ALIBI jan. 2020 - Racisme binnen voetbal

ARTIKEL

RACISME BINNEN HET VOETBAL; EEN AFLOPENDE ZAAK OF NIEUWS VAN DE DAG? Een terugkerend bericht waarvan iedereen hoopt dat het niet voorkomt: racisme binnen het voetbal. Ondanks dat zowel in het hedendaagse voetbal als in de maatschappij steeds meer aandacht wordt besteed aan het bestrijden van racisme en discriminatie, lijkt dit in de voetbalwereld nog verre van verdwenen. Een actueel voorbeeld betreft voetballer Ahmad Mendes Moreira, speler van Excelsior, die tijdens de wedstrijd tegen FC Den Bosch meerdere malen racistisch werd bejegend. Tijdens de wedstrijd kwamen bewoordingen als katoenplukker, k-neger en zwarte piet meerdere malen vanuit het publiek, zo bleek uit het interview met Moreira en de beelden die zijn gepubliceerd.

Nadat Moreira compleet overstuur was besloot de scheidsrechter de wedstrijd kort te onderbreken.1 Inmiddels heeft Excelsior aangifte gedaan naar aanleiding van de racistische bejegeningen.2 Naast het OM is ook het KNVB een onderzoek gestart. De vraag is echter of de spreekkoren ook daadwerkelijk kunnen worden gekwalificeerd als racistisch of groepsbelediging volgens het recht in de boeken. Om hierachter te komen wordt in dit artikel de nadruk gelegd op artikel 137c uit het Wetboek van Strafrecht.

20

Januari 2020 | ALIBI Magazine

ARTIKEL

JOACHIM NIEMEIJER Bachelorstudent Rechtsgeleerdheid aan de Universiteit van Amsterdam

Januari 2020 | ALIBI Magazine

In Nederland een uitzondering, maar elders in Europa aan de lopende band?

Elders in Europa blijken racistische incidenten op voetbalvelden regelmatig voor te komen. Begin november was in Oekraïne voetballer Taison Barcellos Freda, speler van Oekraïense voetbalclub Sjachtar Donetsk, het slachtoffer. Na meermaals racistisch te zijn bejegend door supporters van Dinamo Kiev was de Braziliaanse voetballer dermate geraakt dat hij de bal wegschoot en zijn middelvinger opstak naar de supporters van Dinamo Kiev. De reactie van de scheidsrechter was een rode kaart voor de Speler van Sjachtar, die met tranen in de ogen het veld moest verlaten.3 De week ervoor vond in Italië bij

manier om de spits te stoppen is om hem tien bananen te eten te geven.5

voetballer Mario Balotelli een vergelijkbaar incident plaats. Nadat de Italiaanse voetballer meerdere keren werd uitgejoeld door middel van apengeluiden, liep hij woedend het veld af.4 Italië wordt al decennia lang geteisterd door racisme in en rondom het voetbal. Een maand eerder is een voetbalanalyticus op non-actief gesteld naar aanleiding van zijn uitspraak tegenover Internationale-spits Romelu Lukaku, waarin hij noemde dat een

of hun lichamelijke, psychische of verstandelijke handicap, wordt gestraft met een gevangenisstraf van ten hoogste een jaar of geldboete van de derde categorie’. 6 Uit de wetsgeschiedenis van het artikel blijkt dat deze is gespecificeerd in de loop der jaren.

De tekst ‘wegens hun ras, godsdienst of levensovertuiging’, zoals in het huidige artikel staat, is toegevoegd. De bewoordingen ‘zich beledigend uitlaten over’, bleken niet specifiek genoeg.

Groepsbelediging uit artikel 137c Sr. Dat de zojuist genoemde voorbeelden absoluut beledigend, walgelijk en vernederend zijn staat buiten kijf. Het is echter de vraag of dit ook juridisch op deze manier kan worden gekwalificeerd.

