Mesecen bilten na znm za mesec fevruari

БИЛТЕН БРОЈ 5

НА ЗДРУЖЕНИЕТО НА НОВИНАРИТЕ НА МАКЕДОНИЈА

Izdava: Zdru`enie na novinarite na Makedonija, Gradski yid blok 13, 1000 Skopje; Tel: (+3892) 3298-139; Faks: (+3892) 3116-447, E-mail: contact@znm.org.mk

Uredni~ki tim: Tamara Grn~aroska Kristina Ma~ki} Sne`ana Lupevska Novinari: Jovanka Caruleska Sawa Trajkovska Nevena Popovska Kristina Ma~ki} Aleksandra @ivkovi} Marija Vasilevska

2

Usvoen konceptot za dekriminalizacija

na klevetata i navredata

Z

dru`enieto na novinarite na Makedonija uspea so Vladata da go dogovori konceptot za dekriminalizaciija na klevetata i navredata. Iako tekstot so zakonskite izmeni se u{te ne e finaliziran, ramkata vo koja }e se dvi`at izmenite definira deka klevetata i navredata, ne samo za novinarite, tuku i za

site gra|ani na Makedonija, nema da pretstavuva krivi~no delo. Za vakvite dela se predviduva da se vodi gra|anska postapka za nadomestuvawe na eventualno nanesena {teta.

Konceptot za dekriminalizacijata na klevetata i navredata predviduva i ukinuvawe na mo`nosta od zatvorska kazna za vakvo delo, {to dosega postoe{e kako mo`nost i

БИЛТЕН на Здружението на новинарите на Македонија

Iako tekstot so zakonskite izmeni se u{te ne e finaliziran, utvrdena e ramkata vo koja }e se dvi`at izmenite

toa vo vremetraewe od edna do tri godini. Isto taka, toj predviduva i redefinirawe na toa {to e klevata i {to e navreda.

Drug mnogu biten moment koj se predviduva so konceptot za dekriminalizacija e i ograni~uvawe na nadomestot za nematerijalna {teta, kako i propi{uvawe na solidarno nadomestuvawe na {tetata kon o{teteniot od strana na novinarot, urednikot i na mediumot.

Vo konceptot e prifateno vo zakonskite izmeni da se vgradi i sudskata praksa od Sudot za ~ovekovi prava vo Strazbur, osobeno so voveduvaweto na konceptot na „javen interes“ vo odbrana na delata na kleveta i navreda koga se vo pra{awe javni li~nosti i dr`avni funkcioneri, no i kvalifikacija na deloto kako „dobronamerna“ kleveta ili navreda ako pri iznesuvaweto na informacijata se po~ituvani profesionalnite novinarski standardi.

Predvidena e i silna za{tita na pravoto na novinarite da ne go otkrivaat identitetot na doverlivite izvori.

Predvideno e konceptot otkako }e dobie svoja draftverzija na zakonskite izmeni, da bide daden na stru~na ekspertiza, no i na javna rasprava me|u novinarite i po{irokata javnost za sugestii i mislewa, pred za istata od ZNM da bide dadeno zeleno svetlo do Vladata deka predlogot mo`e da bide dostaven vo sobraniska procedura.

(T.G.)

3

ZNM PROSLAVI 66 GODINI POSTOEWE

Dodeleni nagradite za `ivotno

Z

dru`enieto na novinari na Makedonija na 17 fevruari go proslavi svojot 66-ti rodenden. Vo ramkite na proslavata bea dodeleni i godine{nite nagradi „Krste Petkov Misirkov“ za `ivotno delo i „Ja{ar Erebara“ za istra`uva~ko novinarstvo.

Nagradata za `ivotno delo „Krste Petkov Misirkov“ ja dobi novinarot Zoran Ivanov, vo konkurencija na u{te ~etvorica nominirani novinari za ovaa nagrada. Vo konkurencija od devet nominacii za istra`uva~ko novinarstvo vo mediumite, nagradata

4

Nagradata za `ivotno delo „Krste Petkov Misirkov“ ja dobi novinarot Zoran Ivanov, a za istra`uva~ko novinarstvo nagradata „Ja{ar Erebara“ ja podelija emisijata „Kod“ i Anila Limani od „Lajm“

БИЛТЕН на Здружението на новинарите арите на Македонија

delo i za istra`uva~ka storija „Ja{ar Erebara“ ja podelija emisijata „Kod“ za storijata: „Vo potraga po grobot na Panko Bra{narov“, i Anila Limani, novinar vo „Lajm“, za tekstot: „Televiziite i funkcionerite doniraa iljada evra, a za vozvrat dobija milioni“. Osven plaketi i priznanie, dvete nagradi nosea i pari~na nagrada od po 30.000 denari, donacija od ELEM. Dobitnicite vo ime na humanosta se otka`aa od pari~nata nagrada. Zoran Ivanov sredstvata od nagradata gi nameni za novinarite na koi im e potrebna pravna i socijalna pomo{, dodeka Sne`ana Lupevska, avtor i producent

na „Kod“, del od sredstvata nameni za semejstvoto na neodamna po~inatata kole{ka od „Dnevnik“ Natali Sotirovska.

Vo komisijata koja gi dodeli nagradite ~lenuvaa: Jasmina Mironski, Branko \or|evski i Adnan Hajdari.

Za dobrata atmosfera na proslavata na 66 godini na ZNM, na koja prisustvuvaa golem broj novinari, stranski pretstavnici vo zemjava, kako i partnerski organizacii na ZNM, se pogri`i novinarskiot bend „D’ Reporters“.

(T.G.)

5

INTERVJU SO ZORAN IVANOV, DOBITNIK NA NAGRADATA „KRSTE PETKOV

Od isti pri~ini novinarstvoto e i prokleto i ubavo Podgotvila: Tamara Grn~aroska

K

akvo e ~uvstvoto da se bide nagraden za `ivotno dostiguvawe vo novinarstvoto i toa od kolegite?

- Mo`ebi treba da re~am „gorko“, za{to me upatuva na epilogot na mojot deceniski novinarski trud. Zamkata {to vo oskarovski stil ja smisli nekoj vo ZNM, da ne se znae prvo deka si voop{to nominiran, kako i do samiot ~in na proglasuvaweto da ne se znae koj e dobitnikot na nagradata, vo mojot slu~aj gi „zatapi“ ili vo najmakla raka, gi izla`a moite emocii. [okot u{te trae, u{te me dr`i edna latentna zbunetost {to, mislev, ne e moja osobina. No, ete, soznanieto e deka vremeto, godinite si go pravat svoeto, koncentracijata i samokontrolata, sepak, malku popu{tile.

Koga ja primavte nagradata se navrativte li na migovite na svoite novinarski po~etoci vo 1972 godina. Kako seto toa izgleda od dene{na distanca, 40 godini potoa?

- Pa, ne krijam. Toa se migovite koga naviraat misli, koga vo grst sekundi film minuva niz glava. Edna od tie sliki od pred triesetina godini vo mig zapre vo svesta i ... prisutnite bea svedoci na mol~eliva pauza predizvikana od iznenaduvaweto {to sum dobitnik na nagradata na ZNM za `ivotno delo. Taa nakratko me izvadi od ramnote`a.

6

Se smeni li ne{to vo novinarstvoto, novinarite vo tekot na site tie godini? Novi generacii, novi mediumi, novi socijalnoop{testveni uslovi...

- Vo novinarskite vrednosni standardi, ne. Se smenija vremiwata. Novinarstvoto, ova moeto, go po~nav i rabotev vo edna druga dr`avna konstitucija, vo eden poinakov politi~ki i ekonomski

poredok. Po osamostojuvaweto na Makedonija se sozdade drug novinarski ambient. Inflacija od mediumi i, kako pri sekoja inflacija, na po~etokot pa|aat kvalitetot i vrednostite. Prostorot stana ekonomski heterogen, politi~ki pluralen. Se napu{taa vrednosti, se sozdavaat novi, op{testvoto vleze vo poinakvi turbulencii, vo tranziciski dvi`ewa bez kompas. Bez definiran pravec koi bea i koi, na nekoj na~in, u{te se predizvik novinarski da se surfa vrz niv. Nov predizvik poinakvite op{testveni branovi da ne te poklopat ili da ne te isfrlat na bregot. No, eve, ve}e se vidlivi standardizirawa na novite novinarski kvaliteti. Samo politikata i nejzinite vulgarni interesi da gi trgnat racete od mediumite i da prestanat da gi berbatat i novinarstvoto i novinarite.

Na novinarite ni ostanuva organizirano, osobeno preku esnavskoto i preku sindikalnoto zdru`enie, samite da si go postavime svojot status. Ama, vo taa nasoka, prvo novinarite, osobeno nekoi urednici na vlijatelni mediumi, da si se vratat od partiskite vo novinarskite klupi. I, da ne se gri`at za toa dali se blagoprijatni kaj ovoj ili kaj onoj politi~ar. Za mene sekoga{ bilo va`no vo novinarstvoto da te po~ituvaat, a ne da te sakaat. Vo javnosta, no osobeno vo felata.

Priznanieto nare~eno „@ivotno delo“ verojatno veli deka sum uspeal vo toa.

Osobeno poradi faktot {to i nominacijata i izborot da mi priipadne ~esta da ja dobijam nagradata „Krste Misirkov“ za `ivotno delo, e od moite kolegi novinari od pove}e mediumi. Ispadna, deka toa se glavno moi kolegi so koi za mnogu novinarski temi sme imale i imame poinakvi, duri i sprotivstaveni tolkuvawa.

