Tandrusti oct 14

‫تــنـدرسـتـي‬ ‫“سنڌ سائنس اڪئڊمي” جو طب‪ ،‬صحت ۽ ماحول جي ڄاڻ يت ٻڌل فيسبڪ يت پهريون سنڌي ماهوار اي‪-‬ميگزين‬

‫آڪٽوبــر ‪2014‬‬

‫‪«TANDRUSTI» A COMPLETE ONLINE SINDHI FAMILY HEALTH MAGAZINE‬‬

‫ڪانگــو وائــرس‪:‬‬ ‫ِچ ِچڙن سبب ٿيندڙ‬ ‫خطرناڪ بيماري‬

‫‪7‬‬

‫تــنـدرسـتـــي‬ ‫ماهوار‬

‫آڪٽوبر ‪ ، 2014‬شمارو‪07 :‬‬

‫جلد‪001 :‬‬

‫سرپرست‪:‬‬

‫ايڊيٽوريل بورڊ‪:‬‬

‫؟؟؟؟؟؟؟؟؟؟؟؟؟؟؟‬

‫ڊاڪٽر مرلي ڌر‬

‫مئنيجنگ ايڊيٽر (اعزازي)‪:‬‬

‫ڊاڪٽر وجي ڪمار‬

‫ايڊيٽر‪:‬‬

‫ڊاڪٽر واسديو لوهاڻا‬

‫اعجاز اسد پليجو‬

‫ڊاڪٽر فرحان پليجو‬

‫ماهتاب اعجاز پليجو‬

‫عبدالخالق ميڻو‬

‫هــــــــــن شــــمـــــــــــــــاري ۾‬ ‫ڪانگو وائرس (چچڙن سبب ٿيندڙ روڳ)‬

‫‪3‬‬

‫ذيابيطس ۽ دل جو بيماريون‬

‫‪6‬‬

‫پيٽ جو سور (ترت طبي ساهتا)‬

‫‪8‬‬

‫ٽي بي هڪ وڇڙندڙ مرض‬

‫‪9‬‬

‫مرگيَء جو مرض‬

‫‪10‬‬

‫گلوبل وارمنگ‪ :‬نوان الڙا نوان کٽڪا‬

‫‪12‬‬

‫فٽ رهڻ الِء پنهنجون عادتون بداليو‬

‫‪14‬‬

‫تندرستي بُڪ شيلف‬

‫‪15‬‬

‫تندرستي پوسٽر‬

‫‪16‬‬

‫اڳوڻو شمارو‪:‬‬

‫ماهــوار “تندرســتي” مئگزيــن “ســنڌ ســائنس‬ ‫اڪئڊمــي” (رجســٽرڊ) پــاران فيســبڪ تــان آن‬ ‫الئــن شــايع ڪيــو وڃــي ٿــو‪ .‬هــن جــو مقصــد‬ ‫ســنڌي ٻــويل َء ۾ ســائنيس صحافــت ۽ ســائنيس‬ ‫ادب کــي عــام ڪرڻ ۽ عوام کي بنيــادي صحت جي ڄاڻ ڏيڻ آهي‪.‬‬

‫هڪ سوال ؟‬

‫مرتضي ڌاريجو ڊاڪٽر ڪيشوداس‬ ‫ڊاڪٽر علي‬ ‫ٰ‬ ‫مئگزين ڊيزائنر‪:‬‬

‫ي اســپتالن کان بـــ‬ ‫تندرســت معــارشي ال ِء جديــد دوائــن ۽ اعـ ٰ‬ ‫وڌيــڪ رضوري صحــت بابــت بنيــادي ڄــاڻ جــو هجــڻ آهي‪.‬‬

‫ـتون‬ ‫ـن جو سـ‬ ‫ـتي مئگزيـ‬ ‫تندرسـ‬ ‫ ‬ ‫شــمارو اســڪرين تــي توهــان جــي‬ ‫آڏو موجــود آهــي‪ .‬اســان هــن کــي‬ ‫ڇپيــل حالــت ۾ آڻــڻ الِء ڪوششــون‬ ‫ڪــري رهيــا آهيــون پــر مالــي‬ ‫ـبڪ‬ ‫ـي فيسـ‬ ‫ـن کـ‬ ‫ـبب هـ‬ ‫ـن سـ‬ ‫مجبوريـ‬ ‫تــي هالئــي رهيــا آهيــون ‪ .‬مالــي‬ ‫مجبوريــن ســان گــڏ ســنڌيَء ۾‬ ‫سائنســي ادب تــي لکنــدڙ دوســتن‬ ‫جــي اڻهونــد بــه هــڪ وڏو مســئلو‬ ‫آهي‪ .‬‬ ‫اســانکي يقيــن آهــي تــه ســنڌ‬ ‫ ‬ ‫ســڃي ناهــي ٿــي ۽ ســنڌ جــا‬ ‫اڃــا ُ‬ ‫ڊاڪٽــر‪ ،‬اســتاد ۽ شــاگرد گڏجــي‬ ‫هــن کــي قومــي فــرض ســمجھندي‬ ‫هــٿ ونڊائينــدا‪.‬‬ ‫ڇــا اســان جــي اهــڙي اميــد‬ ‫ ‬ ‫ســجائي ثابــت ٿينــدي؟‬ ‫تندرستي جي ٽيم‬

‫ڪ ســبب‬ ‫ِچ ِچــڙن جــي َچــ َ‬ ‫ٿينــدڙ موتمــار وائرســي‬ ‫بيمــاري‬ ‫چچــڙ خطرنــاڪ بـــ ثابــت ٿــي ســگهن ٿــا ۽ “ڪانگــو” نــايل‬ ‫هــڪ مومتــار بيــاري جــو ڪارڻ بڻجــي ســگهن ٿــا‪ .‬وائــرس ســبب‬ ‫ٿينــدڙ هــن بيــاري َء کــي ڪرميــن ڪانگــو هيمــر هيجــڪ فيــور‬ ‫(‪ )CCHF‬بـــ چونــدا آهــن‪ .‬هــن جــو وائــرس چچــڙ جــي چــڪ‬ ‫پائــڻ ڪــري وچڙنــدو آهــي‪ .‬اهــو پهريــون ڀــرو ڪرمييــا ۾ ‪1944‬ع‬ ‫۾ ڏٺــو ويــو ۽ ان کان پــو ِء اهــو ڪانگــو ۾ بـــ ڏٺــو ويــو تنهــن‬ ‫ڪــري ان جــو نالــو ڪرميــن ڪانگــو هيمــر هيجــڪ فيــور پيــو‪.‬‬ ‫ڊاڪٽر مرلي ڌر‬

‫بــه وچــڙي ســگھي ٿــو‪.‬‬

‫ننڍپــڻ ۾ اهــو جملــو اڪثــر ٻڌنــدو هيــس تــه‬ ‫ ‬ ‫هــو ڪــو چچــڙ آهــي‪ .‬اهــو جملــو اڪثــر ان ماڻهــوَء‬ ‫الِء ادا ڪيــو وينــدو هيــو جيڪــو انتهائــي چنبــڙڻ‬ ‫وارو هجــي ۽ جــان نــه ڇــڏي ۽ رت چوســي ڇــڏي‪.‬‬ ‫ڳوٺــن ۾ جانــور پالــڻ جــو رواج گهڻــو آهــي‬ ‫ ‬ ‫اتــي چچــڙ جانــورن تــي ڏٺــا وينــدا آهــن ۽ جانــورن‬ ‫جــو رت بــه چوســيندا آهــن اهــي چچــڙ اســان جي روز‬ ‫مرهــه زندگــي جــو ڄــڻ تــه حصــو آهــن‪ .‬مــال جــا واڙا‪،‬‬ ‫جانــورن جــا ٿــاڪ ۽ ٻهراڙيــون چچــڙن ســان ڀريــل‬ ‫ملنديــون‪.‬‬ ‫اســان کــي اڳ ۾ اهــا خبــر نــه هئــي تــه اهــي‬ ‫ ‬ ‫چچــڙ خطرنــاڪ بــه ٿــي ســگهن ٿــا ۽ هــڪ موتمــار‬ ‫بيمــاريَء جــو ڪارڻ بڻجــي ســگهن ٿــا‪.‬‬

