Podkowa Leśna i okolice na weekend

1

Sławomir Kubisa

Podkowa Leśna i okolice

na weekend

Miasto ogród Podkowa Leśna, Las Młochowski, Stawisko, Karolin, Owczarnia, Milanówek, Brwinów 5 spacerów, 4 wycieczki rowerowe Mapki, opisy tras, przyroda, historia, architektura

2 Opracowanie tras, tekst, zdjęcia - Sławomir Kubisa Bibliografia Podkowa Leśna, przewodnik, Anna Żukowska Maziarska Podkowa Leśna – miasto ogród do 1939 roku, Bogdan Wróblewski Z pamięci, Maria Iwaszkiewicz Korzenie miasta – Niedaleko od Warszawy, Jerzy Kasprzycki Wpływowe kobiety II Rzeczypospolitej, Sławomir Koper Muzeum im. Anny i Jarosława Iwaszkiewiczów w Stawisku, Alicja Matracka-Kościelny Spacerownik – Podkowa Leśna, Jerzy Majewski, podkowalesna.pl Kraina miast-ogrodów, miastaogrody.pl/ Podkowiański Magazyn Kulturalny, podkowianskimagazyn.pl Podkowa Leśna – Mapa turystyczna, Towarzystwo Przyjaciół Miasta-Ogrodu Podkowa Leśna Opracowanie graficzne, kartografia – Szymon Kubisa Redakcja, korekta, skład – Appen Zdjęcie na okładce – kościół ogród pw. św. Krzysztofa w Podkowie Leśnej Zdjęcie na stronie 8 – „Poświęcenie kościoła kierowców i lotników p.w. św. Krzysztofa w Podkowie Leśnej” – Narodowej Archiwum Cyfrowe Reprodukcja i zdjęcie na stronie 4 - Wikipedia Druk i oprawa – Grafmar Sp. z o.o. ul. Wiejska 43, 36-100 Kolbuszowa Dolna ISBN 978-83-936920-0-2

© Appen – Multimedialna Agencja Wydawnicza Komorów 2013 05-806 Komorów, ul. Długa 4, tel./fax 22 758 08 12 e-mail: redakcja@appen.pl, www.appen.pl

3

miasto ogród

Podkowa Leśna i okolice na weekend

Sławomir Kubisa Appen 2013

PODKOWA LEŚNA I OKOLICE NA WEEKEND

4

Spis treści Wstęp ..........................................................................................................

4

Początki miasta ogrodu 1. Spacer do Stawiska ................................................................................ 11 Dworki i pensjonaty 2. Spacer w stronę Żółwina .................................................................... 23 Wille pod sosnami 3. Spacer do Podkowy Wschodniej ....................................................... 31 Zanim powstała Podkowa 4. Wille Brwinowa - spacer ..................................................................... 39 Lasem do Karolina 5. Spacer wokół Lasu Młochowskiego ................................................. 45 Podkowa, Milanówek, Brwinów 1. Rowerem przez Podwarszawskie Trójmiasto Ogrodów ................ 53 Na wieś za miedzą 2. Rowerem przez parzniewskie łąki ..................................................... 61 Ziemia Chełmońskiego 3. Rowerem przez Owczarnię do Grodziska ....................................... 65 Dukty, ścieżki, rezerwaty 4. Rowerem przez Las Młochowski ...................................................... 73 Informator .................................................................................................. 80

5

WSTĘP

Ząbki

Warszawa Ożarów Mazowiecki

Błonie

Piastów Pruszków Brwinów Podkowa Leśna Grodzisk Mazowiecki Piaseczno

Konstancin Jeziorna

A2 Tarczyn

BRWINÓW

MILANÓWEK PKP 579 PKP

WKD

PKP

719

720

OTRĘBUSY PODKOWA LEŚNA

WKD

WKD

719 GRODZISK MAZOWIECKI WKD

579

LAS MŁOCHOWSKI

6

PODKOWA LEŚNA I OKOLICE NA WEEKEND

Zapach sosnowych igieł Nie wyróżniające się ani krajobrazem ani bogactwem natury, dość jałowe ziemie zachodniego Mazowsza dwukrotnie w swojej historii odnalazły łączność z wielkim światem – i dwukrotnie stało się to dzięki żelazu.

Pierwszy raz, kiedy w dolinach niewielkich cieków wodnych pomiędzy obecną okolicą Błonia, Pruszkowa i Milanówka, w schyłkowym okresie cesarstwa rzymskiego rozwinął się ośrodek metalurgiczny na wielką skalę produkujący z obfitości rud darniowych żelazo i narzędzia z niego oraz broń dla plemion germańskich.

Wykute tu miecze na pewno doniesione zostały do Rzymu.

Józef Chełmoński, droga w lesie

Po raz drugi, gdy te pełne podmokłych i piaszczystych nieużytków równiny przecięły tory Warszawsko -Wiedeńskiej Kolei Żelaznej w połowie XIX wieku. W roku 1845 jako pierwszy na tej trasie otwarty został właśnie odcinek Warszawa – Grodzisk Mazowiecki. Choć Warszawa nie zbliżyła się jeszcze do Wiednia, to Grodzisk zbliżył się do Warszawy i szybko stał się nie tylko terenem budowy letnich rezydencji zamożnych mieszkańców Warszawy, ale także miejscem oferującym szerszej publiczności zabiegi sanatoryjne i czyste powietrze.

Właściciele okolicznych majątków, nie przynoszących z piaszczy-

Lokomotywa Borsiga, Warszawsko-Wiedeńska Kolej Żelazna

7

WSTĘP

Otrębusy - Karolin, siedziba „Mazowsza”, dawne sanatorium

stych ziem wielkich dochodów, szybko zrozumieli swoją nową szansę.

W roku 1899 rozpoczęła się parcelacja majątku Lasockich mająca na celu budowę Letniska Milanówek.

W 1901roku w samym środku sosnowych lasów powstała stacja kolejowa i miejscowość uzyskała połączenie ze stolicą, co zapewniło jej szybki rozwój.

Stopniowa parcelacja dóbr brwinowskich rozpoczęła się niedługo po śmierci w roku 1866 Stanisława Lilpopa-ojca, bogatego przemysłowca warszawskiego. W końcu wieku powstało Letnisko Węgrzynek i dawna wieś Radziwiłłów powoli zaczęła przybierać kształt dzisiejsze-

go Brwinowa. Wcześniej jeszcze, w sąsiedztwie Lasu Młochowskiego, w wydzielonym folwarku Wilhelmów pojawiły się drewniane domki niewielkiej kolonii letniskowej Stanisławów.

Czyste powietrze i zapach lasu na przełomie wieku XIX i XX przyciągnęły inwestorów również do dóbr otrębuskich, gdzie najpierw w Karolinie, a potem w kilku innych miejscach zbudowane zostały duże wille o charakterze sanatoriów.

Tak dzięki kolei sosny, żyto i ziemniaki z wolna oddawały pole ogrodom i willom.

PODKOWA LEŚNA I OKOLICE NA WEEKEND

8

Podkowa lasów Południową część folwarku Wilhelmów zajmowały lasy mieszane pełne zwierzyny, o którą dbał właściciel folwarku, Stanisław Lilpop-syn, zapalony myśliwy. Las stał się jego parkiem myśliwskim. Na przełomie wieków urządzano tu polowania z udziałem przedstawicieli elity towarzyskiej Warszawy – ziemian, przemysłowców i kupców, ludzi wolnych zawodów i przedstawicieli władzy.

Na początku XX wieku powstał więc pomiędzy folwarkiem a Stanisławowem pierwszy dworek myśliwski – prosty, drewniany pawilon w stylu szwajcarskim na samym skraju lasu. Tu spędzała dzieciństwo Anna Lilpop, późniejsza żona Jarosława Iwaszkiewicza.

To „Aida”; w niej pomieszkiwali także przez pierwsze lata swojego małżeństwa państwo Iwaszkiewiczowie.

Stanisław Lilpop wybudował sobie kolejny dom – Pałacyk Myśliwski przy Modrzewiowej. Jednak w myślach musiał żegnać się ze swą leśną głuszą, planując nieuchronną dalszą parcelację majątku. Niewątpliwie obserwował szybki rozwój Milanówka i dostrzegł, jak wielkim magnesem dla nabywców działek stała się obecność suchych – zdrowych i pachnących sosnowych lasów.

Jego Wilhelmów sosny otaczały od wschodu, południa i zachodu – tworząc leśną podkowę. Leśne działki czekały na majętnych osadników z Warszawy – nierzadko zapewne tych samych, z którymi wcześniej Lilpop polował i którzy znali już uroki okolicy. Potrzebował jedynie kolei – a właściwie czegoś skromniejszego – na przykład tramwaju elektrycznego, który stanowiłby tanie połączenie z miastem.

Już w roku 1908 wraz z grupą łódzkich przemysłowców prowadził na ten temat rozmowy z zarządem miasta Warszawy zakończone uzyskaniem stosownej koncesji od ówczesnych władz carskich. Jednak wizja miasta pomiędzy sosnami musiała zaczekać jeszcze kilkanaście lat, aż stała się i klarowniejsza i bardziej niż kiedykolwiek realna.

9

WSTĘP

„Siła i Światło” Lata dwudzieste wzbierały uwolnioną narodową energią i optymizmem. Teraz sprawy zaczęły toczyć się szybko i projekt Podkowy Leśnej zaczął materializować się równocześnie z projektem Elektrycznych Kolei Dojazdowych. Główny wpływ na kształt całego programu miała trójka ludzi: Stanisław Lilpop, Tadeusz Baniewicz i Janusz Regulski. Dwaj ostatni byli przedstawicielami spółki „Siła i Światło”, pierwszej spółki akcyjnej odrodzonej Polski, powołanej w celu rozwoju elektryfikacji kraju. Jednym z wczesnych nabytków spółki stała się wykupiona z rąk niemieckich elektrownia w Pruszkowie, która do dalszego rozwoju potrzebowała nowych dużych odbiorców energii.

Wszystkie elementy niepowtarzalnej konstelacji ułożyły się w końcu w jedną spójną całość, jak w dobrze rozegranej partii gry Monopol: ziemia, las, przykład Milanówka, znajomości, determinacja, kapitał, elektryczność – i na koniec, niczym wisienka na torcie – rosnące w Polsce zainteresowanie praktycznym zastosowaniem idei miasta ogrodu przedstawianej od początku wieku przez Anglika Ebenezera Howarda. Dobra znajomość tej koncepcji wśród polskich architektów i jej szczególna atrakcyjność w czasach budowy nowego państwa, po kilku nieudanych próbach, przyniosła

na koniec efekt w postaci dopasowanego do miejscowych realiów projektu – oraz jego konsekwentnej realizacji. Na tyle konsekwentnej, że dzisiaj Podkowa Leśna uznawana jest za najpełniej w Polsce zrealizowany projekt miasta ogrodu i stała się właściwie jego synonimem.

Warunkiem udzielenia koncesji było poprowadzenie linii planowanej trasy do Żyrardowa w odległości 2 kilometrów od istniejącej linii PKP – czyli przez tereny dotychczas niezabudowane.

Dla powstających Elektrycznych Kolei Dojazdowych tworząca się Podkowa Leśna była partnerem kluczowym – ale podobne przedsięwzięcia na odpowiednio mniejszą skalę realizowali właściciele majątków w Komorowie i Otrębusach.

PODKOWA LEŚNA I OKOLICE NA WEEKEND

10

Miasto – Ogród W tworzeniu się społeczności nowego miasta wielki udział miało powstałe w roku 1930 Towarzystwo Przyjaciół Miasta-Ogrodu Podkowa Leśna, w pierwszych latach istnienia prowadzące bezpośredni zarząd nad sprawami osiedla, a w czasach późniejszych dbające o zachowanie jej wyjątkowego statusu i tożsamości.

Akcja osadnicza przebiegała falami, najpierw spowolnił ją Wielki Kryzys, a potem przerwała wojna i okupacja.

Do września 1939 roku osiedliło się tu 1700 osób.

W czasie wojny inteligenckie i patriotyczne środowisko Podkowy Leśnej staje się ośrodkiem konspiracji.

Działają tu radiostacje, kolportaż prasy podziemnej, w okolicznych lasach przyjmowane są zrzuty broni, a także prowadzone szkolenia wojskowe.

Po Powstaniu schronienie i opiekę znajduje w Podkowie Leśnej wielu uchodźców z Warszawy.

Przez pierwsze powojenne dziesięciolecia Podkowa Leśna stara się nie zwracać na siebie uwagi nowych władz, ale od końca lat sześćdziesiątych staje się sławna w Warszawie dzięki mszom beatowym, wyjątkowym wówczas przejawem otwarcia się Kościoła na młodzież.

Lata osiemdziesiąte i stan wojenny to znowu okres gorączki patriotycznej, małej konspiracji i skupienia wokół tutejszego kościoła wielu niezależnych i patriotycznych działań kulturalnych i społecznych podejmowanych przez działający od roku 1982 Parafialny Komitet Pomocy Bliźniemu.

Obecnie Podkowa Leśna liczy sobie blisko 4000 mieszkańców. Oryginalny układ urbanistyczny miasta do dzisiaj nie uległ zmianom, co sprawia, że jest to najlepiej zachowana w Polsce realizacja idei miasta ogrodu według koncepcji Ebenezera Howarda. Układ ten jest chroniony od roku 1981 wpisem do rejestru zabytków.

11

WSTĘP

Podkowa na weekend Do Podkowy Leśnej można oczywiście dojechać z Warszawy samochodem drogą nr 719 przez Pruszków, lub od Nadarzyna przez Otrębusy drogą 720, ale klimat tego miejsca szybciej odczują ci, którzy wybiorą podróż legendarną kolejką WKD, która zaczyna swój bieg na stacji WKD Śródmieście przy Dworcu Centralnym w Warszawie.

W sąsiedztwie stacji znajdują się sklepy i punkty usługowe – można więc kupić owoce, zjeść pizzę czy skorzystać z bankomatu. Jest księgarnia, cukiernia, są kawiarnie a także urząd pocztowy. Informacje teleadresowe dotyczące najważniejszych usług a także godzin otwarcia muzeów znajdują się na stronach 82 i 83.

Ponieważ po wprowadzeniu w roku 2012 nowych pociągów nie zdecydowano się jeszcze na rezygnację ze starych składów, można jechać albo w nowoczesnym klimatyzowanym wagonie albo w hałaśliwym żelaznym pudle sprzed blisko pół wieku.

Trasy spacerów po Podkowie Leśnej opracowane są tak, aby przejście po nich było całkowitym relaksem – ale można oczywiście łączyć je według własnego uznania. Dłuższy nieco jest spacer wokół Lasu Młochowskiego i jest to trasa świetnie nadająca się na nordic walking.

Historia Podkowy Leśnej wiąże się ściśle z historią Brwinowa dokąd też wiedzie jeden ze spacerów.

Od Pruszkowa trasa kolejki prowadzi przez kolejne miejscowości położone na skraju pasa lasów – Komorów, Kanie Helenowskie, Otrębusy i dociera do Podkowy Leśnej Wschodniej, a następnie do Podkowy Leśnej Głównej. Stąd część pociągów odjeżdża przez Podkowę Leśną Zachodnią do położonego niedaleko Milanówka, a część do Grodziska Mazowieckiego, końcowej stacji WKD. Stację WKD Podkowa Leśna Główna przyjęliśmy za punkt początkowy i końcowy większości opisywanych przez nas spacerów i wycieczek. Tu łatwo można też zaparkować samochód.

Trasy wycieczek rowerowych prowadzą do ciekawych okolic Podkowy Leśnej, stanowiących w większości obszar tak zwanego Podwarszawskiego Trójmiasta Ogrodów, obejmującego oprócz Podkowy również Milanówek i Brwinów.

Las Młochowski poprzecinany jest wieloma dobrze oznakowanymi i utrzymanymi szlakami pieszymi, rowerowymi oraz konnymi i dobrze nadaje się do sobotnio-niedzielnej rekreacji przez cały rok.

Gołęb ia

łek Kuku

Słowicza

11

K

12

9

Jaskółcza

bl a

Sokola

Szczygla

Orla

Podkowa Leśna Zachodnia

od nia

Sępów

Ptasia Ptasia

Bażan ów t

Sępów

ch Za

ka zis d ro G

Gołębi a

Milan owiec ka

Let nis kow a

10 Ptas i a

Sokola

k se ra

dane mapy © autorzy OpenStreetMap

ki

jek Só

8

Parkowa

7

14

wa szk 6 iew Stanisła 5i cza wa Wilh elma Lilp opa I

Blu szc zow a

4

3

2

P

Miejska

Błońska

Sar nia

Leśna Główn 1 wa Akacjo

a wsk no e l He

SłowiczaPodkowa

13

1502W

a ow od r Og

a ław Jar os

Jana Pawła II

ró W

Jana Pawła II

ad wi gi

Sz p ak ów Wa r s z aw sk a

a sk w no wi Br

osowa

Główna

12

Kwiato

ws to s a Pi

ka ińs w ł Żó

13

1. SPACER DO STAWISKA

Początki miasta ogrodu 1. Spacer do Stawiska

1 Stacja Podkowa Leśna Główna, 2 kościół św. Krzysztofa, 3 Pałacyk Myśliwski Lilpopa, 4 Zabytek, 5 „Aida”, 6 Park Miejski, 7 Staw, 8 Pałacyk „Kasyno”, 9 Parów Sójek, 10 Stawisko, 11 „Małgosia”, 12 „Dworek Lali”, Słowicza 12, 13 PP [4,4 km] Ten przyjemny, 1,5-godzinny spacer pozwala na poznanie najciekawszych i najbardziej znaczących dla historii Podkowy Leśnej miejsc, takich jak kościół ogród pw. św. Krzysztofa, Park Miejski z Pałacykiem „Kasyno” oraz Stawisko z obszerną willą, kiedyś

domem Anny i Jarosława Iwaszkiewiczów a obecnie muzeum ich imienia.

