De missende effectiviteit bij zwaarder straffen

ARTIKEL

DE MISSENDE EFFECTIVITEIT BIJ ZWAARDER STRAFFEN Ministers Grapperhaus en Dekker hebben recentelijk een wetsvoorstel ingediend, waarin het strafmaximum dat gesteld is op doodslag, met 10 jaar verhoogd wordt naar 25 jaar. Er lijkt sprake te zijn van een trend; er heerst maatschappelijke onvrede over de straffen die worden uitgedeeld. Grote politieke partijen zoals de VVD en de PVV nemen als standpunt in dat misdaad harder moet worden aangepakt en dat straffen moeten worden verhoogd.

Ik vraag mij af of het wel in het belang van onze maatschappij is om harder te straffen en of we ons hier daadwerkelijk veiliger door zullen voelen.

CHARLOTTE NAB Bachelorstudente Rechtsgeleerdheid aan de Universiteit van Amsterdam

Januari 2021 | ALIBI Magazine

25

“ZO BLIJKT UIT EEN ONDERZOEK UIT 2008 DAT BURGERS DIE HETZELFDE DOSSIER VOORGESCHOTELD KREGEN EIGENLIJK HELEMAAL NIET ZWAARDER ZOUDEN STRAFFEN DAN DAT RECHTERS DOEN.”

In de aankondiging van het wetsvoorstel wordt als reden voor verhoging van het strafmaximum genoemd dat de huidige straf geen recht doet aan de ernst van het misdrijf. Zij verwijst ernaar dat er onherstelbaar leed bij nabestaanden veroorzaakt wordt én dat er gevoelens van onveiligheid en onbegrip in de samenleving ontstaan.1 Bovendien is volgens Grapperhaus de huidige maximumstraf in heftige gevallen van doodslag te laag én is het verschil in straf tussen moord en doodslag te groot.

Dit laatste argument was al eerder voor de rechtbank Rotterdam de reden voor het verzoek tot heroverweging van de straf gesteld op doodslag. Grapperhaus beaamt dit, hij stelt dat moord en doodslag te veel gelijkenis vertonen voor rechtvaardiging van het verschil in maximum gevangenisstraf.2 Een poging dus, om de straffen gesteld op doodslag en moord dichter bij elkaar te brengen.

Dit terwijl de maximumstraf gesteld op moord in 2006 nog met 10 jaar verhoogd is.

Gevoelens van onveiligheid Naar mijn mening moet vergelding als functie van straffen absoluut niet worden afgeschreven. Het leed dat wordt veroorzaakt bij nabestaanden door misdrijven zoals doodslag is enorm. Dit leed moet dan ook zeker worden vergolden. Het is een gruwelijke misdaad die niet onbestraft mag blijven.

Daarentegen is het wel van belang dat dit niet de voornaamste reden voor het straffen is. Terecht stellen Grapperhaus en Dekker dat er gevoelens van onveiligheid en onbegrip in de samenleving heersen. In 2018 was 55% van de Nederlanders van mening dat criminaliteit toenam of dat criminaliteit een groot probleem vormt. Bovendien vond 70% van de Nederlanders dat er te licht gestraft werd.3 Volgens

26

Elffers is er hier een direct verband te trekken. Een dergelijke uiting van onvrede over de hoogte van straffen is een indicator dat men een onhoudbaar criminaliteitsniveau ervaart en is daarmee een directe weerspiegeling van de onvrede over de hoeveelheid criminaliteit.4 Het hoeft overigens geen juiste weergave te zijn van wat mensen daadwerkelijk vinden van de straffen die worden opgelegd. Zo blijkt uit een onderzoek uit 2008 dat burgers die hetzelfde dossier voorgeschoteld kregen eigenlijk helemaal niet zwaarder zouden straffen dan dat rechters doen.5 Een verklaring voor de discrepantie zou kunnen zijn dat deze burgers toegang kregen tot alle relevante informatie met betrekking tot de zaak en daardoor meer inzicht hadden. Dit soort informatie missen wij als we in het nieuws over een rechtszaak lezen.