‫‪3‬‬

‫ڪريميــن ڪانگــو هيمريجــڪ بخــار اهــڙي هــڪ‬ ‫ ‬ ‫موتمــار وائرســي بيمــاري آهــي‪ .‬هــن جــو وائــرس چچــڙ جــي‬ ‫چــڪ پائــڻ ڪــري وچڙنــدو آهــي‪ .‬اهــو وائــرس پهريــون ڀيــرو‬ ‫‪1944‬ع ۾ڪريميــا ۾ ڏٺــو ويــو ۽ ان کان پــوِء ‪1969‬ع ۾‬ ‫اهــو ڪانگــو ۾ بــه ڏٺــو ويــو‪ ،‬تنهــن ڪــري هــن بيمــاريَء جــو‬ ‫نالــو ڪريميــن ڪانگــو هيمريجــڪ فيــور (‪Crimean-Congo‬‬ ‫‪ )CCHF/ hemorrhagic fever‬پيــو‪ .‬اهــا بيمــاري آفريــڪا‪ ،‬ايشــيا‪،‬‬ ‫ايســٽ يــورپ ۽ مــڊل ايســٽ ۾ وڌيــڪ ڏٺــي وئــي آهــي‪.‬‬ ‫ڪانگــو وائــرس نيئــرو وائــرس (‪ )Nairovirus‬جــي‬ ‫ ‬ ‫خانــدان ســان واســطو رکــي ٿــو‪ .‬اهــو وائــرس جهنگلــي‪ ،‬تــوڙي‬ ‫پالتــو ٻنهــي قســم جــي جانــورن کــي متاثــر ڪنــدو آهــي ۽‬ ‫چچــڙ جــي چــڪ ذريعــي جانــور ۾ داخــل ٿئــي ٿــو‪ .‬انســان‬ ‫جڏهــن اهــڙي جانــور جــي رت‬ ‫۽ گوشــت ســان رابطــي ۾ ڪانگــو وائــرس‬ ‫اينــدو آهــي تــه متاثــر ٿينــدو ڪيئــن ٿــو پکــڙي؟‬ ‫آهــي يــا وري بيمــار چچــڙ ڪانگــو وائــرس ِچ ِچــڙن‬ ‫جــي چــڪ ســان اهــو وائــرس رســتي جانــورن (پالتــو ۽‬ ‫انســان تائيــن پهچــي ٿــو‪ .‬اهــي جھنگلــي) يــا ســڌو ســنئون‬ ‫ماڻهــو جيڪــي جانــورن جــي انســان تائيــن پهچــي ٿــو‪.‬‬ ‫ويجهــو هونــدا آهــن (گھڻــو وائــرس جانــور کان جانــورن‬ ‫ڪــري ڪاســائي ۽ جانــورن تائيــن تــه جانــورن کان‬ ‫جــي اســپتالن ۾ ڪــم ڪنــدڙ) انســان تائيــن (گوشــت ۽ رت‬ ‫وڌيڪ متاثر ٿيندا آهن‪ .‬‬ ‫ذريعــي) پهچــي ســگھي ٿــو‪.‬‬ ‫جڏهــن مــان ننــڍو هونــدو هيــس‬ ‫ڪانگــو وائــرس هــڪ انســان‬ ‫ته منهنجي ڏاڏي جي واڙي ۾‬ ‫ڳئــون ۽ مينهــن تــي چنبڙيــل کان ٻئــي انســان تائيــن‬

‫ماهــوار تندرســتي مئگزيــن آڪٽوبــر ‪2014‬‬

‫چچــڙن کان بچــڻ جــا‬ ‫ڪهــڙا اُپــاَء وٺجــن؟‬

‫ڪانگــو جــو ڪارڻ بڻجنــدڙ يس يس ايــڇ‬ ‫ايــف وائــرس‬ ‫چچــڙ هــٿ ســان پٽــي ڪڍنــدو هيــس ۽‬ ‫انهــن کــي آڱوٺــي ۽ ڏســڻي آڱــر جــي وچ‬ ‫۾ آڻــي ڇٿــي ڇڏينــدو هيــس‪ .‬اهــو عمــل‬ ‫بــه انتهائــي خطرنــاڪ ٿــي ســگهي ٿــو ۽‬ ‫اهــو وائــرس ان چٿــڻ واري عمــل ســان بــه‬ ‫انســان جــي جســم ۾ داخــل ٿــي ســگهي‬ ‫ٿــو‪ .‬بيمــار جانــور جــي ڇيڻــي ڀرســان‬ ‫ســاهه کڻــڻ ســان اهــو وائــرس جســم ۾‬ ‫داخــل ٿــي ســگهي ٿــو‪ .‬اهــا بيمــاري هــڪ‬ ‫انســان کان ٻئــي انســان ڏانهــن بــه منتقــل‬ ‫ٿينــدي آهــي‪ .‬اســپتالن جــو عملــو بــه متاثــر‬ ‫ٿــي ســگهي ٿــو‪.‬‬ ‫هــي وائــرس گهڻــي گرمــي‬ ‫ ‬ ‫برداشــت نٿــو ڪــري‪ ،‬تنهــن ڪــري‬ ‫گوشــت ســٺي نمونــي رڌي کائــڻ گهرجي‪.‬‬ ‫پــڪل گوشــت کائــڻ ســان اهــا بيمــاري نــه‬ ‫پکڙبــي آهــي‪.‬‬ ‫بيمــاري جــي شــروعات شــديد‬ ‫ ‬ ‫بخــار‪ ،‬مٿــي جــي ســور‪ ،‬ســنڌن ۽ مشــڪن‬ ‫جــي ســور‪ ،‬ســاڙي‪ ،‬معــدي جــي ســور ۽‬ ‫دســتن ســان ٿــي ســگهي ٿــي‪ .‬مريــض کــي‬ ‫رت جــون الٽيــون‪ ،‬پيشــاب ۽ پائخانــي ۾‬ ‫رت اچــڻ‪ ،‬ڪامــڻ‪ ،‬جهٽــڪا ۽ بيهوشــي‬ ‫جــا دورا بــه پئجــي ســگهن ٿــا‪ .‬مــرض‬ ‫جــي ســڃاڻپ ممڪــن آهــي ۽ عــاج الِء‬ ‫نســن رســتي گلوڪــوس جــون ٿيلهيــون‬ ‫۽ رائباوائريــن دوا ڏبــي آهــي‪ .‬جڏهــن اهــا‬ ‫بيمــاري وبــا جــي شــڪل اختيــار ڪــري‬ ‫تــه پــاڻ کــي ان کان محفــوظ رکجــي‪.‬‬ ‫جيئــن مٿــي ٻڌايــو ويــو تــه پهريان‬ ‫ ‬ ‫جانــور چچــڙ جــي چــڪ پائــڻ ڪــري‬ ‫بيمــاري ۾ مبتــا ٿينــدا آهــن ۽ انســان ان‬

‫(‪ :)1‬چچــڙ کان انســان ڏانهــن بيمــاري جــي‬ ‫منتقلــي روڪجــي‪.‬‬ ‫(‪ :)2‬ڪپــڙا پوريــن ٻانهــن ۽ پوريــن ڄنگهــن‬ ‫کــي ڍڪــڻ وارا پائــڻ گهرجــن‪.‬‬ ‫(‪ :)3‬ڪپــڙا ٿــڌي رنــگ وارا پائجــن تــه‬ ‫جيئــن ڪپــڙن تــي چنبڙيــل چچــڙ آســاني‬ ‫ســان نظــر اچــي‪.‬‬ ‫(‪ :)4‬ڪپڙن تي چچڙ مار دوا لڳائجي‪.‬‬ ‫(‪ :)5‬چچــڙ ڀڄائــڻ واريــون دوائــون جســم‬ ‫تــي لڳائجــن‪.‬‬ ‫بيمــار جانــور جــي خــون‪ ،‬رتوبــت‪ ،‬گوشــت‬ ‫۽ ٻيــن عضــون ســان الڳاپــي ۾ اچــڻ ســان‬ ‫متاثــر ٿينــدو آهــي‪.‬‬ ‫پاڪســتان ۾ اهــو طئــي ٿيــو تــه‬ ‫ ‬ ‫افغانســتان مــان جيڪــي بــه رڍون اينديون‬ ‫انهــن کــي دوا مليــل پاڻــي ۾ وهنجارڻــو‬ ‫پونــدو ۽ اهــي دوائــون وائــرس کــي مــارڻ‬ ‫۾ ڪــم اينديــون ۽ نتيجــي ۾ ڪانگــو‬ ‫وائــرس جــي ڪجهــه روڪٿــام ٿــي‪ .‬پــر‬ ‫اهــا وڌيــڪ نــه هلــي ســگهي‪ .‬ويجھڙائي ۾‬ ‫‪ 7‬ســيپٽمبر تــي هــري پــور ۾ ‪ 4‬ڪاســائي‬ ‫مــوت جــو بــک بڻيــا‪ .‬انهن ُاهــي رڍون ذبح‬ ‫ڪيــون‪ ،‬جيڪــي هــزرو اٽــڪ مــان خريــد‬ ‫ڪيــون ويــون ۽ اهــا بــه ســڀ کــي خبــر‬

‫هــڪ چچــڙ چمــڙي َء مــان ســونڊ رســتي‬ ‫رت پــي رهيــو آهــي‬ ‫ماهــوار تندرســتي مئگزيــن آڪٽوبــر ‪2014‬‬