De criteria uit artikel 137c strafrecht kunnen worden toegepast voor een toets op groepsbelediging. Het eerste lid van het artikel luidt: ‘Hij die zich in het openbaar, mondeling of bij geschrift of afbeelding, opzettelijk beledigend uitlaat over een groep mensen wegens hun ras, hun godsdienst of levensovertuiging, hun hetero- of homoseksuele gerichtheid

21

ARTIKEL

“RACISME IS EN BLIJFT EEN MAATSCHAPPELIJK PROBLEEM WAT NIET ZOMAAR KAN WORDEN VERHOLPEN”

Dit had tot gevolg dat bij het minste of geringste een uitlating kon worden gekwalificeerd als ‘beledigend uitlaten over’, waardoor de bewoordingen een te vergaande beperking van de vrijheid van meningsuiting bleken.7 Om een beroep op artikel 137c Sr te laten slagen moet aan 3 criteria worden getoetst.8 Het eerste criterium heeft betrekking op de bewoordingen van de uitlating en een bepaalde kwalificeerbare groep die moet worden beledigd. In andere woorden, een uitlating kan als beledigend worden gekwalificeerd wanneer zij de strekking heeft een ander bij het publiek in een kwaad daglicht te stellen. Daarnaast moeten de bewoordingen beledigend zijn voor een bepaalde groep.9 Deze groep omvat alle categorieën van personen die, op welke wijze ook, een gemeenschappelijk kenmerk hebben en daardoor in bepaalde zin een eenheid vormen die zich onderscheidt van

22

anderen. De beledigende uitlating moet dus betrekking hebben op meerdere personen. Het beledigen van een groep mensen op grond van bijvoorbeeld de godsdienst die zij belijden, valt slechts onder artikel 137c indien het de mensen die behoren tot de groep in het collectief treft in hetgeen kenmerkend is voor die groep. Het enkel doen van een onnodig grievende uitspraak valt op zichzelf niet onder 137c.10 Het tweede criterium heeft betrekking op de context waarin de uitspraak wordt gedaan. De context waarin een uitlating wordt gedaan kan namelijk het beledigende karakter van de uitlating ontnemen. Voorbeelden van een bepaalde context zijn een bijdrage aan het maatschappelijk debat, of een uitlating die valt onder de bescherming van de artistieke expressie.11 Deze voorbeelden werken door in artikel 10 van het EVRM.12 De context waarin een uitlating wordt gedaan is dus van

“TIJDENS DE WEDSTRIJD WAREN BEWOORDINGEN ALS KATOENPLUKKER, K-NEGER EN ZWARTE PIET MEERDERE MALEN VANUIT HET PUBLIEK TE HOREN” wezenlijk belang. In een voetbal zaak uit 2009 zongen verschillende supporters van ADO Den Haag de leus ‘hamas, hamas, joden aan het gas’.13 Dat dit beledigend en onnodig grievend was voor Joden werd snel duidelijk. De ADO supporters beriepen zich in casu echter op de context waarin de uitlatingen zijn gedaan. Door de supporters werd aangevoerd dat de leus onderdeel is van voetbalcultuur en dat zij daarmee geen

Januari 2020 | ALIBI Magazine

ARTIKEL

intenties hadden om Joodse mensen te beledigen. Over de context van de uitlating zei A-G Bleichrodt in zijn conclusie het volgende: “Aangevoerd wordt dat de op zichzelf kwetsende en grievende uitlating, zoals bewezen verklaard, in haar context moet worden bezien. Zij vormt een onderdeel van de cultuur van voetbalsupporters die daarmee niet de bedoeling hebben om Joodse mensen te beledigen. De door verdachte gebezigde tekst was ook niet tot iemand in het bijzonder gericht en kan daarom niet als beledigend in de zin van art. 137c Sr gelden”. Echter, later in zijn conclusie werd duidelijk dat de bedoeling van de verdachten er niet toe doen. Slechts de (voorwaardelijke) opzet om iemand te beledigen is voldoende. De door de supporters aangevoerde context waarin de uitlating is gedaan ontnam hierdoor dus niet het beledigende karakter van de leus die refereerde aan de Holocaust.14 Het derde criterium betreft of een uitlating onnodig grievend is. Er bestaat niet een concrete omschrijving van wat onnodig grievend daadwerkelijk inhoudt. Helder lijkt wel dat wanneer een uitlating die evident buiten proportie is voor de gemiddelde waarnemer, kan worden gekwalificeerd als onnodig grievend. Uit jurisprudentie blijkt echter dat een uitlating, mits deze binnen een bepaalde context is gedaan, vaak niet als onnodig grievend wordt beoordeeld.15 Artikel 10 van het EVRM speelt hier ook een aanzienlijke rol. Dit omdat het beoordelen van een eventueel discriminerende uitlating op gespannen voet staat met de vrijheid van meningsuiting. In het arrest Handyside is bepaald dat uitlatingen die kwetsen, shockeren of verontrusten ook kunnen vallen onder de vrijheid

Januari 2020 | ALIBI Magazine

van meningsuiting.16 Met deze kennis is het dus beter te begrijpen waarom een uitlating niet aan de lopende band als onnodig grievend kan worden gekwalificeerd.