Za politikata osobeno. Toj fakt zboruva za nivnata doblest. I toj fakt posebno mi godi.

БИЛТЕН на Здружението на новинарите на Македонија

MISIRKOV” ZA @IVOTNO DELO

Novinarskata rabota e sekojdnevno doka`uvawe vrz fluidni proizvodi koi ja gubat vrednosta vo migot koga }e ja doprat javnosta

Primaj}i ja nagradata rekovte deka novinarstvoto e „prokleto ubava profesija“. [to za vas e prokletstvoto, a {to ubavinata na profesijata?

- Novinarstvoto e te{ka, odgovorna profesija.

Otsekoga{ sum tvrdel i ostanuvam na toj stav deka ne mo`e sekoj da bide novinar. Ne mo`e novinar da bide toj {to ne umee da se nosi nitu so sopstvenata odgovornost.

A kamoli da mu bidat dovereni, da gi poseduva novinarskite alatki za da gi manifestira svoite kompleksi i niski strasti. Kolegite so takvite osobini ne mo`at da odogovrat na novinarskata op{testvena pozicija. Tie ne mo`at da bidat pripadnici na „sedmata sila“ i na „~etvrtata vlast“.

Peroto, mikrofonot, kamerata ne se alatki za partiski aktivisti za koi novinarskite eti~ki kodeksi se nerazbrana lekcija. Tie se oru`ja za odgovorni, za moralni lu|e. Za li~nsti so skrupuli i so ~ove~ki i profesinoalni doblesti. Novinarstvoto e odgovorno, vlijatelno, naporno, iscrpuva~ko, stresno. Postojano e izlo`eno na javen sud. Sekoj novinarski zbor e pod zakana od ne~ie nezadovolstvo. Od istite ovie pri~ini toa e i prokleto i ubavo. Zatoa mojata profesija ja definiram kako „prokleto ubava“.

Vo va{ata novinarska biografija se zapi{ani radiskoto novinarstvo, nedelnici, dnevni vesnici, kolumni, televiziskoto novinarstvo, agenciskoto, pa se do avtorski emisii. Vo {to najmnogu se pronajdovte kako novinar?

- Nema razlika i novinarstvoto ne mo`e da se deli na radisko, agencisko, pe~ateno, televizisko, Internet... Iako gledam nekoi obrazovni akademski sredini se obiduvaat posebno da go formatiraat, da mu davaat nau~ni tretmani i definicii, da go separiraat kako nekakvi posebni „nau~ni teoriski“ granki. Su{tinata, sodr`inata na novinarstvoto kao profesija i kako zanaet e identi~na. Razli~na e formata na prezentacija na novinarskiot proizvod. Stanuva zbor samo za razli~nite alatki na novinarsko izrazuvawe i ni{to pove}e.

Da, gi pominav site formi na novinarskoto izrazuvawe. Televizijata e popularna, agenciite po definicija se, ili bi trebalo da bidat, objektivni vo supstancija, pe~atot go ima svojot avtenti~en objasnuva~ki i analiti~ki supstrat. Vo site mediumski `arnovi se najdov podednakvo ednakvo. Pa, sepak, radioto, koj go „vkusil“ znae, e najubaviot, najslobodniot, najinspirativniot medium. Novinarite vo radioto go imaat pre-

7

dizvikot kaj slu{atelot, samo preku edno od negovite setila, da predizvikaat i ton, i slika, i ~uvstva...

Nagradite za `ivotno dostignuvawe, vo site profesii, obi~no se dobivaat kon krajot od karierata, no za mnogumina novinarstvoto ne e samo profesija, tuku e na~in na `iveewe. [to e noivinarstvoto za vas, kariera ili ne{to pove}e?

- Rekov ne{to kuso i vo Klubot na novinarite. Navistina ne znam {to toa vo novinarstvoto mo`e da se definira kako „`ivotno delo“. Kako nekakov opus bi bilo mo`ebi posoodvetno. Isto, kako {to i terminot „kariera“ e neadekvaten za novinarstvoto. Nie ne sme nau~nici {to ostavame dela za narednite generacii, za idnite potrebi na op{testvoto. Na{iot trud se tro{i vedna{ vo migot koga e vlo`en i vo migot koga na{ata vest, izve{taj, informacija, stav, analiza, intervju ... go gleda svetloto na denot. Na{iot trud vo mig stanuva istorija. Vredna pove}e, pomalku ili i~. I tolku. Nema ni{to postaro od v~era{na vest, neli?

Na{ata rabota e sekojdnevno doka`uvawe vrz fluidni proizvodi koi ja gubat vrednosta vo migot koga }e ja doprat javnosta. Ova e taka, za{to taa od nas vedna{ bara nov proizvod. Taka jas mislam. Ovoj moj li~en sud za novinarstvoto me sledi kako vrednost za celo vreme od mojata deceniska rabota. Ottuka, ne mo`am da re~am deka novinarstvoto ostava dela, u{te pomalku trajni.

Mislam deka tokmu vo toa e i negovata sila. Vo obidite za modelirawe na aktuelnite op{testveni tekovi. I, se razbira, tuka le`i golemata op{testvena odgovornost na novinarskata profesija. Zatoa, da bidam direkten kon va{eto pra{awe- novinarstvoto e mojot `ivoten stil, mojata `ivotna filosofija.

8

Dali so „Presing“ Zoran Ivanov ja zaokru`uva svojata novinarska prikazna ili toj ima u{te novinarski proekti koi ~ekaat na realizacija?

- Nikoga{ ne mi nedostigale idei od onie realno ostvarlivi i koi garantirale uspeh. Problemot mi bil {to nikoga{ ni{to na gotovo ne mi bilo ovozmo`eno.

Postojano, sekade i za se povtorno i povtorno sum moral da se doka`uvam. So glava da ru{am yid za produktite {to gi nudam. Za sre}a, kaj javnosta, kaj mediumskite konsumenti, sum minuval polesno. Taa, za razlika od „rabotodava~ite“, sekoga{ imala sluh za dobriot novinarski proizvod. Zasega producentite nemaat dovolno oset za moite novi ponudi. ]e vidime, jas sum se u{te tuka, na makedonskiot novinarski prostor.

Televizijata kako medium otsekoga{ bila mojot posleden izbor. Nie ~esto ne go pravime toa {to go sakame.

No ne{to treba da se doraboti vo rabotniot mandat.

Za „Presing“ velat deka e prifatena emisija. I pokraj nekolku „vnatre{ni“ obidi za nokaut vrz emisijata ili vrz mene, ne sakam da tolkuvam, „Presing“ e gledana, raznovidna, dinami~na, korektna. So {irok tematski dijapazon i so isto taka {irok spektar sogovornici od politikata, naukata, biznisot, kulturata, diplomatijata, sportot, mediumite, nevladinite... Dali e mojot posleden novinarski proekt, ne znam. Ne veruvam. Poslednata prikazna sekoga{ e - „posledniot den“.

INTERVJU SO SNE@ANA LUPEVSKA, AVTOR NA DOBITNIK NA NAGRADATA ZA ISTRA@UVA^KO Lu|eto od nas o~ekuvaat da ~ujat ne{to novo, da otkrieme ne{to, a ne e lesno sekoja nedela da sme ekskluzivni Podgotvila: Tamara Grn~aroska

E

misijata „Kod“ za storijata za Panko Bra{narov ja dobi nagradata na ZNM za istra`uva~ko novinarstvo „Ja{ar Erebara“. Koe e zna~eweto na ovaa nagrada za tebe i za celiot tim koj rabote{e na realizacija na emisijata?

- Bev prijatno iznenadena koga komisijata go soop{ti imeto na emisijata „Kod“ kako nagradena za istra`uva~ko novinarstvo. Osobeno zatoa {to se raboti za emisija od istorisko zna~ewe. Nagradata e bitna za timot, no misam deka e pobitno toa {to ni e oddadeno priznanie deka e pronajden grobot na eden od velikanite na makedonskata istorija, ~ovek koj zaslu`il po~it.

Nagradata }e ne pottikne da prodol`ime so istra`uvawe na nerazjasneti momenti od istorijata, no i da se posvetime na temi od sekojdnevieto i da uka`eme na gre{ki, kriminal, korupcija...

Koja e prikaznata na „Kod“. Kako be{e na po~etokot i denes?

- Prikaznata trae ve}e pet godini. Prvata emisija be{e am-

Vo dene{no biciozna so duri tri golemi slu~ai na kriminal, od Topilnica do veledrogeriite... Bevme vodeni od idejata da napravime ne{to porazli~no, ne{to {to ne mo`eme da go storime vo ramkite na televiziskite vesti. Od 2009 godina „Kod“ e vo moja produkcija, no timot e istiot i mislam deka i toa e klu~ot na uspehot. Site sme se u{te entuzijasti deka vo ovaa dr`ava mora da prodol`ime so istra`uva~koto novinarstvo, pa duri i ako uslovite se te{ki.

Koga se zboruva za istra`uva~ko novinarstvo vo Makedonija, ne mo`e, a da ne se zboruva za emisijata „Kod“, no koe e tvoeto mislewe za makedonskoto istra`uva~ko novinarstvo?

- Za `al, malku se napisi ili emisii od vakov tip. Mislam deka vinata ne e samo vo uslovite vo op{testvoto, tuku e i kaj nas novinarite. Koja bilo vlast, nema da saka novinari koi i di{at vo vratot. Mislam deka treba da se osmelime malku pove}e vo felata i da se vratime na ona {to nekoga{ be{e normalna rabota, od informacijata da napravime vest, no dokolku zaslu`uva vnimanie i so istra`uvawe i analiza da se otide podlaboko. Se nadevam deka kolegite, osobeno pomladite, }e se ohrabrat za vakvo ne{to.