‫(‪ :)6‬ڪپــڙن ۽ جســم کــي ٿــوري ٿــوري ديــر‬ ‫۾ ڏســجي ۽ جيڪڏهــن چچــڙ چنبڙيــل آهــن‬ ‫تــه ان کــي دســتانا پائــي ڪنهــن ڪپــڙي ســان‬ ‫الــڳ ڪجــي‪.‬‬ ‫(‪ :)7‬چچڙ جي واڌ کي روڪجي‪.‬‬ ‫(‪ :)8‬انهــن جڳهــن تــي وڃــڻ کان پاســو‬ ‫ڪجــي جتــي چچــڙ گهڻــا هجــن‪.‬‬ ‫جانــور کان انســان ۾ بيمــاري جــي پکڙجــڻ‬ ‫کــي روڪــڻ جــا طريقــا‪:‬‬ ‫هٿــن ۾ دســتانا پائــي پــوِء جانــورن ۽ ان جــي‬ ‫خــون ۽ گوشــت کــي هــٿ لڳائجــي‪.‬‬ ‫جانــور کــي ذبــح ڪــرڻ کان اڳ يــا تــه‬ ‫‪ 15‬ڏينهــن الِء الــڳ جڳهــه تــي رکجــي يــا‬ ‫جانــورن جــو عــاج ڪجــي‪.‬‬ ‫آهــي تــه هــري پــور ۾ انتظاميــه هفتــي الِء‬ ‫بنــدش وڌي‪ ،‬دڪانــن تــي اســپري ڪرائــي‬ ‫۽ ڪاســائين کــي بچــاُء الِء ماســڪ وغيــره‬ ‫ڏنــا‪.‬‬ ‫صحــت واري اداري عالمــي‬ ‫ ‬ ‫اداري ‪ WHO‬جــي انگــن اکــران مطابــق اڄ‬ ‫تائيــن ان جــي بچــاَء جــي ويڪســين نــه‬ ‫جانــورن الِء ۽ نــه ئــي انســانن الِء موجــود‬ ‫آهــي‪ .‬اهــا بيمــاري اســپتالن ۾ ســرنج ۽‬ ‫ُســئي ٻيهــر اســتعمال ۽ اڻپــورن صــاف‬ ‫ٿيــل اوزارن رســتي بــه پکڙجــي ســگهي‬ ‫ٿــي‪.‬‬ ‫بيمــاري ورتــل چچــڙ جــي چــڪ‬ ‫ ‬ ‫پائــڻ جــي هــڪ کان ٽــن ڏينهــن تائيــن‬ ‫بيمــاري ظاهــر ٿينــدي آهــي‪ .‬جيڪڏهــن‬ ‫بيمــار جانــور جــي رت يــا نهــون رســتي‬ ‫وائــرس جســم ۾ داخــل ٿيــو آهــي تــه ‪5‬‬ ‫کان ‪ 13‬ڏينهــن ۾ بيمــاري جــون عالمتــون‬ ‫ظاهــر ٿينديــون آهــن‪ .‬بيمــاري اچانــڪ‬ ‫ظاهــر ٿينــدي آهــي‪ .‬مٿــي ُٻڌايــل نشــانين‬ ‫کان ســواِء اکيــن جــو ســڙڻ ۽ اکيــن جــو‬ ‫روشــني ۾ ســڙڻ وغيــره شــامل آهــي‪.‬‬ ‫شــروع ۾ مريــض بــي چيــن هونــدو آهــي‬ ‫۽ لڇنــدو رهنــدو آهــي‪ .‬پــر پــوِء ننــڊ جــو‬ ‫گهڻــو اچــڻ‪ ،‬موڳائــپ ۽ پيــٽ جــي ســور‬

‫‪4‬‬

‫ـي جيــري واري پاســي‬ ‫جــو هــڪ هنــڌ يعنـ ٰ‬ ‫بيهــي رهــڻ شــامل آهــن‪ .‬جگــر بــه وڌي‬ ‫وينــدو آهــي‪ .‬ٻيــون نشــانيون آهــن‪ ،‬دل‬ ‫جــو تيــز ڌڙڪــڻ ۽ جســم تــي رت جــا‬ ‫نشــان ظاهــر ٿيــڻ‪ ،‬مريــض جــا ســمورا‬ ‫عضــوا جهــڙوڪ بڪيــون‪ ،‬جگــر ۽ ڦڦــڙ‬ ‫ڪــم ڪــرڻ ڇــڏي ڏينــدا آهــن‪ .‬بيمــاري‬ ‫جــي ٻئــي هفتــي مــوت واقعــي ٿيــو‬ ‫وڃــي‪ ،‬بچــي وينــدڙ خوشــنصيب نائيــن‬ ‫کان ڏهيــن ڏينهــن صحتيــاب ٿيــڻ شــروع‬ ‫ٿينــدا آهــن‪.‬‬

‫بچــاُء مشــڪل آهــي‪ .‬ڇــاڪاڻ‬ ‫تــه چچــڙ کان جانــور ۽ وري‬ ‫جانــور کان چچــڙ وارو عمــل‬ ‫بغيــر ُســڌ پــوڻ جــي ٿيو وڃي‬ ‫۽ پالتــو جانــورن ۾ بيمــاري‬ ‫بظاهــر نظــر ڪونــه ٿــي اچــي‪.‬‬ ‫دوائــون جيڪــي چچــڙ مــار‬ ‫آهــن‪ُ ،‬اهــي هــي هــڪ طريقــو‬ ‫آهن‪ .‬‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫ســائوٿ آفريــڪا ۾ اٺ پکيــن‬ ‫۾ اهــا بيمــاري پکــڙي‪ُ ،‬ا َ‬ ‫ٺ پکــيَء کــي ذبح‬ ‫ڪــرڻ کان ‪ 14‬ڏينهــن اڳ الــڳ رکيــو ويــو‬ ‫۽ پــوِء ُان کــي ذبــح ڪيــو ويــو‪ .‬ڇــاڪاڻ تــه‬ ‫‪ 14‬ڏينهــن ۾ بيمــاري ظاهــر ٿيــو پــوي‪ .‬ان‬ ‫نمونــي انســان کــي ان بيمــاري کان بچايــو‬ ‫ويــو‪ .‬جيئــن تــه ڪا ويڪســين ڪونهــي‬ ‫۽ اڪثــر بيمــار جانــور جــي خبــر ڪونــه‬ ‫ٿــي پــوي تنهــن ڪــري بچــاُء جــو واحــد‬ ‫طريقــو ماڻهــن کــي ڄــاڻ ڏيــڻ آهــي‪ .‬ماڻهــن‬ ‫کــي ســجاڳ ڪرڻــو پونــدو تــه جيئــن ُهــو‬ ‫بيمــاري کان بچــي ســگهن‪.‬‬

‫انسان کان انسان ڏانهن وائرس جي‬ ‫بيماريَء کان بچاُء‪:‬‬ ‫جانــورن‪ ،‬چچــڙن ۽ هــن بيمــاري کان‬ ‫منتقلي کي روڪڻ جا طريقا‪:‬‬

‫ڪانگو وائرس جي بيمار ســان ملڻ وقت‬ ‫احتيــاط ڪجــي‪ .‬نــڪ ۽ منهــن ڍڪجــي ۽‬ ‫دســتانا پائجــن‪ .‬پنهنجــا هــٿ وري وري‬ ‫ڌوئجــن‪ .‬خــاص ڪــري جڏهن ڪانگو بخار‬ ‫واري مريــض جــي تيمــارداري ڪجــي يــا‬ ‫عــاج ڪجــي‪ .‬اهــو اســپتال جــي عملــي الِء‬ ‫انتهائــي اهــم آهــي‪.‬‬

‫ڪانگو وائرس کان متاثر فرد (‪ 5‬آڪٽوبر ‪)2013‬‬

‫‪5‬‬

‫ماهــوار تندرســتي مئگزيــن آڪٽوبــر ‪2014‬‬

‫اســپتالن ۾ انفيڪشــن کان‬ ‫بچــڻ جــا اُپــاُء‬

‫عملــي کــي پنهنجــو ۽ ٻيــن‬ ‫تندرســت ماڻهــن جــو بچــاُء ڪــرڻ‬ ‫گهر جــي ‪.‬‬ ‫رت جــي ٽيســٽ احتيــاط ســان‬ ‫ڪجــي ‪.‬‬ ‫عملو سکيا ورتل هئڻ گهرجي‪.‬‬ ‫ياد رکو!‬

‫‪1.1‬جانــورن جــا‬ ‫چچــ َڙ ڪانگــو‬ ‫ڪارڻ‬ ‫جــو‬ ‫بڻجــي ســگھن‬ ‫ٿــا‪.‬‬ ‫‪2.2‬جانــور خريــد‬ ‫ڪــرڻ کان اڳ‬ ‫ڪ ڪريــو تــه‬ ‫َپــ َ‬ ‫مٿــس ِچ ِچــ َڙ تــه‬ ‫موجــود ناهــن‪.‬‬ ‫‪3.3‬جانــورن کــي‬

‫چڪا ســڻ‬ ‫الِء هٿــن تــي‬ ‫پالســٽڪ جــا‬ ‫دســتانا پايــو يــا‬ ‫ڊيــٽ (‪)DEET‬‬ ‫لوشــن لڳايــو‪.‬‬ ‫‪4.4‬قربانــي وقــت‬ ‫ٻــارن ۽ پــاڻ‬ ‫کــي رت جــي‬ ‫ڇٽــن کان پــري‬ ‫رکــو‪.‬‬

‫ڪراچــي ۾ ڪانگــو وائــرس تيــزي‬ ‫ســان پکڙجــڻ لڳــو‪ ،‬وڌيڪ ‪2‬ڄڻــا فوت‬ ‫ڪراچــي (رپورٽــر) ڪراچــي ۾ ڪانگــو وائــرس‬ ‫ســبب وڌيــڪ ‪ 2‬ڄڻــا فــوت ٿــي ويــا‪ .‬تفصيــل‬ ‫موجــب ڪراچــي ۾ ڪانگــو وائــرس تيــزي ســان‬ ‫پکڙجــڻ لڳــو آهــي‪ ،‬جنهــن ۾ ‪ 2‬وڌيــڪ مريــض‬ ‫مــوت جــي منهــن ۾ هليــا ويــا‪ .‬فوتــن ۾ گبــول‬ ‫ڳــوٺ جــو رهــوايس ‪ 9‬ســالن جــو رسف ـراز عــي‬ ‫ســولنگي‪ ،‬جنهــن کــي ‪ 7‬آڪٽوبــر يت اســپتال‬ ‫داخــل ڪيــو ويــو هــو ۽ ٻئــي جــو نالــو ‪20‬‬ ‫ســالن جــو آصــف جيڪــو توحريآبــاد النــڍي جــو‬ ‫رهــوايس هيــو‪ ،‬يــاد رهــي تـــ ڪراچــي جــي مــال‬ ‫پــڙي ۾ صفــايئ نـــ ٿيــڻ ڪــري ڪانگــو وائــرس‬ ‫جــو انڪشــاف ٿيــو هــو‪ ،‬جنهــن ۾ ‪ 2‬ڄڻــا فــوت‬ ‫ٿــي ويــا هئــا‪.‬‬

