In gesprek met Bas Haan

INTERVIEW

4

ALIBI MAGAZINE | EDITIE 2 2022

INTERVIEW

IN GESPREK MET BAS HAAN VOOR DEZE EDITIE VAN ALIBI GINGEN WE IN GESPREK MET BAS HAAN. DE 48-JARIGE BAS HAAN, GEBOREN IN HET BRABANTSE SINT-OEDENRODE, IS JOURNALIST, SCHRIJVER EN VERSLAGGEVER. HIJ PUBLICEERDE ONDER MEER DE BOEKEN DE REKENING VOOR RUTTE EN LENOIR EN WON VELE PRIJZEN VOOR ZIJN WERK ALS ONDERZOEKSJOURNALIST. HIJ MAAKTE MEER DAN VIJFTIEN REPORTAGES OVER DE DEVENTER MOORDZAAK, WAAROVER HIJ IN 2009 EEN BOEK UITBRACHT EN WAARVAN VORIG JAAR DE GEACTUALISEERDE HERDRUK VERSCHEEN. DE RECENTE BIOSCOOPFILM (2021) GENAAMD ‘DE VEROORDELING’ IS GEBASEERD OP DIT BOEK. DOOR JENNIFER MOL EN BRAM TEN BROECKE

© Ruud Pos

EDITIE 2 2022 | ALIBI MAGAZINE

Op 25 september 1999 werd weduwe Jacqueline Wittenberg Willemen levenloos in haar huis aangetroffen. De weduwe was vermoord. In het onderzoek en de strafzaak die hierop volgde bleek sprake van een justitiële dwaling toen Ernest Louwes (de boekhouder) op basis van onjuist bewijs werd veroordeeld voor de moord. Er was onder andere een moordwapen aangewezen, een mes, dat dit later niet bleek te zijn.

Tijdens een herziening van de zaak werd DNA-bewijs tegen Louwes gevonden, waardoor hij opnieuw werd veroordeeld.

Er zijn echter tot op de dag van vandaag mensen die geloven in zijn onschuld, zoals opiniepeiler Maurice de Hond die zelfs een ander als schuldige aanwees, namelijk Michael de Jong (de klusjesman). De media heeft een grote rol ge-

speeld in de Deventer moordzaak. Bas Haan was betrokken bij dit mediacircus en heeft vanuit diverse perspectieven verslag gedaan.

U HEEFT TECHNISCHE NATUURKUNDE GESTUDEERD, MAAR STUDEERDE AF ALS MAATSCHAPPIJHISTORICUS. WANNEER WIST U DAT U DE JOURNALISTIEKE KANT OP WILDE? Natuurkunde is natuurlijk een technisch vak, maar vooral analyse. Het is de ultieme vorm van filosofie. Het is het creeren van structuur in chaos en dat vond ik mooi. Vandaar mijn keuze voor de TU. Ik vond het echter verschrikkelijk.

In die tijd was de Faculteit Technische Natuurkunde een soort buitenaardse planeet. Ik voelde me er niet thuis.

Daarom ben ik kunst en cultuurweten-

5

INTERVIEW

Er ontstaat dan een tunnelvisie van de massa. schappen gaan studeren. Deze studie had echter niets met kunst te maken en het niveau was ook niet al te hoog.

Journalistiek leek mij een combinatie van het analytische om dingen uit te zoeken, maar ook het creatieve omdat je uiteindelijk iets moet opschrijven of tv moet maken. Ik wilde een universitaire opleiding doen en ben toen geschiedenis gaan studeren met het doel om onderzoeksjournalist te worden.

Tijdens mijn studie kwam ik terecht bij een persbureau om rechtbankverslagen te schrijven. Ik heb dat jaren fulltime gedaan totdat ik bij de publieke omroep terecht kwam.

