Vrijheid van meningsuiting op social media

ARTIKEL | INFORMATIERECHT

VRIJHEID VAN MENINGSUITING OP SOCIAL MEDIA

SWIPEN, LIKEN, TWEETEN EN FOLLOWEN ZIJN NIET MEER WEG TE DENKEN UIT ONS ALLEDAAGSE LEVEN. VEEL MENSEN STAAN OP EN GAAN NAAR BED MET SOCIAL MEDIA PLATFORMEN WAARBIJ DE GEBRUIKERS HIERVAN DE INHOUD VERZORGEN, MET OF ZONDER REDACTIONELE OF PROFESSIONELE TUSSENKOMST. DE MOBIELE TELEFOON IS EEN VERLENGSTUK VAN ONSZELF GEWORDEN EN DEZE BIEDT ONS DE MOGELIJKHEID OM EEN MENING TE VORMEN OVER ALLE INFORMATIE DIE WE HIEROP TEGENKOMEN EN DEZE MENING SNEL TE KUNNEN VERKONDIGEN TERWIJL WE ONS KUNNEN VERSCHUILEN ACHTER EEN DIGITAAL SCHERM. MAAR IS DIT WEL EEN POSITIEVE ONTWIKKELING EN MOET DE VRIJHEID VAN MENINGSUITING OP SOCIAL MEDIA PLATFORMEN TE ALLEN TIJDE GEWAARBORGD WORDEN OF BEHOREN HIER TOCH RESTRICTIES AAN TE ZITTEN? DOOR JENNIFER MOL

20

ALIBI MAGAZINE | EDITIE 3 2021

ARTIKEL | INFORMATIERECHT

VRIJHEID VAN MENINGSUITING De gedachte dat we in beginsel alles op social media zouden moeten kunnen plaatsen komt voort uit het recht op vrijheid van meningsuiting. In de grondwet staat dat niemand vooraf toestemming van de overheid nodig heeft om iets te zeggen of te schrijven.

Deze vrijheid is expliciet gewaarborgd in artikel 7 van de grondwet. Dit artikel hangt samen met en komt voort uit het censuurverbod.1 Het censuurverbod houdt in dat het altijd mogelijk moet zijn om kritiek te leveren op de regering of andere overheidsinstanties. Dit is cruciaal omdat hiermee de mogelijkheid tot onderdrukking en dictatuur wordt tegengegaan. In lid 1 van artikel 7 wordt de drukpers genoemd, in lid 2 gaat het over radio en televisie en lid 3 beschermt uitingen die niet door de eerste twee leden worden beschermd. In beginsel zouden uitingen op social media op basis van lid 3 artikel 7 van de grondwet dus niet door de overheid beperkt mogen worden.2 Toch zijn er wel degelijk een aantal beperkingen op de vrijheid van meningsuiting vastgelegd in de wet. Hieruit volgt dat uitingen mensen niet mogen aanzetten tot geweld, dat er geen sprake mag zijn van rassenhaat en dat opmerkingen geen discriminerende termen mogen bevatten. In dit geval wijkt de vrijheid van meningsuiting dus voor andere fundamentele rechten zoals het verbod op discriminatie dat volgt uit artikel 1 van de grondwet.3 Uitingen die in strijd zijn met deze wettelijke bepalingen zijn vanzelfsprekend altijd verboden en dus ook op social media. Dit is de reden dat Facebook afbeeldingen van zwarte piet recentelijk heeft verbannen van het platform. Het recht op vrijheid van meningsuiting heeft echter geen werking tussen private partijen. Dit heeft tot gevolg dat de overheid hier wel te allen tijde aan is gebonden maar dat een platform als Facebook (tevens een private partij) niet verplicht kan worden iedere uitlating van zijn gebruikers te dulden. Ook is het voor deze platformen toegestaan om de vrijheid van menings-

EDITIE 3 2021 | ALIBI MAGAZINE

uiting in te perken met het oog op het laten prevaleren van een ander belang.

Tegenwoordig zien we dit gebeuren met het belang van de volksgezondheid.