‫ذيابيطس ۽ دل جون بيماريون‬

‫ذيابيطــس يــا شــگر جــو مــرض‬ ‫ ‬ ‫ســبب مختلــف پيچيدگيــن ۽ مونجهــارن‬ ‫(‪ )Complications‬جــو ڪارڻ بڻجــڻ جــي‬ ‫ڪــري ئــي خطرنــاڪ ليکيــو وينــدو آهــي‪.‬‬ ‫نــه تــه ذيابيطــس جــون بنيــادي عالمتــون‬ ‫تــه تمــام معمولــي هونديــون آهــن‪ .‬مثلــن‬ ‫وزن جــو وڌڻ‪ ،‬گھــڙي گھــڙي اڃ ۽ بــک‬ ‫لڳــڻ‪ ،‬پيشــاب جــو ڪجهــه وڌيــڪ اچــڻ‬ ‫۽ ٿــوري گهڻــي ڪمــزوري محســوس‬ ‫ڪــرڻ‪ .‬انهــن معمولــي نوعيتــن جــي‬ ‫عالمتــن جــي ڪــري ئــي شــگر جــي‬ ‫بيمــاري ڪيترائــي ســال جســم ۾ لڪيــل‬ ‫رهنــدي آهــي ۽ گھڻــو ڪــري ڪجهــه‬ ‫ورهيــن کان پــوِء ظاهــر ٿينــدي آهــي‪.‬‬ ‫(اهــي عالمتــون ٽائــپ ‪ 2‬ذيابيطــس جــي‬ ‫قســم جــون آهــن‪ .‬جيڪــي ذيابيطــس جــي‬ ‫ڪل مريضــن مــان ‪ 95‬ســيڪڙو ۾ ٿينــدي‬ ‫آهــي‪ ،‬باقــي ‪ 5‬ســيڪڙو ٽائــپ ‪ 1‬جــا مريــض‬ ‫هونــدا آهــن‪ .‬اهــي ننــڍي ڄمــار جــا هونــدا‬ ‫آهــن ۽ ســنها هونــدا آهــن‪ .‬انهــن ۾ مٿــي‬ ‫ذڪــر ڪيــل عالمتــون شــديد نوعيــت‬ ‫جــي ڪــري بيمــاري شــروع ٿيــڻ جــي چنــد‬ ‫هفتــن ۾ ئــي ظاهــر ٿــي وينديــون آهــن ۽‬ ‫بيمــاريَء جــي ســڃاڻپ جلــد ٿــي وينــدي‬ ‫آهــي‪).‬‬ ‫ذيابيطــس جــا ڪجــھ مونجهــارا‬ ‫ ‬ ‫تمــام خــراب قســم جــا پــڻ هونــدا آهــن‪.‬‬ ‫انهــن ۾ ڪــي باريــڪ شــريانين جــي‬ ‫رڪاوٽ (‪)Macro vascular complications‬‬ ‫جــي ڪــري ٿينــدا آهــن‪ .‬مثلــن‪ :‬اک جــي‬

‫پــردي جــي خرابــي (‪ )Retinopathy‬جــي‬ ‫ڪــري نابينــا ٿيــڻ‪ ،‬گــردن جــي خرابــي‬ ‫(‪ )Nephropathy‬۽ اعصابــي ڪمــزوري‬ ‫(‪ )Neuropathy‬جنهــن جــي ڪــري پيــر يــا تــه‬ ‫ســاڻا ۽ بــي حــس ٿــي وينــدا آهــن يــا انهــن‬ ‫۾ هــر وقــت شــديد قســم جــو ســاڙو يــا‬ ‫ســور رهنــدو آهــي‪.‬‬ ‫ڪجهــه مونجهــارا وري نســبتن‬ ‫ ‬ ‫وڏيــن شــريانين جــي رڪاوٽ (‪Macro‬‬ ‫‪ )vascular Complications‬جــي ڪــري ٿينــدا‬ ‫آهــن‪ ،‬جــن ۾ دل جــو دورو (‪،)Heart Attack‬‬ ‫دل جــي پمــپ جــو ڪمــزور ٿيــڻ (‪Heart‬‬ ‫‪ ،)Failure‬اڌ رنگــو (فالــج) ۽ پيــرن ڏانهــن‬ ‫رت جــي دورو گهــٽ ٿيــڻ ســبب زخــم‪،‬‬ ‫ڦــٽ ۽ گنگريــن جــو ٿيــڻ شــامل آهــي‪،‬‬ ‫جنهــن جــي نتيجــي ۾ پيــر يــا ڄنگهــه‬ ‫ڪپڻــي (‪ )Amputation‬پونــدي آهــي‪.‬‬ ‫اڄ اســان ذيابيطــس ۽ دل جــي مرضــن‬ ‫جــي نســبت جــو ذڪــر ڪنداســين‪.‬‬ ‫شــگر جــا اهــي مريــض جــن جــو‬ ‫ڪولســٽرول ۽ بلڊپريشــر وڌيــل هجــي‬ ‫گڏوگــڏ اهــي تمبــاڪ بــه واپرائينــدڙ‬ ‫آهــن‪ ،‬انهــن ۾ دل جــو مريــض بڻجــڻ جــا‬ ‫خطــرا گھڻــا وڌي وينــدا آهــن‪ .‬اهــڙا مريــض‬ ‫جيڪــي ٿلهــا‪ ،‬جســماني ‪ /‬ڪــم ورزش نــه‬ ‫ڪنــدڙ ۽ عمــر ۾ وڏا هونــدا آهــن‪ ،‬اهــي‬ ‫بــه وڏي خطــري ۾ هونــدا آهــن‪.‬‬ ‫اڄ ڪلهــه ميڊيــڪل ســائنس‬ ‫ ‬ ‫۾ هــڪ نالــو تمــام مشــهور آهــي‪،‬‬ ‫اهــو آهــي ”ســنڊروم ‪)X) (Syndrome-x‬‬ ‫ماهــوار تندرســتي مئگزيــن آڪٽوبــر ‪2014‬‬

‫يــا ”ميٽابولــڪ ســنڊروم“ (‪Metabolic‬‬ ‫‪ .)Syndrome‬ان صورتحــال ۾ ڪجهــه‬ ‫بيماريــون ڪٺيــون هــڪ ئــي مريــض ۾‬ ‫موجــود هونديــون آهــن‪ .‬ان جــي شــروعات‬ ‫گهڻــو ڪــري موٽاپــي ســان ٿينــدي آهــي‪،‬‬ ‫جنهــن ۾ گهڻــو ڪــري پيــٽ ٻاهــر (‪Central‬‬ ‫‪ )Obesity‬هونــدو آهــي‪ .‬انهــن ۾ پــوِء‬ ‫بلڊپريشــر‪ ،‬ڪولســٽرول‪ ،‬ذيابيطــس ۽ دل‬ ‫جــا امــراض پيــدا ٿينــدا آهــن‪ .‬ضــروري‬ ‫ناهــي تــه اهــي ســڀ مــرض هــڪ ئــي وقــت‬ ‫ظاهــر ٿيــن‪ .‬انهــن مــان ڪنهــن بــه هــڪ ٻــن‬ ‫خرابيــن مــان شــروعات ٿــي ســگهي ٿــي‬ ‫۽ ڪجهــه مهينــن يــا ڪجهــه ســالن کانپــوِء‬ ‫ٻيــون خرابيــون بــه ظاهــر ٿيــو پــون‪ .‬مثلــن‬ ‫ٿولهــه ۽ ذيابيطــس هاڻــي موجــود آهــي تــه‬ ‫بلڊ پر يشــر ‪،‬‬ ‫ان ئــي ماڻهــو ۾‬ ‫۽ دل‬ ‫ڪو لســٽر و ل‬ ‫پــو ڻ‬ ‫جــي دوري‬ ‫گهڻــا‬ ‫جــا امــڪان‪،‬‬ ‫آ هــن ‪،‬‬ ‫وڌيــڪ هونــدا‬ ‫بيماريــن‬ ‫يعنــي انهــن مڙئــي‬ ‫الئــن‬ ‫جــي‬ ‫لڳــي‬ ‫پئــي‬ ‫هونــدي‬ ‫آهــي ۽‬ ‫ان الِء‬

‫‪6‬‬

‫جيڪڏهــن انهــن مــان ڪابــه بيمــاري ڪنهــن مريــض ۾ موجــود‬ ‫هجــي تــه اهــو مٿــي ذڪــر ڪيــل بيماريــن کــي پــڻ نظــر ۾ رکــي‬ ‫۽ انهــن جــو معائنــو ۽ ٽيســٽون‬ ‫ڪرائينــدو رهــي ۽ ڪنهــن ســٺي‬ ‫ڊاڪٽــر جــي زيــر نگرانــي رهــي‪.‬‬ ‫مٿــي ڄاڻايــل ســمورين بيماريــن‬ ‫جــو بنيــادي ڪارڻ انســولن نالــي‬ ‫هارمــون جــي عمــل ۾ رڪاوٽ‬ ‫(‪ )Insulin resistance‬آهــي‪.‬‬ ‫اســان کــي خبــر آهــي تــه‬ ‫ ‬ ‫هــڪ ڀيــرو ڪنهــن کــي دل جــو‬ ‫دورو پئجــي ويــو تــه هــو ڪيــڏو‬ ‫نــه جســماني ۽ نفســياتي طــور‬ ‫تــي ڪمــزور ٿــي وينــدو آهــي‪.‬‬ ‫ايئــن لڳنــدو آهــي تــه اهــو انــدر‬ ‫ئــي انــدر کاڄــي ويــو آهــي ۽‬ ‫ڪنهــن بــه وقــت ڪجهــه بــه ٿــي‬ ‫ســگهي ٿــو‪ .‬هتــي اهــو ٻڌائينــدا‬ ‫هلــون تــه دنيــا جــا ســمورا محقــق‬ ‫۽ ماهــر ان حقيقــت تــي متفــق آهــن تــه ڪنهــن کــي بــه ذيابيطــس‬ ‫جــو مــرض چنبــڙي پيــو تــه ان جــي جســم کــي ايڏائــي خطــرا‬ ‫ورائــي وينــدا آهــن‪ ،‬ڄڻڪــه ان کــي دل جــو دورو پئجــي چڪــو‬ ‫آهــي‪ .‬يعنــي ذيابيطــس جــو مــرض هــڪ دل جــي دوري پــوڻ‬ ‫جيتــرو خطرنــاڪ آهــي‪.‬‬ ‫بلڊپريشــر ۽ ذيابيطــس جــي مــرض جــو پــاڻ ۾ گهاٽــو‬ ‫ ‬ ‫الڳاٽــو آهــي‪ .‬جيڪڏهــن ڪنهــن مــرد کــي شــگر ناهــي تــه هــن‬ ‫۾ بلڊپريشــر ٿيــڻ جــا امــڪان رڳــو ‪ 15‬ســيڪڙو هونــدا آهــن‪،‬‬ ‫پــر جيڪڏهــن ان مــرد کــي شــگر جــو مــرض آهــي تــه ان ۾‬