Trasa spaceru prowadzi przez najbardziej zielone tereny tego zielonego miasta z rezerwatem Parów Sójek, gdzie zachowały się XIX-wieczne drzewa.

PODKOWA LEŚNA I OKOLICE NA WEEKEND

14

1. [0,0 km] Stacja Podkowa Leśna Główna choć skromna, oddaje świetnie charakter tego miejsca – praktyczny minimalizm w dobrym stylu.

Czekających na kolejkę nie dłużej niż kilka minut chroni obszerna wiata z interesującą drewnianą więźbą. Całość urządzenia niewielkiej stacyjki powstała w tym samym czasie, co sama linia WKD i służy kolejnym pokoleniom mieszkańców Podkowy stając się nieformalnym symbolem miasta ogrodu.

1933 według projektu Brunona Zborowskiego profesora Politechniki Warszawskiej, zaś jego inspiracją była sylwetka polskiego pawilonu prezentowanego rok wcześniej na wystawie w Paryżu.

Od stacji do kościoła św. Krzysztofa idzie się aleją Jana Pawła II na południe, z peronu kierując się w prawo.

Warto przyjrzeć się wyjątkowo zadbanemu parkowemu otoczeniu kościoła, gdzie wśród pięknych skalniaków i klombów posłuchać można gwaru ptaków, obserwować w stawie rybki i żółwie, a na ścieżkach spotkać krzykliwego pawia.

2. [0,2 km] Przy alei Jana Pawła II znajduje się wejście na teren kościoła św. Krzysztofa – czyli ogrodu w ogrodzie. Kościół zbudowany został staraniem mieszkańców w roku

1

Budowę kościoła wspierał finansowo Aeroklub i Automobilklub Polski, a tradycją parafii stały się coroczne święcenia pojazdów i oddanie ich pod opiekę świętego Krzysztofa – patrona podróżnych, kierowców i pilotów.

Taki otwarty charakter kościół zawdzięcza kierującemu parafią przez

15

1. SPACER DO STAWISKA

2 ćwierć wieku księdzu Leonowi Kantorskiemu, który otworzył także w latach sześćdziesiątych kościół dla młodzieży organizując słynne msze beatowe, a przede wszystkim dla środowisk patriotycznych i opozycyjnych, wspierając w ten sposób odtwarzanie uśpionego przez pierwsze dziesięciolecia PRL „ducha miejsca” miasta ogrodu.

3

3. [0,3 km] Następna cenna pamiątka z podkowiańskiej historii znajduje się tuż obok kościoła – to dawny pałacyk myśliwski Stanisława Lilpopa przy ulicy Modrzewiowej, wybudowany na początku XX wieku. Kolejnym właścicielem domu był jeden z dyrektorów spółki „Siła i Światło” – Kazimierz Gayczak.

Obecnie mieści się tu siedziba Wyż-

PODKOWA LEŚNA I OKOLICE NA WEEKEND

16

4 szej Szkoły Medycznej. Aleją Jana Pawła II kierujemy się dalej na południe, by po krótkiej chwili dotrzeć do skrzyżowania z ulicą Lilpopa, przy którym stoi wiejski domek ze sklepem warzywnym.

4. [0,4 km] Ta niepozorna wśród otaczających willi drewniana parterowa budowla z malowanymi na wiśniowo ścianami, zwana „Zabytkiem”to najstarszy dom w Podkowie Leśnej, pozostałość po kolonii let-

5

niskowej Stanisławów z końca XIX wieku.

Ulica Lilpopa prowadzi na zachód, w stronę parku. To szeroka brukowana kamieniem polnym aleja z dwoma szpalerami starych drzew.

5. [0,5 km] Na posesji o numerze 8 dostrzec można wśród zieleni sylwetkę willi „Aida”, którą zbudował około roku 1900 Stanisław Wilhelm Lilpop. Drewniany pawilon w stylu szwajcarskim

17

1. SPACER DO STAWISKA

z obszerną, zdobioną werandą, miał pełnić rolę domku myśliwskiego, jednak w latach dwudziestych stał się letnim domem rodzinnym Iwaszkiewiczów.

Tutaj również przyjeżdżali – zanim jeszcze powstało Stawisko – goście tacy, jak Lechoń, Szymanowski, Słonimski.

Tutaj też powstało, jeszcze na początku wieku, jedno z pierwszych w Polsce zdjęć kolorowych, których wykonywaniem pasjonował się Stanisław Lilpop.

Zrobione w maju roku 1909 roku zdjęcie przedstawia dwie dziewczynki – Hanię Lilpop, późniejszą żonę Iwaszkiewicza z przyjaciółką Marią Wysocką, prezentujące koszyki kwiatów polnych na tle sosnowego lasu za wątłym drewnianym płotkiem. Tak, to był wówczas domek myśliwski na skraju wielkiego lasu na samym końcu wielkiego świata.

W latach dwudziestych niewiele pod tym względem się zmieniło. Iwaszkiewicz zdumiewał się potem determinacją swoich gości niezrażonych tutejszą dziczą. Goście przyjeżdżali i tworzyli: Szymanowski, Liebert, Słonimski i inni.

Iwaszkiewicz zaczął tu pisać „Brzezinę”.

Klimat tego czasu dostrzec można w ekspozycji Muzeum Anny i Jarosława Iwaszkiewiczów w Stawisku.

Po przeciwnej stronie ulicy zwraca uwagę inny, również drewniany, dom o interesującej architekturze.

Ta stuletnia modrzewiowa budowla przywieziona została po rozebraniu z Kresów jeszcze w okresie międzywojennym i zmontowana na powrót w Podkowie.

6. [0,6 km] Zabudowanemu odcinkowi ulicy Stanisława Lilpopa Podkowa Leśna nadała w ostatnich latach reprezentacyjny parkowy wygląd ozdabiając ją przy tej okazji stylowymi lampami. Kiedy kończy się zabudowa, zaczyna się teren rozległego 14-hektarowego parku, którym nie zajmowano się wcale lub prawie wcale przez długie dziesięciolecia. Obecnie jest gotowy plan jego rewitalizacji, plan który może stać się kontynuacją zamierzeń jego założycieli.

Kiedy zakładana była, jako miasto ogród, Podkowa Leśna, w samym jej centrum zaprojektowano park miejski, wykorzystujący naturalne piaszczyste wzniesienia wydm na budowę

PODKOWA LEŚNA I OKOLICE NA WEEKEND

18

6 toru saneczkowego i tworząc staw na niewielkim cieku płynącego pod wydmami potoku Niwka. Obecnie nieco zaniedbany park, będący raczej dziko rosnącym lasem mieszanym z przewagą sosen i dębów, służy dorosłym jako miejsce spacerów, a dzieciom do zimowych zabaw na śniegu, jednak założycielom parku przyświecała bardziej ambitna jego funkcja jako ośrodka kultywowania tężyzny fizycznej.

7. [0,9 km] Choć misa stawu, niedawno jeszcze całkiem sucha i porośnięta trawą, zalana już została wodą, w której odbijają się przybrzeżne wierzby, to jej poziom nie jest jeszcze wystarczający do wykonania skoku startowego z betonowego słupka, jakich pięć, choć nieco nadgryzionych zębem czasu, pozostało po tych dawnych ambicjach. Tak, było tu kąpielisko i urządzano zawody pływackie, pływano też łódkami, obok były kor-

ty tenisowe i boisko do siatkówki – a wszystkim zarządzał Klub Sportowy.

8. [0,9 km] Siedziba Klubu mieściła się w stylowym budynku o uroczej uzdrowiskowej architekturze, który powstał w sąsiedztwie stawu. Kasyno Obywatelskie – bo tak nazwano to miejsce, nie miało nic wspólnego z hazardem, stanowiło ośrodek życia towarzyskiego powstającego właśnie miasta ogrodu. Pełniło tę rolę z powodzeniem przez szereg lat i po długiej przerwie okresu, w którym „obywatelskość” była niedopuszczalna, obecnie nadal ją pełni. Funkcjonujące tu od czerwca 2008 Centrum Kultury i Inicjatyw Obywatelskich organizuje koncerty, przedstawienia, wystawy. Budynek został w 2007 roku pięknie odnowiony przy pomocy funduszy Unii Europejskiej.

Kolejnym celem tego spaceru jest rezerwat przyrody „Parów Sójek”. Od

19

1. SPACER DO STAWISKA

9 parkowego stawu biegnie na północ pod szczelnym dachem zieleni utworzonym przez korony drzew kręty parów będący korytem potoku Niwka.

Po przekroczeniu mostka przy stawie należy skręcić w prawo i brzegiem parowu dojść do torów kolejki WKD, pod którymi prowadzi na drugą stronę niski tunel. Ścieżka wiedzie teraz prawą stroną jaru do ulicy Słowiczej.

Rezerwat zaczyna się w miejscu, gdzie ulica Słowicza odbija w lewo.

9. [1,4 km] Rezerwat przyrody „Parów Sójek” utworzony został na powierzchni prawie 4 hektarów, by chronić pozostałości tutejszych lasów liściastych. Rosną tu drzewa o wieku ocenianym na ponad 150 lat.Spacerując dalej ulicami Szczyglą, Ptasią i Gołębią stajemy przed bramą do parku w Stawisku.

10. [2,5 km] Stawisko to nazwa nadana przez Jarosława Iwaszkiewicza 35-hektarowej wówczas posiadłości, którą jego teść Stanisław Wilhelm Lilpop podarował córce Annie w dniu ślubu w roku 1922.

8

Okazała willa, będąca ozdobą tej posiadłości i domem rodzinnym Iwaszkiewiczów, miała być pierwotnie zaprojektowana przez Karola

PODKOWA LEŚNA I OKOLICE NA WEEKEND

20

10 Stryjeńskiego, ostatecznie stworzył ją Stanisław Gądzikiewicz.

poskromiony las, zaś kultura z roli przeniosła się do salonu.

Z mariażu finansjery i poezji powstało miejsce owiane legendą polskiej kultury. Choć młodzi, majętni gospodarze, osiadłszy na wsi, planowali, jak na dziedziców przystało, zajmowanie się sadownictwem, uprawą szparagów i zbóż, to jednak szybko okolicę zaczął porastać nie-

U Iwaszkiewiczów gościli często znani twórcy tamtych czasów, między innymi – Julian Tuwim, Antoni Słonimski, Jan Lechoń, Karol Szymanowski, Stanisław Baliński, Jerzy Mieczysław Rytard. Niekończące się rozmowy o sztuce stanowiły tło, w którym dojrzewał talent pisarza, tworzącego w tym okresie swoje najlepsze opowiadania – „Panny z Wilka”, „Brzezinę”, wiersze i sztuki teatralne.

Dom pozostawał otwarty przez całą okupację, stanowiąc schronienie, już nie tyle dla muz, co dla wielu pozostających bez środków do życia artystów. Przez Stawisko przewinęło się w czasie okupacji wiele postaci znaczących dla polskiej kultury, między innymi: Czesław Miłosz,

21

1. SPACER DO STAWISKA

„Wnętrze Stawiska zachowało swój pierwotny charakter zamożnego domu polskiego ze zbiorami XIX- i XX-wiecznego malarstwa polskiego i innych dzieł sztuki, z meblami, sprzętami oraz przedmiotami codziennego użytku” – Informator Muzeum.

10 Stanisław Dygat, Krzysztof Kamil Baczyński, Leon Schiller, Witold Lutosławski, Jerzy Waldorff. Po Powstaniu Warszawskim zatrzymali się tu na dłużej Jerzy Andrzejewski, Władysław Tatarkiewicz.

Informacje dotyczące zwiedzania muzeum znajdują się na stronie 80.

Ze Stawiska wracamy ulicą Gołębią na południe znajdując się przez chwilę niespodziewanie w Milanówku, do którego należy fragment ulicy Zachodniej, prowadzącej w stronę przystanku WKD Podkowa Zachodnia.

Po wojnie najczęściej pojawiali się w Stawisku przyjaciele Iwaszkiewiczów – Zygmunt Mycielski, Paweł Hertz, Roman Jasiński. Wydarzeniami były natomiast: wizyta królowej belgijskiej Elżbiety w roku 1955 i Artura Rubinsteina w roku 1958.

Obecnie mieści się tu Muzeum Anny i Jarosława Iwaszkiewiczów.

Wejście na teren rozległej posiadłości to oznakowana szyldem Muzeum brama przy ulicy Zachodniej. Wjazd samochodem możliwy jest główną bramą znajdującą się przy drodze 719. Parkową aleją dojeżdża się do wygodnego parkingu obok willi.

10

PODKOWA LEŚNA I OKOLICE NA WEEKEND

Nie sposób nie zauważyć, że znajdujemy się w ptasiej dzielnicy Podkowy Leśnej. Mijając ulicę Szczyglą, Bażantów i Kukułek docieramy do skrzyżowania z ulicą Słowiczą, zwracającą na siebie uwagę nie tylko nazwą, ale przede wszystkim wielką obfitością wysokich – choć mocno prześwietlonych dębów – w których zapewne nie tylko słowiki znajdują schronienie.

Ta część miasta ogrodu powstawała stosunkowo wcześnie – w podobnym czasie co Stawisko. Spacerując Słowiczą na wschód możemy przekonać się o tym wielokrotnie.

Najpierw jednak warto zwrócić uwagę na Słowiczą 36/38, gdzie na obszernej działce pośród starych dębów jaśnieje fronton współczesnego domu, elegancką formą wiernie nawiązującego do dobrej architektury lat międzywojennych.

22

11. [3,5 km] Położony również po lewej stronie, dom w wypielęgnowanym ogrodzie przy Słowiczej 30, to zbudowana w roku 1928 willa „Małgosia” – jeden z pierwszych domów w Podkowie Leśnej. Duży dom przy Słowiczej 27 to willa zbudowana w roku 1929 dla dyrektora fabryki zapałek w Mszczonowie.

Nieistniejąca już willa „Włada” przy Słowiczej 28 wybudowana została przez inżyniera Szydłowskiego, właściciela firmy budowlanej uczestniczącej w powstawaniu Podkowy Leśnej. Niewielka willa, zaplanowana jako dom letniskowy, podczas kryzysu lat trzydziestych, a później w czasie okupacji posłużyła jako schronienie rodzinie.

12. [3,6 km] Kolejną willę wybudowano w roku 1930 w stylu dworkowym przy ulicy Słowiczej 25. To

23

1. SPACER DO STAWISKA

11 „Dworek Lali”. Dość wyjątkowym elementem architektonicznym tego domu jest półkolista nisza nad balkonem wspartym na zgrabnych kolumienkach, zdobiona ornamentem w formie muszli. Ta fasada widoczna jest od strony torów WKD. 13. [4,0 km] Słowicza 12 to modernistyczna willa, w której kręcone

były sceny do filmu Andrzeja Wajdy „Wielki Tydzień”.

14. [4,3 km] Dochodząc do ulicy Brwinowskiej, gdzie wyrasta niewielkie centrum usługowe Podkowy Leśnej, zobaczymy po lewej stronie budynek Poczty Polskiej, a przy nim charakterystyczną sylwetkę bardzo nowoczesnej w latach trzydziestych centrali telefonicznej. Identyczne centrale powstały w tym czasie również w Milanówku, Pruszkowie i Grodzisku.

Skręcając Brwinowską w prawo po chwili dochodzimy do torów WKD i peronów stacji Podkowa Leśna Główna. [4,4 km]

12

ecka

ka zis d ro G

łe Kuku

Słowicza

K

4

ka ińs w ł Żó

w nó wi r B ina gm

Wrzosowa

a ow d en w La

8

Paproci

Storczykó w

6

Parkowa

Irysowa

ia t Kw

2

wa Akacjo

9

s Sa

7

10

Borowin

Jałowcowa

ek an

Blu szc zow a

1502W

awła II Jana P Jaśminowa

Jodłowa

Lipow a

Podkowa Leśna

Leśna Główna

wa szk iew Stanisła i cza wa Wilh elma Lilp opa

3

1

SłowiczaPodkowa

Młochowska

Zarybie

24

nw Ko

a sk w o rz ie m a zi w io Ka al

lii wa n Ko

5

Podkowa Leśna Zachodnia

od nia

a sk ow t s Pia

ow a

ch Za

Kwiatowa

Różana

Julian a Ejsm onda

k se ra I

Stefan a Żero mskie go

a ław Jar os

Poprzecz na

Jana Pawła II

Jana Pawła II

Klonowa

Mł

Adam a Mi

owa Kasztan

Głogów

dane mapy © autorzy OpenStreetMapan

a

Akacj o

2. SPACER W STRONĘ ŻÓŁWINA

Łąkowa

25

Dworki i pensjonaty 2. Spacer w stronę Żółwina Kasztanowa

Ten spacer prowadzi na południe, do „kwiatowej” części Podkowy Leśnej – między innymi ulicami Wrzosową, Kwiatową, Głogów i Borowin.

Ciekawa jest również ich historia, mocno i dramatycznie zaakcentowana w czasie okupacji i Powstania Warszawskiego.

Po drodze zobaczyć można kilka przykładów pięknej architektury powstającego na przełomie lat dwudziestych i trzydziestych miasta ogrodu – miejsca wypoczynku.

Przy ulicy Głogów, wiodącej w stronę Żółwina, znajduje się ośrodek jazdy konnej TKKF, w którym spędzić można więcej czasu – na koniu lub na ławeczce.