TERRORISTISCHE GROEPERINGEN, NIEUWSVERKRIJGING EN CYBERPESTEN Het internet en de online techgiganten die hierop werkzaam zijn worden al sinds langere tijd onder de loep genomen. Er zijn namelijk ook geluiden die duiden op de mogelijkheid dat de vrijheid om op het internet te kunnen schrijven en zeggen wat je wilt geen kenmerk is van het recht op vrijheid van meningsuiting, maar er juist voor zorgt dat democratische waarden onder druk komen te staan. Via social media diensten kunnen veelvuldig strafbare uitlatingen worden gedaan.4 Ook zijn er terroristische antidemocratische groeperingen die via moderne ‘social media’ platformen hun gedachtegoed weten te verspreiden. Zo blijkt bijvoorbeeld uit onderzoek dat social media fungeert als propaganda-en rekruteringsmachine van ISIS.5 Een ander verschijnsel dat zich gedurende de afgelopen jaren heeft ontwikkeld doet zich voor bij nieuwsverkrijging. Kranten worden minder gelezen en maar liefst 36% van de Facebookgebruikers haalt wekelijks nieuws van Facebook. Ook Whatsapp en Twitter zijn belangrijke bronnen voor nieuwsverkrijging. Naar dit verschijnsel is onderzoek gedaan door het Reuters Institute for the Study of Journalism (RISJ). Dit onderzoek werd uitgevoerd in 26 landen over de hele wereld en toont aan dat nieuwsverkrijging via het internet een exponentiele groei doormaakt. Digitaal nieuws is makkelijk en snel, maar kan in sommige gevallen ook onbetrouwbaar zijn. Dit zou mogelijk een bedreiging kunnen vormen voor de (democratische) samenleving.6 Een ander probleem van de huidige social media cultuur is het zogeheten

‘’cyberpesten’’. Dit vormt vooral onder jongere generaties een groot probleem.7 In 2014 werd zo’n 8% van de jongeren gepest via social media.8 Het is zeer aannemelijk dat dit getal exponentieel gegroeid is nu het gebruik van mobiele telefoons en social media is toegenomen onder jongeren.9 Kinderen krijgen op steeds jongere leeftijd toegang tot platformen waar ouders nauwelijks tot geen zicht op hebben. Dit probleem is moeilijk aan banden te leggen, zeker nu er geen strenge gedragscodes gelden op social media. Daarbij is het mogelijk iets te plaatsen op internet zonder dat hierbij getraceerd kan worden van wie dit afkomstig is. Hierdoor ontstaat een wirwar van anonieme meningen die een grote invloed kunnen uitoefenen op de lezer hiervan.

COMMERCIËLE ONDERNEMINGEN De vrijheid van meningsuiting is niet de enige vrijheid die wij kennen en zoals eerder beschreven lopen enkele van deze andere vrijheden gevaar wanneer we de vrijheid van meningsuiting te veel gewicht toekennen. Het gaat, wanneer wij het hebben over techgiganten (de social media platformen) over commerciële ondernemingen met een groot winstoogmerk. Zij zullen daardoor weinig prioriteit geven aan beschaving en aan het stellen van eventuele grenzen. Deze commerciële platformen opereren internationaal en hierdoor is de fatsoensnorm moeilijk te bepalen.

Hierdoor zijn er maar weinig zaken

BIO Jennifer Mol

Bachelorstudent Rechtsgeleerdheid aan de Universiteit van Amsterdam

21

ARTIKEL | INFORMATIERECHT

die onder het mom van fatsoenoverschrijding verwijderd zullen worden. et feit dat een social mediabericht dat in ederland geplaatst wordt wellicht niet past bij het beeld van fatsoen dat er in apan op wordt nagehouden is het benoemen waard. och is het online verdwijnen van een duidelijk verschil tussen feiten en meningen op dit moment een groter probleem. Wanneer er meningen verspreid worden die volgens de overheid niet als feiten zijn aan te merken kan dit leiden tot complottheorieën . omenteel klinkt het geluid dat het ontstaan van deze complottheorieën met het oog op de O D 1 crisis een bedreiging zou kunnen vormen voor de volksgezondheid.