Kortom, als een uitlating valt te bezien binnen een bepaalde context, dan valt een uitlating niet snel onder groepsbelediging van 137c Sr. Is dit niet het geval, en de toets aan het eerste en derde criterium slaagt, dan valt een uitlating wel onder 137c Sr. De vraag is echter of de spreekkoren van de supporters ook onder 137c vallen.

Een toets aan het eerste criterium, te weten of een uitlating beledigend is voor een bepaalde groep, heeft een aanzienlijke kans van slagen. De uitlatingen van de Den-Bosch supporters hebben de strekking om een bepaalde groep in een negatief daglicht te stellen.

Met andere woorden, de uitlatingen zijn bedoeld om een bepaalde groep te kwetsen. De uitlating is bovendien beledigend voor een bepaalde groep met een gemeenschappelijk kenmerk, namelijk dezelfde huidskleur. Deze groep onderscheidt zich daarmee van de rest. Of de uitlatingen onnodig grievend zijn valt positief te beargumenteren.

De uitlatingen zoals zwarte piet, katoenplukker en k-neger, die Moreira te verduren kreeg tijdens de wedstrijd waren dermate evident buiten proportie voor de gemiddelde waarnemer. Echter, omdat het criterium op gespannen voet staat met de vrijheid van meningsuiting is het niet gemakkelijk te bepalen of een uitlating onnodig grievend is. Het tweede criterium, de context, hangt vaak af van de concrete omstandigheden van het geval. Zo beriepen in de hiervoor genoemde zaak de ADO supporters zich op de context waarin de uitlatingen zijn

gedaan. De bepaalde context die door de supporters werd aangevoerd werd echter verworpen door de Hoge Raad.

De toelichting betrof dat het niet van belang is of de voetbalsupporters al dan niet de bedoeling hebben om Joden te beledigen, maar dat voldoende is dat opzet van het beledigende karakter van de leus bestaat.17 De kans voor het slagen van een beroep op een bepaalde context waarin de Den Bosch supporters de uitlatingen jegens Moreira hebben gedaan is dan ook niet groot. De kans is namelijk aanzienlijk dat in de context geen aanleiding wordt gezien om dit als niet racistisch te bestempelen.

De regels van voetbalinstanties zelf Naast het strafrecht hebben de Fédération Internationale de Football Association (FIFA) en de Koninklijke Nederlandse Voetbalbond (KNVB) ook eigen regels. Hierin zijn ook regels bepaald die van toepassing zijn als sprake is van racisme of discriminatie.

Indien racisme of discriminatie wordt opgemerkt heeft de FIFA ervoor gekozen om ofwel de club te straffen, ofwel de supporters van de club. Voorbeelden hiervan kunnen zijn: boetes, spelen zonder publiek, het verplicht opgeven van een wedstrijd en zelfs verwijdering

“DE VRAAG IS ECHTER OF DE SPREEKKOREN OOK DAADWERKELIJK KUNNEN WORDEN GEKWALIFICEERD ALS RACISTISCH OF GROEPSBELEDIGING VOLGENS HET RECHT IN DE BOEKEN”

23

ARTIKEL

Foto door Nathan Rogers

uit de competitie of het overzetten naar een lagere competitie.18 Scheidsrechters hadden tot voor kort bepaalde instructies over hoe te reageren indien racisme opspeelt tijdens een wedstrijd.

In eerste instantie moest de wedstrijd kort worden stilgelegd totdat de rust is wedergekeerd. Gebeurde het daarna nog een keer, dan had dit tot gevolg dat de wedstrijd definitief werd gestaakt.19 Naar aanleiding van de vele incidenten in de laatste paar maanden heeft de FIFA in juli een nieuw systeem gestuurd naar de competities om te hanteren: het driestappenplan. Dit houdt in dat een wedstrijd na racistisch gedrag tot drie keer kan worden gestaakt.