Żó ł

ka ińs w

a dn Wo

iatowa

Poc hyła

1 Stacja Podkowa Leśna Główna, 2 Kino „Projekt”, 3 Park Miejski, 4 WKD Podkowa Leśna Zachodnia, 5 Dworek, 6 „Jókawa”, 7 Figura Matki Boskiej, 8 „Krychów”, 9 Ośrodek Jazdy Konnej, 10 Borowin [4,5 km]

26

PODKOWA LEŚNA I OKOLICE NA WEEKEND

1. [0,0 km] Spacer po południowo-zachodniej części Podkowy Leśnej zaczniemy od wędrówki przez Park Miejski. Bezpośrednio z peronu stacji, tuż obok białego budyneczku kasy biletowej, skręcimy w ulicę Świerkową będącą w istocie parkowym chodnikiem.

2. [0,1 km] Po chwili mijamy po prawej stronie przylegającą do Parku Miejskiego zadrzewioną posesję dawnego Miejskiego Ośrodka Kultury wsławionego promowaniem w latach dziewięćdziesiątych artystów alternatywnych z całej Polski. Obecnie w ramach CKiIO działa tutaj kino Projekt z interesująco dobieranym repertuarem.

Na podesji zachowały się charakterystyczne drewniane baraki wybudowane w czasie okupacji – najprawdopodobniej dla stacjonujących w Podkowie Węgrów. Świerki na Świerkowej są

2 naprawdę imponujące, tworzą gęsty szpaler, a sądząc po grubości ich pni należą zapewne do najstarszych w Podkowie Leśnej.

Przy ulicy Iwaszkiewicza dostrzec można z innej jeszcze perspektywy willę „Aida”, do której jest stąd również wejście. Teraz skręcamy w prawo na zachód, kierując się łukiem ulicy Iwaszkiewicza w stronę parku. Parkowa ścieżka prowadzi w stronę Pałacyku Ka-

27

2. SPACER W STRONĘ ŻÓŁWINA

4 syno, gdzie warto zawsze obejrzeć aktualną wystawę artystyczną i kalendarz wydarzeń planowanych na najbliższe tygodnie.

3. [0,5 km] Ścieżką dookoła stawu wędrujemy na przeciwległy brzeg, wdrapujemy się na piaszczystą wydmę i schodzimy dalej lasem do zapomnianego nieco wyjścia z parku w sąsiedztwie przystanku WKD Podkowa Leśna Zachodnia.

5

4. [1,3 km] Jest to jedyny na linii WKD przystanek z dwoma peronami – z jednego odjeżdża się do Grodziska, a z drugiego do Milanówka. Stąd skierujemy się ulicą Parkową na południe, by zobaczyć kilka interesujących przykładów wczesnej zabudowy Podkowy Leśnej.

5. [1,6 km] Pierwszym z nich jest stojąca na niewielkim wzniesieniu rozległej otwartej przestrzeni posesji

28

PODKOWA LEŚNA I OKOLICE NA WEEKEND

6 Parkowa nr 37 willa reprezentująca styl dworkowy, dla którego inspiracją był polski dwór szlachecki z wspartym na kolumnach gankiem i wysokim łamanym dachem. Styl doczekał się wielu realizacji również w budynkach użyteczności publicznej, jak szkoły czy dworce kolejowe.

Pięknym przykładem tej architektury jest dworzec PKP w Grodzisku Mazowieckim. Tu w Podkowie dwie eleganckie wille o charakterze dworków stworzył architekt Stanisław Futasewicz.

Ten dom powstał w roku 1927, architekt wybudował go dla swojej rodziny.

Drugi, nawet bardziej okazały, znajduje się przy ulicy Bobrowej, we wschodniej części miasta.

6. [1,9 km] Idąc Parkową dalej na wschód mijamy kolejne dwie budowle z roku 1928. To stylowe pensjonaty o drewnianej architekturze uzdrowi-

skowej rodem z kresów wschodnich – „Jókawa” i „Przedwiośnie”. Obie wille przywiezione zostały w elementach z Wołynia i postawione w Podkowie Leśnej w roku 1928. W „Przedwiośniu” mieścił się pensjonat reklamowany już w „Przewodniku po kolei elektrycznej Warszawa – Grodzisk” z początku lat trzydziestych – jako komfortowo urządzony z elektrycznością i kanalizacją.

6

29

2. SPACER W STRONĘ ŻÓŁWINA

„Przedwiośnie” przedstawia się obecnie pięknie poprzez ogród kwiatowy i służyć by mogło do kolejnej reklamy miasta ogrodu, natomiast los „Jókawy” pozostającej w zarządzie miasta zależy od znalezienia środków na jej rewitalizację.

7. [2,0 km] U zbiegu Parkowej i Bluszczowej przy ich skrzyżowaniu z Kwiatową powstał trójkątny skwer.

W roku 1925 na pustej przestrzeni wytyczonych zgodnie z planem ulic wmurowano tu kamień węgielny pod budowę miasta ogrodu. Na cokole z czerwonego piaskowca wyryta została lista założycieli Podkowy Leśnej: Stanisław Lilpop, Spółka Akcyjna „Siła i Światło”, Bank Związku Spółek Zarobkowych, Elektryczne Koleje Dojazdowe. Na kamieniu umieszczona została figurka Matki Boskiej, a skwer nosi obecnie imię księdza Bronisława Kolasińskiego.

8

7 Ze skweru skierujmy się na południe Kwiatową i zaraz Storczyków w prawo, i Wrzosową w lewo.

8. [2,6 km] W cienistej perspektywie ulicy pojawia się odległy fronton położonej nietypowo na przedłużeniu osi ulicy willi „Krychów”, wybudowanej w roku 1931 przez jednego

PODKOWA LEŚNA I OKOLICE NA WEEKEND

ze współtwórców Podkowy Leśnej – Tadeusza Baniewicza, dyrektora spółki „Elektryczne Koleje Dojazdowe”. Elegancka modernistyczna architektura wzbogacona została subtelnie elementami dawniejszych stylów i stanowiła inspirację dla późniejszych realizacji.

Po Powstaniu Warszawskim został tu ulokowany oddział chirurgiczny Szpitala Wolskiego, przez który przewinęło się kilkuset rannych i chorych – powstańców, żołnierzy Berlinga, cywilów. W latach siedemdziesiątych i osiemdziesiątych mieszkał tu zięć Baniewicza, słynny archeolog Kazimierz Michałowski. Mieściła się tu w tym czasie pracownia Zakładu Archeologii Śródziemnomorskiej PAN ze wspaniałymi zbiorami. Historia i architektura willi „Krychów” czynią to miejsce jednym z najważniejszych w Podkowie Leśnej.

9

30

Zamiłowanie do eleganckiego modernizmu trwa zresztą współcześnie, czego dowodem jest stylowy sąsiedni dom przy Kwiatowej 19.

Kwiatową kierujemy się teraz w lewo na wschód, skręcając następnie w ulicę Sasanek, gdzie na skrzyżowaniu z Głogów warto zwrócić uwagę na współczesne domy doskonale wkomponowane w wysokie sosny i dęby. Pierwszy to duża willa po lewej, zaś drugi to, na przeciwległym narożniku skrzyżowania, niewielki domek z drewnianych bali.

Ulica Głogów prowadzi prosto na południe i można nią dojść wkrótce do Żółwina, w całkiem wiejskie okolice. Jednak dwie ostatnie atrakcje Podkowy Leśnej znajdują się bliżej.

9. [3,2 km] Pierwsza to ośrodek jeździecki TKKF Podkowa, gdzie

31

2. SPACER W STRONĘ ŻÓŁWINA

można przysiąść na chwilę na ławeczce i obserwować młodzież doskonalącą umiejętności jazdy konnej.

Naprzeciw bramy ośrodka jeździeckiego prowadzi w głąb lasku krótka i wąska uliczka Borowin. Pod numerem 5 dostrzec można wśród zieleni niepozorny domek.

10. [3,3 km] Podmiejski dom letniskowy zbudowany w latach 1927-1928 należał do rodziny Walców i Niemyskich, którzy w latach okupacji pomagali na różny sposób wielu ukrywającym się Żydom.

Przez dom przewinęło się w różnych okolicznościach tak wiele rodzin, że miejsce nazwane zostało przez sąsiadów „jeneralnym biurem pomocy żydom”. W 2000 roku Lucjan i Barbara Niemyscy oraz siostra Lucjana, Janina, zostali odznaczeni medalem „Sprawiedliwy Wśród Narodów Świata”.

Wspominająca te czasy pani Stanisława Mysłakowska, córka państwa Niemyskich, przekonana jest o roli przeznaczenia. „Pomimo, że o działalności Borowina niemal wróble na dachu śpiewały — włos nam z głowy nie spadł, chociaż podobno było wiele donosów. Zasługa to pracowników poczty, którzy donosy pakowali do kosza”.

10 W sierpniu i wrześniu 1944 roku uciekinierami stali się wypędzeni z miasta mieszkańcy Warszawy.

Jedną z osób goszczonych w Borowinie była Maria Dąbrowska, która tak zapamiętała dom: „Wydał mi się niesłychanie uroczy, pokoje cieniste staroświeckie, a ogród zaniedbany, piękniejszy niż kiedykolwiek”.

To był ostatni punkt trasy tego spaceru i pozostaje powrót, w trakcie którego trudno oprzeć się refleksji, jak gwałtownie zatrzymany został w czasie okupacji rozwój tego miasta ogrodu i wielu innych kwitnących przedsięwzięć i jak trudne czasy niosła dla jego mieszkańców nowa rzeczywistość. Ulicą Głogów wracamy na północ do Jałowcowej, którą docieramy do Jana Pawła II prowadzącej na północ do stacji Podkowa Leśna Główna. [4,5 km]

1

zaPodkowa

wa Akacjo

Jana Pawła II

a ław Jar os

wa szk iew tanisław i cza a Wilhel ma Lilpo pa

I

Borowin

Jałowcowa

k ne sa a S

1502W

awła II Jana P

Jaśminowa

Młochowska

3 4

wa ko Bu

a olow Top

Jodłowa

Lipow a

wa Akacjo

a ewiow Modrz

Jelenia

Mł 5 oc ho ws ka Zarybie

8

a Sosnow

Rezerwat Rezerwat im. Bolesława Hryniewieckiego

6

Sosnowa

Młoc howska

7

wa ko Bu

12

9

Podkowa Leśna Wschodnia

wa ozo Brz

Blu szc zow a

2

Podkowa Leśna

Leśna Główna

e

10

11

a Kolejow

Leśna

a w ko u B

Cicha

Miejska

a bow Dę

Różana

Klonowa

Jana Pawła II

owa Kasztan

Julian a Ejsm onda

wa oro Jaw

A d a m a Mick iewicz a

a dni cho Ws

S t e f a n a Żero mskie go

wa Grabo

oprzeczn a

11 Listopada

J u l i u s z a Słow ackieg o

ka ws o n Cich a

a pad isto L 1 1

Granicz na Podko

Pod

32

owa Sosn

dane mapy © autorzy OpenStreetMap

Głogów

33

3. SPACER DO PODKOWY WSCHODNIEJ

Wille pod sosnami

3. Spacer do Podkowy Wschodniej 1 Stacja WKD Podkowa Leśna Główna, 2 Aleja Lipowa, 3 „Krywojta”, 4 Willa Słowackiego 5, 5 Marysin, 6 Las Młochowski, 7 Pomnik Żołnierzy AK, 8 „Kurza Stopka”, 9 Dom z Nike, 10 Renata, 11 „Szklany dom”, 12 „Jedlina” [4,9 km] W kierunku Lasu Młochowskiego i zachodniej części Podkowy Leśnej prowadzi cienista Aleja Lipowa będąca pomnikiem przyrody. Nazwy ulic tutaj pochodzą od gatunków drzew Sosnowa, Bukowa, Grabowa.

Wysokie sosny tworzą nad domami dach gałęzi i igieł, pod którym chowają się przykłady doskonałej nieraz architektury rezydencjonalnej

jak willa przy ulicy Słowackiego 5 czy „Jedlina”. Są tu też domy związane z postaciami znanymi ze świata kultury - Benedyktem Hertzem, Janem Skotnickim, Ireną Krzywicką.

Od południowego zachodu przylega do Podkowy Leśnej Las Młochowski z fragmentem ponad 100-letniego drzewostanu – obecnie rezerwatem przyrody imienia Bolesława Hryniewieckiego.

PODKOWA LEŚNA I OKOLICE NA WEEKEND

1. [0,0 km] Trasa tego spaceru rozpoczyna się od stacji WKD Podkowa Główna i prowadzi aleją Jana Pawła II na południe, obok kościoła św. Krzysztofa i dawnego pałacyku myśliwskiego Stanisława Lilpopa do skrzyżowania z aleją Lipową.

2. [0,3 km] Tu skręca w lewo kierując się szeroką parkową alejką Lipowej między rzędami wiekowych drzew na wschód. Trzy rzędy lip wzdłuż polnej drogi przecinającej grunty dawnego folwarku Wilhelmów sadziła podobno matka założyciela miasta Stanisława Lilpopa. Drzewa objęte ochroną jako pomniki przyrody liczą sobie obecnie ponad sto lat.

Kiedy Spółka „Miasto-Ogród Podkowa Leśna” rozpoczęła w latach dwudziestych ubiegłego wieku sprze-

3

34

daż działek budowlanych, wzięciem cieszyły się przede wszystkim leśne tereny na zachodzie powstającego miasta i na jego wschodzie, podczas gdy obszar przylegający bezpośrednio do folwarku Wilhelmów do roku 1930 pokrywały latem łany zbóż, a jedynymi budowlami w tym rejonie były drewniane domki pozostałe po XIX-wiecznym letnisku Stanisławów oraz pochodzące z początku wieku domy samego Lilpopa – „Aida” i Pałacyk Myśliwski.

3. [0,7 km] W końcu lat dwudziestych i tu zaczęły powstawać nowe domy – interesującym przykładem jest zbudowana dla Henryka Zabłockiego, dyrektora zakładów Norblina w Warszawie w stylu dworkowym willa „Krywojta” – przy Lipowej 15.

Wieloletnim gospodarzem tego domu

35

3. SPACER DO PODKOWY WSCHODNIEJ

4 był Wojciech Zabłocki, żołnierz AK, uczestnik Powstania Warszawskiego.

Aleja kończy się niemal przy skraju lasu trójkątnym placykiem – rozjazdem, z którego kierujemy się na ulicę Słowackiego.

5

4. [1,1 km] Skierujmy się w tę ostatnią; pod numerem 5 zobaczyć można willę uznawaną za jeden z piękniejszych przykładów dobrej architektury podwarszawskich osiedli letniskowych.

36

PODKOWA LEŚNA I OKOLICE NA WEEKEND

5. [1,3 km] Dalej, pod numerem 20, widać willę „Marysin” wybudowaną w roku 1931 dla Aleksandra Enholca, dyrektora polskiej filii Brytyjskiego Towarzystwa Biblijnego. Jest ona uznawana za przykład najwyższej klasy architektury dworkowej.

Aby wrócić na skrzyżowanie przy alei Lipowej, skierujmy się do końca ulicą Słowackiego i skręcając w ulicę Młochowską przejdźmy skrajem Lasu Młochowskiego.

7

6. [2,0 km] Po drodze miniemy tablicę informującą o ścieżkach spacerowych i rowerowych w samym Lesie Młochowskim – do wykorzystania w innych jeszcze spacerach.

wej i Sosnowej, stoi pomnik żołnierzy AK kompanii „Brzezinka”, autorstwa Jerzego Juczkowica.

7. [2,3 km] Na niewielkim placyku, w miejscu połączenia ulic Buko-

8. [2,6 km] Ulicą Sosnową idziemy na wschód, by pod numerem 39 zobaczyć dom „Kurza Stopka”, Bene-

8

37

3. SPACER DO PODKOWY WSCHODNIEJ

9 dykta Hertza – autora bajek i sztuk teatralnych. Z tą postacią związana jest historia nadawania nazw ulicom Podkowy Leśnej – a przynajmniej jedna z wersji.

9. [2,8 km] Z Sosnowej skręcamy w Grabową, gdzie pod numerem 19 odnajdziemy dom ze skrzydlatą Nike Jana Skotnickiego, malarza i rysownika, absolwenta szkół artystycznych w Petersburgu, Krakowie i Paryżu, żołnierza Legionów Polskich i działacza kultury w wolnej Polsce.

Teraz skręcamy w prawo w ulicę Bukową kierując się na zachód.

Prowadzi nią droga do niedalekich Otrębus przekraczając na granicy miejscowości tory kolejki WKD. To dawny folwark Klementynów, wybitnie leśna część Podkowy. Na każdej

niemal działce wznoszą się wysoko kolumny sosen z przyciętymi niżej konarami, by pod pachnący szpilkowy dach wpuścić na domy i ogrody więcej światła. Mijając skrzyżowanie z Sosnową dochodzimy do ulicy 11 Listopada i skręcamy w nią w lewo na północ.

10. [3,3 km] Na ostatniej posesji po prawej stronie, pod numerem 1/3 widać poprzez zieleń masywną bryłę willi „Renata”. Wybudowany na początku lat trzydziestych przez szambelana papieskiego, Leonarda Sakowicza dla żony Renaty z domu von Tyzenhausen, dom posiada ciekawą architekturę.