Ja ispolnuva li toa svojata cel? Gleda{ li promeni i vo

БИЛТЕН на Здружението на новинарите на Македонија

EMISIJATA „KOD”, O NOVINARSTVO „JA[AR EREBARA”

o vreme informacija ne mo`e da se skrie op{testvoto i kaj novinarite vo pogled na ona {to ti i tvojot tim go srabotuvate?

- Ja sum optimist. Smetam deka vo dene{no vreme informacija ne mo`e da se skrie. Nade` mi davaat socijalnite mre`i i on-lajn mediumite koi se brzi i se mesto kade vedna{ se plasira nekoja vest dostapna za site. Tokmu tuka gledam prostor kade ne mo`e da se vlijae od strana na centrite na mo}. Slobodata na razmisluvawe ja gledame na blogovite, na debatite i se {to e vo elektronska forma, a toa e vpro~em i idninata. Klasi~nite mediumi treba da se soo~at so predizvikot deka treba da smenat ne{to dokolku sakaat da ja zadr`at popularnosta, no i kredibilitetot.

Nagradite, osven potvrda za uspe{nosta, znaeweto, profesionalnosta, ne retko na avtorite mo`at da im bidat i tovar za ponatamo{ni doka`uvawa i povtoruvawa na uspehot. Kako ti gleda{ na niv?

- Jas ne sum ~ovek koj po sekoja cena smeta deka mora da dobie

nagrada. Duri i ovoj pat, iskreno, ne znaev deka sme konkurirale.

Kolegite go storile toa. Mislam deka ako sme zaslu`ile, nekoj treba da se seti deka rabotime i vredime, pa da ne nagradi. Se razbira deka mi e milo koga sme nagradeni.

Tovarot go ~uvstvuvame ne samo od nagradata, tuku sekoja sedmica koga treba da napravime emisija. Lu|eto od nas o~ekuvaat da ~ujat ne{to novo, da otkrieme ne{to, a ne e lesno sekoja nedela da sme ekskluzivni. Sepak, se trudime kolku mo`eme i }e se trudime i pontamu.

Koja e tvojata vizija za „Kod“ vo idnina?

- Vizijata e da gi pro{irime temite regionalno, so sorabotnici i od drugi dr`avi, so mladi novinari, isto taka. Da sme vo ~ekor so vremeto vizuelno i da ostavime beleg. Da uspeeme da sme postojan korektiv na op{testvoto. Ona {to pove}e od {est decenii, na primer, uspe{no go pravi emisijata „60 minuti“ vo SAD. Tamu timovite se menuvaat so godinite, no emisijata e poim za istra`uva~ko novinarstvo.

9

SO KAKVI PROBLEMI SE SOO^UVAAT NOVINARITE OD POMALITE

Novinarskoto pero nate`nato od probl Mali honorari, nere{en socijalen status, nemawe oprema i golemi pritisoci od lokalni mo}nici se samo del od problemite so koi se soo~uvaat novinarite od lokalnite mediumi Pi{uva: Sawa Trajkovska

S

10

o nere{en status i minimalni primawa novinarite od vnatre{nosta, koi se se pomalubrojni i pomalku prisutni vo pe~atenite i elektronskite mediumi kako dopisnici, imaat ogromni problemi pri izvr{uvaweto na svojata rabota.

Centraliziranosta na dr`avnite institucii, ogromnite pritisoci od okolinata, nemaweto osnovni uslovi za rabota, izlo`enosta na sopstveni tro{oci pri obezbeduvaweto kompletna informacija, se samo del od problemite na dopisnicite.

Eden od glavnite problemi, spored novinarite od vnatre{nosta, e nivniot nere{en status. Re~isi site dopisnici od severoisto~niot region se honorarci, koi so godini rabotat na crno. Nemaat potpi{ano dogovori za rabota, nemaat rabotni prostorii, tehni~ka oprema, prevoz, slu`ben telefon i se ostanato {to e neophodno za normalno izvr{uvawe na rabotnite obvrski. Novinarite od vnatre{nosta bukvalno investiraat vo svoite mediumi, namesto mediumite da investiraat vo niv. „Dopisnicite postojano se soo~eni so neizvesnost za nivnata perspektiva i idnina, zatoa {to vo vakvi uslovi retko koj od niv }e mo`e da ostvari pravo na penzija.

Ima novinari koi pove}e od deset godini rabotat kako honorarci, odnosno na crno, bidej}i nemaat potpi{ano nikakvi dogovori so mati~nite ku}i, a so ogled na godinite ve}e nemaat i {ansi za vrabotuvawe ili pak ostvaruvawe na penzija“, veli Suzana Nikoli}, novinar i koordinator na regionalniot centar na ZNM vo Kumanovo.

Tuka, veli Nikoli}, e i problemot {to dopisnikot nikoga{ ne znae dali negovata vest }e bide objavena, naspro-

ti novinarite vo redakciite, koi odnapred gi dogovaraat tekstovite so svoite urednici i imaat rezerviran prostor za niv, taka {to mnogu ~esto trudot i tro{ocite na dopisnicite se zaludni.

Sli~na e situacijata i vo Gostivar. Novinarot Zoran Maxoski veli deka mati~nite redakcii naj~esto ne se zainteresirani da pomognat pri nabavka na fotoaparat,

БИЛТЕН на Здружението на новинарите на Македонија

GRADOVI

od vnatre{nosta lemi

mikrofon, rekorder, kompjuteri i druga oprema potrebna za izvr{uvawe na rabotata. „Naj~esto se snao|am i koristam sopstveni sredstva za rabota. Internet i kancelarija sam pla}am, a za toa ne dobivam nikakov nadomest nitu pak nekakov dodatok. Tuka va`en e tro{okot i za prevoz, koj naj~esto se kompenzira preku alternativni formi“, veli toj.

PRITISOCI OD LOKALNI MO]NICI I NISKI PRIMAWA So ogled na faktot deka novinarite od lokalnite mediumi rabotat vo pomali gradovi i regioni kade {to va`i praviloto deka sekoj so sekogo se znae, logi~no e deka novinarite polesno doa|aat do kontakti i sogovornici.

No spored novinarite koi gi kontaktiravme, ova pret-

11

Mediumite se fokusirani na glavniot grad Mediumite pogolemo zna~ewe im davaat na nastanite locirani vo glavniot grad, nebare Skopje e edinstveno mesto vo Makedonija kade {to ne{to se slu~uva, smetaat novinarite od vnatre{nosta.

Osven za crna hronika vo informativniot del, mediumite ne odvojuvaat dovolno prostor za storiite koi gi nudat novinarite od drugite gradovi. Na prsti mo`e da se izbrojat preneseni mislewa na eksperti po odredeni pra{awa, a tie da ne se so mesto na `iveewe vo glavniot grad na dr`avata. Re~isi site pi{ani mediumi imaat stranica naslovena Skopje i stranica naslovena kako Makedonija, a retko ima posebna stranica posvetena na regionite.

Spored novinar od Bitola, koj saka{e da ostane anonimen, so isklu~ok na dve-tri redakcii, naslovnite temi i udarnite vesti vo mediumite se tekstovi i prilozi izraboteni samo od

12

stavuva i me~ so dve se~ila. Suzana Nikoli} veli deka novinarite vo pomalite mesta se izlo`eni i na pogolem pritisok od okolinata, zatoa {to site se poznavaat ili imaat bliski rodninski i prijatelski vrski, osobeno koga se vo pra{awe kriti~ki tekstovi. Poradi toa ne retko se sudiraat i so odbivawe na sorabotka i nedostapnost do informacii, pa ~esto mora da koristat {pekulacii, so {to direktno se izlo`uvaat na rizik od dobivawe tu`bi i pokrenuvawe sudski procesi protiv niv.

So identi~en stav e i dopisnikot na televizija Telma od Strumica Risto Tasev. Toj smeta deka novinarite vo Strumica, kako i kolegite vo ostanatite gradovi, go nosat tovarot na toa {to site se poznavaat, `iveat vo mali sredini i sekoga{ nad niv visi opasnosta zasegnatiot od objavenata informacija, na eden ili na drug na~in, da vrati za toa.

Drug golem problem na novinarite od vnatre{nosta se niskite primawa i honorari koi se dvi`at od 6.000 do 12.000 denari. Tie velat deka so tie pari te{ko se `ivee. No koga stanuva zbor za primawata, dopisnicite ne sakaat javno da zboruvaat. „So isklu~ok na malkumina novinari-dopisnici od Bitola, koi imaat solidni primawa, ostanatite rabotat za mali pari“, ni izjavi novinar od Bitola, koj saka da ostane anonimen. Spored nego, za celomese~en anga`man nekoi od poeksponiranite dopisnici dobivaat po 7.000, 9.000 ili 12.000 denari ili pak se plateni po tekst. „Od utro do mrak tr~aat po temi i vesti za da mo`at da zarabotat nekoj denar pove}e. Rabotat za Veligden, Bo`ik, Nova godina, za vikendi, a toa ne se pla}a prekuvremeno. Za osiguruvawe i da ne zboruvame. Najgolemiot del od dopisnicite rabotat po sedum, osum, pa i deset godini za nekoi mediumi, a se u{te ne se vraboteni vo tie redakcii“, veli kolegata novinar od Bitola.