HET OPTREDEN VAN OVERHEDEN Diverse overheden willen graag optreden tegen de hiervoor genoemde problematiek die komt kijken bij het gebruik van social media. Een van de kwesties waar veel overheden zich met grote zorgen over buigen is het verspreiden van terroristische boodschappen. De vraag is echter welke acties ondernomen kunnen worden in het geval dat er sprake is van dit soort berichten. unnen overheden de online mediabedrijven in deze uitzonderlijke gevallen wel verplichten deze berichten te verwijderen of moet de rechter hier eerst een uitspraak over doen acebook stelt zelf dit een zeer ingewikkeld vraagstuk te vinden en brengt het op hun eigen site dan ook onder bij de noemer hard uestions .10 Wanneer mediabedrijven toegeven aan deze roep om ingrijpen kan dit een vorm van censuur in de hand werken. Er kan dan namelijk door de overheid gereguleerd worden wat wel of niet geplaatst mag worden. Omdat, zoals eerder besproken, niet alleen entertainment, maar ook nieuws van deze platformen wordt gehaald, kan dit ervoor zorgen dat er geen ruimte meer is voor een publiek debat. aar aanleiding van de recente rellen waarbij jongeren

22

na aankondiging van het instellen van de avondklok de straat op gingen en winkels plunderden, is er nu sprake van een conceptwetsvoorstel dat inhoudt dat de overheid tijdelijk berichtenapplicaties en social media uit kan schakelen. Dit concept is echter omstreden vanwege het hiervoor genoemde censuurverbod.

De overheid heeft immers al de mogelijkheid om iemand te veroordelen voor zijn of haar uitingen wanneer deze als opruiend kunnen worden aangemerkt. et meest recente voorbeeld is dat van een 1 jarige agenaar die tijdens het W voetbal in 2010 op twitter opriep om te gaan rellen bij het onckbloetplein.

Deze jongen is toentertijd veroordeelt tot 100 uur gevangenisstraf.11 EUROPESE WETGEVER De vrijheid van meningsuiting is over de grens verankerd in onder andere artikel 10 E en artikel 1 . rtikel 10 E geeft aan dat de vrijheid van meningsuiting niet alleen toeziet op de vrijheid om de eigen mening te uiten maar ook op de vrijheid om kennis te nemen van meningen van anderen. Ook dit is essentieel in een democratie en ziet dus op een algemene informatievrijheid.

De Europese wetgeving is tot nu toe dus voornamelijk gericht op zoveel mogelijk vrijheid voor de gebruiker van deze platformen.12 De Europese wetgever is echter net als lokale overheden bezig om platformen als outube en acebook te verplichten tegen bepaalde uitingen op te treden.

Door middel van regelgeving probeert de Europese wetgever platformen direct aansprakelijk te stellen wanneer onrechtmatig materiaal op hun platformen wordt getoond.13 Dit zou echter in strijd zijn met artikel 10 E en artikel 1 . innen het Europees parlement is een heel ander geluid naar buiten gebracht. n een debat met staatssecretaris voor Europese aken na aula acarias van het ortugees voorzitterschap van de aad en vicevoorzitter van de Europese

ommissie ra ourov bekritiseerden de parlementsleden de macht van social media platformen en de zorgwekkende invloed die dit kan hebben op de politiek en de vrijheid van meningsuiting. ij roepen op tot meer democratisch toezicht op deze platformen om de vrijheid van meningsuiting te waarborgen.14 Wanneer platformen namelijk zonder duidelijke regels inhoud van accounts mogen halen loopt het censuurverbod gevaar en zou social media het reilen en zeilen binnen een staat zelfs kunnen gaan beheersen. n dit geval is het dus niet de overheid waarvoor gevreesd wordt wanneer we het hebben over het censuurverbod maar heerst er angst voor de ech giganten die aan de wortels van deze platformen staan.