Stylizowany jest na zameczek obronny; jego architektura zawiera motywy nawiązujące do gotyku i re-

38

PODKOWA LEŚNA I OKOLICE NA WEEKEND

10 nesansu lecz jednocześnie budowla nie sprawia wrażenia eklektycznej. Na elewacji frontowej widoczny jest szyld „Apteka” ale próżno tu pytać o proszki na ból głowy. To apteka znana z serialu telewizyjnego „Klan” – filmowanego między innymi w willi „Renata”.

jowe, dokonała niebanalnego wyboru również na polu architektury.

Niewielki domek letniskowy budowany etapami w latach 1928 – 1932, a zaprojektowany – jakżeby inaczej – z prostych, przeszklonych brył w stylu

Ulicą 11 Listopada dochodzimy do torów kolejki WKD. Wzdłuż torów biegnie gruntowa dróżka, którą kierujemy się w lewo na zachód, by po chwili skręcić w lewo w kolejną przecznicę. To znowu Sosnowa, zdecydowanie zasługująca na swoją nazwę.

11. [3,6 km] Pod numerem 9 zobaczyć można dawną ekstrawagancję Podkowy Leśnej – „Szklany dom” Ireny Krzywickiej. Znana skandalistka II Rzeczpospolitej, ze swobodą łamiąca ówczesne konwenanse obycza-

11

39

3. SPACER DO PODKOWY WSCHODNIEJ

12 międzynarodowym, wywodzącym się z kręgu niemieckiego Bauhaus’u, wzbudził wielkie kontrowersje u sąsiadów, co wywoływało jeszcze większą dumę jego właścicielki.

Na ścieżkach ogrodu Krzywickich częściej zobaczyć można było Tadeusza Boya-Żeleńskiego, partnera Ireny, niż jej męża. Rozkosznie wygrzewająca się w słońcu perska kotka Wobica zyskała sławę jako bohaterka „Romansu Wobicy” opublikowanego przez Krzywicką na łamach „Wiadomości Literackich”.

Teraz wróćmy na północ, do Akacjowej i skręcając nią w lewo na zachód przejdźmy wzdłuż torów WKD do ulicy Wschodniej, gdzie pod numerem 5 znajdziemy jeden z bardziej interesujących w Podkowie domów.

12. [4,1 km] To okazała willa „Jedlina” zbudowana w roku 1928, zaprojektowana przez Mieczysława Szydłowskiego dla Wacława Franciszka Jacobsona wiceprezesa Banku Handlowego w Warszawie.

Wyjątkowego charakteru nadaje willi klasycystyczny czterokolumnowy portyk zamieniający ją w pałacyk. Aż ciśnie się do głowy pytanie, jakim frontonem mógł poszczycić się dom samego prezesa. Willa lśni blaskiem, jakby zbudowano ją w ostatnich miesiącach.

Z tego miejsca pozostaje już tylko powrót ulicą Akacjową, wzdłuż torów WKD do stacji Podkowa Leśna Główna. [4,9 km]

na Par zn ie Ga wska rde nii Pia sto He ws len ka o Wi ws kto ka rsk a Ma zow

Gra nic z

Opało wa

Nie cał a Fig ow a Fab ryc zn a

K

Cicha

R

1502W

ka ows len He

Bor

Miejska

Bob row

Rys

He le

Jelenia

SłowiczaPodkowa

Leśna Główna

1

wa Akacjo

I

wa szk iew Stanisła i cza wa Wilh dane emapy lma Lilp© autorzy OpenStreetMap opa

Mod

T

owa Kasztan

Podkowa Leśna Klonowa

Jana Pawła II

a ław Jar os

Podkowa Leśna Zachodnia

Wie w

2

Błońska

Myś liws ka

Jaskółcza

wa do ro Og

łek Kuku

Słowicza

Jodłowa

3

ka ws no

bl a

Leśnej Polan y Jodłowa

Krucza

a sk aw sz r a W

Sz pa kó w Wa rsz aw sk a

Ptas i a

Gołębi a

Szczygla

k se ra

ch Za

od nia

Sokola

Sępów

Kęp iń

Sar nia

ró W

wa

4

Orla

jek Só

Bażan ów t

Wil hel ma Lilp opa

Główna

Sępów

Sta nis ław a

ka ws no wi Br

Sokola

Ptasia Ptasia

Gołęb ia

Kiele cka

5

Kęp ińs ka

Myś liws ka

Wilsona

Thomasa Woo drowa

Leśna

a sk m do Ra

a ow op Ok

Bolesława P rusa

Pias tow a

Leśna

wa to or Sp

a sk liw yś M

a w iro Żw

6

Borkowa

wa ko od Śr

na ór G

a zn a ec on ow ł S od gr O

a ow rk ie Św

13

7

Marii Konopnickie j

Borkowa

e sz ci Za

l Ko

8

9

40

Ot ręb us ka

Paszkowskiego

ka ót Kr

10

ka zis od r G

ej ow a

Ro dz inn a

Pszczelińsk a

Tadeusza Ko ściuszki

Elizy Orzeszkow ej

na cz Bo

Thomasa Wood rowa

12

Wilsona

11

Grudowska

wiecka

ska ań Gd a ow on Per

lna pó Ws

Brwinów

Przejazd

Żytnia

Lipowa

Brwinów

ka ws no

nowie cka

ka ejs Wi

ska a row mo ewiow Ko drz Mo

Ryne k

ska ow szk Pru

la Or

nr 1 Wrzosowa

41

4. SPACER DO BRWINOWA

Zanim powstała Podkowa 4. Wille Brwinowa

1 Podkowa Leśna Główna, 2 Bobrowa, 3 „Mały Dworek”, 4 „Dziewanna”, 5 „Wandeczka” 6 Orzeszkowej, 7 Dom Kossowskich, 8 Willa Wernerów, 9 „Włoszka”, 10 Grodziska 19, 11 UG Brwinów, 12 Apteka, 13 „Zagroda” [7,2 km] Trasa tego dłuższego spaceru prowadzi od stacji WKD Podkowa Leśna Główna na północ gdzie jeszcze przed linią drogi 719 biegnie granica pomiędzy Podkową Leśna a Brwinowem.

Brwinów był parcelowany i zabudowywany wcześniej niż Podkowa Leśna i duża część zabytkowych domów pochodzi z pierwszych lat XX wieku.

Inna jest też – bardziej konserwatywna architektura tych budowli. Jedynie nieliczne posesje zachowały oryginalną, dużą powierzchnię działki, współczesna zabudowa Brwinowa jest dość gęsta i na ogół pozbawiona starodrzewu.

Miejscem, w którym czas został zatrzymany, jest „Zagroda”, siedziba Towarzystwa Przyjaciół Brwinowa.

42

PODKOWA LEŚNA I OKOLICE NA WEEKEND

2 1. [0,0 km] Od stacji WKD kierujemy się za znakami czerwonymi szlaku pieszego w ulicę Lotniczą na wschód wzdłuż torów, by po chwili skręcić w lewo, na północ, w ulicę Myśliwską.

To dość szeroki pas zieleni z wielką mnogością przeróżnych drzew; są tu olbrzymie brzozy i wysokie sosny, świerki, modrzewie, a także dęby, klony, graby, wysokie tuje i jarzębina.

Tu kończy się Podkowa Leśna i zaczyna Brwinów. Następna przecznica to ulica Stanisława Lilpopa; skręcamy nią w lewo na zachód.

3. [1,7 km] Pod numerem 14 zobaczyć możemy w odsłoniętym ogrodzie niepozorną willę „Mały Dworek”. Po chwili skręcamy w prawo na północ

2. [0,3 km] Za bezimiennym ciekiem w prawo odbija leśna uliczka Bobrowa.

Warto zanurzyć się na chwilę w ten cień, by zobaczyć dom pod numerem 8 – jedną z dwu najciekawszych w Podkowie Leśnej realizacji stylu dworkowego. Willę projektował Stanisław Futasewicz.

Idziemy dalej Myśliwską na północ.

Szlak czerwony skręca w lewo w Sarnią, dalej jest Borsucza i Wiewiórek.

3

43

4. SPACER DO BRWINOWA

6 w ulicę Piastową, gdzie pod numerem 6 skrywa się w starodrzewiu willa „Dziewanna”, zbudowana w roku 1939 dla jednego z dyrektorów firmy Lilpop, Rau i Loewenstein – Stanisława Komorowskiego 4. [1,9 km] Ta część Brwinowa charakterem należy raczej do Podkowy. Inaczej jest po przekroczeniu drogi 719. Ulicą Kępińską zbliżamy się do skrzyżowania, na którym są, na szczęście, pasy przejścia dla pieszych. Za skrzyżowaniem idziemy dalej Kępińską. Okolica nie przypomina Podkowy Leśnej, ale jest całkiem miło. Wygodny chodnik biegnie pod szpalerem brzóz i lip, po lewej ciągną się metalowe parkany zadbanych współczesnych rezydencji, po prawej dodatkowy pas zieleni.

5. [2,6 km] Skręcamy w prawo na północ w ulicę Kraszewskiego, gdzie

pod numerem 23 chowa się w gąszczu starodrzewu kolejny zabytkowy dom – willa „Wandeczka”. Zaraz potem kierujemy się w wąską uliczkę Prusa w lewo na zachód.

6. [2,9 km] Przy kolejnym skrzyżowaniu, już na ulicy Orzeszkowej, zobaczyć można dwa domy pochodzące z początku XX wieku – nr 8 i nr 5.

Coraz lepiej widać gniazdowy charakter starej zabudowy tej części Brwinowa.

Wśród domków z lat sześćdziesiątych i siedemdziesiątych XX wieku stojących przeważnie na otwartych działkach z kwiatami, krzewami i drzewkami owocowymi – co jakiś czas pojawiają się grupy stuletnich lip czy dębów, a pod nimi chowa się architektura pamiętająca początek ubiegłego wieku.

PODKOWA LEŚNA I OKOLICE NA WEEKEND

44

7. [3,4 km] Najbliżej znajduje się położona po prawej stronie willa Kossowskich powstała na samym początku XX wieku, otacza ją obecnie rozległy park ze starymi drzewami.

7 Z ulicy Orzeszkowej skręcamy w ulicę Kępińską w prawo na zachód dochodząc do ulicy Wilsona. Tuż obok po lewej prowadzi dalej na zachód niewielka uliczka Czarci Skok, którą dojdziemy – przecinając Leśną – do ulicy Środkowej gdzie zobaczymy kilka ciekawych domów.

8. [3,5 km] Na kolejnej obszernej posesji również po prawej stronie znajduje się dom o interesującej architekturze zbudowany w roku 1914 przez rodzinę Wernerów. Podczas okupacji w ścianie tego domu, w ołowiowej osłonie, przechowywany był preparat radowy należący do Towarzystwa Naukowego Warszawskiego.

Dom posłużył kilkukrotnie jako plan do kręcenia nowel telewizyjnych.

9. [3,6 km] Idąc dalej ulicą Środkową zobaczymy po stronie lewej, pod numerem 6 willę „Włoszka” zbudowaną w roku 1926 dla państwa Raczyńskich.

10. [3,9 km] Ulica Środkowa kończy się skrzyżowaniem z ulicą Grodziską. Tu skręcamy w Grodziską w prawo na północ, mijając po chwili ulicę Zacisze z pięknym, drewnianym domkiem „Czesiówka” pod numerem 2 i dochodzimy do obszernej posesji Grodziska 19 z imponującą willą „Słoneczna”.

10

11. [4,1 km] Jak widać, w miarę zbliżania się do centrum Brwinowa wille nabierają po części charakteru

45

4. SPACER DO BRWINOWA

12. [4,2 km] Obok, pod numerem 7 znajduje się dom zbudowany w roku 1911 z przeznaczeniem na siedzibę apteki, która istnieje do dzisiaj.

11 kamienic, czego dowodem jest także budowla pod numerem Grodziska 12 będąca obecnie siedzibą Urzędu Gminy Brwinów. Dom w nieco innym kształcie wzniesiony został na początku XX wieku przez właściciela miejscowego tartaku i składu opałowego.

13

13. [5,1 km] Spacer po willowym Brwinowie tutaj się kończy, lecz wracając ulicą Grodziską do Podkowy Leśnej zobaczymy jeszcze jeden, bodaj najcenniejszy tutejszy zabytek. To willa „Zagroda”, wzniesiona w stylu dworkowym w roku 1910 przez Zygmunta Bartkiewicza, pisarza i regionalisty. Piękny dom z pięknym ogrodem jest obecnie siedzibą Towarzystwa Przyjaciół Brwinowa.

Powrót z tego miejsca do stacji WKD Podkowa Leśna Główna ulicami: Myśliwską, Kielecką, Leśną, Sportową i Brwinowską. [7,2 km]

2

Stefan a Żero mskie go

Świerszc zy

Lip

6

Jeżyno wa

na raj Sk

7

Rezerwat Zaborów im. W.Tyrakowskiego

11

Jeżyn owa

Skrajna

12

10

gmina B rwinów

Stasiówek

Na tal ińs ka

720

9

a Leśn owa Podk

na Legu Aleja

720

Po

720

a eśn aL ow dk

Ośrodek dla uchodźców

13

Marii Anny

14

wa no Jeży

łki ku Ku

Żółwińska

8

Stefanka

wa Cypryso

wa no Jeży

gm ina Nad arzy n

owa Szyszk

Południow a

Świeszczy

5

Czerem chy

Jeżyno wa

Tarni ny

Sęczkowa

Wiktorii

Działkowa

Południow a

Gr

Sarenki

Rysia

Żaby

wska Młocho

Makowa

Cicha

w Brwinó gmina

Dobra

Nadarzy ńska

Brzozo w

16

Pałacowo-Parkowy Zespoł Zabytkowy w Karolinie

Pias

15

za ółc Jask

dane mapy © autorzy OpenStreetMap

Pszcze la

Zielna

Świerkow a

M ło ch ow ska

Podleśn a

Podkowa Leśna

Jeżyno wa

Mal

Karolin

Jeży no wa

a Żywiczn

720

a ow czk rze Po

ska ow ierz zim Ka

Stasinek

Żół wiń ska

wa alio nw Ko

wa no Jeży

a ow wc Jało

Zim na Wo da

a iow win osk wa Brz lino Ma

soła We

wa bo Dę

ka ńs Bło

Słoneczn ików

Nadarzy ńska

Niecała

Zarybie

wa

Bażantów

Zygm unta K rasińs kiego

Młochow ska

Leśna

Świer kowa

a ńsk Bło

Żółwin

Zarybie

4

Rezerwat Rezerwat im. Bolesława Hryniewieckiego

3

Sosnowa

a Sosnow

Cicha

ierzchu Zm

wa ko Bu

ułki Kuk

Łąkowa

Zarybie

Mł oc ho ws ka

wa ko Bu

wa ko Bu

y lin Jed

Nadarzyńska

ska

Adam a Mick iewicz a

awa Stanisła wa Reymon ta

Jodłowa

Lipow a

1

Juliusz a Słow ackieg o

ztanowa

Poprzecz na

wa olo

Krótka

wa

A kacjow a

wa

Mokra

Jesiono wa

Lipow a

wa

a bow Dę

Słoneczn a

a

u Dęb ego Star

Podleśna

Cedrowa

11 Listopada

Leśna

owa

w kó ron ow Sk

Leśna

Mrów ka

a czn zy Mu

iczna Żyw

Daniela

Cypry

a Sp

ówką Nad Mr at wi po

Wspólna

Słoneczna

pr

46 iski rodz iat g pow

tek ką Za ny Zielo

Drobiarska

Wąska

Wschodnia

Wilgii

Krasek

47

5. SPACER WOKÓŁ LASU MŁOCHOWSKIEGO

Lasem do Karolina

5. Spacer wokół Lasu Młochowskiego 1 Podkowa Leśna Główna, 2 Aleja Lipowa, 3 Las Młochowski, 4 Rezerwat im. Bolesława Hryniewieckiego, 5 Nadarzyńska, 6 Rezerwat Zaborów, 7 Na Skraju, 8 Nadarzyn, 9 Dębak, 10 Aleja Legunów, 11. Droga 39, 12 Aleje Lipowe, 13 Leśniczówka, 14 Figura Marki Boskiej, 15 Karolin, 16 Podkowa Leśna [4,9 km] Daleki spacer, którego trasa okrążając Las Młochowski prowadzi pięknymi ścieżkami i duktami leśnymi, poprzez rezerwaty – ostoje wiekowych drzew i pełne światła polany. Po drodze mija się dwa miejsca godne szczególnej uwagi – choć całkiem odmienne.

Pierwsze z nich jest pozostałością bazy rakiet przeciwlotniczych – dywizjonu Dębak, ciekawostka dla miłośników militariów, zaś drugie to siedziba legendarnego zespołu „Mazowsze” w Karolinie. Trasa wykorzystuje w dużej części znaki pieszych szlaków turystycznych PTTK.

PODKOWA LEŚNA I OKOLICE NA WEEKEND

48

1. [0,0 km] Wycieczka zaczyna się na stacji WKD Podkowa Leśna Główna, skąd trasa prowadzi aleją Jana Pawła II obok kościoła św.

Krzysztofa do alei Lipowej imienia Tadeusza Baniewicza.

2. [ 0,3 km ] Na tym odcinku można się kierować znakami zielonymi i czerwonymi szlaków pieszych.

Lipowa prowadzi niemal na skraj Lasu Młochowskiego, ale skręcając w prawo pokonać należy jeszcze krótkie odcinki uliczek Słowackiego i Prusa, aby znaleźć się na biegnącej wzdłuż granicy lasu ulicy Krasińskiego.

3. [1,1 km ] Przy jej skrzyżowaniu z ulicą Sienkiewicza znajduje się miejsce, gdzie szlaki turystyczne kierują się w głąb lasu, a ich dalszy przebieg zobaczyć można na tablicy z mapą przedstawiającą Podkowę Leśną wraz z Lasem Młochowskim.