Poradi ovie problemi novinarite od vnatre{nosta ~esto se ~uvstvuvaat razo~arano. Smetaat deka mati~nite mediumi ne vlo`uvaat vo niv i nivnata rabota, a potoa baraat gledanost i ~itanost na nivniot medium vo vnatre{nosta.

Vinata za site ovie problemi tie ja gledaat vo sopst-

novinari koi rabotat vo Skopje. „Toa ne e taka za{to tekstovite na novinarite od vnatre{nosta ne se dobri, tuku zatoa {to del od kolegite vo Skopje se obiduvaat da stanat medumski yvezdi, da si obezbedat, pred se, prostor za sebe vo vesnikot i na televizija, pa duri potoa ako ostane mesto za dopisnicite“, e stavot na novinarot od Bitola. Spored nego, vo nekoi mediumi duri i izve{taite od vnatre{nosta gi smestuvaat vo posebni rubriki ili na edna stranica od vesnikot. Internetot, pak, dovede do situacija, dodava toj, vo redakciite vo Skopje da pro~itaat deka denta ne{to se slu~ilo vo Bitola ili Kumanovo, da go prerabotat so drugi zborovi i da go objavat kako nivna izvorna vest. Se slu~uvalo duri i dopisnik da isprati tekst vo redkacijata, a tamu namesto negoviot tekst da objavat informacija dobiena od agenciite.

(S.R.) venicite na mediumite, no i vo samite novinari.

PODELENOST OKOLU MO@NOTO RE[ENIE Del od novinarite smetaat deka re{enie mo`e da ima i toa e vo racete na sopstvenicite i urednicite na mediumite, no ostanatite ne veruvaat deka problemite mo`at da bidat re{eni. „Kako dopisnici postojano reagirame za problemite so koi se soo~uvame vo mati~nite mediumi ili vo ZNM, no, za `al, nemame mo} da donesuvame odluki. Re{enijata zavisat od sopstvenicite i urednicite vo mediumite, na{ite dolgogodi{ni problemi im se dobro poznati, no dosega se nemalo sluh da ja popravat sostojbata. Odgovorot naj~esto e deka redakcijata ili sopstvenicite ne planiraat novi vrabotuvawa i deka se vodi politika na {tedewe“, veli Nikoli}.

Za Tasev, pak, re{enieto na problemot le`i kaj samite novinari. Spored nego, vo Makedonija sekoj mo`e da bide novinar. „No vo situacija koga brojot na kvazinovinarite denes e pogolem vo sporedba so onoj na vistinskite, ednostavno re{enie nema. Dr`avata, ne sega, tuku vo izminative dvaeset godini, sekomu dozvoluva da otvori medium, nebare toa e maalsko granap~e. Sekako, vinata, pak }e ka`am, e kaj samite novinari, ZNM i Sindikatot, no istovremeno tokmu tie, spored mene, mo`at najmnogu da pomognat vo nadminuvaweto na problemite“, smeta Tasev.

Dopisnik od Bitola, pak, veli deka pri~inite za vakvata sostojba se nezainteresiranosta na nekoi mediumi za slu~uvawata od vnatre{nosta, samozaqubenosta, t.e. narcisoidnosta na odredeni urednici i novinari i finansiskata nemo} da se isplatat dopisnicite spored srabotenoto. Za mo`en izlez od ovaa sostojba se spomenuva sozdavawe na odredeno telo vo koe }e ~lenuvaat dopisnici koi }e se zalagaat za svoite prava, izrabotka na odreden kodeks na odnesuvawe na redakciite kon dopisnicite, kako i potpi{uvawe dokument za sorabotka pri anga`man vo koj }e stoi kolku }e se pla}a novinarot i na kolkav period }e bide anga`iran.

БИЛТЕН на Здружението на новинарите на Македонија

MAKEDONSKITE MEDIUMI NEMAAT INTERES ZA DOPISNICI NADVOR OD ZEMJAVA

Portalite gi zamenija dopisnicite od stranstvo Pi{uva: Jovanka Caruleska

M

akedonskite gra|ani mnogu retko mo`at da u`ivaat vo novinarska reporta`a od nekoja evropska metrpola podgotvena od dopisnik na makedonski medium. Pri~inata ne e {to ne postoi interes kaj javnosta za takvo ne{to ili deka novinarite ne se zainteresirani za takov anga`man, tuku toa {to brojot na dopisnici koi od stranstvo izvestuvaat za makedonskite mediumi e vo postojano opa|awe. Na zgasnuvawe se duri i `ivite izvestuvawa za nastanite vo sosedstvoto, a vistinska retkost se i javuvawata od svetskite metropoli. Dostapnosta do Internetot, t.e. do informativnite vebportali, vo kombinacija so ekonomskata kriza, seriozno ja zagrozija, i re~isi i ja uni{tija rabotata na dopisnicite od stran-

Sopstvenicite na makedonskite mediumi go stesnija vidokrugot na novinarstvoto, a opravduvaweto so nemawe pari i prenaso~uvawe na prioritetite go osakati novinarstvoto stvo. Nasekade vo svetot se ukinuvaat rabotni mesta vo novinarstvoto na pozicija dopisnik, a koristeweto na Internetot e silna zakana za zatvorawe na tradicionalnite mediumi.

Prisustvoto na on-lajn informaciite, ne retko potkrepeni so audio i so videosnimki, na mediumite im

13

14

ovozmo`ija da se potprat i na vakvi izvori vo nivnoto novinarsko izvestuvawe i celosno ja isklu~ija potrebata za javuvawe od „mestoto na nastanot“. Za smetka na tradicionalnite mediumi, posetata na stranskite Internet sajtovi od kade {to redakciite gi crpat informaciite, sekojdnevno raste.

Makedonskite mediumski kompanii u{te pred nekolku godini ja isklu~ija potrebata od dopisnici od sosedstvoto, no i od sedi{teto na Evropskata unija, i pokraj toa {to informaciite od Brisel ja zasegaat makedonskata javnost, kako zemja koja se stremi da stane del od evropskoto semejstvo.

I dopisnicite i urednicite vo del od makedonskite mediumi se soglasuvaat deka za vakvata sostojba osnovata e {tedeweto na sopstvenicite na mediumite, no potenciraat deka i Internetot si go napravil svoeto. I ednite i drugite velat deka taka se gubi objektivnosta na informacijata, bidej}i novinarot ne e na mestoto na nastanot. „Stavot na gazdite na mediumite e ednostaven: ’[to ima da pla}am tamu nekogo i da tro{am pari za telefon, koga kakva-takva informacija za nastanot }e stigne od nekade’“, veli Emica Niami-Nalbanti}, porane{en dopisnik od Saraevo. Pritoa, potencira taa, ne se vodi smetka deka `iviot glas na dopisnikot, negovata slika, ako e toa televiziski prilog, sozdava pomo}en medium i go pravi informiraweto pobrzo i porelevantno. Spored nea, dopisnikot e toj koj znae {to od celiot nastan e bitno za dr`avata za koja izvestuva. Spored Niami-Nalbanti}, problem e {to dopisni{tvoto, kade {to go ima, se sveduva na telefonski izve{taj, bez izjavi, bez trud da se doznae i plasira ne{to pove}e, nema oprema, nema finansii, nema vlo`uvawa. „Kaj nas ima{e nastojuvawa i po~na da se razviva novinarstvo koe ’tokmu sega’ }e ja ima i plasira informacijata, so mre`a od dopisnici, so javuvawa vo `ivo. No, za `al, entuzijazmot go snema. Be{e prese~en kako so no`, preku no}. [to poradi kvazinovinarite koi bez ni malku iskustvo od teren bea staveni kako prvi reporteri vo dnevnikot ili pi{uvaa kolumni, se razbira, pod budnoto oko na urednicite i gazdite, {to poradi politi~kata sostojba kaj nas“, veli NiamiNalbanti}. Vpro~em, smeta taa, vo sekoja profesija, ako nema odgovornost, ako nema ideja za perspektivata na profesijata, napori za u{te podobro i pooriginalno, profesijata poleka, no sigurno propa|a.

Dopisnicite so koi razgovaravme se soglasuvaat deka standardite se izmesteni i deka nekoj drug odlu~uva {to }e gleda ili }e ~ita javnosta. Denes, velat tie, vo informativnite izdanija pogolem akcent se stava na frlaweto lopata na nekoja lokalna investicija, otkolku na me|unarodni temi koi se od interes za publikata.

Dopisnikot na televizija Kanal 5 od Atina Sawa Ristovska smeta deka informaciite na Internet ne mo`at vo celost da go zamenat dopisni{tvoto. Spored nea, dopisnikot, za razlika od Internetot, mo`e realno i objektivno da ja prenese slikata za ona {to se slu~uva vo edna sredina, bidej}i toj razmisluva kako lokalnoto naselenie. „Mo`ebi i Internetot i brzoto {irewe na informaciite e edna od pri~nite {to mal broj makedonski novinari se nao|aat vo stranstvo, no jas li~no mislam deka

Brisel e zdodeven, a Va{i Dodeka vo zemjava se poretki se mediumite koi imaat postojan dopisnik od Brisel ili od evropskite gradovi, so sli~en problem se soo~uvaat i ostanatite evropski zemji. Tradicionalnite mediumi od den na den se pod zasilena zakana na Internetot, pa redakcii od cela Evropa na golemo gi povlekuvaat svoite dopisnici od Brisel. Dodeka brojot na novinari se namaluva, koli~estvoto na informacii {to go obezbeduvaat evropskite institucii preku „Evropa preku satelit“ i veb-televiziskite servi-

tokmu ovaa dostapnost na informaciite mo`e samo delumno, no ne i celosno da go zameni dopisni{tvoto“, veli Ristovska. Taa pritoa pravi sporedba me|u mo`nosta taa kako novinar-dopisnik od Atina da bide prisutna na brifinzite vo gr~koto Ministerstvo za nadvore{ni raboti, ili da postavi pra{awe i da dobie odgovor od nekoe oficijalno lice tamu, so situacija koga taa bi bila vo Skopje i bi ~ekala nekoj gr~ki kolega da napi{e tekst ili pak da izleze transkriptot od Ministerstvoto za da mo`e da napravi prilog. „Mislam deka vo slu~aj koga ne si na mestoto na nastanot i koga ~eka{ od drug da ti raska`e {to se slu~ilo, se gubi objektivnosta“, potencira Ristovska.