SOCIAL MEDIA EN COVID-1 Op dit moment wordt het nieuws gedomineerd door de O D 1 gezondheidscrisis waar de wereld zich in bevindt. Dagelijks wordt men door zowel radio, televisie als berichten op social media geconfronteerd met het stijgend dalend aantal besmettingen en nieuwe maatregelen of ontwikkelingen. et is erg interessant om te kijken naar de rol van social media in deze crisis. aarmate de crisis vorderde is namelijk iets op gaan vallen. erichten van kritische politici, activisten en burgerinitiatieven werden en worden nog steeds verwijderd van de grote social media platformen. Een voorbeeld hiervan is het feit dat acebook profielen en of pagina s heeft verwijderd van Stichting Smart E it en Stichting iruswaarheid.15 acebook stelt dat de inhoud van deze profielen en pagina s in strijd zijn met het coronabeleid van acebook. owel Stichting Smart E it als Stichting iruswaarheid zijn een rechtszaak tegen acebook begonnen.16 De rechter stelde acebook in het gelijk en wees de vordering tot het herstellen van de pagina s van deze stichtingen van de hand. De rechter geeft in zijn argumentatie bij dit besluit aan dat acebook in beginsel vrij is om haar beleid en gebruiksvoor-

ALIBI MAGAZINE | EDITIE 3 2021

ARTIKEL | INFORMATIERECHT

waarden zelf te bepalen en dus maatregelen mag tre en wanneer dit beleid wordt overtreden. De kanttekening die de rechter hierbij maakt is dat acebook rekening moet houden met de open normen van redelijkheid en billijkheid en de maatschappelijke betamelijkheid in acht moet nemen. ij stelt dat deze open normen worden ingekleurd door grondrechten (waaronder dus ook het recht van meningsuiting valt . ierbij hoopt de rechter de platformen ma imale vrijheid te geven binnen de kaders van ons recht. De Europese ommissie heeft online platformen gevraagd hen te helpen bij de verspreiding van nieuwsberichten omtrent O D 1 welke het huidige beleid zouden kunnen schaden.

Deze nieuwsberichten worden gezien als ‘’fake news’’ en zouden daarom een bedreiging kunnen vormen voor de volksgezondheid. Op basis van dit uitgangspunt heeft acebook een OD 1 beleid samengesteld. Wanneer zij dit beleid toepast kan er dus niet gezegd worden dat zij onredelijk handelt wanneer zij hiervoor accounts pagina s verwijderd. an dit uitgangspunt kan volgens de rechter niet worden afgeweken.

woording af te leggen mogelijk is voor social media platformen om te reguleren wat wij wel of niet te zien krijgen roept dit misschien toch ook vraagtekens op. eker wanneer overheden hier ook geen rol in mogen hebben. Er is dan geen enkele controle op commerciële platformen die door middel van algoritmen en data het gedrag van haar gebruikers kunnen sturen. n combinatie met de mogelijkheid om een eigen beleid te schrijven kan dit grote gevolgen hebben.

Wij leven in een wereld waarin een groot

1

2 3 4

5

6

CONCLUSIE Concluderend kunnen we stellen dat onze hedendaagse gedachten voor een aanzienlijk deel worden ingekleurd door social media en de uitingen die hierop worden gedaan. ierdoor is het belangrijk geworden om tegen te gaan dat ‘fake news’ op deze platformen wordt verspreid of dat er anderszins strafbare feiten plaatsvinden door informatie die op deze platformen is verkregen.