‫ذيابيطس جون خطرناڪ پيچيدگيون‬

‫ذيابيطــس پنهنجــي نشــانني يــا عالمــن‬ ‫جــي ڀيــٽ ۾ ان ســان الڳاپيــل اهنجــن‬ ‫۽ پيچيدگــن جــي ڪــري گھڻــي‬ ‫خطرنــاڪ ســمجھي وينــدي آهــي‪.‬‬

‫بيماريون‪ :‬دل جو دورو‬ ‫جون يا فالج‬ ‫اڌرنگي‬ ‫دماغ‪ :‬دل‬

‫‪7‬‬

‫بلڊپريشــر ٿيــڻ جــا امــڪان وڌي ‪ 44‬ســيڪڙو ٿــي وينــدا آهــن‪.‬‬ ‫ســاڳي طــرح ڪنهــن عــورت کــي شــگر جــو مــرض ناهــي تــه‬ ‫ان ۾ بلڊپريشــر ٿيــڻ جــا امــڪان‬ ‫صــرف ‪ 19‬ســيڪڙو آهــن‪ ،‬پــر‬ ‫جڏهــن ان عــورت کــي شــگر‬ ‫جــو مــرض ٿــي وڃــي ٿــو تــه‬ ‫بلڊپريشــر ٿيــڻ جــو خطــرو وڌي‬ ‫وڃــي ‪ 53‬ســيڪڙو ٿيــو وڃــي‪.‬‬ ‫ جيڪڏهــن شــگر ۽ بلڊپريشــر‬ ‫گــڏ هجــن تــه اهي مريضن جي دل‬ ‫کــي وڌيــڪ نقصــان پهچائينــدا‬ ‫آهــن ۽ انهــن ۾ انجائنــا‪ ،‬دل جــو‬ ‫دورو (‪ ،)Heart Attack‬دل جــي‬ ‫پمــپ جــي ڪمــزور ٿيــڻ (‪Heart‬‬ ‫‪ )Failure‬جــو خطــرو گهڻــو وڌي‬ ‫وينــدو آهــي‪ .‬اهــي ٻئــي گڏجــي‬ ‫دمــاغ کــي بــي انتهــا نقصــان‬ ‫پهچائينــدا آهــن ۽ انهــن ۾ اڌ‬ ‫رنگــي (‪ )Stroke‬ٿيــڻ جــا خطــرا‬ ‫تمــام گهڻــا وڌي وينــدا آهــن‪ .‬اهــي بڪيــن کان نــاس ڪــن ٿــا‬ ‫جنهــن جــو عــاج پــوِء صــرف ڊاياالئســز (‪ )Dialysis‬يــا بڪيــن‬ ‫جــي تبديلــي (‪ )Kidney Transplant‬آهــي‪ .‬اهــي اکيــن جــي نظــر‬ ‫هميشــه جــي الِء ختــم ڪــن ٿــا ۽ پيــرن ۾ گنگريــن پيــدا ڪــن‬ ‫ٿــا‪ .‬نتيجــي طــور انهــن ۾ دل جــا مــرض ‪ 4-8‬ڀيــرا وڌيــڪ ٿيــن‬ ‫ٿــا‪ ،‬دل جــي دوري مهــل مــوت ٿيــڻ جــو خطــرو ٻيڻــو ٿــي وڃــي‬ ‫ٿــو ۽ گــردي جــي مڪمــل نــاڪاره (‪ )End-Stage Renal Failure‬ٿيــڻ‬ ‫جــو خطــرو ‪ 5-6‬ڀيــرا وڌي وڃــي ٿــو‪ .‬اڌ رنگــي ٿيــڻ جــو امــڪان‬ ‫ٽيڻــو ٿــي وڃــي ٿــو‪.‬‬

‫دماغ‪ :‬اڌرنگي يا فالج‬

‫بڪين جون بيماريون‪ :‬بڪين جو بيڪار ٿيڻ‬

‫اکين جون بيماريون‪ :‬انڌو ٿيڻ‬

‫رت نلين جون بيماريون‪ :‬پيرن جو ناسور‬

‫ماهــوار تندرســتي مئگزيــن آڪٽوبــر ‪2014‬‬

‫سلسلو‪ :‬ترت طبي ساهتا (فرسٽ ايڊ)‬

‫ترت طبي ساهتا‬ ‫آھــي‪ ،‬ســڄي پيــٽ ۾ ســور‪.‬‬ ‫تنهنڪــري اھــڙي ٻــارڙي کــي‬ ‫ھنــڌ تــي ســمھاري ڇڏجــي ۽‬ ‫فرسٽ ائڊ‬ ‫ســور واري ھنــڌ تــي بــرف‬ ‫ر کجــي ‪.‬‬ ‫جيســتائين ڊاڪٽــر‬ ‫‪ .2‬‬ ‫ســان لھــه وچــڙ ۾ نــه اچجــي‪،‬‬ ‫تيســتائين کيــس کائــڻ ۽ پيئــڻ‬ ‫الِء ڪجھــه بــه نــه ڏجــي‪ .‬جــو‬ ‫پيــٽ ۾ پونــدڙ اوچتــي‬ ‫ڪجھــه بــه کائــڻ ۽ پيئــڻ ســان‬ ‫حالــت ابتــر ٿــي ســگھي ٿــي‬ ‫ســور ال ِء ڇــا ڪجــي؟‬ ‫۽ ممڪــن آھــي تــه اپينڊڪــس‬ ‫ڦاٽــي پــوي‪.‬‬ ‫مرتــي ڌاريجــو‬ ‫ڊاڪٽــر عــي‬ ‫ٰ‬ ‫پيــٽ جــي ڪنهــن‬ ‫‪ .3‬‬ ‫جڏھــن پيــٽ ۾ ســور ڳالھــه صحيــح ڪــري وٺبــي بــه قســم جــي ســور ۾ ڪوبــه‬ ‫ ‬ ‫جــاب ڏيــڻ نــه گھرجــي‪.‬‬ ‫ٿــي پــوي‪ ،‬پيــٽ ســخت ٿــي آھــي‪.‬‬ ‫جيتــرو جلــد ٿــي‬ ‫‪ .4‬‬ ‫وڃــي ۽ ڇھــڻ ســان ڏکنــدڙ‬ ‫اپاَء‪:‬‬ ‫اپينڊيســائيٽس جــي ســگھي مريــض‪ ،‬ڊاڪٽــر کــي‬ ‫لڳــي‪ ،‬اوڪارا اينــدا ھجــن ‪ .1‬‬ ‫۽ ھلڪــو بخــار بــه ٿــي پــوي‪ ،‬پھريــن ۽ مکيــه نشــاني ڏ يکا ر جــي ‪.‬‬ ‫تڏھــن ممڪــن ھونــدو آھــي‬ ‫تــه‪ ،‬اھــڙو ســور اپينڊيســائيٽس‬ ‫(‪ )appendicitis‬جــو ھجــي‪ .‬وڏي‬ ‫عمــر ۾ اھــو ســوالئيَء ســان‬ ‫محســوس ڪــري ســگھبو‬ ‫آھــي‪ ،‬جڏھــن ٻــارڙن ۾ ھيٺيــن‬ ‫نشــانين جــي مــدد ســان اھــڙي‬

‫پيٽ جو سور‪Abdominal Pain :‬‬

‫اپينڊڪس ڇا آهي؟‬

‫اپينڊڪــس آنــڊي جــو‪ ،‬آڱــر‬ ‫جــي شــڪل جھــڙو ھڪــڙو‬ ‫وڌيــل حصــو آھــي‪ ،‬جيڪــو ‪ 2‬کان ‪ 4‬انچــن تائيــن ڊگھــو ٿــي ســگھي‬ ‫ٿــو‪ .‬ان جــو پــورو نالــو ورميفــارم اپينڊڪــس (‪vermiform‬‬ ‫‪ )appendix‬آھــي‪ .‬کاڌي جــو ڪــو اھــڙو ذرڙو جيڪــو ھضــم ٿيــڻ‬ ‫کان بچــي يــا کســڪي‪ ،‬منجھــس ھليــو وڃــي جھــڙوڪ موســمي جــو‬ ‫ٻــج وغيــره تــه اھــو ان جــي بنــد نالــي ۾ ڦاســي‪ ،‬آھســتي اھســتي ڦنــڊي‬ ‫خطرنــاڪ حدتائيــن ســوج پيــدا ڪــري وجھنــدو آھــي‪ .‬جنهنکــي‬ ‫اپينڊيســائيٽس (‪ )appendicitis‬ســڏيو وينــدو آھــي‪ .‬ان جــو‬ ‫واحــد عــاج آپريشــن (‪ )appendectomy‬آھــي‪.‬‬