WAT MAAKTE HET DAT U ZICH DESTIJDS ZO IN DE DEVENTER MOORDZAAK HEEFT VASTGEBETEN? Allereerst was het inhoudelijk fascinerend. Het begon met een krantenartikel in de Trouw over een schriftkundig echtpaar in Almere. Zij zouden hebben ontdekt, in een zaak waar ze niets mee te maken hadden, dat het moordwapen dat zou zijn gebruikt niet het daadwerkelijke moordwapen kon zijn.

Daarnaast speelde het cliché mee van

BIO Jennifer Mol

Masterstudent Informatierecht aan de Universiteit van Amsterdam

6

de ultieme journalistieke zaak. Door journalistiek onderzoek een onschuldig iemand uit de gevangenis krijgen is een soort journalistieke droom die waarheid wordt. Toen dacht ik dus nog; ‘Louwes is onschuldig’.

OP WELKE MANIEREN HEEFT JUSTITIE STEKEN LATEN VALLEN, WAARDOOR ER AANVANKELIJK SPRAKE WAS VAN EEN GERECHTELIJKE DWALING EN HOE HEEFT DIT KUNNEN GEBEUREN? Dat moet je vooral plaatsen in de tijd. De moordzaak speelde eind vorige eeuw.

Midden jaren 90 was er de IRT-affaire. Tijdens die affaire maakten politie en justitie jacht op drugscriminelen in Nederland. Zoals er nu een jacht op Taghi was maakten ze toen jacht op ‘’de Holleeders’’ van die tijd, die vooral bezig waren met wiet. Dit deden ze door agenten te laten infiltreren en eigen drugslijnen op te zetten in een poging om de grote vissen te vangen. Dit is destijds totaal uit de hand gelopen; er was geen verschil meer tussen agenten en criminelen. Dit schokte de hele rechtsstaat. Daarna is justitie strikter gaan opereren en meer ’crimefighter’ geworden. In deze periode werd er vanuit zowel de advocatuur als de wetenschap kritiek geleverd op justitie.

Dit vanwege het feit dat zij niet meer onafhankelijk als magistraat boven de partijen hing, maar gericht was op veroordeeld krijgen in plaats van op waarheidsvinding. Als de politie eenmaal een verdachte had werd daar zo op gefocust dat ze niet meer bezig waren met het beoordelen van de feiten, maar enkel met het vinden van bewijs dat hun eigen theorie zou onderschrijven.

Er was dus sprake van ‘tunnelvisie’. In

de Deventer moordzaak was er geen forensisch bewijs en was er geen bekentenis afgelegd. Ze zijn toen vanuit een wanhoopspoging met een mes, geurproeven en het aanpassen van processen-verbaal aan de gang gegaan. Er was dus sprake van een zuivere gerechtelijke dwaling. Door tunnelvisie werd er gerotzooid met bewijs, waardoor een rechter totaal op het verkeerde been werd gezet.

BENT U ZELF WELEENS BANG VOOR TUNNELVISIE IN UW WERK? Tijdens deze zaak zat ik zelf volledig in die tunnel. Het verhaal van de klusjesman kende ik ook. Sterker nog, ik dacht ook dat hij het gedaan kon hebben.

Desalniettemin heb ik dat nooit gemeld omdat dat ethisch, moreel en journalistiek gezien niet kan. Als journalist heb je in zo’n zaak de omgekeerde functie van een rechter. Rechters moeten tot een schuldigverklaring komen. Ik kan, mag en wil niemand als schuldige aanwijzen, maar ik kon wel laten zien dat het bewijs in de zaak niet deugde. Thuis, tegen mijn vrouw of tegen collega’s aan de bar, ging ik wel een stap verder. In die setting sprak ik wel mijn tunnelvisie uit. Met andere woorden, ondanks dat ik leed aan tunnelvisie hield ik me wel aan de journalistieke grenzen. Als ik de overtuiging van de onschuld van Louwes niet had, had ik niet 10 uitzendingen over het onderwerp gemaakt.

Het heeft dus het wel degelijk invloed gehad. Maar het is voor mij wel een belangrijke les geweest dat we moeten uitkijken met veroordelen.