Bez razlika koj sektor go sledel novinarot pred da stane dopisnik, koga }e zamine vo stranstvo treba na dlanka da gi ima site informacii i od sferata na poli-

БИЛТЕН на Здружението на новинарите на Македонија

ington i natamu aktuelen si na Evropskiot sovet i na Evropskiot parlament postojano se zgolemuva. Faktot {to vakviot materijal e dostapen besplatno na Internet, navede nekoi mediumi pove}e da ne investiraat vo ispra}awe dopisnici.

Spored Me|unarodnata asocijacija na novinarite (API), brojot na akreditirani novinari {to izvestuvaat za Unijata od nejzinoto sedi{te vo Brisel, e namalen za pove}e od edna tretina od 2005 godina do denes.

Spored API, brojot na akreditirani novinari vo Brisel se namalil od 1.300 vo 2005 godina na 1.100 vo 2008 godina. Vo 2009 godina imalo 964 akreditirani novinari, a minatata godina samo 752.

Za razlika od Brisel, brojot na stranski novinari vo Va{ington i ponatamu ostanuva visok. Vo Va{ington denes ima okolu 1.550 akreditirani novinari, {to e pove}e od 1.490 novinari akreditirani vo oktomvri 2008 godina.

(J.C.)

tikata, i od ekonomija, evrointegraciite ili crnata hronika. Samo na toj na~in, naglasuvaat dopisnicite {to gi kontaktiravme, mo`e da se izbere ona {to e najinteresno za publikata vo zemjata od koja doa|a novinarot. „Kolku pomalku informacii od stranstvo, osobeno od centralata od EU i NATO, tolku pobezgri`na politika“, smeta Qup~o Popovski, urednik i porane{en glaven i odgovoren urednik na „Utrinski vesnik“. Spored toa, veli Popovski, makedonskite gra|ani sega se totalni analfabeti za evropskata politika i za evropskite proekti. „Sopstvenicite na makedonskite mediumi go stesnija videokrugot na novinarstvoto. Na prsti od ednata raka mo`at da se izbrojat ne samo dopisnicite, tuku i patuvawata organizirani od nekoja redakcija za nastanite

{to se slu~uvaat vo Evropa. Te{ko mo`e nekoj da se seti koga, na primer, makedonski novinar oti{ol vo Budimpe{ta na smetka na redakcijata, a ne vo pridru`ba na politi~ar od razli~en rang. Opravduvaweto so nemawe pari i prenaso~uvawe na prioritetite go osakati novinarstvoto, ja potkopa negovata supstancija, bidej}i site informacii se dostapni vo sekoj mig i nasekade.

Na ~itatelot ili na gleda~ot treba da mu se ponudi ne{to poinakvo, ne{to podlaboko, od poinakov agol za da se razberat nastanite. No na{ite mediumi ne sakaat da go pravat toa“, veli Popovski.

I dopisnicite i urednicite se nadevaat na podobri vremiwa, vo koi povtorno }e pristignuvaat `ivi informacii od evropskite gradovi. Edinstveni se vo stavot deka vo momentov se {tedi na site strani, pa duri i vo golemite mediumski ku}i.

15

INTERNET MEDIUMI

Idnina ili propast za avtorskoto novinarstvo Pi{uva: Kristina Ma~ki}

G

rafitot od prstite poleka go snemuva. ^itaweto vesnici, slu{aweto radio za brzo, to~no i navremeno informirawe, poleka, no sigurno ja gubat bitkata so Internet mediumite. Vo momentov Internet mediumite, odnosno portalite imaat sigurna idnina. Malku pari za otvorawe, lesni za odr`uvawe, mnogu evtina rabotna novinarska raka. Carstvo za portalite vo Makedonija.

Internet mediumite, biznis koj doprva po~nuva da funkcionira vo Makedonija, zasega se preplaveni so sajtovi so najrazli~na sodr`ina. No, sepak, sajt mo`e da se napravi i za 24 ~asa, no ona {to sleduva potoa e vistinskata rabota. Po~etnite tro{oci se relativno mali vo sporedba so koj bilo drug medium.

Naplivot na novi portali so informativni i so zabavni sodr`ini na makedonskiot Internet prostor e osobeno vidliv izminative dve godini. Do pred samo nekolku godini vo domenot „MK“ ima{e eden ili dva informativni portali i nekolku od zabaven karakter, a vo izminatiov period re~isi sekoj mesec se pojavuva nekoj nov portal. Voobi~aeno be{e da se ~itaat samo vesnicite ili sajtovite za zabava, no sega nad 400 sajtovi ve}e dobro igraat na pazarot na Internet vo Makedonija.

KADE SE NOVINARITE - AVTORITE?

16

No nekolku istra`uvawa poka`uvaat, pravoproporcionalno, kolku brzo raste novinarski kadar.

Karakteristi~no za ovoj fenomen e {to vo dr`avata ne postoi zakonodavstvo i institucija {to }e ja kontrolira rabotata na vakvite mediumi, nitu pak postoi regulativa za na~inot na koj se plasiraat sodr`inite. Toa ostava prostor za objavuvawe nelektorirani tekstovi, navredlivi sodr`ini ili so drugi zborovi sekoj mo`e da objavi {to }e mu tekne.

No ne samo {to }e se napi{e ne{to nepismeno, neprovereno ili namenski plasirano, ednostavno nema koj istoto toa da go sankcionira. Do skoro novinarite brzaa kon toa vesta da im bide prva, avtorska ili originalna na naslovna. Osvojuvaa poeni i slava. No sega Internetot im ja upropasti zabavata vo trkata kon originalnosta. Ve}e sekoj den vo 17 ~asot vesnicite se na Interenet i potoa bezobrazno originalnite prikazni i vesti ve}e se plivnati po sajtovite i „sajt~iwata“ koi rabotat samo so dvajca-trojca dobri prepi{uva~i. Tokmu toa ja pomatuva ubavinata na Internet on-lajn izdanijata na skromni nekolku dobri sajtovi.

^itaweto vesnici, slu{aweto radio za brzo, to~no i navremeno informirawe, poleka, no sigurno ja gubat bitkata so Internet mediumite Toa prirodno povlekuva i potreba od novi (izvori na) sodr`ini. Isto taka, nekoi portali se otvoraat kako imitacija na postojnite, so cel da se zagrabi del od pazarot. Ima i portali {to se otvoreni so politi~ka zadnina, so cel da se propagiraat i da se nametnuvaat stavovi od taa oblast.

PARITE GI VRTAT I ON-LAJN MEDIUMITE U{te edna od pri~inite poradi koja otvoraweto Internet mediumi stanuva se poatraktivno se parite koi se odvojuvaat za Internet marketing.

Vo Makedonija delot od parite potro{en za oglasuvawe {to odi na Internet e se u{te mal. Sekako, procentot }e raste, no ne se o~ekuva naglo zgolemuvawe. Eden sajt za da po~ne da zarabotuva, neophodno e da pominat najmalku {est meseci, a mnogu ~esto i pove}e od edna godina. Pred izvesno vreme se pojavija tematski sajtovi, no razvojot na marketing planovite na kompaniite ne be{e orientiran kon niv. Sepak, kompaniite se u{te veruvaat deka mestoto za nivnata reklama e televizijata, pa pi{aniot medium.

Sepak, fakt e deka vo Makedonija ima nedostig na kvalitetni, targetirani Internet marketing kampawi. @elbata za zarabotka preku marketin{ki uslugi sigurno ima golemo vlijanie pri osnovaweto na novite portali, no i deka nekoi od niv ne ostvaruvaat profit i po godinadve rabota.

Poznava~ite velat deka postojano se zgolemuvaat sumite {to kompaniite gi odvojuvaat za Internet marketing.

Vakvoto reklamirawe ovozmo`uva so poniski tro{oci da se dopre do vistinskite potencijalni mu{terii, preku targetirana promocija.

ON-LAJN POLITI^KI PODELBI Pe~atenite mediumi i televiziite vo Makedonija se vo nezgodna polo`ba. Ima provladini i proopoziciski, no nikako nezavisni mediumi kako {to treba vsu{nost da bidat. Istovo zapo~na da se slu~uva i na Internet. Za edna godina niknaa o~igledni provladini i proopozi-

БИЛТЕН на Здружението на новинарите на Македонија

Vo Britanija mediumite }e mo`at da gi tu`at Internet agregatorite

ciski Internet mediumi, a onie malkute nezavisni se zabavni i specijalizirani portali.

No se postavuva i dilemata za zakonska regulativa i dr`avna intervencija na portalite i veb-stranicite, {to pak e sprotivno od idejata {to pretstavuva Internetot. Se postavuvaat nekolku pra{awa: }e se regulira Internet medium na ovoj ili onoj na~in, no {to ako jas startuvam blog? Dali blog e medium? Koj }e gi regulira Internet mediumite i kako?