Invloed van regelgeving op gedrag Om het criminaliteitsniveau in Nederland omlaag te krijgen, moeten we kijken naar andere functies van straffen dan vergelding, zoals speciale en generale preventie. We willen ervoor zorgen dat een crimineel zich niet nog eens aan een delict vergrijpt én we willen dat zijn straf ervoor zorgt dat andere mensen dat ook niet doen. Bij generale preventie speelt de ex ante functie van straf een grote rol. Deze functie van straf zal ervoor zorgen dat een regel, wanneer zij effectief is, het gedrag van mensen vormt.6 En daar is natuurlijk enorm veel mee te bereiken.

De beste regel zou uiteraard een regel zijn die door zijn hoedanigheid ervoor zorgt dat mensen zich eraan houden en daarmee een perfecte ex ante functie vervult. Het is echter niet in elke situatie even makkelijk om een dergelijke regel op te stellen.

Foto door Mitch Lensink

ARTIKEL

ARTIKEL

Photo by Martin Jernberg

Het misdrijf in kwestie, doodslag, kan worden beschouwd als een zogenaamde majoriteitsregel. Dit houdt in dat de regel ‘gij zult niet doden’ bij het merendeel van onze samenleving is geïnternaliseerd. Het hoeft voor hen niet perse strafbaar te zijn om niet te doen.

Voor deze groep is de ernst van de straf niet zo belangrijk, het feit dat er een regel aanwezig is die in overeenstemming is met haar opvatting, lijkt genoeg. Echter, waar een meerderheid is, zal ook een minderheid zijn. Er is dus ook een groep die de regels niet heeft geïnternaliseerd.

Voor preventie bij deze groep is het van belang dat er naast een dreiging van een straf, ook vooral zekerheid is dat straf op misdaad volgt. Juist deze groep moet aangesproken worden door de straf die opgelegd kan worden. De omvang van strafdreiging lijkt juist grotendeels bepaald te worden door de kans van negatieve gevolgen.7 Het zou daarom het meest effectief zijn om de pakkans te vergroten. Zo wordt het voordeel van het plegen van een misdrijf steeds kleiner en kunnen we ervoor zorgen dat de groep mensen die zich nog wel schuldig maakt aan doodslag kleiner wordt.

We kunnen er overigens niet zonder meer van uitgaan dat de groep die afkeurend staat tegenover doodslag niet kleiner kan worden. Een meerderheid van afkeurenden houdt elkaar in stand.

Mensen doen vaak wat zij denken dat anderen doen. Zo beïnvloeden sociale normen de mate waarin we ons aan regels houden, maar kunnen regels ook sociale normen beïnvloeden. Er zijn onderzoeken gedaan die erop wijzen dat juist het instellen van een regel of straf ervoor kan zorgen dat mensen meer gaan overtreden.8 Verklaringen hiervoor zijn dat er een signaal wordt afgegeven van een negatieve sociale norm, waardoor mensen het gevoel krijgen dat het normaler wordt om de

“EEN UITING VAN ONVREDE OVER DE HOOGTE VAN STRAFFEN IS EEN INDICATOR DAT MEN EEN ONHOUDBAAR CRIMINALITEITSNIVEAU ERVAART EN IS DAARMEE EEN DIRECTE WEERSPIEGELING VAN DE ONVREDE OVER DE HOEVEELHEID CRIMINALITEIT.”

27

ARTIKEL

bijbehorende norm te overtreden. Dit kan op zijn beurt ook weer zorgen voor een onveiliger gevoel.