Dat zie je ook in de huidige tijd: Neem de affaire over The Voice. Natuurlijk staat vast dat daar onacceptabel gedrag is geweest. Maar wat er precies is gebeurd en welke sanctie daarop staat is echt aan de rechter, niet aan de media. Nu werden alle betrokkenen al voor de BOOS-uitzending zo’n beetje gelyncht, terwijl ze nog niet eens in staat van

ALIBI MAGAZINE | EDITIE 2 2022

INTERVIEW

beschuldiging waren gesteld. Vragen worden hierbij omgezet in conclusies en in oordelen en dat kun je alleen doen als je daar onderling de feiten voor hebt.

Kortom, Nederland lijdt momenteel dus collectief aan tunnelvisie. Ik denk dat dit ook een verklaring is voor het feit dat de verfilming van het verhaal over Deventer nu zo aanslaat. De film laat zien dat het hanteren van deze normen zo belangrijk is. Dit laat het zien in de tijd van 15 jaar geleden toen er nog geen social media waren. Toen was er nog de hoop dat internet alleen maar mooie dingen zou brengen. Het is echter vooral een accelerator van ophef en polarisatie geworden. Je moet goed zoeken wat feiten zijn en wat fictie is. Mensen zijn op zoek naar eenvoudige antwoorden in complexe problemen en zullen daarom eerder achter een waanzinnige theorie aanlopen. Als er dan iemand opstaat die het wantrouwen tegen de overheid verwoordt op een manier die aanspreekt, dan denken mensen: ’die kunnen we

EDITIE 2 2022 | ALIBI MAGAZINE

vertrouwen want die neemt het voor ons op tegen de overheid’. Er ontstaat dan een tunnelvisie van de massa.

IN DE ZAAK IS UW VISIE OP EEN BEPAALD PUNT VERANDERD OVER WIE DE MOGELIJKE DADER WAS. HOE KEEK U DAARNAAR? Op 2 manieren: ’Fuck, ik zit ernaast’ was de eerste gedachte die ik had. Al snel dacht ik ook: ’wow, gelukkig heb ik nooit aan de verleiding toegegeven om mijn eigen overtuiging uit te zenden en heb ik me altijd bij de feiten gehouden die nog steeds kloppen’. Ik was dus wel in de valkuil gelopen van de hoeveelheid stukken die ik had gemaakt over de onschuld van Louwes, maar niet in de echte valkuil van het toegeven aan emotie. Journalistiek mag niet over emoties gaan maar het moet primair over de feiten gaan. Als je de feiten hebt mogen er emoties bij komen kijken, niet andersom.

ZOU U EEN VERGELIJKBARE ZAAK NU OP DEZELFDE MANIER AANPAKKEN OF ZIJN ER DINGEN DIE U NU ANDERS ZOU DOEN? U WIST DESTIJDS ENKEL ER SPRAKE WAS VAN ONDEUGDELIJK BEWIJS. Dat klopt. Aanvankelijk zou ik zo’n zaak hetzelfde aanpakken. Echter, toen Maurice de Hond kwam met het verhaal dat hij niet alleen zeker wist dat Louwes onschuldig was, maar ook wist dat de klusjesman de dader was ging heel Nederland zich met de zaak bemoeien.

Het OM koos ervoor opnieuw onderzoek te gaan doen op basis van de gegevens van de Hond. Ik had al het interview met de Hond opgenomen waarin hij zei: ‘’ik weet het zeker, de klusjesman heeft het gedaan’’. Ik had met hem de afspraak dat ik dit pas zou uitzenden als het OM in actie zou komen. Ik ben er hierbij van uitgegaan dat het OM dit nooit zou doen. Toen kwam het OM opeens met het persbericht dat zij het onderzoek in een afgesloten moordzaak gingen her-

7

INTERVIEW

Daarmee heb ik bijgedragen aan het circus wat ik daarna ben gaan bestrijden. openen op basis van informatie van een opiniepeiler. Wat je er ook van vindt; dat is nieuws en dus zond ik het uit. Dat zou ik nu anders doen. Waar ik nu een hele uitzending heb gemaakt over theorieen van de Hond zou ik nu naar het OM gaan en de vraag stellen: ’Hoezo gaan jullie een afgesloten onderzoek in een moordzaak heropenen op basis van een opiniepeiler? Wat is de magistratelijke overweging en wat zijn de harde feiten op basis waarvan jullie dit doen?’. Mijn focus zou dus liggen op wat een journalist hoort te doen; de macht controleren. Ik zou niet meer meehelpen aan het op een podium hijsen van de Hond.