Ako go izostavime sudot kako re{ava~ na sporovi, kako argument na idejata za regulirawe, pogolemiot del od makedonskite Internet mediumi ne po~ituvaat avtorski prava. Svedoci sme na slu~ai kade golemi vesnici i mali portali kradat fotografii, celi vesti i preveduvaat celi tekstovi. Zo{to da ne postoi nekoj koj }e gi regulira barem tie osnovi na fer spodeluvawe?

Mo`ebi toa treba da bide Sovetot za radiodifuzija koj funkcionira kako vid regulator za mediumite? No tie se dovolno zaglaveni vo spravuvaweto so podelbite i kaznite na starite mediumi - televiziite, pa u{te da se zanimavaat i so Internet mediumite. Rabotata na ZNM ne e da regulira, a na ministerstvata u{te pomalku. Koj i kako mo`e da go stori toa? Kone~no, vreme e da se po~ne so razmisluvawe i pronao|awe re{enie. Prvo i osnovno zaradi za{tita na vistinskiot novinarski trud, zaradi za{tita na vistinskiot novinarski napi{an zbor.

Vreme e da se stavi kraj na prepi{uvaweto, kradeweto i devalviraweto na avtorskite novinarski prikazni.

Dosta e zloupotreba ne samo na novinarite, tuku i na fotoreporterite. Vreme e da se vrati pismenosta, originalnosta i vistinskata novinarska misla.

Vo Velika Britanija se vodi spor za naplata za koristewe na sodr`inite na vesnicite od onie {to komercijalno gi eksploatiraat nivnite tekstovi preku takanare~enite agregatori ili „vcicuva~i“ na vesti. Vo ovaa zemja ve}e se raboti na odreduvaweto na idninata na on-lajn vestite.

Tribunalot za avtorski prava go poddr`a pravoto na britanskata novinska industrija da gi tu`i onie {to sobiraat on-lajn sodr`ini i potoa im gi prodavaat na treti strani.

Toa zna~i deka britanskite mediumi mo`at da im napla}aat licenci, {to se procenuvaat na eden do dva miliona funti godi{no za onie {to sobiraat Internet sodr`ini i potoa im gi prodavaat na kupuva~i.

Dolgotrajnata legalna bitka pome|u Agencijata za licencirawe na vesnicite (NLA) i gigantot za monitoring na mediumi „Meltvoter“ se u{te trae. Principot deka agregatiranite on-lajn naslovi, preraska`anite tekstovi i linkovi se materijali so za{titeni avtorski prava ve}e e postaven na dve prethodni presudi od 2010 i 2011 godina. „’Meltvoter’ godi{no zarabotuva po 50 milioni funti preku sobirawe tekstovi od vesnicite i preku sledewe na Internet sodr`inite. Razumno e del od tie pari da im dava na vesnicite“, izjavi direktorot na NLA Dejvid Pu. Del od odbranata na „Meltvoter“ e deka tie po ni{to ne se razlikuvaat od ona {to go pravi „Gugl wuz“. Tribunalot za avtorski prava vo presudata se soglasi so toa i go poddr`a pravoto na britanskite vesnici, dokolku sakaat, da mu naplatat na „Gugl“ za komercijalno eksploatirawe na nivnite sodr`ini.

Spored pretsedatelot na „Meltvoter“ Jorg Lisegen, grdata strana na ovaa presuda e deka Internet, takov kakov {to go znaeme, e pod napad. „^itaweto i razmenata na sodr`ini vo Velika Britanija pove}e ne e bezgri`na zanimacija. ^itaweto i spodeluvaweto Internet sodr`ini sega e predmet na licencirawe i naplata“, veli Liseng. (K.M)

17

MLADITE I MEDIUMITE

Kade is~ezna progresivnosta na studentskite mediumi?

Pi{uva: Aleksandra @ivkovi} Marija Vasilevska

P

18

rikaznata za mladinskite vesnici zapo~nuva mnogu odamna, so osamnuvaweto na denot koga „Mlad borec“ be{e sozdaden preku mislata i peroto na mladite entuzijasti od Skopskiot univerzitet. Iako „Mlad borec“ se rodi vo vreme vo koe postoe{e mnogu pove}e „ne“, mnogu pove}e barieri na kriti~kata misla i ~esta lustracija na slobodoumnite, toj be{e so mnogu pogolem bes i lutina vo svoite o~i otkolku {to se mo`ebi sega{nite mladi novinarski umovi. Toj be{e pottiknuva~ na otvoraweto na mladinskite viugi za promeni. Eden od avtorite vo ovoj vesnik }e re~e: „Duri i vo toa vreme nao|avme mali prozor~iwa preku koi mo`e da se protne snop svetlina“.

No kade is~eznaa entuzijazmot, strasta, kriti~nosta kon sistemot? Koi od sega{nite mladinski mediumi mo`eme da gi poso~ime kako promotori i sledbenici na osobinite koi go krasea mladiot, slobodoumen borec?

Situacijata vo Makedonija so mladinskite mediumi e takva {to postojat nekolku lokalni univerzitetski radija, se razbira, najgolemo e ona so sedi{te vo Skopje, ima tri on-lajn radija koi se zanimavaat konkretno so mladinski temi, nekolku vebportali koi gi adresiraat problemite na mladite i sekako i edno pogolemo studentsko spisanie „Izlez“. Novinarite koi se del od ovie mediumi se na razli~na vozrast, no sepak me|u niv dominiraat studentite. Iako kvantitetot e odlika na dene{nite mladinski mediumi, sepak, kako nekade vo lavirintite na tranzicijata da se zagubila silnata volja i inicijativnosta da se napravi vistinska promena vo site strukturi koi gi zasegaat mladite. Niz razgovorite koi gi vodevme so lu|e kompetentni za ovaa tema adresiravme mnogu od nedostatocite na dene{niot na~in na funkcionirawe na mladinskite mediumi.

No, kako {to vo socijalizmot se ne be{e taka crveno, taka i denes ne e se taka sivo. Vo del od mladinskite mediumi e ostaveno prostor mladite studenti po novinarstvo vo praksa da gi ostvarat znaewata koi gi steknuvaat na svoite studii.

Eden od urednicite na Student FM Aleksandar Ristevski veli deka „Student FM e rasadnik na mladi kadri, koj

dava otvorena mo`nost za site studenti po novinarstvo, nezadol`itelno, no so nivna `elba za prakti~no u~ewe, za{to student po novinarstvo so samoto diplomirawe, realno, ima mnogu malku minat trud zad sebe“. Ristevski smeta deka so pi{uvawe esei i polagawe ispiti, kako da re{ava{ kviz-pra{awa, studentot ne mo`e da stekne nekoe golemo znaewe. „Preku Student FM, tie se u~at kako e da rabotat ne{to za {to bi dobivale plata vo idnina“.

So menuvaweto na lokacijata i dvegodi{nata pauza na porane{noto Studentsko radio, dene{noto univerzitetsko radio se transformira{e i ja ostavi zad sebe radikalnata kritika za studentskite problemi i na sebe ja navle~e finansiskata zavisnost od Univerzitetot „Sv. Kiril i Metodij“.

No, ona {to nekoga{ go zapo~na, sega, za `al, zaboravenata forma na Studentskoto radio, za sebe ja zadr`a urbanoto radio 103-ka. Zborot „103-ka“ samo po sebe vo

БИЛТЕН на Здружението на новинарите на Македонија Mladinskite mediumi treba da bidat alternativni prostori koi }e nudat poinakov pogled na aktuelnata situacija

urbaniot re~nik stana sinonim za borbata protiv ki~ot i {undot koj se pove}e e prisuten vo na{ite mediumi. Od tamu \or|i Janevski, urednik vo 103-ka, smeta deka „Kanal 103 otsekoga{ neguval otvorenost za slobodna misla i progresivni idei, a eventualniot politi~ki pritisok sekoga{ bil inspiracija plus za lu|eto koi se volonterski involvirani vo ova neprofitalbilno radio“. „Jas barem ne poznavam vistinski avtenti~ni, mladinski radija i medium“, veli Janevski.

Daniela Atanasova, urednik vo „Izlez“, studentsko glasilo koe samoto ne se smeta za naslednik na „Mlad borec“, e na stav deka ona po {to „Izlez“ e prepoznatliv e prostorot {to im go otstapuva na temite povrzani so visokoto obrazovanie, studentskiot `ivot i problemite na studentite. No, isto taka, posvetuva vnimanie i na aktuelni pra{awa od op{testveniot i kulturniot `ivot vo Makedonija i na po{iroko, globalno nivo. Nivnata cel,

kako {to velat, ne e da se poistovetuvaat ili sporeduvaat so nekoj drug medium, tuku deka „Izlez“ e rezultat na potrebite i naporite na edna nova generacija, so svoj koncept i poinakov na~in na funkcionirawe. Spored toa, tie se nadevaat deka glasiloto }e ostavi svoj beleg, ne tolku vo istorijata na mladinskite spisanija i vesnici, kolku vo `ivotite i li~niot razvoj na studentite i mladite lu|e za koi e namenet.