Symbolische regelgeving Volgens victimoloog Frans Willem Winkel is het verhogen van strafmaxima louter een symbolische manier om te laten zien dat criminaliteit niet wordt geaccepteerd. Het lijkt erop dat mensen überhaupt geen veiliger gevoel krijgen van hogere straffen. Mensen onthouden alleen de gruwel van het misdrijf en niet de lange gevangenisstraf die later wordt opgelegd. Nieuws- en berichtgeving speelt hier zijn rol.9 Een dergelijk statement als het laten zien dat criminaliteit niet wordt geaccepteerd zou precies zo’n regel kunnen zijn die een negatief signaal afgeeft. Een regel die laat zien dat er een negatieve sociale norm is; doodslag komt vaak of vaker voor. Maar als je de cijfers van het CBS vergelijkt met deze potentiële norm, dan komen zij helemaal niet overeen. Er waren in 2019 namelijk 125 slachtoffers van moord en doodslag. Dit cijfer komt overeen met de dalende lijn; in 2000 waren er nog 223 slachtoffers.10

doen naar de ex ante functie van straffen en naar hoe we ervoor kunnen zorgen dat er meer zaken opgelost worden.

Het verhogen van het strafmaximum lijkt een symbolisch middel dat ten opzichte van de werkelijke veiligheid en onze perceptie daarvan niet veel ten goede zal veranderen. Bovendien zou het zelfs voor het tegendeel kunnen zorgen; het strafmaximum verhogen geeft een signaal af aan de maatschappij dat een negatieve sociale norm zou kunnen creëren, waardoor mensen een onveiliger gevoel krijgen. Daarnaast lijkt het ook vanwege de effectiviteit van het verhogen van de kans om gepakt te worden onverstandig om alleen het strafmaximum te verhogen.

Dit alleen zal in ieder geval niet zorgen voor een veiliger gevoel en een veiligere samenleving.•

1. ‘Hogere straf voor doodslag’, Rijksoverheid 24 september 2020.

2. ‘Rechtbank na vonnis in zaak Humeyra: Verhoog maximumstraf voor doodslag’, AD 13 december 2019.

3. Sociaal en cultureel planbureau, De sociale staat van Nederland, Den Haag september 2019, p. 257 & p. 268.

4. H. Elffers, Afschrikking en het aanleren van normen: De theorie van Kelman toegepast op het strafrecht, researchgate.net, januari 2008, p. 82.

5. W.A. Wagenaar, Strafrechtelijke oordelen van rechters en leken. Bewijsbeslissingen, straffen en hun argumentatie(rapport Raad voor de rechtspraak), 2008, p. 58.

6. B. van Rooij, ‘Behavioral Jurisprudence: The Quest for Knowledge About the Ex-ante Function of Law and Behavior’, University of California Legal Studies Research Paper Series (20)2020, p. 4.

7. H. Elffers, Afschrikking en het aanleren van normen: De theorie van Kelman toegepast op het strafrecht, researchgate.net, januari 2008 p. 88 & p. 91.

8. B. van Rooij, ‘Behavioral Jurisprudence: The Quest for Knowledge About the Ex-ante Function of Law and Behavior’, University of California Legal Studies Research Paper Series (20)2020, p. 11.

9. A. ten Broeke, ‘Zwaarder straffen helpt niet’, Psychologie Magazine 28 november 2019.

10. ‘Helft minder slachtoffers moord en doodslag in 20 jaar’, CBS 14 oktober 2020.

Praktische bezwaren Als laatste is het vanzelfsprekend dat door het mogelijk maken van hogere straffen mensen ook langer in de gevangenis zullen zitten. Celstraf op zich is al vrij kostbaar en het geld dat we hieraan kwijt zijn zou ook besteed kunnen worden aan het verhogen van de pakkans. Dan zouden we immers het aantal slachtoffers omlaag kunnen brengen door misdaad werkelijk aan te pakken. Bovendien kunnen gevangenen bij een hogere straf voor een nog langere periode geen economische bijdrage leveren aan onze samenleving.

Conclusie Ondanks dat de heersende mening in onze samenleving lijkt te zijn dat zwaar straffen helpt, ben ik van mening dat het van groot belang is om meer onderzoek te

28

Januari 2021 | ALIBI Magazine