Na mapie naniesione zostały nie tylko szlaki piesze, ale także trzy dobrze oznakowane w terenie trasy rowerowe, w zimie służące również jako narciarskie szlaki biegowe – pętla mała, średnia i duża. Najnowszym szlakiem spacerowym jest ścieżka edukacyjna z czternastoma przystankami objaśniającymi różne aspekty przyrodnicze i kulturowe mijanych miejsc. Doskonałe oznakowanie szlaków Lasu Młochowskiego jest wielką zasługą Towarzystwa Przyjaciół Mia-

sta-Ogrodu Podkowa Leśna.

Skierujmy się stąd na południe za znakami niebieskimi szlaku pieszego, które poprowadzą zachodnim i południowym skrajem lasu. Najpierw jednak ścieżka na krótko zanurza się w stary las przecinając obszar rezerwatu przyrody.

4. [1,5 km] Rezerwat im. Bolesława Hryniewieckiego to fragment starego lasu z potężnymi dębami i sosnami o wieku do 200 lat, stanowiącego dom dla wielu gatunków mniejszych ssaków i ptaków. Wygodna trawiasta ścieżka wije się poprzez dość gęsty ale suchy las, by po niedługim czasie dotrzeć w sąsiedztwo biegnącej skrajem lasu ulicy Młochowskiej. Dalej ścieżka pieszo-rowerowa prowadzi około 10 metrów od biegnącej skrajem lasu szutrowej drogi.

5. [2,8 km] Mijając kolejne tablice edukacyjne docieramy do drogi Nadarzyńskiej prowadzącej w lewo na wschód przez las do Nadarzyna, zaś w prawo kierującej się piękną aleją akacjowo-dębową w stronę gęstniejącej zabudowy Żółwina.

49

5. SPACER WOKÓŁ LASU MŁOCHOWSKIEGO

Wybieramy kierunek na wschód za znakami niebieskimi szlaku pieszego i leśną drogą docieramy na skraj kolejnego rezerwatu.

6. [3,1 km] Rezerwat im. H. Tyrakowskiego to stary las typu grądowego, miejsce ochrony wielu gatunków żyjących tu ptaków. Teraz szlak niebieski skręca trawiastą ścieżką w prawo docierając do południowego skraju lasu i dróżką Na Skraju prowadząc na wschód.

7. [4,8 km] Po kilkuset metrach docieramy do miejsca, gdzie z leśnej drogi wysadzanej wiekowymi dębami i sosnami otwiera się na południe wielka jasna przestrzeń. Oświetlona słońcem piaszczysta droga, nad którą wiszą potężne dębowe konary – esencja mazowieckiego krajobrazu.

7

To dobre miejsce na piknik, a przynajmniej krótki postój. Znaki szlaku niebieskiego i towarzyszącego mu szlaku dużej pętli rowerowej znikają w lesie ,ale my skierujmy się dalej na południe ulicą Na Skraju zataczającą na odcinku około 1,3 kilometra łagodny łuk w kierunku skrzyżowania w lesie z drogą Nadarzyńską – już na granicy Nadarzyna.

8. [6,1 km] Na skrzyżowaniu chowa się w zaroślach stara, pokrzywiona żółta tablica – drogowskaz do Żółwina. Pamięta zapewne połowę XX wieku. Jest tu też tablica z mapą szlaków konnych w Lesie Młochowskim, przypominająca – obok wyraźnych śladów na ścieżkach – o jeszcze jednej tutejszej formie rekreacji. Teraz kierujemy się dalej na północ ulicą Sęczkową mając po lewej stronie

PODKOWA LEŚNA I OKOLICE NA WEEKEND

las, zaś po prawej rzadką zabudowę letniskową Nadarzyna. Po przejściu siedmiuset metrów i minięciu drugiego osiedla letniskowego po prawej stronie, zobaczymy, odchodzący skośnie w lewo w las prosty dukt leśny.

To Aleja Leguna – pójdziemy nią z powrotem w głąb lasu, oddalając się od osiedli. Po prawej stronie będziemy wkrótce mijać teren dawnego dywizjonu rakietowego Dębak i dróżki prowadzące w jego kierunku.

9. [7,6 km] Fragmenty betonowych ogrodzeń i budowli, a także zapełźnięte i zarośnięte lasem tajemnicze budowle ziemne w terenie sprawiające wrażenie chaosu, na zdjęciu lotniczym przedstawiają formę całkiem regularną i dość czytelną.

Do połowy lat dziewięćdziesiątych stacjonował tu dywizjon rakietowy

50

3 Warszawskiej Brygady Rakietowej Obrony Powietrznej – Dębak.

Ale uwaga! Obecnie to prawdziwa strefa zakazana, las gęsty i ciemny, ścieżki prowadzą wkoło pozornie bez ładu i składu, a do tego teren zamknięty jest betonowym ogrodzeniem, w którym są luki umożliwiające wydostanie się z powrotem, ale nie jest łatwo je odnaleźć. Można też oberwać kulką od uczestników painballu pojawiwszy się nagle na linii strzału – o czym ostrzegają wywieszone plakaty. Dobrze jest więc mieć mapkę terenu (osmapa.pl, geoportal.gov.pl) i kompas.

10. [7,9 km] Idąc dalej aleją Leguna na zachód, po minięciu bazy rakietowej, docieramy do poprzecznej leśnej drogi dojazdowej nr 41.

Skręcamy nią w prawo, kierując się na północ. To wyjątkowo piękna droga. Jej nowa porządnie wykonana nawierzchnia z żółtawej pospółki, ograniczona wysokimi trawiastymi brzegami, wiedzie przez prześwietlony mocno las z licznymi przecinkami i młodnikami. Jest i malownicza i zadbana pod każdym względem, o czym świadczą nowe budki lęgowe dla ptaków na pniach drzew.

11. [9,2 km] Droga nr 41 krzyżuje się z podobną, nieco wcześniej zmodernizowaną, leśną drogą dojazdową

51

5. SPACER WOKÓŁ LASU MŁOCHOWSKIEGO

nr 39. Mijając rosnący tu olbrzymi dąb skręćmy w prawo na wschód. Po chwili zobaczymy tablicę edukacyjną opowiadającą historię powstania w tej okolicy wielu alei lipowych na przełomie wieku XIX i XX-ego.

12. [ 9,6 km ] Na początku wieku XX, kiedy coraz więcej majętnych mieszkańców Warszawy rozważało budowę podmiejskich letnich rezydencji, okolice Otrębus nie były tak popularne jak mające połączenie kolejowe Grodzisk czy Milanówek, jednak ówczesny sielski spokój tej okolicy i jej zdrowy klimat, a także sąsiedztwo dużych kompleksów leśnych, pozwalały rozważać ich wykorzystanie do działalności sanatoryjnej.

Pierwszym zrealizowanym obiektem tego typu było sanatorium w Ka-

12

rolinie, ten sam obiekt, który po wojnie służył i nadal służy za siedzibę zespołu „Mazowsze”. Sanatorium w Karolinie uruchomiono w 1911 roku, a jego kierownikiem został dr Wacław Knoff, który prowadził ten obiekt z przerwą w latach wojennych do 1939 roku.

W pierwszych latach XX wieku jeden z lekarzy związanych z Karolinem wybudował na skraju Otrębus willę „Zosinek”. Przy ulicy Natalińskiej, schowana wśród drzew, dożywa końca swych dni stylowa willa „Wierzbówek”, zaś w posiadłości „Zosin” dawna zabytkowa willa zniknęła zastąpiona przez nową, choć zgrabnie stylizowaną, znacznie obszerniejszą budowlę pyszniącą się na wielkiej połaci doskonale utrzymanego parku.

Z tymi właśnie miejscami i z planami

52

PODKOWA LEŚNA I OKOLICE NA WEEKEND

działalności sanatoryjnej wiązało się wytyczanie i obsadzanie tak licznych alei lipowych w południowej części dawnego majątku Otrębusy przed ponad stu laty.

13. [10,2 km] Jedną z tych alei dojedziemy do leśniczówki z wygodnym parkingiem leśnym na granicy Strzeniówki i opuszczając lipową aleję kierującą się wprost na północ ścieżką przez otwartą przestrzeń porośniętą xxx. Kolejna aleja lipowa prowadzi w kierunku Stasiówka, dawnej rezydencji sanatoryjnej.

14. [10,4 km] Aleję otwiera niezwykła kapliczka Matki Bożej Królującej we Wszechświecie – z konstrukcją symbolizującą wszechświat, dzieło Boga, w trzech wymiarach. Między dwoma szpalerami starych lip idziemy równolegle do niedalekiej drogi Nadarzyn – Otrębusy w kierunku coraz bliższego lasu, by po przejściu pół kilometra skręcić w prawo. Trzeba teraz dotrzeć aż na pobocze drogi asfaltowej, aby zobaczyć kolejną lipową aleję – ulicę Tarniny prowadzącą prosto do Karolina.

Gdy ulica Tarniny kończy się ścianą lasu, skręcamy w prawo w Piaseckiego, za chwilę dwa razy w lewo – w Poziomki i uliczkami Piaseckiego i Malinową docieramy do bram siedziby „Mazowsza”.

15. [12,3 km] Karolin. Kiedy utalentowany kompozytor i miłośnik folkloru Tadeusz Sygietyński i Mira Zimińska-Sygietyńska aktorka filmowa i kabaretowa przyrzekali sobie w ruinach bombardowanej Warszawy, że po przeżyciu tej wojny założą zespół, nie mogli oboje przypuszczać, jak wielki sukces stanie się ich udziałem. Powstałe w roku 1948 „Mazowsze” okazało się też największym sukcesem artystycznego mecenatu państwowego ówczesnej Polski.

Współczesne „Mazowsze” to stuosobowa grupa artystów, ponad 60 lat doświadczenia i dorobek ponad 6,5 tysiąca koncertów. Dorobek zespołu wykorzystywany jest obecnie do kształcenia animatorów kultury z całego świata w nowoczesnym ośrodku warsztatowo-widowiskowym

14

53

5. SPACER WOKÓŁ LASU MŁOCHOWSKIEGO

15 „Matecznik Mazowsza”. Odbywają się tu nie tylko próby i koncerty „Mazowsza”, ale także szkolenia choreografów, instruktorów tańca, warsztaty rękodzieła ludowego, śpiewu i gastronomii regionalnej. Przyjeżdżają też na przedstawienia teatry warszawskie. Warto sprawdzić więc zawczasu na stronie internetowej „Mazowsza” : www.mazowsze.waw. pl – czy akurat w ten weekend nie ma czegoś ciekawego w Karolinie, co mogłoby być uzupełnieniem spaceru.

Zwiedzać ad hoc można samo otoczenie – przede wszystkim piękny park otaczający obszerny zabytkowy gmach o pałacowej niemal i bardzo interesującej architekturze. Przed ogrodowymi schodami stoi popiersie twórcy „Mazowsza”, Tadeusza

Sygietyńskiego, wciąż dyrygującego – teraz chórem parkowego ptactwa.

Więcej o zwiedzaniu – na stronie 80.

16. [13,1 km] Do Podkowy wracać będziemy przez las szlakiem ze znakami żółtymi ulicami Lipową, Jeżynową – i dalej ścieżką biegnącą prosto na zachód w kierunku rezerwatu im. B. Hryniewieckiego.

Ostatni odcinek ścieżki kieruje się nieco bardziej na północ i docieramy po chwili do tablicy z mapą lasu przy skrzyżowaniu ulic Krasińskiego i Sienkiewicza w Podkowie, skąd zaczynaliśmy leśną trasę.

Pozostaje powrót aleją Lipową do centrum Podkowy Leśnej i dalej do stacji Podkowa Leśna Główna WKD, gdzie wycieczka się kończy. [15,1 km]

Rokitno

Krosna-Parce

54

Czubin

Krosna-Parcela 720

Krosna-Wieś

Milęcin Biskupice

Kotowice

10

A2

Nowe Kotowice

Bisk

Żuków

K

ka upic

12 Brwinów 11

Falęcin

9

PKP Grudów

8

Nowy

Milanówek

7 6

719

13

Kró

sk a lew

5

4

3 14

1 2

WKD

Podkowa

ska lew Kró

719 Owczarnia

Żółw

55

1. ROWEREM PRZEZ PODWARSZAWSKIE TRÓJMIASTO OGRODÓW

Podkowa, Milanówek, Brwinów 1. Rowerem przez Podwarszawskie Trójmiasto Ogrodów

1 Stacja Podkowa Leśna Główna, 2 Pałacyk-Kasyno, 3 Letniskowa, 4 Turczynek, 5 Milan, 6 Stary Dworzec, 7 Kościół św. Jadwigi Śląskiej, 8 Park Lasockiego, 9 Dawny majątek Milanówek, 10 Żuków, 11 Pałac Wierusz-Kowalskich w Brwinowie, 12 Kościół św Floriana, 13 Dworek „Zagroda”, 14 WKD Podkowa Leśna Zachodnia [23 km] Trasa tej wycieczki rowerowej biegnie przez zatopione w gęstej zieleni uliczki Podkowy Leśnej do Stawiska, domu Iwaszkiewiczów i przez Turczynek prowadzi do Milanówka przecinając najstarszą część tego miasta ogrodu.

Z Milanówka prowadzi na północ do Żukowa, by zataczając łuk przez Milęcin i Kotowice powrócić od północy do Brwinowa i ostatecznie do Podkowy Leśnej. Trasa w przeważającej części wiedzie drogami o nawierzchni asfaltowej o małym natężeniu ruchu.

PODKOWA LEŚNA I OKOLICE NA WEEKEND

1. [0,0 km] Początek trasy to stacja WKD Podkowa Leśna Główna, skąd należy się skierować na południe ulicą Jana Pawła II. Mijając kościół św. Krzysztofa (opisany na stronie 12-tej) po około trzystu metrach od torów kolejki trzeba skręcić w prawo, w ulicę Lilpopa, którą dojeżdża się do parku. Przed malowniczym stawem zwraca uwagę, po prawej stronie, stylowa sylwetka zabytkowego PałacykuKasyno, opisanego również na stronie 16-tej.

4

56

2. [0,8 km] Kierując się dalej parkiem przez wzgórze porośniętej sosnami wydmy na wprost wyjedziemy na ulicę Parkową, którą należy skręcić w prawo, by po chwili przeciąć tory kolejki WKD. Po 300 metrach dojeżdżamy do rozwidlenia ulic i wybieramy ulicę po lewej – Letniskową. 3.

[1,6 km] Gruntowa dróżka wiodąca brzegiem sosnowego zagajnika doprowadzi do ulicy Brwinowskiej, którą należy skręcić w prawo, by po stu metrach dojechać do otwartej bramy dużej posiadłości z dwiema imponującymi willami.

4. [2,6 km] To należący już do Milanówka Turczynek, zabytkowy zespół willowo-parkowy, a dwie eklektyczne budowle wśród drzew to wille zbudo-

57

1. ROWEREM PRZEZ PODWARSZAWSKIE TRÓJMIASTO OGRODÓW

wane na początku XX wieku dla warszawskich przemysłowców Wilhelma Wellischa i Jerzego Meyera. Budowle o bogatej architekturze i historii (mieścił się tu między innymi oddział kardiologiczny) czekają obecnie na inwestora, który spełni wymagania władz miasta Milanówka.

Wille, choć dość zaniedbane, wciąż ukazują pałacowy rozmach budowniczych – potężne drzwi frontowe w gotyckich niemal portykach, fantazyjne przeszklone wieżyce zdobione balkonami i poddasza o ścianach z pruskiego muru i zdobionej ciesiołce wieńczącej dach. Masywne lecz pełne urozmaiceń eklektyczne sylwetki kojarzą się z bajkowymi ilustracjami „strasznych dworów”, nad którymi w ciemności wisi blady księżyc i przelatuje sowa, a w krzakach jarzą się ślepia wilka – tym bardziej, że otacza je w sensie bardzo dosłownym las bardzo starych drzew.

Za drugą willą pokazuje się następna otwarta brama, a za nią ścieżka, która pomiędzy lasem a ogródkami działkowymi prowadzi do niewiele młodszych zapewne budynków mieszkalnych z czerwonej cegły, stanowiących zaprojektowany wokół obszernego podwórza kompleks. Przez podwórze kierować się należy w lewo, do bramy wychodzącej na ulicę Turczynek. Na lewo od bramy znajduje się wejście na teren boiska sportowego

6 KS Milan, zaś po prawej skrzyżowanie z ruchliwą drogą nr 719. 5. [3,2 km] Należy teraz przejechać chodnikiem biegnącym po lewej południowej stronie drogi 719 do najbliższych świateł drogowych i tu na skrzyżowaniu skierować się w prawo, przekraczając drogę 719 i wjeżdżając w ulicę Podwiejską. Ulica Podwiejska dociera do torów linii PKP i biegnącej wzdłuż nich ulicy Warszawskiej, którą należy skręcić w lewo.

Przed dworcem PKP Milanówek, na lekkim łuku ulicy, pojawia się zwarta zabudowa niewielkich kolorowych kamieniczek. Po prawej zwraca uwagę stylowy budyneczek pierwszego dworca kolejowego w Milanówku z początku XX wieku. Ma tu obecnie siedzibę Straż Miejska. 6. [5,2 km]

PODKOWA LEŚNA I OKOLICE NA WEEKEND

58

przy niewielkim parku im. Michała Lasockiego, założyciela miasta ogrodu Milanówek i zasłużonego społecznika. 8. [7,4 km] Dłuższa jazda przedmieściami Milanówka kończy się skrzyżowaniem z ulicą Kwiatową, skąd otwiera się widok na łąki i pola Milanówka Wsi z perspektywą biegnącej w rejonie Żukowa autostrady.