Daarmee heb ik bijgedragen aan het circus wat ik daarna ben gaan bestrijden.

HEEFT HET VOOR U GEVOELD ALSOF HET EEN STRIJD WERD TUSSEN MAURICE DE HOND EN U? Het voelt, tot op de dag van vandaag, alsof ik moet voorkomen dat mensen denken dat het een strijd is tussen mij en Maurice de Hond. De Hond probeert dat frame zelf te creëren, zoals hij nu

BIO Bram ten Broecke

Bachelorstudent Rechtsgeleerdheid aan de Universiteit van Amsterdam

8

ook het frame in stand houdt dat hij tegenover het OMT staat in de coronacrisis. Dat doet hij omdat het hem de positie geeft waarbij het ’hij tegen de rest’ is. Maar het is natuurlijk geen wedstrijd om het gelijk. Dat is onderdeel van de mediaexplosie van aandacht; er een wedstrijd van maken. Ik probeer het juist uit het frame van de wedstrijd te halen. Mijn doel was niet om Nederland ervan te overtuigen dat Louwes het toch gedaan heeft. Mijn doel was juist om Nederland te laten zien dat de campagne van de Hond misdadig is.

HOE WAS HET VOOR U OM BEIDE KANTEN VAN HET VERHAAL VAN ZO DICHTBIJ MEE TE MAKEN? Daar heb ik veel van geleerd. Dit is eigenlijk per ongeluk gebeurd omdat ik nooit een actievoerder van een van de partijen ben geworden. Ik heb nooit tegen Louwes gezegd: ‘’ik ga je uit de cel halen, jij bent onschuldig’’. Ik heb het zakelijk gehouden. Toen bleek dat hij het wel gedaan had voelde ik me ook niet belazerd. Ik kan het hem niet kwalijk nemen dat hij niet de waarheid spreekt.

Ik heb er wel van geleerd. Wanneer ik mensen met wie ik praat iets toezeg, dan kom ik dat ook na. Daarbij ging ik er aanvankelijk van uit dat de mensen met wie ik praat hetzelfde doen. Nu houd ik er rekening mee dat iedereen praat vanuit zijn of haar eigen belang en dat dit niet altijd eerlijk hoeft te zijn. Als je dat als uitgangspunt neemt kun je gek genoeg uitgaan van vertrouwen. Ik vertrouw erop dat mensen in beginsel de waarheid spreken omdat ik er per definitie in mijn achterhoofd rekening mee houd dat het

zo kan zijn dat ze dit niet doen. Ik heb vaker met criminelen te maken gehad die zeiden: ‘’ik doe dit voor jou, wat krijg ik ervoor terug?’’. Ik antwoord dan: ‘’je krijgt een kop koffie van me, maar meer niet’’. Als je dat zo zuiver weet te houden, dan houd je relaties ook zuiver en kun je met iedereen omgaan. Met Louwes heb ik 1 keer per 2 jaar nog steeds contact.

Hij is niet boos op mij, want hij snapt wat ik gedaan heb en ik snap wat hij gedaan heeft. Wij kunnen een normaal gesprek voeren omdat we allebei weten hoe het zit. En dat hij tot op de dag van vandaag aan zijn verhaal vasthoudt om de rest van zijn leven met zijn familie samen te kunnen gaan dat snap ik heel goed. Ik moet eerlijk bekennen dat toen de klusjesman het Gouden Kalf voor de film op ging halen, de professionele standaard wel even weg viel. Ik vond dat heel aangrijpend. Het creëert immers een band. De klusjesman is mede door mij gesloopt en daarna mede door mij gerehabiliteerd.