Allereerst een korte pauze, waarin de stadionspeaker omroept de racistische hoedanigheden te beëindigen. Daarna kan een scheidsrechter een tijdelijke staking inlassen, waarin de spelers het veld ook verlaten. De laatste stap van het driestappenmodel betreft definitieve staking van de wedstrijd.20 Bij de incidenten zowel in Nederland als in Oekraïne en in Italië, is het driestappenplan desalniettemin niet gebruikt. Daarnaast voert de FIFA vaak campagne tegen racisme.

24

Hoe nu verder?

Sinds de aangifte van Excelsior naar aanleiding van het incident is het Openbaar Ministerie begonnen met een onderzoek inzake het incident.

Er was mogelijk sprake van een Hitlergroet op beeld, maar dit heeft het inmiddels OM ontkracht. Er was volgens het OM namelijk sprake van een wegwerpgebaar.21 Voor de andere geluiden en roepingen wordt het onderzoek vervolgd. Of er daadwerkelijk sprake is van groepsbelediging aan de hand van artikel 137c blijft echter de vraag. Een manier om racisme en discriminatie binnen het voetbal op te lossen is binnen het voetbal maatregelen te nemen indien incidenten plaatsvinden. Zo werden een aantal weken geleden in de eerste minuut van eredivisiewedstrijden niet gevoetbald als statement tegen racisme.22 Of slechts maatregelen binnen de voetbalwereld dit grote overkoepelende probleem gaan verhelpen blijft desalniettemin de vraag. Zoals de aanvoerder van het Nederlands elftal Georginio Wijnaldum zei: “Racisme is en blijft een maatschappelijk probleem wat niet zomaar kan worden verholpen.”23 •

1.

2.

3.

4.

5.

6.

7.

8.

9.

10.

11.

12.

13.

14.

15.

16.

17.

18.

19.

20.

21.

22.

23.

AD, Racistisch bejegende Mendes Moreira haalt gram op Den Bosch-fans, 17 november 2019.

NOS, Excelsior doet alsnog aangifte van racisme door supporters Den Bosch, 21 november 2019 NOS, Voetballer Sjachtar Donetsk staat op tegen racisme en krijgt rood, 11 november 2019 NOS, Balotelli loopt van het veld in Verona na racistische geluiden, 3 november 2019 AD, Opnieuw racisme in Italië: ‘Enige manier om Lukaku te stoppen is hem tien bananen geven’, 16 september 2019.

Art. 137c Wetboek van Strafrecht Kamerstukken II, 1969/70, 20239, 3, HR 29 maart 2016, ECLI:NL:HR:2016:510 HR 30 oktober 2001, LJN AB3143 HR 10 maart 2009, ECLI:NL:HR:2009:BF0655, m.nt.

P.A.M. Mevis HR 29 november 2011, ECLI:NL:HR:2011:BQ6731 Noyon/Langemeijer/Remmelink Strafrecht, art. 137c Sr, aant. 12.

HR 15 september 2009, ECLI:NL:HR:2009:BI4739 HR 15 september 2009, ECLI:NL:HR:2009:BI4739 HR 9 januari 2001, ECLI:NL:HR:2001:AA9367 HR 7 december 1976, ECLI:NL:XX:1976:AC007 HR 15 september 2009, ECLI:NL:HR:2009:BI4739 Fifa disciplinary code: 2019 edition.

Handboek arbitrage veldvoetbal 2019/2020, KNVB Trouw, Nederlandse profs staan een minuutje stil bij racisme, zou het helpen?, 20 november 2019 Bart Dirks, Openbaar Ministerie: geen Hitlergroet bij FC Den Bosch, Excelsior doet aangifte tegen supporters, 21 november 2019.

NU.nl ‘sportclubs leggen profwedstrijden eéen minuut stil als statement tegen racisme’ 21 november 2019 Willem Vissers in De Volkskrant: ‘Wijnaldum fel over racisme: ‘Dat mag niet worden geaccepteerd in Nederland’ 18 november 2019.

Januari 2020 | ALIBI Magazine