7 Nieco dalej po lewej w głębi zacienionego skweru stoi jeden ze starszych budynków miasta, willa „Matulka”, obecnie siedziba poczty.

Okrążając to miejsce kierujemy się w lewo ulicą Józefa Piłsudskiego do wjazdu na wiadukt nad torami PKP. Zjeżdżając z wiaduktu skręcamy po chwili w ulicę Kościelną w prawo. Po lewej stronie widoczna jest wśród zieleni sylwetka kościoła pw. św. Jadwigi Śląskiej, przy nim skręt w lewo w ulicę Tadeusza Kościuszki. 7. [ 6,1 km] Jadąc nią na północ zobaczyć można po lewej i po prawej stronie wiele pięknych, często zabytkowych willi – poczynając od budynku po lewej, siedziby Urzędu Miejskiego. Po prawej niewielki trójkątny skwer z pomnikiem poświęconym żołnierzom AK, a dalej po lewej pamiątkowa tablica

9. [ 8,3 km] Po prawej stronie widać dawne zabudowania gospodarcze majątku Milanówek, którego właścicielem był Michał Lasocki, założyciel Milanówka, zmarły w 1939 roku.

Jego córka została po wojnie wysiedlona z dworu, który szybko obrócił się w ruinę. Teren majątku przejęty został przez Polskie Koleje Państwowe, które wybudowały w parku obszerny i nieco pałacowy z sylwetki, Dom Wysłużonego Kolejarza.

W kierunku Żukowa prowadzi w lewo ulica Kwiatowa, którą dojeżdża się do szosy biegnącej w prawo, ponad autostradą, do Żukowa. Żuków szczyci się zabytkowym drewnianym kościołem z XVII wieku. Niezbyt wiele takich budowli pozostało do dnia dzisiejszego na Mazowszu.

10. [11,0 km] Ta niepozorna, ginąca wśród także wiekowych wysokich lip, świątynia o dość surowej architekturze i barokowym wystroju

59

1. ROWEREM PRZEZ PODWARSZAWSKIE TRÓJMIASTO OGRODÓW

10 wnętrza, zbudowana została w roku 1677 z fundacji Mateusza Górzyńskiego. Szczyt prostego krytego blachą dachu zdobi delikatna wieżyczka sygnaturki. Na pobliskim cmentarzu znajdują się groby żołnierzy poległych w roku 1939.

posesjami w kierunku widocznego po lewej stronie parku.

11. [18,5 km] Ścieżka doprowadza w otoczenie, czekającego na pilną odmianę losu pałacu Wierusz-Kowalskich, użytkowanego po wojnie przez

Dalej jedziemy pustawą drogą wśród bezleśnego płaskiego pejzażu z rzędami kapusty i ziemniaków, i szpalerami drzew, do Milęcina, gdzie skręcić należy w prawo przez Kotowice na Brwinów. Cały odcinek z Żukowa do Brwinowa to 7 kilometrów dobrą asfaltową drogą.

Do Brwinowa wjeżdżamy ulicą Józefa Piłsudskiego i około 350 metrów od linii pierwszych zabudowań skręcamy w ulicę Przejazd w prawo na południe. Po kolejnych 250 metrach należy znaleźć przejście między

11

PODKOWA LEŚNA I OKOLICE NA WEEKEND

warszawską SGGW razem z przylegającym gospodarstwem rolnym.

Na frontonie budowli umieszczona została tablica upamiętniająca zorganizowany tu 12 września 1939 roku szpital polowy.

Od pałacyku zarośnięta ścieżka prowadzi do zagospodarowanego parku miejskiego ze stawem i wieloma cennymi okazami starych drzew.

Jego środkiem biegnie alejka, wychodząca przez zabytkową bramę obok niewielkiego pałacyku rodziny Tobolków wprost na centrum miasta – ulicę Rynek.

Historia Brwinowa sięga początku wieku XV, kiedy pojawiły się pierwsze wzmianki w piśmie o miejscowości Brwinowo, jednak największy impuls do rozwoju dało otwarcie

12

60

linii kolejowej warszawsko-wiedeńskiej. Z końcem wieku XIX i początkiem XX zaczęły powstawać tu, podobnie jak w Milanówku i Grodzisku, wille i rezydencje, z których wiele przetrwało w dobrym stanie do dziś – szczególnie w południowo-zachodniej części miasta.

12. [18,8 km] Kilkadziesiąt metrów w lewo znajduje się podłużny kwiatowy skwer biegnący od skrzyżowania dróg w stronę kościoła pw. św. Floriana. Konsekrowany w roku 1967 współczesny kościół kryje w swoim wnętrzu wiele cennych i zabytkowych elementów wyposażenia dawniejszych świątyń – co najmniej od XV wieku.

Zespół pięciu ołtarzy, barokowa nastawa chrzcielnicy i rokokowa ambona pochodzą z 2. połowy XVIII wieku. Jeszcze starsze są krucyfiksy – jeden o cechach późnogotyckich umieszczony w kruchcie i drugi, późniejszy – na filarze międzynawowym.

Punktem centralnym miejskiego skweru jest Pomnik Niepodległości wzniesiony w 1930 r., a odnowiony w 1988 r. Na samym skrzyżowaniu dróg stoi pomnik przypominający bitwę pod Brwinowem, jaką stoczył 12 września 1939 roku 36 Pułk Piechoty Legii Akademickiej, opóźniając marsz Wehrmachtu na Warszawę.

61

1. ROWEREM PRZEZ PODWARSZAWSKIE TRÓJMIASTO OGRODÓW

W Brwinowie żywa jest pamięć tej bitwy, toczonej przez oddziały 28 Dywizji Piechoty Armii Łódź. Walki miały miejsce na obszarze pomiędzy Brwinowem a Otrębusami i Parzniewem – przedpolem Pruszkowa. Żołnierzy 36 Pułku Legii Akademickiej walczących z oddziałami niemieckiej 4 Dywizji Pancernej powstrzymało zaskakujące uderzenie od wschodu 31 Dywizji Piechoty Wehrmachtu.

Wtedy właśnie, 12 września, w pałacu Wierusz-Kowalskich powstał szpital polowy, do którego organizacji ofiarnie włączyli się mieszkańcy miasta. Bijąc się w oskrzydleniu, polskie oddziały poniosły duże straty i nie wywalczywszy sobie przejścia na Pruszków i dalej na Warszawę, skierowały się po zmierzchu do Puszczy Kampinoskiej, skąd przejść miały ostatecznie do twierdzy Modlin.

Od rynku trasa wycieczki prowadzi na południe tunelem pod torami PKP. Warto po drodze zwrócić uwagę na świetnie zachowany przystanek kolejowy. Przykład oryginalnej międzywojennej architektury modernistycznej z szerokimi łupinowymi dachami.

Po dojechaniu do ronda można wybrać albo bezpośredni dojazd do centrum Podkowy Leśnej ulicą T.W. Wilsona na wprost, gdzie dla rowerzystów wybudowano oddzielną

ścieżkę – albo skręcając w prawo, w ulicę Grodziską, gdzie pod numerem 12 zobaczyć można pięknie odnowioną stylową kamienicę wybudowaną przez właściciela miejscowego tartaku i składu opałowego, w której po rozbudowie mieści się obecnie siedziba Urzędu Gminy Brwinów.

Zobaczyć można też po przeciwnej stronie ulicy zabytkowy budynek dawnej apteki z 1911 roku i wiele interesujących, zabytkowych willi z dworkiem „Zagroda”, w którym ma siedzibę Towarzystwo Przyjaciół Brwinowa (ul. Grodziska 57). 13.

[20,2 km] Za trasą 719 jest już Stawisko i Podkowa Leśna. Okrążając Stawisko ulicą Brwinowską dojechać należy do ulicy Letniskowej i skręcić nią w lewo dojeżdżając do Zachodniej i do przystanku Podkowa Leśna Zachodnia 14 [22,0 km] lub przez park powrócić do centrum miejscowości i stacji Podkowa Leśna Główna. [23,0 km]

Domaniewek Domaniew 62 Krosna-Parcela Moszna-Wieś Krosna-Parcela

Moszna-Parcela

Krosna-Wieś Biskupice

Kotowice

Koszajec

A2

Parzniew

Bisk

ka upic

6 Brwinów

Grudów

4

Psz cze

3

Kró

sk a lew

5

PKP

liń s

9 ka

10

Ka Helen

719

12

2 1

7

8

a

in

Gro dzi sk

Nowe Kotowice

11

Otrębusy

WKD li ń ta Na

Podkowa Leśna

sk

a

63

2. ROWEREM PRZEZ PARZNIEWSKIE ŁĄKI

Na wieś za miedzą

2. Rowerem przez parzniewskie łąki 1 Podkowa Leśna Główna, 2 Cmentarz komunalny, 3 Droga 719, 4 Ulica Pszczelińska, 5 Ulica Pruszkowska, 6 Parzniew, 7 Stawy Helenowskie, 8 Lotnisko, 9 Wydma, 10 Ulica Torfowa, 11 Otrębusy, 12 Bobrowa [12 km]

Trudno uwierzyć, jak malownicze są rozległe pustki pomiędzy Pruszkowem a Brwinowem, pola i łąki poprzecinane drobnymi ciekami odwadniającymi Stawy Helenowskie.

Trasa tej bliskiej wycieczki wyprowadzającej daleko w mazowiecki krajobraz

– zaczyna się na stacji WKD Podkowa Leśna Główna i biegnie prosto na północ przez Brwinów, a potem w wzdłuż linii kolejowej PKP w stronę Parzniewa. Stąd wraca na południe poprzez rozległe łąki dochodząc do Otrębus i do Podkowy Leśnej. Po drodze dużo nieba, ciszy i ptaków.

PODKOWA LEŚNA I OKOLICE NA WEEKEND

1. [0,0 km] Ze stacji WKD Podkowa Leśna Główna trasa prowadzi krótko na zachód ulicą Lotniczą, by skierować się zaraz w lewo na północ ulicą Główną. Nie widać tu wielkich rezydencji leśnych ale domeczki toną i tak w pięknej zieleni.

2. [0,7 km] Na wysokości cmentarza komunalnego ulica przecina bezimienny ciek wodny biegnący wraz z towarzyszącym mu pasem zieleni północno-wschodnim skrajem Podkowy Leśnej.

W najstarszej części cmentarza znajdują się groby żołnierzy AK i cywilnych ofiar Powstania Warszawskiego. Są też groby żołnierzy węgierskich rozstrzelanych przez Niemców w 1944 r. za pomoc Polakom.

Mijając Sarnią, Borsuczą i Wiewiórek ulica Główna dociera do niepozornej ulicy Borkowej, która na mapie krzyżuje się z drogą 719, choć w rzeczywistości przekroczenie tej ruchliwej trasy nie jest łatwe. 3. [1,2 km] Ulica Borkowa prowadzi prosto na północ przez Brwinów. Mija się tu zwyczajne domki na niezbyt dużych działkach bez starodrzewu, za to z dużą ilością kwiatów i drzewek owocowych. Ulica kończy się ślepo, i aby móc dalej jechać na północ należy skręcić najpierw w lewo na wschód w ulicę Marii Konopnickiej, a potem zaraz w prawo na północ w ulicę Józefa Kraszewskiego, którą dojedziemy

64

do łączącej Brwinów z Otrębusami ulicy Pszczelińskiej. Około trzydziestu metrów w prawo na wschód znajduje się wylot kolejnej uliczki prowadzącej dalej na półno – to wąska ulica Gdańska. 4. [2,3 km] 5. [2,7 km] Spokojną uliczka Gdańską docieramy do torów PKP i biegnącej wzdłuż nich ulicy Pruszkowskiej, prowadzącej oczywiście do Pruszkowa – przez Parzniew. Tą wygodną i niezbyt ruchliwą drogą będziemy najpierw okrążać rozległy teren łąk parzniewskich. Miejskie otoczenie znika dość gwałtownie, choć po prawej stronie ulicy przez jakiś czas ciągnie się jednorodzinna zabudowa to jednak ma się wrażenie wkroczenia w całkiem odmienną, otwartą przestrzeń w której dal prowadzą słupy trakcji elektrycznej linii kolejowej. Za nasypem kolejowym ciągnie się szpaler wysokich lip – bujną zieleń przecina uschnięty na biało pień. Torami co jakiś czas sunie z hukiem pociąg Intecity.

W gorący letni dzień od wygrzanych traw bije intensywny zapach ziół, a głęboka zielona perspektywa łąk po prawej stronie, obramowana niemal pod horyzontem dalekimi szpalerami starych drzew towarzyszących drodze 719 pomiędzy Otrębusami a Helenowem i brak jakichkolwiek zabudowań w zasięgu wzroku sprawiają trochę nierealne wrażenie, zważywszy na świadomość tak gęstej zabudowy w tak niedalekim sąsiedztwie.

65

1. ROWEREM PRZEZ PARZNIEWSKIE ŁĄKI

Przed Parzeniewem droga oddala się łukiem od torów i wjeżdża do wsi przekraczając niewielki ciek wodny płynący od stawów helenowskich.

6. [5,2 km] Parzeniew też nieco zadziwia – jako autentyczna wieś bez zabudowy rezydencjonalnej – prawie na przemieściach Pruszkowa. Zaraz za sklepem spożywczym w Parzniewie, w miejscu gdzie droga asfaltowa skręca w lewo, należy skierować się w prawo, gruntową drogą na łąki. To nisko położony teren, po lewej za ogrodzeniem z siatki widać stawy helenowskie, po prawej na podmokłościach ciągną się zarośla falujących trzcin. 7. [6,4 km] Jest tu prawdziwe odludzie, wokół tylko trawy i zarośla, czasem pojedyncze drzewa. Gruntowa droga skręca najpierw w prawo na zachód a potem znowu na lewo – kierując się na południe.

Lekkie zdumienie budzić może stojący na wykoszonej łące maszt z rękawem lotniczym.

8. [7,2 km] Tak, to lotnisko, w soboty i niedziele, a czasem w ciągu tygodnia popołudniami zobaczyć tu można akrobacje i pojedynki myśliwskie na przykład Hurricane’a z Messerschmitt’em.

Wielkie, półtorametrowej rozpiętości skrzydeł modele i ich popisy sprawiają wielkie wrażenie na miłośnikach lotnictwa. Są szybkie, zwinne i robią na tyle dużo hałasu, że w powietrzu mogą skutecznie udawać prawdziwe samoloty.

9. [7,8 km] Trawiasta teraz dróżka prowadzi w kierunku coraz bliższych kęp wysokich drzew. Teren podnosi się a trawy stają się suche. To zadziwijające jak wiele zmiennych mikrokrajobrazów mija się podczas tej wycieczki: wieś, podmokłości i stawy, nieco wyżej łany zbóż, potem wykoszone łąki, w końcu słabe ślady piaszczystej wydmy z rudymi trawami i na koniec morze trzcin w szerokim obniżeniu przed aleją lipową.

10. [8,8 km] Aleja ta, jako ulica Torfowa, doprowadza do ulicy Pszczelińskiej w Otrębusach. Przekraczając ją kierujemy się dalej na południe ulicą Na Skraju, która po chwili przecina drogę 719.

11. [9,6 km] To jeszcze Otrębusy, ale do do Podkowy już blisko. Uliczką Na Skraju docieramy do ulicy Kępińskiej i po chwili skręcamy w lewo na południe w Jaśminową. Jaśminową zamyka pas zieleni – skręcamy tu w prawo w Bobrową.

12. [11,2 km] Pod numerem 8 zobaczyć możemy jedną z dwu najbardziej udanych w Podkowie Leśnej realizacji stylu dworkowego, popularnego w czasach, kiedy powstawała Podkowa Leśna.

Z Bobrowej skręcamy w lewo w Myśliwską i docieramy do torów WKD przy ulicy Lotniczej, którą wracamy do stacji WKD Podkowa Leśna Główna.

[11,9 km]

579

Raben Polska Sp. z o.o.

9

Grodzisk Mazowiecki Radońska

Chełmonie

Stare

Adamowizna

Putka

Adamowizna

Odrano-Wola

ROD "Poziomka"

1505W

Odrano-Wola

1526W

719

Cmentarz Komunalny

719

ska lew Kró

Szczęsne

Szczęsne

Mieczysławów

Zajączkowo

1503W

dane mapy © autorzy OpenStreetMap Nowe Radonie

8

1504W

1504W

Opypy

Koncertowa

Sopranowa Etiudy

1503W

5

Przyjació ł

1503W

1511W

ka ws óle Kr Milanówek Grudów

1522W

Brzózki

Opypy

6

a sk lew Kró

7

1504W

Stadnina Koni Opypy

1503W

Kady

Kady

Jordanowice

1511W

Milanówek

Milanówek

Grodzisk Mazowiecki Okreżna

Grodzisk Mazowiecki Piaskowa

Os. Kopernik II

Grodzisk Mazowiecki Jordanowice

w

1526W

Os. Kopernik I ska

Grodzisk Mazowiecki

7 01 6-2 nica" 201 wana "mała obwod

mina odzisk owiecki

Grodzisk Mazowiecki

579

Chrzanów Duży

Kró le

Chrzanów Duży

ca tni Ro ki 1503W

1501W

1501W

Podkowa Leśna Zachodnia

4 Owczarnia

Książenice

Kazimierówka

Kazimierówka

Polesie

l Kró

Urszulin

gmina Brwinów

3

Terenia

Żółwin

2

Kopana

Podkowa Leśna Wschodnia

Zarybie

Podkowa Leśna

1502W

1

1502W

1501W

Żaby

Podkowa Leśna

Klementynów

66

ci oś od Mł

Urzu

67

3. ROWEREM PRZEZ OWCZARNIĘ DO GRODZISKA

Ziemia Chełmońskiego

3. Rowerem przez Owczarnię do Grodziska 1 Podkowa Leśna Główna, 2 Zarybie, 3 Dwór w Żółwinie, 4 Kapliczka, 5. Galeria Soriano, 6 Kapliczka, 7 Paprociowa Polana, 8 Dwór Radonie, 9 Grodzisk – Izba Tradycji WKD [20,9 km] Ta wycieczka prowadzi w stronę okolic, w których żył i tworzył Józef Chełmoński i pozwala na przynajmniej częściowe zakosztowanie tych specyficznych dla jego malarstwa wiejskich krajobrazów. Jej trasa biegnie z Podkowy na południe i zachód, by łukiem dotrzeć do Grodziska Mazowieckiego.