Da se bide mlad novinar zna~i da se ima qubopitstvo, `elba i strast da se doznavaat novi raboti, rabotata da vi stane proces na u~ewe, da se sre}avate so novi lu|e i sekako, va{ite stavovi da mo`ete da gi prenesete kako poraki na svetot, e stavot na Ana Jovkovska, avtor na emisijata „Puls“. Kolku dene{nite mladi novinari znaat ova da go preslikaat vo vistinska `elba za otkrivawe na problemite i pottik, no i predlog-re{enie na istite e sosema novo pra{awe koe otvora nova diskusija. Spored Janevski od 103-ka, {to se odnesuva do formiraweto na novinarskite kadri kaj nas, situacijata e, blago re~eno, dramati~na. „Standardite se spu{teni na najnisko mo`no nivo, i napolno e devalvirano dostoinstvoto na profesijata“, veli Janevski. Toj smeta deka toa se preslikuva i na onie {to doprva treba da stanat novinari vo vistinska smisla na zborot, novata sila koja treba da bide nositel na „Arapskata prolet“ na novinarstvoto vo Makedonija.

Atanasova od „Izlez“ smeta deka toj im dava odli~na mo`nost na mladite novinari da gi razvijat svoite ve{tini i da ja dobijat tolku potrebnata praksa {to }e im pomogne vo nivnata idna rabota kako novinari, osobeno zatoa {to vo „Izlez“ mo`at da izberat da istra`uvaat temi {to niv gi interesiraat i da gi izrazat sopstvenite pogledi.

Mladinskite mediumi treba da bidat alternativni prostori koi }e nudat poinakov pogled na situacijata, no, sepak, starite gospodari na mediumskiot prostor kako da gi postavuvaat premnogu ostro pravilata na igra koi pak mladite u`ivaat da gi sledat. Koordinatorot na Radio Mof Stefan Aleksi} smeta deka negovoto radio ne e radikalno, tuku objektivno i deka ona {to se trudi programskiot tim na Radio Mof da go postigne e prenesuvawe na objektivnata strana na prikaznata nezavisno od kade i kako doa|a. „Barem vo odnos na kriti~nosta so koja{to se trudi Radio Mof da ja prenese vistinata i so vistinata da gi natera mladite da diskutiraat za vistinata, do sega imame nekolku slu~ai koga toa se slu~ilo i sme pottiknale objektivna diskusija okolu vistinata“, veli Aleksi}. Spored nego, prostorot {to go otstapuvaat tradicionalnite mediumi za mladite e sme{en, tie vlijaat na niv. „Nie se trudevme da sozdademe prostor samo za mladite, no sepak vo tradicionalnite mediumi fali unikatnost“, smeta Aleksi}.

19

SE RESTARTIRA PROCESOT ZA SAMOREGULACIJA

Mediumsko samofinansi Pi{uva: Nevena Popovska

Z

20

dru`enieto na novinarite na Makedonija neodamna po~na so odr`uvawe na nova runda sredbi so sopstvenici i direktori na mediumi, vo ramkite na konsultaciite za formirawe na makedonskiot Sovet za etika. Pretsedatelot na ZNM Naser Selmani dosega se sretna so direktorot na televizija Telma Risto Lazarov, so direktorot na MRTV Petar Karanakov i so negoviot zamenik Harun Ibrahimi. Neodamna e ostvarena sredba i so sopstvenikot na dnevniot vesnik „Kapital“ Qup~o Zikov, a najavena e i sredba so sopstvenikot na vesnikot „Koha“ Lirim Dulovi. Spored najavite, vo naredniot period zaka`ani se sredbi i so drugi sopstvenici i prvi lu|e na mediumite, so cel da se pobara poddr{ka za zabrzuvawe na procesot za formirawe na Sovetot za etika. Selmani na dosega{nite sredbi gi informir{e svoite sogovornici za rezultatite od razgovorite so Vladata, no i za sekojdnevnite povici odnadvor za jaknewe na samoregulatornite mehanizmi vo mediumite. So cel da ne se ~eka na obezbeduvawe finansiski sredstva od stranski donatori za za`ivuvawe na Sovetot, Selmani na prvite lu|e na mediumite im predlo`i Sovetot na po~etok da bide finansiran od samite mediumi i od novinarskoto zdru`enie dodeka da zajakne, a potoa bi se barala poddr{ka od fondovite od EU. Na vakov na~in mediumite i novinarite vo Makedonija }e demonstriraat podgotvenost da ja prezemat odgovornosta za zajaknuvawe na sopstvenite samoregulatorni mehanizmi.

Ovaa ideja so zadovolstvo bila prifatena od strana na sogovornicite koi voedno izrazile podgotvenost na site na~ini da go poddr`at osnovaweto na Sovetot. So toa istovremeno mediumite }e dadat ot~et pred gra|anite i } e se unapredi primenata na profesionalnite standardi i etika kaj novinarite.

ZNM vo ramkite na podgotovkite za formiraweto na samoregulatornoto telo na mediumite, u{te vo juni go prezentira{e nacrt-statutot za formirawe na Sovetot za etika, za {to organizira{e i konferencija na tema „Samoregulacija na mediumite vo Republika Makedonija: Kon nezavisni i odgovorni mediumi“. Ova pretstavuva{e zaokru`uvawe na nekolkumese~niot proekt „Debata za postavuvawe na profesionalni standardi na novinarite-samoregulacija i inicirawe na Sovet za pe~at“, poddr`an od Norve{kata fondacija NPA, vo ramkite na koj bea odr`ani niza sredbi, tribini i prezentacii na proektot, me|u drugite, i so menaxmentot na mediumite.

Nacrt-statutot za etika vo mediumite na Makedonija, Sovetot go opredeluva kako samoregulatorno telo so misija i celi da se unapredat i za{titat profesionalnite standardi i etikata vo mediumite vo zemjava. Predvideno

e Sovetot da funkcionira kako nevladina, nepoliti~ka i neprofitna organizacija, koja spored principot na slobodna volja gi zdru`uva svoite ~lenovi zaradi ostvaruvawe na vostanovenite celi i dejnosti. Celi na Sovetot se za{tita na slobodata na mediumite i pravoto javnosta da bide informirana, spre~uvawe na vlijanieto na dr`avata, politi~kite partii i drugite centri na mo} vrz mediumite, {titewe na interesite na javnosta preku obezbeduvawe nezavisen efikasen i pravi~en proces na re{avawe poplaki za mediumskite sodr`ini, kako i promovirawe na kvalitetot vo mediumskite sodr`ini usvojuvaj}i jasni i prakti~ni upatstva za raboteweto na urednicite i novinarite. Sovetot, isto taka, }e raboti i na podigawe na svesta na javnosta za profesionalnite i eti~ki standardi koi mediumite treba da gi po~ituvaat, sozdavawe ambient za samokriti~nost, samosvesnost i ot~etnost na mediumite kon publikata, olesnuvawe na pristapot na publikata do mediumite, kako i unapreduvawe na eti~kiot kodeks na novinarite i namaluvawe na site formi na cenzura i samocenzura vo novinarstvoto.

Za taa cel me|u dejnosti na Sovetot se predvideni sledewe na primenata na profesionalnite standardi

Dosega se ostvareni nekolku sredbi so sopstvenici i direktori na mediumi za finansirawe na samoregulatornoto telo od strana na mediumite

БИЛТЕН на Здружението на новинарите на Македонија

irawe rawe na Sovetot za etika vo novinarskoto izvestuvawe, obezbeduvawe stru~na i sovetodavna pomo{ za ~lenovite na Sovetot i na po{irokata javnost, organizirawe seminari, rabotilnici, konferencii, debati so cel da se unapredat profesionalnite standardi i da se promovira rabotata na Sovetot, no pokrenuvawe inicijativi pred nadle`nite organi so cel sozdavawe uslovi za nepre~eno rabotewe na samoregulatornoto telo za mediumi vo Makedonija.

Spored nacrt-statutot, ~len na Sovetot mo`e da bide sekoe pravno lice registrirano kaj nadle`nite organi vo Makedonija, a koe izvr{uva dejnost od oblasta na novinarstvoto i mediumskata industrija. ^lenovite bi pla}ale godi{na ~lenarina, a Sovetot bi vodel registar na ~lenstvo koj bi se a`uriral edna{ godi{no. ^lenovite na Sovetot na sebe bi ja prezele obvrskata da se pridr`uvaat do odredbite na statutot, moralno i na drug na~in da go ~uvaat ugledot na Sovetot, aktivno da u~estvuvaat vo ostvaruvaweto na negovite celi i zada~i, da ja razgleduvaat i ocenuvaat rabotata na Sovetot, no da prisustvuvaat na site sobiri koi toj gi organizira. Pred se, ~lenovite na Sovetot }e ja prezemat na sebe obvrskata da gi po~ituvaat i objavuvaat odlukite na `albenata

komisija, osobeno koga `albata se odnesuva na nivniot medium.

Sovetot bi imal nekolku organi i toa: Sobranie, Upraven odbor i izvr{en direktor. Sobranieto kako najvisoko telo vo Sovetot bi bilo sostaveno od site negovi ~lenovi, so nadle`nost da izbira izvr{en direktor, da gi usvojuva statutot, programata za rabota, delovnikot i drugite akti i dokumenti na Sovetot. Pod nadle`nost na Sobranieto bi bilo usvojuvaweto na godi{en

izve{taj za rabotata i finansiski izve{taj, no i izbor i razre{uvawe na ~lenovite na Upravniot odbor so dvotretinsko mnozinstvo od vkupniot broj ~lenovi vo Sobranieto. Sobranieto bi go izbiralo i razre{uvalo izvr{niot direktor na predlog na Upravniot odbor, a bi gi izbiralo i pretsedatelot i potpretsedatelot na Sobranieto.