Overheden staan niet aan de basis van wat er gebeurt op deze platformen, wat een positieve situatie is met het oog op het censuurverbod. De overheid zou dan de mogelijkheid kunnen hebben precies te regisseren welke informatie wij wel of niet te lezen krijgen. Dit kan in sommige landen censuur tot gevolg hebben en is gevaarlijk voor de democratie. aar als wij ons indenken dat het zonder verant-

EDITIE 3 2021 | ALIBI MAGAZINE

7

8

9

10

G.A.I. Schuijt, ‘Kroniek van het Nederlandse mediarecht 1998-2001’, A&M 2001-3, p. 337-338 (verder: Schuijt, ‘Kroniek’) Art. 7 Gw. Art. 137d Sr. Klos, M. Onderzoeksproject: vrijheid van meningsuiting op ‘social media’. Universiteit Leiden. https://www.universiteitleiden.nl/onderzoek/ onderzoeksprojecten/rechtsgeleerdheid/vrijheid-van-meningsuiting-op-‘social-media’ Beeckman, B. (2017, 14 februari). Installeert IS zijn nieuwe kalifaat op social media?. MO mondiaal nieuws. https://www.mo.be/analyse/ installeert-zijn-nieuwe-kalifaat-op-social-media.

Bright (2016, 15 juni). Nederlanders halen online nieuws van Facebook, Whatsapp en Twitter. RTL Nieuws. https://www.rtlnieuws.nl/ tech/artikel/521091/nederlanders-halen-online-nieuws-van-facebook-whatsapp-en-twitter van der Ploeg, J. (2014, 23 april). Cyberpesten. In Agressie bij kinderen (pp. 155 160). Bohn Sta eu van Loghum, Houten.

CBS (2015, 17 augustus). Bijna 8 procent van de jongeren gepest op het internet. Centraal bureau statistiek. https://www.cbs.nl/nl-nl/ nieuws/2015/34/bijna-8-procent-van-de-jongeren-gepest-op-het-internet C Beuningen, J. van, en R. Kloosterman (17 mei 2018), Opvattingen over sociale media, Statistische Trends. https://www.cbs.nl/nl-nl/achtergrond/2018/20/opvattingen-over-sociale-media Allen, R. (2018, 9 augustus). Hard Quesions: Where do we draw the line on free expression?.

Facebook. https://about.fb.com/news/2018/08/ hard-questions-free-expression/

deel van de ontwikkelingen zo snel gaat dat hierover niets in het recht kan worden vastgelegd. De technische ontwikkelingen en het gebruik hiervan zullen echter niet wachten tot dit recht wel is ontwikkeld. Er is dus nog een lange weg te gaan tot het mogelijk zal zijn om deze onlinewereld te reguleren binnen het recht. De vraag blijft natuurlijk ook in hoeverre men deze regulering moet willen met het oog op de vrijheid van meningsuiting.

11

12

13

14

15

16

Bouwer, J.G. (2011, 29 augustus). Kunnen overheden handhavend optreden tegen oproepen tot rellen op social media? Centrum voor openbare orde en veiligheid.https://www.openbareorde. nl/tijdschrift/handhaving-van-social-media-door-overheden/ AIV (24 juni 2020) Regulering van online content- naar een herijking van het Nederlandse internetbeleid. Adviesraad internationale vraagstukken. Advies 113. art. 17 (voor heen art. 13) van het voorstel voor een richtlijn van het Europees Parlement en de Raad inzake auteursrechten in de digitale eengemaakte markt en Aanbeveling (EU) 2018/334 van de Commissie van 1 maart 2018 over maatregelen om illegale online inhoud e ectief te bestrijden, punt 18.

Nieuws Europees Parlement (10 februari 2021).

Stel regels op voor Sociale media platforms om de democratie te beschermen. Nieuws Europees Parlement . https://www.europarl.europa.eu/ news/nl/press-room/20210204IPR97120/ stel-regels-op-voor-sociale-media-platforms-om-de-democratie-te-beschermen Rechtspraak (13 oktober 2020) Bezwaren Smart Exit c.s. tegen COVID-19 beleid van Facebook afgewezen. https://www.rechtspraak.nl/ Organisatie-en-contact/Organisatie/Rechtbanken/Rechtbank-Amsterdam/Nieuws/Paginas/ Bezwaren-Smart-Exit-cs-tegen-COVID19-beleid-van-Facebook-afgewezen.aspx Rb. Amsterdam 13 oktober 2020, ECLI:NL:RBAMS:2020:4966 C/13/689184 (concl. A-G A.W. Hins), MF 2020/6.

23