W dawnym majątku Kazimierówka odkryjemy fantastyczny Ogród Rzeźb meksykańskich, a w Izbie Tradycji WKD w Grodzisku poznamy ciekawe szczegóły historii pierwszej elektrycznej kolei na ziemiach polskich. Powrót do Podkowy Leśnej malowniczą trasą wzdłuż linii WKD – bądź wagonem kolejki.

PODKOWA LEŚNA I OKOLICE NA WEEKEND

1. [0,0 km] Ze stacji WKD Podkowa Leśna Główna trasa prowadzi prosto na południe aleją Jana Pawła II, obok otoczonego pięknym ogrodem kościoła pw. św. Krzysztofa, patrona kierowców. Za kościołem odchodzi w lewo zabytkowa aleja Lipowa z trzema szpalerami wysokich drzew, pomników przyrody, zaś po prawej stoi niepozorny drewniany domek – to najstarsza tutejsza budowla, pozostałość po kolonii letniskowej Stanisławów z końca XIX wieku.

2. [0,9 km] Kilkaset metrów dalej zwraca uwagę, po lewej stronie ulicy, pięknie utrzymana zabytkowa willa „Zarybie”, należąca niegdyś do wieloletniego dyrektora spółki „Siła i Światło”, Janusza Regulskiego, wielce zasłużonego dla powstania i rozwoju miasta ogrodu Podkowa Leśna.

Od roku 1959 ma tu siedzibę Wyższa

2

68

Szkoła Teologiczno-Humanistyczna prowadzona przez Adwentystów Dnia Siódmego.

Wkrótce kończy się Podkowa Leśna i wjeżdżamy do Żółwina z typowym podwarszawskim krajobrazem rolniczo-rezydencjalnym. Dużo otwartej przestrzeni, wiele nieużytków i coraz więcej nowych domów i domków. Ale oto po prawej stronie drogi pojawia się intrygująca, całkiem niewspółczesna, brama i wiodący od niej w głąb rozległej posiadłości szpaler wysokich sosen. Aby sprawę wyjaśnić, kierujemy się na najbliższym skrzyżowaniu w prawo, objeżdżając posiadłość ulicą Nadarzyńską, by po dwustu metrach zobaczyć, poprzez bujną ogrodową zieleń, jasny i ukwiecony fronton pięknego pałacyku. To słynny żółwiński dwór z ciekawą i chlubną historią, a obecnie dużym szczęściem znalezie-

69

1. ROWEREM PRZEZ OWCZARNIĘ DO GRODZISKA

3 nia się w dbających rękach nowych właścicieli, którzy po gruntownej rekonstrukcji i modernizacji otworzyli jego drzwi dla gości o wyjątkowych wymaganiach. 3. [1,9 km] Po przeciwnej stronie ulicy, w dawnych zabudowaniach gospodarczych

4

majątku, ma swoją siedzibę ośrodek jeździecki „Wolta”.

Dwór w Żółwinie zbudowano w połowie XIX wieku dla hr. Michaliny z Radziwiłłów Rzyszczyszewskiej.

Później wielokrotnie zmieniał właścicieli. W roku 1940 kupił go od Michała Natansona Henryk Witaczek, założyciel Centralnej Doświadczalnej Stacji Jedwabniczej w Milanówku. Na terenie majątku powstała plantacja morw, zaś sam dwór stał się schronieniem dla wielu znanych osób z kręgu inteligencji, najpierw kresowej, a po Powstaniu również warszawskiej.

Gościli tu między innymi Maria Dąbrowska, Ferdynand Ossendowski i Ewa Szelburg-Zarembina.

Jadąc dalej przez Żółwin ulicą Nadarzyńską na północny zachód, mijamy wiele pięknie położonych

PODKOWA LEŚNA I OKOLICE NA WEEKEND

nowych rezydencji i po przejechaniu jednego kilometra docieramy do skrzyżowania z ulicą Kazimierzowską.

Skręcamy w nią w lewo, po kolejnych pięciuset metrach po prawej stronie pojawia się sosnowy lasek i na skrzyżowaniu przed nim kapliczka z krzyżem. 4. [3,6 km] Tu skręcamy jeszcze raz w lewo w ulicę Książenicką. Teraz trasa wiedzie prosto na południe przez coraz bardziej luźną zabudowę wsi Owczarnia. Jej nazwę wiąże się z jezuitami, którzy prowadząc w XVII wieku na tym terenie gospodarstwo rolno-hodowlane, sprowadzili z Podhala owce do wypasu na polanach powstałych z karczowania zwartego niegdyś kompleksu Lasów Młochowskich.

Jadąc przez Owczarnię należy bacznie zwracać uwagę na tablice

5

70

informacyjne. Po przejechaniu ulicą Książenicką na południe około jednego kilometra należy skręcić w prawo wulicę Małą – w czym pomocne będą tablice kierujące do Galerii Soriano.

Pokażą one również, gdzie skręcić z ulicy Małej w kierunku niewielkiego sosnowego lasku, za którym ukazuje się parkowe ogrodzenie posiadłości Kazimierówka. Od głównej bramy prowadzi do otoczonej zielenią niewielkiej rezydencji piękna aleja starych lip. 5. [ 4,6 km] 5. [ 4,6 km] Pomiędzy drzewami, w szerokich trawiastych perspektywach pokazują się intrygujące monumentalne rzeźby. Twórcą tego miejsca jest pan Marek Keller, który dawny majątek Kazimierówkę przekształcił w otwartą galerię rzeźb meksykańskiego rzeźbiarza Juana Soriano, z którym był zaprzyjaźniony. Każde-

71

1. ROWEREM PRZEZ OWCZARNIĘ DO GRODZISKA

go roku prezentowane są tu również wystawy tematyczne.

Juan Soriano, przez amerykańskie galerie nazwany Kruchym Demonem, to najbardziej intrygująca i najbardziej znacząca postać malarstwa i rzeźby meksykańskiej XX wieku.

Poza Meksykiem i ostatnio Owczarnią, jego sztuka pozostaje jednak zadziwiająco nieznana. Urodził się w mieście Guadalajara i tam, już w wieku 14 lat, zaczął wystawiać swoje prace. Zwrócili na nie uwagę ówcześni wpływowi malarze meksykańscy namawiając chłopca na wyjazd do Mexico City, gdzie rozpoczęła się długoletnia kariera Juana jako malarza i rzeźbiarza. W późniejszym okresie życia zajmował się wielkimi formami rzeźby odlewanej z brązu.

Część z tych dzieł zdobi przestrzenie

miejskie, jak na przykład La Paloma, Gołąb z dziedzińca Muzeum Sztuki Współczesnej w Monterrey, zaś część znalazła swój azyl w Owczarni.

Dalsza trasa prowadzi od bramy parkowej ulicą Artystyczną na zachód przez sosnowy lasek, w którym krzyżuje się z ulicą Kwiatów Polnych.

Skręćmy teraz w lewo – szeroka piaszczysta droga, z trawiastymi poboczami, biegnie prosto na południe, wynurzając się po chwili z zagajnika. Po lewej i po prawej otwiera się przestrzeń łąk i nieużytków z rzadka jedynie zabudowywana nowymi domkami.

Na dojeździe do Opypów pojawia się asfalt, trasa przecina dość ruchliwą ulicę Mazowiecką – drogę łączącą Siestrzeń z Grodziskiem Mazowieckim. Przy tym skrzyżowaniu w bzach

PODKOWA LEŚNA I OKOLICE NA WEEKEND

72

chowa się niewielka kapliczka upamiętniająca 1000-lecie chrztu Polski.

6. [6,4 km]

prywatnych, niedostępny do zwiedzania, podziwiać jednak można widoczne potężne dęby i lipy parkowe.

Przekroczywszy ostrożnie skrzyżowanie jedziemy dalej na południe wygodną drogą asfaltową w kierunku Radoni. To ulica Paprociowa – po prawej otwiera się piękna rozległa łąka, nad którą krążą myszołowy, dalej krajobraz staje się jeszcze bardziej wiejski, widać więcej gospodarstw, łąk i upraw, a prawie w ogóle nowej zabudowy. Niecały kilometr dalej Paprociowa skręca lekko w mały zagajnik i widać bramę wjazdową do Stadniny Koni w Opypach zaś naprzeciwko Paprociową Polanę – miejsce zabaw i festynów mieszkańców okolicy. 7.

[7,4 km]

Sprzed bramy majątku Radonie droga wiedzie prosto na zachód w kierunku niedalekiego Grodziska Mazowieckiego. W miarę zbliżania się do Grodziska z wiejskiego na podmiejski zmienia się charakter zabudowy, a ulica zmienia nazwę z Orlej na Lazurową i na Radońską.

Przy ulicy Radońskiej w Grodzisku Mazowieckim znajduje się stacja końcowa kolejki WKD – na budynku zajezdni nadal trwa wymalowany w I połowie XX wieku wielki napis: Elektryczne Koleje Dojazdowe. Korzystając z okazji warto odwiedzić tutejszą Izbę Pamięci EKD – czyli minimuzeum poświęcone kolejce.

Po przejeździe przez las gruntowa droga podwójnym szpalerem drzew przecina kolejną szeroką łąkę i dociera do Radoni. Skręcając w lewo i kierując się na wschód, dojedziemy za kilka chwil do bramy parkowej dawnego majątku ziemskiego.

8. [8,6 km] To kolejny dwór, w którym w czasie okupacji chronili się uciekinierzy z Warszawy – między innymi lekarz i żołnierz AK, Czesław Uhma, opisujący to miejsce w swoich wspomnieniach – „dworek parterowy, murowany, o ścianach białych, niedużych kwadratowych oknach, z gankiem z lewej strony. Dach na nim gontowy, spadzisty”. Obecnie znowu w rękach

9. [12,8 km] Końcowa stacja kolejki WKD Grodzisk Mazowiecki Radońska znajduje się przy zajezdni taboru i siedzibie dyrekcji tej kolei. W niepozornym budyneczku poza peronami mieści się muzeum WKD – oficjalnie Izba Tradycji EKD/WKD. WKD, a wcześniej EKD, to jeden z podstawowych elementów codziennego życia w Komorowie, Podkowie Leśnej, a także w dużej części Milanówka i Grodziska i wielu innych miejscowości wzdłuż jej trasy. Wybudowana w roku 1927 jako pierwsza normalnotorowa zelektryfikowana linia kolejowa w Polsce, wyposażona w nowoczesny tabor

73

1. ROWEREM PRZEZ OWCZARNIĘ DO GRODZISKA

Ale tamte angielskie miały prawdziwy czar i szyk. Kto nie pamięta, albo po prostu nie miał okazji kiedyś jechać takim wagonem, może obejrzeć go właśnie tu, w muzeum WKD, na terenie zajezdni kolejki w Grodzisku Mazowieckim. Błysk mahoniu i mosiądzu, szklane klosze lamp, skórzane paski uchwytów dla pasażerów stojących – prawdziwy angielski smak.

z zakładów English Electric i szwedzką automatyczną sygnalizację świetlną, rozwijała się prężnie w latach trzydziestych ubiegłego wieku łącząc podwarszawskie miasta ogrody z samym centrum stolicy – ulicą Nowogrodzką.

Oprócz linii głównej powstały odgałęzienia do Włoch i do Milanówka, planowano odgałęzienie z Komorowa do Nadarzyna, zaczęto prace ziemne przy budowie linii z Grodziska do Mszczonowa (pozostały ślady w postaci betonowych elementów wiaduktów i nasypów ziemnych). Dzienne przewozy na linii EKD przed samą wojną osiągnęły wielkość 4000 osób i trudno sobie było wyobrazić życie w tych okolicach bez regularnie i wygodnie kursujących wagoników. Te oryginalne, angielskie, wycofane zostały ostatecznie w roku 1972, zastąpione przez jednostki szybsze i bardziej pojemne.

Wyjazd z Grodziska ścieżką wzdłuż torów – choć dość wygodny, to nie jest bardzo atrakcyjny, ale wkrótce droga staje się przyjemniejsza. Pojedynczy tor, na odcinku z Podkowy Leśnej, biegnie przez zieloną okolicę z zagajnikami mieszanego lasu lub przez często podmokłe łąki. Pojawiają się i znikają otoczone zielenią domki, z rzadka mija się spacerowiczów i innych rowerzystów, kolejka też nie jeździ tędy często i nad okolicą unosi się nastrój wielkiego spokoju.

Jest to więc naprawdę ciekawa opcja poznania okolicy z innej niż okna kolejki perspektywy. Ścieżka na ogół gruntowa wśród trawy, czasem szutrowa, a na krótkich odcinkach posypana luźnymi kamieniami nieco utrudniającymi jazdę.

Mijając kolejne przystanki należy wypatrywać kontynuacji ścieżki jak najbliżej toru. Od Kazimierówki, po prawej stronie toru, biegnie do Podkowy Leśnej gruntowa droga. Stąd znowu ścieżką pomiędzy torami WKD a Parkiem Miejskim do Podkowy Leśnej Głównej.

[20,9 km]

Południow a

Świerszc zy

7

5

na raj Sk

Piase

Rezerwat Zaborów im. W.Tyrakowskiego

6

8

Jeżyn owa

11 Skrajna

9

10

gmina B rwinów

Stasiówek

a Leśn owa Podk

na Legu Aleja

720

Po

720

a eśn aL ow dk

Ośrodek dla uchodźców

Marii Anny

wa no Jeży

łki ku Ku

Żółwińska

Stefanka

wa Cypryso

wa no Jeży

gm ina Nad arzy n

owa Szyszk

Południow a

Świeszczy

Lip Jeżyno wa

720

Sęczkowa

Wiktorii

Działkowa

Gr

Sarenki

Rysia

Żaby

12

wska Młocho

Makowa

Cicha

w Brwinó gmina

Dobra

Nadarzy ńska

Świerkow a

M ło ch ow ska

Podleśn a

Podkowa Leśna

Brzozo w

4

Czerem chy

Jeżyno wa

Na tal ińs ka

za ółc Jask

Słoneczn ików

13

Jeżyno wa

Pałacowo-Parkowy Zespoł Zabytkowy w Karolinie

Tarni ny

Jeży no wa

a Żywiczn

720

a ow czk rze Po

ska ow ierz zim Ka

Stasinek

Żół wiń ska

wa alio nw Ko

wa no Jeży

a ow wc Jało

Zim na Wo da

a iow win osk wa Brz lino Ma

soła We

wa bo Dę

ka ńs Bło

dane mapy © autorzy OpenStreetMap

Pszcze la

Bażantów

Zielna

Niecała

Zarybie

Nadarzy ńska

Młochow ska

3

Leśna

Mali

Karolin

a ńsk Bło

Żółwin

Zarybie

2

Rezerwat Rezerwat im. Bolesława Hryniewieckiego

14

1

Sosnowa

a Sosnow

Świer kowa

ułki Kuk

Łąkowa

Zarybie

Mł oc ho ws ka

wa ko Bu

Zygm unta K rasińs kiego

wa ko Bu

y lin Jed

Nadarzyńska

ska

Stefan a Żero mskie go

a Stanisła wa Reymon ta

Jodłowa

Lipow a

Adam a Mick iewicz a

A kacjow a

Juliusz a Słow ackieg o

a sztanow

Poprzecz na

wa olo

Słoneczn a

wa

Krótka

wa ko Bu

Cicha

ierzchu Zm

wa Jesiono wa

Lipow a

a ow

a bow Dę

Mokra

wa

u Dęb ego Star

Podleśna

Cedrowa

11 Listopada

Leśna

owa

w kó ron ow Sk

Leśna

iczna Żyw

Daniela

a czn zy Mu

Mrów ka

wa

J

Ż

Cypryso

e ac Sp

ówką Nad Mr

Wspólna

at wi po

Słoneczna

z us pr

74 iski rodz iat g pow

tek ką Za ny Zielo

Drobiarska

Wąska

Wschodnia

Wilgii

Krasek

75

1. ROWEREM PRZEZ LAS MŁOCHOWSKI

Dukty, ścieżki, rezerwaty

4. Rowerem przez Las Młochowski 1 Historia Lasu, 2 Miejsce pamięci, 3 Martwe drzewa, 4 Znaczenie lasu, 5 Zasady gospodarki leśnej, 6 Las jako ekosystem, 7 Rezerwat im. W. Tyrakowskiego, 8 Gatunki drzew, 9 Aleje lipowe, 10 Leśni łowcy, 11. Rośliny chronione, 12 Brak Tablicy, 13 Rezerwat im. B. Hryniewieckiego, 14 Las w mieście ogrodzie. [9,1 km] Trasa wycieczki prowadzi szlakiem dużej pętli rowerowej, wzdłuż której Towarzystwo Przyjaciół Miasta-Ogrodu Podkowa Leśna ustawiło tablice edukacyjne tworząc ścieżkę dydaktyczną. Pokonując ją na rowerze albo na piechotę – dowiedzieć się można ciekawych szczegółów dotyczących przyrody oraz historii tego lasu.