‫معدي جو سور‪:‬‬

‫معــدو ھاضمــي جــي سرشــتي‬ ‫جــو ھــڪ اھــم ۽ مکيــه عضــوو‬ ‫آھــي‪ ،‬جيڪــو ھاضمــي ۾ وڏو‬ ‫ڪــردار ادا ڪنــدو آھــي‪ .‬ھــن‬ ‫۾ ســور پــوڻ جــا ڪيترائــي‬ ‫ســبب ٿــي ســگھن ٿــا‪ ،‬ان‬ ‫کانســواِء ھــن ۾ جڏھــن ســور‬ ‫نــه بــه ھونــدو آھــي‪ ،‬تڏھــن بــه‬

‫ماهــوار تندرســتي مئگزيــن آڪٽوبــر ‪2014‬‬

‫ھــي آســپاس جــي ســور جــي‬ ‫ٽــاٽ محســوس ڪنــدو آھــي ۽‬ ‫اھــڙي ڏک ڏينــدو آھــي‪ .‬معــدي‬ ‫۾ اھــڙو ســور تڏھــن بــه ٿــي‬ ‫ســگھندو آھــي‪ ،‬جڏھــن ھٻــڇ‬ ‫ڪــري گھڻــو کائــي وڃبــو آھي‪.‬‬

‫اپاَء‪:‬‬

‫گھڻــي کائــي پــي وڃــڻ‬ ‫‪ .1‬‬ ‫جــو اپــاُء الٽــي ڪرائــڻ‪ ،‬ســانت‬ ‫ســان ســمھاري‪ ،‬گــوڏا پوئتــي‬ ‫ڪرائــڻ آھــي‪.‬‬ ‫جڏھــن کاڌي پيتــي‬ ‫‪ .2‬‬ ‫جــي ڪــري اھــڙو ســور نــه ٿيــو‬ ‫ھجــي ۽ ســور جــي ٽــاٽ پونــدي‬ ‫ھجــي يــا ســور برداشــت کان‬ ‫ٻاھــر ھجــي‪ ،‬ھلڪــو ھلڪــو‬ ‫رھنــدڙ يــا ســخت قســم جــو‬ ‫ســور ھجــي‪ ،‬تڏھــن ڊاڪٽــر‬ ‫ســان لــھ وچــڙ ۾ اچجــي‪ .‬اھڙين‬ ‫حالتــن ۾ پنهنجــي حڪمــت‬ ‫ھالئــڻ خطرنــاڪ ثابــت ٿــي‬ ‫ســگھي ٿــي‪.‬‬ ‫جڏھــن پيــٽ جــو ســور‬ ‫‪ .3‬‬ ‫ڪالڪ کان مٿــي ھلــي ۽ ھــر‬ ‫ھــر ٿــي پونــدڙ ھجــي‪ ،‬تــه اھڙين‬ ‫حالتــن ۾ ڪنهــن بــه قســم‬ ‫جــو جــاب وٺــڻ نــه گھرجــي‪.‬‬ ‫جيســتائين ڊاڪٽــر ســان نٿــو‬ ‫ملجــي‪ ،‬تيســتائين ڪجھــه بــه‬ ‫نــه کائجــي پيئجــي‪ .‬ان جــو‬ ‫ســبب ھــي آھــي جــو ســور‬ ‫اھــڙيَء نوعيــت جــو بــه ٿــي‬ ‫ســگھي ٿــو جــو تــرت آپريشــن‬ ‫جــي ضــرورت پئجــي وڃــي‪.‬‬ ‫اپينڊيســائيٽس‪،‬‬ ‫جھــڙوڪ‪:‬‬ ‫معــدي جــي الســر‪ ،‬ڪنهــن‬ ‫عضــوي جــو ڦاٽــي پــوڻ ۽ آنــڊي‬ ‫جــو وڪڙجــي وڃــڻ‪.‬‬ ‫مرتــي ڌاريجــي جــي‬ ‫ڊاڪٽــر عــي‬ ‫ٰ‬ ‫ڪتــاب “فرســٽ ايــڊ” تــان ورتــل‬

‫‪8‬‬

‫ٽي بي‪ :‬هڪ‬ ‫خطرناڪ ۽ وچڙندڙ‬ ‫مرض‬

‫بيمــاري جــي شــديد ٿيــڻ ۽ اٿلجــي پــوڻ‬ ‫جــو خطــرو آهــي‪ .‬جيڪــو بعــد ۾ ڏکيــو ۽‬ ‫ڪافــي مهانگــو عــاج ثابــت ٿينــدو‪.‬‬

‫ٽــي بــي جــون دوائــون ڪٿــان مفــت ۾‬ ‫حاصــل ڪــري ســگهجن ٿيــون؟‬

‫يــاد رکــو! ٽــي بــيَء جــو عــاج اڌ ۾ ڇــڏڻ ســان بيمــاري جــي‬ ‫شــديد ٿيــڻ ۽ اٿلــي پــوڻ جــو خطــرو پيــدا ٿينــدو آهــي‪ .‬جنهــن ســان‬ ‫بيمــاريَء جــو عــاج ڏکيــو ۽ گھڻــو مهانگــو ثابــت ٿينــدو آهــي‪.‬‬

‫شبير احمد سومرو‬

‫ٽي بي جو مرض ڇا آهي؟‬

‫ٽــي بــي هــڪ بئڪٽيريــا جــي ذريعــي‬ ‫پکڙجنــدڙ بيمــاري آهــي‪ .‬جيــڪا جســم‬ ‫جــي ڪنهــن بــه حصــي ۾ ٿــي ســگهي ٿــي‪.‬‬ ‫پــر اڪثــر ڪــري اهــا ڦڦــڙن ۾ ٿينــدي‬ ‫آهــي‪.‬‬

‫ٽــي بــيَء جــون ابتدائــي نشــانيون‬ ‫ڪهڙيــون آهــن؟‬

‫‪ 1‬ٽــي هفتــا کنگهــه ان کان وڌيــڪ‬‫کنگهــه ‪.‬‬ ‫‪ 2‬هلڪو بخار ۽ پگهر اچڻ‪.‬‬‫‪ 3‬بک جو نه لڳڻ ۽ وزن گهٽ ٿيڻ‪.‬‬‫‪ 4‬بلغم ۾ رت جو اچڻ‪.‬‬‫‪ 5‬جيڪڏهــن مٿيــن نشــانين مــان ڪا‬‫ظاهــر ٿئــي تــه ويجهــي ڊسپينســري يــا‬ ‫اســتپال مــان ڊاڪٽــر ســان رابطــو ڪريــو‬ ‫۽ پنهنجــو بلغــم چــڪاس ڪرايــو‪.‬‬

‫‪9‬‬

‫ٽــي بــي جــو مــرض ڪئيــن پکڙجنــدو‬ ‫آهــي؟‬

‫جڏهــن ٽــي بــي جــو مريــض‬ ‫ ‬ ‫کنگهنــدو آهــي‪ ،‬ڇڪيــون ڏينــدو آهــي يــا‬ ‫ُٿڪنــدو آهــي تــه جراثيــم هــوا ۾ پکڙجندا‬ ‫آهــن ۽ پــوِء ســاهه جــي ذريعــي اهــي ڦڦــڙن‬ ‫۾ داخــل ٿينــدا آهــن‪.‬‬

‫ٽــي بــي جــي ســڃاڻپ ڪيئــن ٿينــدي‬ ‫آهــي؟‬

‫ٽــي بــي جون مٿي ڏنل نشــانيون‬ ‫ ‬ ‫ظاهــر ٿيــڻ ســان ويجهــي اســپتال مــان‬ ‫بلغــم جــي چــڪاس ڪرائــڻ ســان ئــي‬ ‫خبــر پونــدي‪.‬‬

‫ٽــي بــي جــو عــاج ڪئيــن ٿينــدو‬ ‫آ هــي ؟‬

‫جيڪڏهــن ڪنهــن مريــض کــي ٽــي‬ ‫بــي ٿــي وڃــي تــه گهٻرائــڻ جــي بلــڪل‬ ‫ضــرورت نــه آهــي‪ .‬پاڪســتان نيشــنل‬ ‫ٽــي بــي پروگــرام ۽ عالمــي صحــت جــي‬ ‫اداري جــي عــاج واري طريقــي ‪Dots‬‬ ‫مــان فائــدو وٺــو ۽ مــرض جــي ســڃاڻپ‬ ‫ٿيــڻ کان پــوِء ليــڊي هيلــٿ ورڪــر‪ /‬نيــڪ‬ ‫مــرد‪ ،‬ايــن جــي اوز جــي نگرانــي هيــٺ‬ ‫ڊاڪٽــرن جــي تجويــز ٿيــل دوائــون بغيــر‬ ‫وقفــي جــي مسلســل اٺ مهينــا کائــڻ‬ ‫گهرجــن‪.‬‬ ‫يــاد رکــو‪ ،‬عــاج اڌ ۾ ڇــڏڻ ســان‬ ‫ ‬ ‫ماهــوار تندرســتي مئگزيــن آڪٽوبــر ‪2014‬‬