HOE GAAT HET NU MET DE KLUSJESMAN? VOELT HIJ ZICH DOOR DE FILM MEER GEHOORD EN GEZIEN IN ZIJN KANT VAN HET VERHAAL? Ja, dat is een wereld van verschil. Die man is vanaf begin deze eeuw als moordenaar afgeschilderd. Ook mensen die niet in de gekte van de Hond meegingen hadden op z’n minst zoiets van: ‘ja.. dat zat toch niet helemaal lekker’. Het was dus eigenlijk zuiver negatief. De klusjesman was zijn drama. Hij was de klusjesman en dat betekende ellende.

Nu is hij nog steeds de klusjesman, maar is hij degene die het monster van de beeldvorming verslagen heeft. Dit heeft hem letterlijk, in zijn eigen woorden, zijn leven teruggegeven.

WAT IS UW VISIE OP HET NOG LOPENDE HERZIENINGSVERZOEK? Er is geen strafzaak in Nederland die zo onderzocht is en waarin het bewijs zo evident is als in deze zaak. Je zou

ALIBI MAGAZINE | EDITIE 2 2022

INTERVIEW

© Frank Groeliken

EDITIE 2 2022 | ALIBI MAGAZINE

9

INTERVIEW

De klusjesman was zijn drama. Hij was de klusjesman en dat betekende ellende. Nu is hij nog steeds de klusjesman, maar is hij ook degene die het monster van de beeldvorming verslagen heeft. dus kunnen zeggen stop ermee, strik eromheen, klaar. Tegelijkertijd is het juridisch interessant. Hij was veroordeeld en het OM heropent de zaak. Het bewijs wat hierna is gevonden is breed

10

uitgemeten in de pers, maar nooit voor de rechter gekomen. Ik kan me dus heel goed voorstellen dat een advocaat dit aanhaalt. Ook is het strikt juridisch gezien wel degelijk een zinvol argu-

ment dat het DNA bewijs pas 6/7 jaar later is opgedoken. Toch denk ik dat er niemand bij gebaat is. Als de zaak wordt heropend, wordt Louwes opnieuw veroordeeld. In de loop der tijd is er zoveel nieuw bewijs gevonden, het gaat maar een kant op. Er valt geen eer meer te behalen in deze zaak.

DE DEVENTER MOORDZAAK LAAT HEEL DUIDELIJK DE SCHADE ZIEN DIE MEDIA TEWEEG KAN BRENGEN. IN DEZE TIJD WORDT DE ROL VAN DE MEDIA ONDERMIJNT DOOR COMPLOTDENKERS EN MISINFORMATIE. WAT IS UW KIJK HIEROP? Even een stapje terug; de media, die bestaat niet. Er is bijvoorbeeld een groot verschil tussen Shownieuws en Nieuwsuur. Dat is heel belangrijk.

ALIBI MAGAZINE | EDITIE 2 2022

INTERVIEW

leest. Dit moet je dan echter wel doen.

Tegenwoordig halen mensen nieuws uit hun eigen bubbel op TikTok of Instagram. Hierdoor ontstaat een verknipt wereldbeeld. De vraag die bij media dan ook speelt is: ’Hoe bereik je de groep die jou niet wil bereiken?’

Iedereen kan zich journalist noemen.

Dat betekent dat je de media niet als entiteit kan zien. Zeker met social media is ieder individu zijn eigen medium. Mijn werk wordt altijd door meerdere mensen, zoals bijvoorbeeld een eindredacteur, gecontroleerd. Die checks and balances zorgen voor een betrouwbaarheidsgarantie. Maurice de Hond, met 150.000 volgers op twitter, is zijn eigen eind- en hoofdredacteur.

Daar zijn geen checks and balances.

Het feit dat het om ons heen ontploft is dus niet dankzij ons, maar ondanks ons; ondanks het feit dat er media zijn die de rust bewaren en nadenken.

