel aan het voorbereiden, omdat we weten dat de vraag van afvalwatermonitoring vanuit Europa vroeg of laat zal komen”, vertelt Francis.

23.

Veilig werken?

Dat begint bij de risico’s (her)kennen

W

erken uitvoeren in opdracht van Aquafin kan specifieke risico’s met zich meebrengen.

Voor de 12 belangrijkste risico’s maakten we een instructiekaart die uitlegt wat dat risico inhoudt en aangeeft hoe je het kan beheersen.

Veilig aan de werken beginnen? Scan dan snel de QR-code of bezoek onze website. Zo stap je voorbereid de werf op. aquafin.be/bedrijven/veiligheid-voorop/basis-instructies-veiligheid