‫اهــا ســڀني کــي خبــر آهــي تــه ٽــي بــي‬ ‫هــڪ خطرنــاڪ مــرض آهــي پــر اطمينــان‬ ‫جــي ڳالهــه آهــي تــه ٽــي بــي قابــل عــاج‬ ‫آهــي‪ .‬ٽــي بــي جــون دائــون آســاني ســان‬ ‫هــر هنــڌ تــي موجــود آهــن‪ .‬توهــان اهــي‬ ‫دوائــون پنهنجــي ويجهــي ســرڪاري‬ ‫ڊسپينســري‪ ،‬صحــت مرڪــز‪ ،‬ٽــي بــي‬ ‫مرڪــز يــا ڪنهــن ويجهــي اســپتال مــان‬ ‫مفــت حاصــل ڪــري ســگهو ٿــا‪.‬‬ ‫مريــض جــي ڪٽنــب‪ ،‬محلــي جــي نيــڪ‬ ‫مــرد ســماجي ڪارڪــن ۽ پاڙيســرين‬ ‫جــو اهــو فــرض ٿئــي ٿــو تــه مريــض ســان‬ ‫رابطــو رکــن ۽ ڪنهــن ذميــوار شــخص‬ ‫جــي زيــر نگرانــي مريــض کــي دوائــون‬ ‫کارائيــن‪.‬‬

‫ٽــي بــي جــي عــاج الِء ڪجهــه ضــروري‬ ‫هدايتون‪:‬‬

‫‪ 1‬ٽــي بــي جــو مــرض قابــل عــاج آهــي‬‫پــر عــاج ڊگهــو آهــي‪.‬‬ ‫‪ 2‬سڀ دائون هڪ وقت کائڻ گهرجن‪.‬‬‫‪ 3‬جيڪڏهــن دوائــون کائــڻ ســان‬‫طبعيــت خــراب ٿئــي تــه ڊاڪٽــر ســان‬ ‫رابطــو ڪــرڻ گهرجــي‪.‬‬ ‫‪ 4‬معائنــي جــي الِء پابنــدي ســان ڊاڪٽــر‬‫وٽ وڃــڻ گهرجــي ۽ ڊاڪٽــر جــي هدايتن‬ ‫تــي عمــل ڪــرڻ گهرجــي ۽ دائــون تجويز‬ ‫ٿيــل مقــدار ۾ اســتعمال ڪــرڻ گهرجــن‪.‬‬ ‫‪ 5‬عــاج صــرف ڊاڪٽــر جــي مشــوري‬‫ســان بنــد ڪــرڻ گهرجــي‪.‬‬ ‫‪ 6‬دوائــون صــرف ذميــوار هيلــٿ ورڪر‬‫جــي نگرانــي هيــٺ اســتعمال ڪــرڻ‬ ‫گهرجــن‪.‬‬ ‫‪ 7‬عــاج جــي دوران مــاُء پنهنجــي ٻــار‬‫کــي کيــر پيــاري ســگهي ٿــي‪.‬‬

‫مرگِــي ( ِ‬ ‫ِ‬ ‫مرگ ِھي) جــو مرض‪:‬‬ ‫انســان جــو دمــاغ پــاڻ ۾ ُجڙيــل لکيــن تنتــي گھــرڙن يــا نيورانــس (‪)Neurons‬‬ ‫جــو ٺهيــل آهــي۔ انهــن تنتــي گھــرڙن مــان دماغــي پيغــام ‪ /‬نياپــا يــا سـ َ‬ ‫ـگن َل برقــي‬ ‫وهڪــري جــي روپ ۾ هــر وقــت ســفر ڪنــدا رهــن ٿــا۔ انهــن ســگنلس کــي ڪنٽــرول‬ ‫ـي ڪيترائــي سرشــتا (‪ )Systems‬رکيــا آهــن۔ مِرگــي ٿيــڻ‬ ‫ڪــرڻ الء دمــاغ ۾ اهلل تعالـ ٰ‬ ‫جــو ســبب انهــن سســٽمس ۾ گڙٻــڙ يــا خرابــي ٿيــڻ آهــي۔ اِهــا خرابــي ڪيتــرن ئــي‬ ‫ســببن جــي ڪــري ٿــي ســگهي ٿــي۔‬

‫ڊاڪٽر ممتاز قريشي‬ ‫مِرگــي (‪ )Seizures, Epilepsy‬هــڪ‬ ‫ ‬ ‫قابــل عــاج مــرض آهــي۔‬ ‫خطرنــاڪ پــر‬ ‫ِ‬ ‫هــي هــڪ اهــڙي بيمــاري آهــي جنهــن ۾‬ ‫مريــض کــي بــار بــار اوچتــا جهٽــڪا اينــدا‬ ‫آهن۔هــي مــرض عــام طــرح ســان ‪ 5‬کان‬ ‫‪ 20‬ســالن جــي وچ ۾ ٿينــدو آهــي پــر اهــو‬ ‫الزمــي نــه آهــي۔ مِرگــي جــا جهٽــڪا ڪنهن‬ ‫بــه عمــر ۾ ٿــا ســگهن ٿا۔هــن بيمــاري جــون‬ ‫عالمتــون هــن ريــت آهــن۔‬ ‫هوش حواس جو وڃائجڻ۔‬ ‫• ‬ ‫وات مان گِگ وهڻ۔‬ ‫• ‬ ‫اکيون هڪ جاء تي بيهي وڃڻ۔‬ ‫• ‬ ‫هٿــن پيــرن ۾ ڏڪڻــي يــا اوچتــا‬ ‫• ‬ ‫جهٽــڪا ۔‬ ‫پيشــاب يــا پاخانــي جــو خودبخــود‬ ‫• ‬ ‫نڪــري اچــڻ۔‬ ‫ڊگهي مدت تائين بيهوشي۔‬ ‫• ‬

‫(‪ )Neurons‬جــو ٺهيــل ٿئــي ٿــو۔ جــن ۾ هــر‬ ‫وقــت ڪرنــٽ وانگــر ســگنل ســفر ڪنــدا‬ ‫رهــن ٿــا۔ انهــن ســگنلس کــي ڪنٽــرول‬ ‫ـي ڪيترائــي سســٽمس‬ ‫ڪــرڻ الء اهلل تعالـ ٰ‬ ‫(‪ )Systems‬رکيــا آهــن۔ مِرگــي ٿيــڻ جــو‬ ‫ســبب انهــن سســٽمس ۾ گڙٻــڙ يــا خرابــي‬ ‫ٿيــڻ آهــي۔ اِهــا خرابــي ڪيتــرن ئــي ســببن‬ ‫جــي ڪــري ٿــي ســگهي ٿــي۔ ڪجهــه اهــم‬

‫ســبب هــي آهــن۔‬ ‫جينز (‪ )Genes‬۾ خرابي۔‬ ‫• ‬ ‫دمــاغ جا انفيڪشــن (‪Encephalitis,‬‬ ‫• ‬ ‫‪)Meningitis‬۔‬ ‫مٿي ۾ ڌڪ لڳڻ۔‬ ‫• ‬ ‫دمــاغ کــي رت جــي ســپالء‬ ‫• ‬ ‫وڃــڻ۔‬ ‫گهٽجــي‬ ‫جسم مان گهڻو رت وهڻ۔‬ ‫• ‬ ‫دمــاغ ۾ هــڪ يــا وڌيڪ ڳوڙهيون‬ ‫• ‬ ‫(‪ )Tumors‬هجــڻ۔‬ ‫دمــاغ ۾ پاڻــي يــا گنــد (‪)Puss‬‬ ‫• ‬ ‫وڃــڻ۔‬ ‫ڀرجــي‬ ‫دماغ جي ٽي بي (‪)Tuberculosis‬۔‬ ‫• ‬ ‫جســم ۾ آڪســيجن جي گهٽتائي‬ ‫• ‬ ‫ٿــي وڃــڻ۔‬ ‫جســم مــان گلوڪــوز گهٽجــي‬ ‫• ‬ ‫و ڃــڻ ۔‬ ‫مختلــف دائــون بــه مِرگــي جــو‬ ‫ ‬ ‫ڪارڻ بڻجــي ســگهن ٿيــون۔ خــاص طــور‬ ‫تــي ننــڊ ڏيارينــدڙ گوريــون‪ ،‬ٽــي بــي‬ ‫جــون دوائــون‪ ،‬مختلــف اينٽــي بايوٽڪــس‬ ‫(پينســلين‪ ،‬ڪوئينولــون گــروپ) وغيــره۔‬ ‫دســتن ۾ اســتعمال ٿينــدڙ عــام دوا‬ ‫«فليجل»بــه مرگــي جــو مــرض ڏئي ســگهي‬ ‫ٿــي يــا وڌائــي ســگهي ٿــي۔ اســان وٽ اڄ‬ ‫ڪلهــه ڪافــي دوائــون پنهنجــي مرضــي‬ ‫ســان يــا ڪواليفائيــڊ ڊاڪٽــر جــي مرضــي‬ ‫کانســواء اســتعمال ٿــي رهيــون آهــن۔ اِهــو‬ ‫اســتعمال ڪڏهــن ڪڏهــن گهڻــو خطرنــاڪ‬ ‫بــه ٿــي ســگهي ٿــو۔ ان کان عــاوه شــراب‬ ‫جــو گهڻــو اســتعمال بــه مِرگــي جــو هــڪ‬ ‫اهــم ڪارڻ آهــي۔‬

‫مرگي جا قسم‪:‬‬

‫مرگــي جــا ڪيترائــي قســم آهــن پــر عــام‬ ‫طــرح هــن کــي ٻــن اهــم قســمن ۾ ورهايــو‬ ‫وڃــي ٿــو‪.‬‬ ‫‪ .1‬پارشل سيزر (‪)Partial Seizure‬‬ ‫هــن ۾ دمــاغ جــي ڪنهــن ننــڍي حصــي ۾‬