Komisijata za `albi, kako organ na Sovetot {to }e go nosi tovarot na samoregulacijata, e predvideno da bide sovetodavno telo vo Sovetot. Imenuvana od Upravniot odbor so mandat od dve godini i mo`nost za eden reizbor, taa bi bila sostavena od sedum ~lena. Dvajca ~lenovi bi bile pretstavnici na sopstvenicite na mediumite, dvajca od redovite na novinarite i trojca pretstavnici od javniot `ivot koi ne se profesionalno povrzani so novinarstvoto i so mediumite, no se eksperti od oblasta na mediumite, etikata vo novinarstvoto, mediumskoto pravo i drugi srodni oblasti. ^lenovite na komisijata za `albi ne smeat istovremeno da bidat ~lenovi na Upravniot odbor, na Sovetot, politi~ari, istaknati partiski aktivisti, ~lenovi na partiski tela ili aktivisti vo partiski {tabovi. Tie bi imale nadle`nost da razgleduvaat `albi od gra|ani, pravni lica i drugi pretstavnici na javnosta vo vrska so objavenite sodr`ini vo mediumite, da posreduvaat me|u licata koi upatile `alba i urednicite, t.e. mediumot na ~ija sodr`ina se odnesuva `albata.

Komisijata za `albi bi donesuvala odluki po `albite vo vrska so eventualni prekr{uvawa na Kodeksot na novinari, no i da upatuvaat preporaki do urednicite i mediumite za da ne dodje do prekr{uvawe na Kodeksot.

Upravniot odbor pak e predvideno da bide izvr{en organ na Sobranieto, koj go organizira i go usoglasuva raboteweto na Sovetot me|u dve sednici na Sobranieto, gi sproveduva site aktivnosti na Sovetot zaedno so programata, finansiskiot plan i odlukite na Sobranieto. Isto taka, Upravniot odbor bi gi podgotvuval sednicite na Sobranieto, no i drugite akti koi gi donesuva Sobranieto. Bi gi sproveduval politikata, zaklu~ocite i odlukite na Sobranieto, kako i rakovodewe so sredstvata na Sobranieto. Vo nadle`nostite na Upravniot odbor bi bilo i imenuvaweto i razre{uvaweto ~lenovi na `albenata komisija, donesuvaweto odluki za nagradi ili priznanija.

Mandatot na izvr{niot direktor, spored nacrt-statutot na Sovetot za etika, e predvideno da iznesuva ~etiri godini so mo`nost za reizbir. Toj bi imal obvrska da u~estvuva vo rabotata na site organi na Sovetot, no i da predlaga do Upravniot odbor strategiski plan i plan na aktivnosti za tekovnata godina i godi{en finansiski plan na Sovetot. Toj, isto taka, bi go pretstavuval i zastapuval Sovetot vo pravnata za{tita.

21

Najavi za nastani

JAKNEWE NA KAPACITETITE NA SOVETOT

VO MART

Forum za podobruvawe na komunikacijata me|u mediumite Akciskiot plan za implementacija na proektot za pottiknuvawe me|uetni~ki dijalog predviduva kon krajot na mart da se odr`i po{irok javen forum na koj }e u~estvuvaat pretstavnici od javniot radiodifuzen servis, no i od drugite komercijalni mediumi. Na ovoj nastan najaveno e prisustvo i na Milica Pe{i}, direktor na „Media diversiti institut“ od London, Velika Britanija.

Na forumot se o~ekuva da se dadat konkretni predlozi kako da se podobri komunikacijata i sorabotkata pome|u mediumite koi izvestuvaat na razli~ni jazici.

Ovoj nastan }e bide i mo`nost osumte novinari koi }e bidat vklu~eni vo proektot i }e rabotat na zaedni~ki novinarski produkt, da mo`at da go prezentiraat svoeto iskustvo i so toa da poka`at dobra praksa na sorabotka me|u novinari od razli~ni redakcii, t.e. mediumi.

VO APRIL

Donatorska konferencija za podobruvawe na mediumskata sfera

22

So donatorska konferencija, koja }e se odr`i vo prvata nedela od april, }e startuva poslednata faza od proektot za podobruvawe na mediumskata sostojba vo Makedonija.

Proektot, koj se implementira od strana na ZNM i MIM, poddr`an e od Holandskata ambasada vo Makedonija. Vo ramkite na proektot tekovno se raboti na razvivawe na proektni koncepti, vo sorabotka so stranskite konsultanti Rob Hukels i Rob Frejsen, no i so lokalnite partneri na ZNM. Site proektni koncepti }e bidat odgovor na prethodno identifikuvanite problemi od Akciskiot plan, koj be{e kreiran i utvrden preku forumot na novinari, sopstvenici i mediumski eksperti.

Kako rezultat na donatorskata konferencija vo april se o~ekuva poddr{ka od me|unarodnata zaednica vo konkretni proektni aktivnosti koi }e sleduvaat vo periodot potoa.

Norve{ki lekcii

[

est postojni i dvajca porane{ni ~lenovi na Sovetot na ~esta na ZNM na krajot od januari pominaa obuka za podobruvawe na kapacitetite na Sovetot na ~esta, vo ramkite na proektot za pottiknuvawe me|uetni~ki dijalog vo mediumskata zaednica. Proektot, koj go sproveduva ZNM so finansiska poddr{ka od UNESKO, vo ramkite na zaedni~kata programa na ON za podobruvawe na me|uetni~kiot dijalog i sorabotka, oficijalno zapo~na so prvata obuka za ~lenovite na Sovetot na ~esta. Obukata finansiski ja poddr`a Norve{kata ambasada vo Makedonija.

Sekretarot na norve{kiot Sovet za pe~atot ]el Nihus, kako konsultant na proektot koj ja sprovede obukata, napravi prezentacija na norve{kiot sistem na Sovetot za pe~atot, a potoa gi pottikna prisutnite da diskutiraat za mo`nostite za unapreduvawe na rabotata na Sovetot na ~esta na ZNM. Konsultantot go pret-

БИЛТЕН на Здружението на новинарите на Македонија NA ^ESTA NA ZNM

PROEKT ZA ME\UETNI^KATA KOMUNIKACIJA VO MEDIUMITE

Osum novinari }e rabotat na etni~ki ~uvstvitelni temi

za Sovetot na ~esta stavi i procesot na podnesuvawe pretstavki vo Norve{ka, a se zadr`a i na etikata vo mediumite preku prezentirawe na norve{kiot novinarski kodeks. Vo ovoj del be{e pokriena ulogata na urednicite, kako i kompliciranata zada~a na razgrani~uvawe na fakti i na mislewe. Bea prezentirani dobri i lo{i primeri na izvestuvawe za ~uvstvitelni temi od Norve{ka i od Srbija, a poseben del be{e oddelen za novinarskite prilozi so koi se izvestuva{e za minatogodi{pniot teroristi~ki napad vo Norve{ka.

Na krajot od obukata, prisutnite imaa mo`nost da razgovaraat za strukturata i sodr`inata na nov pravilnik za rabotata na Sovetot na ~esta, koj e predviden da bide izdaden vo ramkite na ovoj proekt, a koj mnogu bi im pomognal na ~lenovite na Sovetot, kako i na site novinari pri izvestuvaweto za ~uvstvitelni temi. Vo ramkite na proektot, po obukata }e sleduva trimese~no mentorirawe na Sovetot na ~esta, kako i pi{uvawe, objavuvawe i distribuirawe na pravilnikot.

Osum novinari od Makedonija, ~lenovi na ZNM, }e sorabotuvaat na izrabotka na dva novinarski produkta, vo timovi od po ~etvorica, a koi rabotat vo razli~ni redakcii i rabotata ja izveduvaat na razli~en jazik. Vakva mo`nost za sorabotka na novinarite od razli~ni redakcii, za skromen finansiski nadomestok, ponudi proektot za pottiknuvawe me|uetni~ki dijalog vo mediumskata zaednica, za {to na 14 fevruari iste~e rokot za aplicirawe na novinarite.

Na izbranite novinari }e im bidat dodeleni i praktikanti- studenti po novinarstvo, so cel da im pomognat vo izgotvuvaweto na novinarskiot produkt.

Novinarskiot produkt mo`e da bide pi{an tekst ili snimen prilog i treba da ponudi pove}e mo`ni perspektivi na temata. Glavnata cel na ovaa novinarska ve`ba e da se sozdadat produkti koi tretiraat etni~ki ~uvstvitelni temi na na~in {to ne navreduva nitu edna od zaednicite koi `iveat vo Makedonija i e vo soglasnost so Kodeksot za etika na ZNM. Del od obvrskite na novinarite koi } e rabotat na ovoj proekt }e bide sostanuvawe i sorabotuvawe so ostanatite novinari od timot, mentorirawe na dodelenite praktikanti- studenti po novinarstvo, odreduvawe tema na koja }e se vr{i istra`uvawe, pi{uvawe na zaedni~ki novinarski trud, lobirawe za objavuvawe na trudot vo sopstveniot medium, kako i u~estvo na javen forum so pretstavnici od javniot radiodifuzen servis i komercijalnite mediumi.

Novinarskite produkti koi }e gi izrabotat dvata tima }e treba da bidat ispora~ani do kancelarijata na ZNM najdocna do 12 mart 2012.

Glavna cel na ovoj proekt e zgolemuvawe na nivoto na komunikacija pome|u etni~kite grupi vo mediumskiot sektor preku sorabotka i dijalog.

23

Ovoj proekt e delumno poddr`an od Ambasadata na SAD. Mislewata, otkritijata, i zaklu~ocite, ili preporakite izneseni ovde se na avtorot(ite), i ne gi odrazuvaat onie na Stejt Departmentot na SAD.