Trasa zaczyna się na skraju lasu w rejonie skrzyżowania ulicy Zygmunta Krasińskiego z ulicą Bolesława Prusa, gdzie ustawiona jest tablica z mapą miasta ogrodu Podkowa Leśna. Na tablicy jest też przedstawiony przebieg ścieżki edukacyjnej oraz zaznaczony przebieg szlaków pieszych i rowerowych. Obok znajduje się również tablica nr 1 ścieżki edukacyjnej.

PODKOWA LEŚNA I OKOLICE NA WEEKEND

76

1. [0,0 km] Historia Lasu Młochowskiego Nazwa lasu stanowi źródło nieustającego zdziwienia – Dlaczego w ogóle „Młochowski”? Gdzie Młochów, a gdzie Podkowa Leśna! Tablica wyjaśnia: od połowy XVIII wieku las wchodził w skład należącego do Radziwiłłów majątku Młochów, z ośrodkiem w niedalekiej Starej Wsi.

na tablica ustawiona przez Nadleśnictwo Chojnów. Po chwili mijamy niewielką polankę ze starym dębem, w którego pniu mieszkają leśne duchy. Na kolejnym pniu widać odnowione znaki szlaku rowerowego i znaki kierujące do mogiły żołnierskiej AK. O miejscach pamięci kryjących się w lesie mówi kolejna tablica.

Takie właśnie oznaczenie lasu znajduje się na przykład na mapie WIG z roku 1933: – „maj. Młochów”. Obecnie gospodaruje tu Nadleśnictwo Chojnów prowadząc zrównoważoną gospodarkę leśną z funkcjami turystyczno-rekreacyjnymi i edukacją ekologiczną.

2. [0,2 km] Las Młochowski miejscem pamięci Na terenie Lasu zlokalizowano 2 groby zbiorowe z czasów ostatniej

Ścieżka zagłębia się w las, który w tym rejonie stanowi rezerwat przyrody, o czym oznajmia masyw-

77 wojny i kilka bezimiennych mogił.

Tablica z mapą pokazuje te lokalizacje – jednym z nich jest miejsce rozstrzelania i pochowania 12 członków grodziskiego oddziału AK. Wszystkie mogiły są zadbane, a ścieżki prowadzące do nich oznakowane. Ścieżka kręci łagodnie pośród wiekowych dębów i sosen kierując się stale na zachód, wyraźne znaki wskazują dalszą drogę. Dziwią nieco przewrócone i próchniejące pnie drzew, ale po chwili sprawa się wyjaśnia.

3. [0,4 km] Znaczenie martwych drzew dla lasu Przyzwyczajeni jesteśmy do tego, że na terenach rezerwatów wszystkie uschnięte drzewa pozostawia się własnemu losowi ograniczając do minimum ingerencję człowieka w ekosystem. Jednak staje się to obecnie również dobrym standardem we współczesnej gospodarce leśnej. Dlatego nie tylko na obszarze rezerwatu, ale w pozostałych częściach lasu, przez które przebiega trasa tej wycieczki, natkniemy się na potrzaskane i próchniejące pnie drzew – czasem utrudniające przejazd ścieżką.

4. [1,0 km] Znaczenie lasu – dla nas i dla przyrody Zajmujące blisko 30% powierzchni kraju lasy są domem dla 65% gatunków roślin i zwierząt występujących w Polsce. Las chroni

1. ROWEREM PRZEZ LAS MŁOCHOWSKI

glebę, akumuluje wody opadowe, wychwytuje zanieczyszczenia powietrza, osłania od wiatru i mrozu. Lasy stanowiące kiedyś główne źródło budulca są obecnie głównym dostawcą meblarstwa i papiernictwa, a drewno pozyskuje się racjonalnie, stale odtwarzając jego zasoby.

Na ścieżce pojawiają się znaki czerwone szlaku pieszego, jednego z wielu przecinających Las Młochowski. Wartość rekreacyjna tego lasu jest od dawna równie cenna co jego wartość gospodarcza. Kiedy trasa dociera do pokrytej niskimi sosnami wydmy w środku lasu, znakowanie trasy na chwile gubi się w gąszczu piaszczystych ścieżynek – trzeba trzymać się prawej, trafiając w końcu na duże leśne skrzyżowanie z mapą na dużej tablicy. Teraz trasa skręca w prawo na południe

PODKOWA LEŚNA I OKOLICE NA WEEKEND

prowadząc szerokim duktem leśnym wzdłuż polan z uprawami leśnymi, o których opowiada kolejna tablica edukacyjna.

5. [1,5 km] Zasady gospodarki leśnej Specyficzne położenie Lasu Młochowskiego w sąsiedztwie obszarów gęsto zamieszkanych wymaga godzenia gospodarki leśnej i funkcji rekreacyjnych. Cały cykl życia lasu trwa od zbioru nasion, przez pielęgnację sadzonek w szkółkach leśnych, prześwietlania młodników, „trzebieży” młodego lasu, do pozyskiwania drewna w dojrzałym lesie.

Dalej trasa prowadzi szerokim trawiastym duktem poprzez pełne światła przestrzenie kolejnych zielonych polan obramowanych kolumnadami sosen. To całkiem odmienna od

78

poprzedniej część trasy i wyjątkowo malownicza. Na skraju jednej z kolejnych polan stoi następna tablica.

6. [2,0 km] Las jako ekosystem Gleba, ściółka, runo, podszyt, korony – las stanowi wielowarstwowy, złożony system, na którego powierzchni trwa z udziałem światła słonecznego proces produkcji masy roślin ze składników odżywczych powstających w warstwach niższych.

Teraz trzeba zwracać baczną uwagę na znaki ścieżki rowerowej, która skręca w prawo, prowadząc wzdłuż szlaku pieszego o znakach zielonych, a potem skręcając ponownie w lewo, by dotrzeć do drogi przez las prowadzącej z Żółwina do Nadarzyna, gdzie na skraju rezerwatu Zaborów znajduje się kolejna tablica edukacyjna.

79 7. [2,9 km] Rezerwat im. W. Tyrakowskiego Rezerwat o powierzchni ponad 10 hektarów powstał dla ochrony wielu gatunków występujących tu ptaków – dzięciołów, muchołówek i sikorek.

W nisko położonym lesie typu grądowego występują głównie dęby, brzozy, lipy, graby i sosny.

Aby kontynuować poznawanie lasu wzdłuż ścieżki edukacyjnej, należy teraz tą samą trasą wrócić do skrzyżowania przy wydmie (tablica nr 5) i skręcając z niego w prawo jechać drogą leśną nr 39 na wschód. Kolejna tablica przedstawia gatunki drzew w Lesie.

8. [4,8 km] Gatunki drzew w Lesie Młochowskim Najbardziej typowe drzewostany w Lesie Młochowskim to bór mieszany,

1. ROWEREM PRZEZ LAS MŁOCHOWSKI

w którym przeważają sosny zwyczajne, las grądowy z dębami szypułkowymi, grabami, lipami i brzozami, oraz rosnący nad ciekami wodnymi las łęgowy, których królem jest jesion wyniosły sięgający 40 metrów wysokości.

Jadąc dalej na wschód, docieramy do prowadzącej do leśniczówki na Dębaku alei lipowej ze szpalerami starych potężnych drzew. To jedna z wielu takich alei w okolicy, ich pochodzenie wyjaśnia kolejna tablica.

9. [5,2 km] Zabytkowe aleje lipowe Już w końcu XIX wieku zaczęto dostrzegać walory rekreacyjno-zdrowotne lasów przylegających do majątków brwinowskich i otrębuskich, budując kolonie letniskowe i inwestując w budynki sanatoryjne – takie jak w Ka-

PODKOWA LEŚNA I OKOLICE NA WEEKEND

rolinie. Z planami sprowadzenia w te okolice mieszkańców Warszawy pragnących podreperować swoje zdrowie wiązało się też wzbogacenie miejscowego krajobrazu w piękne szpalery lip zachęcające do spacerów.

Na skrzyżowaniu leśnych duktów wybieramy teraz trawiastą dróżkę biegnącą w prawo na południe, pilnując bacznie znaków trasy rowerowej (duża pętla), bowiem po pięćdziesięciu metrach kierują one ścieżką w prawo na zachód, po kolejnych stu metrach znowu na południe w prawo.

Na tym odcinku znajduje się tablica opowiadająca o leśnych drapieżnikach – większych i mniejszych.

10. [5,9 km] Leśni łowcy Dzik, lis, kuna, jeż, ropucha, padalec – to tutejsze drapieżniki leśne polujące w dzień i w nocy. Wyłącznie w nocy polują sowy i nietoperze.

Po następnych trzystu metrach znaki jeszcze raz kierują w prawo. Po chwili urocza trawiasta ścieżka wiodąca skrajem młodników i szkółek leśnych krzyżuje się z szeroką drogą z żółtą nawierzchnią z pospółki. Tu należy skręcić na lewo, na południe.

To piękny fragment wycieczki, wygodną drogą prowadzi przez jasny pełen słońca fragment lasu, w którym bujnie rozwija się jego niższe piętro – podszyt. Utwardzona droga 41 skręca pod kątem dziewięćdziesięciu

80

stopni w lewo na wschód, docierając jako aleja Leguna do skraju lasu w Nadarzynie. Trasa rowerowa prowadzi natomiast w prawo na zachód, wąskim leśnym duktem stanowiącym przedłużenie alei, po niecałych stu metrach przecina drogę leśną Żółwin – Nadarzyn i zanurza się dalej w las.

Za chwilę znaki kierują w lewo na południe i pojawia się kolejna tablica.

11. [5,5 km] Chronione rośliny w runie leśnym Runo to najniższa warstwa roślin lasu, rozwijających się szczególnie bujnie wiosną, kiedy tworzy się dopiero pokrywa liści wyższych pięter i słońce dociera do lasu. Różne gatunki runa rosną w różnych typach lasów, w zależności od charakteru gleby, jej wilgotności i gatunków pozostałych warstw lasu. W runie zobaczymy kwiaty i owoce leśne.

Trasie rowerowej na niektórych odcinkach towarzyszą tu znaki niebieskie szlaku pieszego. Od tablicy znaki prowadzą w prawo na zachód, do polany na południowym skraju Lasu Młochowskiego. Oświetlony dobrze brzeg lasu z wielkimi dębami i sosnami zachęca do zatrzymania się tutaj na postój i odpoczynek. Do końca trasy pozostały trzy przystanki i około 3.6 kilometra.

Dalsza droga wiedzie najpierw południowym skrajem Lasu Mło-

81 chowskiego na zachód, a potem jego zachodnim brzegiem wzdłuż ulicy Młochowskiej w Żółwinie.

12. [7,7 km] Zwierzęta - mieszkańcy dziupli Nie tylko liczne ptaki ale także drobne ssaki rywalizują o dziuple w drzewach, których znalezienie i zachowanie jest dla wielu gatunków warunkiem wychowania potomstwa.

W leśnych dziuplach mieszkają między innymi: sikorki, dzięcioły, kowalik, puszczyki, szpaki, sójki, wiewiórki.

13. [8,4 km] Rezerwat im. B. Hryniewieckiego Na pofalowanej powierzchni ze wzniesieniami i zagłębieniami rośnie tu stary las o charakterze dąbrowy.

Przeważają wiekowe dęby i sosny

1. ROWEREM PRZEZ LAS MŁOCHOWSKI

o grubych i wyniosłych pniach, niektóre osiągające wiek około 200 lat.

Spotkać tu można sarny, lisy, kuny i zające oraz wiele pomniejszych ssaków, a także wiele gatunków ptaków – m. in. dzięcioły, sójki, kosy, dzwońce.

14. [9,1 km] Las w mieście ogrodzie Cały obszar Podkowy Leśnej zajmuje 1010 hektarów, z czego większą część stanowi Las Młochowski, zaś liczącą 410 ha część zabudowaną dodatkowo pokrywają zwarte skupiska zieleni: Leśny Park Miejski, rezerwat Parów Sójek, park w Stawisku, kościół ogród. Oprócz tego w Podkowie Leśnej znajduje się 280 drzew – pomników przyrody – w tym zabytkowe aleje lipowe.

To już koniec wycieczki.

PODKOWA LEŚNA I OKOLICE NA WEEKEND

82

Informator Gastronomia

Hotele

Restauracja Gruba Kaczka Pałacyk Kasyno ul. Lilpopa 18, 05-807 Podkowa Leśna tel. 22 290 62 20, 500 470 151 info@grubakaczka.pl

Pensjonat „Krzysin” ul. Sienkiewicza 7, 05-807 Podkowa Leśna tel. 22 729 15 42, 601 344 827

Podkowa Wine Depot Winiarnia & Argentyński Grill ul. Nadarzyńska 4, 05-807 Podkowa Leśna Żółwin, ul. Nadarzyńska 4 05-807 Podkowa Leśna tel 22 758 95 59 info@podkowawinedepot.pl Weranda & Cafe Cukiernia ul. Jana Pawła II 3, 05-807 Podkowa Leśna tel. 22 758 90 53 cafeweranda@gmail.com Bazylia Restauracja włoska ul. Słowicza 1a, 05-807 Podkowa Leśna tel. 22 759 22 29, 511 634 804 DUET S.C. cukiernia ul. Jana Pawła II 6, 05-807 Podkowa Leśna tel.

Biały Dworek Zajazd/restauracja ul. Gołębia 39, 05-807 Podkowa Leśna tel. 22 758 95 24 Kawiarnia „Wu-Café” Stacja WKD, 05-807 Podkowa Leśna tel. 669 262 130 Międzywinami ul. Modrzewiowa 33, 05-807 Podkowa Leśna tel. 603 692 302

Villa Podkowa ul. Wrzosowa 3, 05-807 Podkowa Leśna tel. 22 729 13 97, 502 088 084 Hotel i Karczma Mazowsze ul. Świerkowa 2, 05-805 Otrębusy tel. 22 735 72 20

Muzea i galerie Muzeum im. Anny i Jarosława Iwaszkiewiczów w Stawisku ul. Gołębia 1, 05-807 Podkowa Leśna tel. 22 758 93 63 stawisko@stawisko.pl Czynne: wtorek, środa, piatek - 9.00 - 15.00 czwartek – 9.00 – 17.00 niedziela – 10.00 – 15.00 Państwowy Zespół Ludowy Pieśni i Tańca „Mazowsze” im. Tadeusza Sygietyńskiego w Karolinie ul. Świerkowa 2, 05-805 Otrębusy kasa pn. – pt. godz. 12 – 18 tel. 22 20 88 200 Zwiedzanie parku wokół siedziby „Mazowsza” w Karolinie. Kulisy „Mazowsza” – program warsztatów i zwiedzanie ośrodka dla grup po wcześniejszym uzgodnieniu. W kasie biletowej Matecznika do nabycia płyty z utworami „Mazowsza”.

83

Galeria Ogród Rzeźb Juana Soriano Kazimierówka, ul. Artystyczna 20, Owczarnia tel. 511 902 205, 601 717 903 www.juansoriano.org

Urząd Miasta w Podkowie Leśnej ul. Akacjowa 39/41, 05-807 Podkowa Leśna tel. 22 759 21 00

Ogród Rzeźb Juana Soriano jest otwarty dla gości. Można go zwiedzać po wcześniejszym kontakcie telefonicznym.

Policja w Podkowie Leśnej ul. Brwinowska 17a , 05-807 Podkowa Leśna tel, 22 758 91 10

Galeria Sztuki „Oko Podkowy” ul. Kukułek 13 A, 05-807 Podkowa Leśna okopodkowy.pl

Inne

Imprezy cykliczne

TKKF Ognisko „Podkowa” ul. Głogów 11, 05-807 Podkowa Leśna tel. 22 758 94 26,

Rowerosacrum – maj

LKS „Wolta” Żółwin, ul. Nadarzyńska 30 05-807 Podkowa Leśna tel. 22 758 91 27

Festiwal „Otwarte ogrody”– czerwiec

Skatepark ul. Świerkowa 1, 05-807 Podkowa Leśna

Europejskie Dni Dziedzictwa w Podkowie Leśnej – wrzesień

Bankomaty ul. Słowicza 1, 05-807 Podkowa Leśna Stacja WKD, 05-807 Podkowa Leśna Poczta ul. Słowicza 2 A 05-807 UP Podkowa Leśna

Autosacrum – maj

Festiwal „Letnie wieczory muzyczne w kościele ogrodzie” — czerwiec

Festiwal „Muzyczne Konfrontacje” – wrzesień/październik

84

Publikacja powstała w ramach Małego Projektu realizowanego zgodnie z Lokalną Strategią Działania Stowarzyszenia „Zielone Sąsiedztwo”.

Jako uzupełnienie przewodnika drukowanego powstała jego wersja na telefony komórkowe, interaktywna mapa turystyczna na stronie www.podkowalesna.pl, oraz promocyjny spot filmowy opublikowany w serwisie YouTube - tworząc zintegrowany projekt promocji rekreacji i turystyki weekendowej dla Podkowy Leśnej.

Publikacja współfinansowana ze środków Unii Europejskiej w ramach osi 4 Leader Programu Rozwoju Obszarów Wiejskich na lata 2007-2013

Urząd Miejski w Podkowie Leśnej ul. Akacjowa 39/41, 05-807 Podkowa Leśna tel. 22 759 21 00 fax: 22 758 90 03 e-mail: urzadmiasta@podkowalesna.pl