Voor wat betreft de complottheorieën ben ik ervan overtuigd dat je een goed beeld kan krijgen van de werkelijkheid als je naar Nieuwsuur kijkt of het NRC

EDITIE 2 2022 | ALIBI MAGAZINE

U STELT IN EEN INTERVIEW MET DE VOLKSKRANT DAT HET PUBLIEKE DEBAT UWS INZIENS DE LAATSTE TIJD IS VERANDERD. KUNT U DIT TOELICHTEN? Waar het in de kern op neerkomt is dat zowel in de journalistiek als daarbuiten emoties en meningen leidend zijn geworden, in plaats van feiten en standpunten. Dit zorgt er onder meer in de politiek voor dat debatten steeds meer gaan over het zwart maken van de ander in plaats van het overbrengen van een eigen visie. Het publieke debat wordt steeds meer gedomineerd door rattenvangers zoals Willem Engel of Maurice de Hond. Zij zetten een soort vijandelijk beeld neer van de macht en de elite die niet deugt. Vervolgens zeggen ze dat zij wel weten hoe het zit.

Dit doen ze niet om iets goeds te doen, maar voor eigen gewin. Dat maakt het allemaal heel lelijk.

WAAR BENT U HET MINST EN WAAR HET MEEST TROTS OP IN UW CARRIÈRE? In de Deventer moordzaak ben ik terechtgewezen door Peter R. de Vries omdat ik het nieuwe bewijs tegen Louwes niet benoemd had in een interview met hem. Dit was een menselijk interview, met vragen als: ’hoe is het om zo lang onterecht vast te zitten?’. Die avond werd Prinses Amelia geboren, dus de uitzending werd verschoven naar de volgende dag. Op de dag van de uitzending werd duidelijk dat er DNA-bewijs tegen Louwes was gevonden. De uitzending is daar niet op aangepast. Ik ben daar niet trots op. Ik ben wel trots op mijn boeken. Soms zit

het ook in andere, kleine dingen: zo heb ik ooit tijdens het filmen bij een asielzoekerscentrum ene mevrouw Ferreira ontmoet, een uitgeprocedeerde asielzoeker met een bijzonder en principieel verhaal. Ik heb haar toen geholpen met het krijgen van een goede advocaat.

Jaren later is die zaak geëindigd met het Ferreira-arrest. In dit arrest stelt de Hoge Raad dat asielzoekers, ook al zijn ze hier illegaal, niet gescheiden mogen worden van hun kinderen. Ik heb hier een kleine, ondergeschikte rol in gehad, maar toch is dit iets waar ik trots op ben.

WELKE TIP HEEFT U VOOR EEN ASPIRANT-JOURNALIST EN DE RECHTENSTUDENT DIE DIT BLAD LEZEN? Voor een journalist is het belangrijk om oprechte interesse te hebben en daaraan vast te houden. Natuurlijk gelden er redactionele eisen en moet je bepaalde deadlines halen. Doe voor 80% wat je moet doen en houd die 20% over om rust te houden, om na te denken. Als je iemand moet interviewen voor het stuk, neem dan tien minuten extra de tijd om vragen te stellen vanuit oprechte interesse. Maak gebruik van het privilege dat je met veel kundige mensen in gesprek mag gaan.

Aan alle rechtenstudenten zou ik zeggen dat het echt jullie taak is om de rechtsstaat te beschermen. Als er een ontwikkeling is die ik nu zie in Den Haag is dat, dat de fundamenten van de rechtsstaat uit het oog verloren worden.

Er zijn op dit moment drie bewindslieden op het ministerie van Justitie en Veiligheid die geen jurist zijn. Daarmee wil ik ze niet diskwalificeren, maar het zegt wel wat. De topambtenaren komen uit een poule van topambtenaren die om de zoveel jaar wisselen van ministerie en organisatie. De fundamentele vraag is dan; waar is het rechtsstatelijk denken? Het is dus niet alleen jullie taak om criminelen te vervolgen, maar bewaak ook de rechtsstaat.

11