‫ِمرگي ڇو ٿيندي آهي؟‬

‫عــام صحتمنــد انســان جــو دمــاغ‬ ‫ ‬ ‫ُ‬ ‫ڪيتــرن ئــي پــاڻ ۾ جڙيــل نيورانــس‬ ‫ماهــوار تندرســتي مئگزيــن آڪٽوبــر ‪2014‬‬

‫‪10‬‬

‫خرابــي ٿــي وينــدي آهــي۔ دورا جســم جــي‬ ‫ڪنهــن هــڪ حصــي ۾ ٿينــدا آهن۔۔مثــال‬ ‫طــور هــڪ هــٿ‪ ،‬هــڪ پيــر يــا جســم جــو‬ ‫صــرف هــڪ پاســو۔‬ ‫‪2‬۔جنرالئيزڊ سيزر (‪)Generalized Seizure‬‬ ‫هــن ۾ دمــاغ جــا ٻــه يــا ٻــن کان وڌيــڪ‬ ‫حصــا خــراب ٿــي وينــدا آهن۔مرگــي جــا‬ ‫دورا ســڄي جســم ۾ پونــدا آهــن۔‬

‫دورا ڪڏهن پوندا آهن؟‬

‫مريــض ۾ دورا پــوڻ جــا امــڪان‬ ‫ ‬ ‫هيٺيــن ڳالهيــن جــي ڪــري وڌي وينــدا‬ ‫آهــن۔‬ ‫ننڊ جو گهٽجي وڃڻ۔‬ ‫• ‬ ‫جذباتي ڪيفيت ۾ مبتال ٿيڻ۔‬ ‫• ‬ ‫جسماني يا ذهني مشقت ڪرڻ۔‬ ‫• ‬ ‫بخار ٿيڻ۔‬ ‫• ‬ ‫انفيڪشن۔‬ ‫• ‬ ‫غيــر ضــروري دوائــن جــو‬ ‫• ‬ ‫ا ســتعما ل ۔‬ ‫شراب جو استعمال۔‬ ‫• ‬ ‫‪ T.V‬گهڻــي ديــر تائيــن ويجهــي‬ ‫• ‬ ‫کان ڏســڻ۔‬ ‫اوچتو وڏي آواز ٻڌڻ۔‬ ‫• ‬ ‫گرم يا ٿڌي پاڻي ۾ وهنجڻ۔‬ ‫• ‬ ‫ُ‬ ‫تيز موسيقي ٻڌڻ۔‬ ‫• ‬

‫مرگيَء جا دورا پون ته ڇا ڪجي؟‬

‫‪1.1‬مريــض کــي نقصــان پهچائينــدڙ جڳهــه کان فــورن پــري ڪيــو وڃــي۔ مثلــن؛ پاڻــي‪،‬‬ ‫باهــه‪ ،‬مشــينري وغيــره۔‬ ‫‪2.2‬اگــر جهٽــڪا ‪ 5‬منٽــن کان وڌيــڪ پــون تــه مريــض کــي فــورن ويجهــي ميڊيــڪل‬ ‫ايمرجنســي ســينٽر تــي کڻــي وڃــڻ گهرجــي۔‬ ‫‪3.3‬مريــض جــي زبــان ڏنــدن جــي وچ ۾ اچــڻ کان بچائــڻ جــي ڪوشــش ڪجــي۔ ان‬ ‫جــي الء ڪــو ڪپــڙي جــو ٽڪــرو‪ ،‬رومــال وغيــره وات ۾ وجهــي ڇڏجــي۔‬ ‫‪4.4‬اگر ڪمرو بند آهي يا ٻوسٽ آهي ته مريض کي کُلي هوا ۾ ليٽائيجي۔‬

‫‪ .5‬مريــض کــي پــٽ ليٽائجــي ۽ ڳچــيَء ‪ .7‬مريــض کــي پاســي ڀــر ليٽائجــي تــه‬ ‫وٽ ڪپــڙن کــي ڍلــو ڪجــي‪.‬‬ ‫جيئــن اُلٽــي وغيــره ســندس ســاه جــي نليــن‬ ‫‪ .6‬مريــض جــي وات ۾ کائــڻ پيئــڻ جــي ۾ وڃــي کيــس نقصــان نــه رســائي ســگھي‪.‬‬ ‫ڪابــه شــي نــه وجھــڻ نــه کپــي‪.‬‬ ‫جــو‬ ‫جھٽڪــن‬ ‫جيڪڏهــن‬ ‫عرصــو ‪ 5‬منٽــن کان وڌي تــه مريــض‬ ‫کــي تــرت اســپتال ڀيــڙو ڪجــي‪.‬‬

‫مرگيَء جي مريض کي ڪهڙا احتياط ڪرڻ کپن؟‪:‬‬

‫‪1.1‬جيســتائين دورن تــي ســٺو ڪنٽــرول نــه ٿــي وڃــي مريــض کــي زميــن کان مٿاهيــن‬ ‫جايــن‪ ،‬خطرنــاڪ مشــينن ۽ باهــه وارن ڪمــن ڪاريــن کان پرهيــز ڪــرڻ گهرجــي۔‬ ‫‪2.2‬مريــض جــي وهنجــڻ الء پاڻــي نــه گهڻــو گــرم هجــي ۽ نــه گهڻــو ٿــڌو۔ ان کان عــاوه‬ ‫مريــض کــي وهنجــڻ دوران دروازو الڪ ڪــرڻ نــه گهرجــي۔‬ ‫‪3.3‬ســائيڪل هالئــڻ يــا تــرڻ کان مريــض کــي مڪمــل پرهيــز ڪــرڻ گهرجــي۔ ان وقــت‬ ‫تائيــن جڏهــن ‪ 6‬مهينــن کان وڌيــڪ عرصــو بنــا ڪنهــن اٽيــڪ جــي گــذري ويــو‬ ‫هجــي۔ ان کان عــاوه مريــض اڪيلــو اهــي ڪــم نــه ڪــري۔‬ ‫‪4.4‬مريــض ال‪ ‬هــر اهــو ڪــم جنهــن ۾ هــوش حــواس وڃــڻ جــي صــورت ۾ نقصــان پهچــي‬ ‫ســگهي ٿــو ســخت منــع آهــي۔‬

‫‪11‬‬

‫ماهــوار تندرســتي مئگزيــن آڪٽوبــر ‪2014‬‬

‫گهڻي دير تائين پڙهڻ۔‬ ‫• ‬ ‫مرگــي جــي بيمــاري مريــض‬ ‫ ‬ ‫۽ ســندس عزيــزن کــي وضاحــت ســان‬ ‫ســمجهائجي تــه جيئــن اهــي هــر ممڪــن‬ ‫طريقــي ســان هــن بيمــاري جــي دورن ۽‬ ‫دورن جــي نقصانــن کان بچــي ســگهن۔‬ ‫ڪيترائــي ماڻهــو مِرگــي واري مريض کي‬ ‫احســاس ڪمتــري محســوس ڪرائينــدا‬ ‫آهــن۔ اهــو هــڪ غيــر اخالقــي عمــل آهــي۔‬ ‫هــي هــڪ قابــل عــاج مــرض آهــي۔ درســت‬ ‫دوائــون وٺــڻ ســان هــن بيمــاري تــي ‪80%‬‬ ‫يــا ان کان بــه وڌيــڪ ســٺو ۽ مڪمــل‬ ‫ڪنٽــرول ڪاميابــي ســان ڪــري ســگهجي‬ ‫ٿــو‪.‬‬

‫ ‬

‫گلوبل وارمنگ‪:‬‬

‫نوان الڙا ۽ نوان ُکٽڪا‬

‫عبدالحفيظ لغاري‬

‫ســن ‪1970‬ع کان ئــي وٺــي انهــيَء ڳالهــه کــي نظــر ۾‬ ‫ ‬ ‫رکيــو ويــو تــه ڌرتــي کــي وڌ کان وڌ خطــرو ڪهــڙو آهــي؟‬ ‫جيئــن تــه اهــو انهــيَء وقــت ئــي معلــوم ٿــي ويــو هــو تــه آهســتي‬ ‫آهســتي ڌرتــي جــي ُخشــڪي تــوڙي ســامونڊ ِحصــي جــي ســطح‬ ‫جــو گرمــي پــد وڌي پيــو‪ .‬انهــيَء وقــت ئــي اهــا ڳالهــه ُمشــاهدي‬ ‫۾ اچــي ُچڪــي هئــي ۽ ماهــرن اينــدڙ وقــت الِء پيشــن گوئــي‬ ‫تــي مبنــي انــگ اکــر بــه پيــش ڪيــا تــه اينــدڙ ســالن ۾ گرمــي‬ ‫پــد اڃــان وڌنــدو‪ .‬پــر هــن وقــت ســڄي ُدنيــا جــي ماحولياتــي‬ ‫ماهــرن کــي ســر جــي تڏهــن اچــي لڳــي آهــي جڏهــن اهــو ڏٺــو‬ ‫اٿــن تــه ‪1970‬ع کان وٺــي ‪2000‬ع تائيــن ڌرتــي جــي گرمــي پــد‬ ‫۾ آيــل واڌ ايتــري نــه هئــي جيتــري ‪2000‬ع کان ‪2010‬ع تائيــن‬ ‫ٿــي آهــي‪ .‬جنهــن جــو صــاف مطلــب آهــي تــه گرمــي پــد وڌڻ جــو‬ ‫ســبب بڻجنــدڙ ُمحــرڪ نــه ُرڳــو وڌن پيــا پــر انهــن ۾ تيــزي بــه‬ ‫خطرنــاڪ حــد تائيــن آئــي آهــي‪.‬‬ ‫گرمــي پــد وڌڻ جــا ڪافــي ســبب آهــن پــر ســڀ کان‬ ‫ ‬ ‫وڏو يــا وري چوجــي تــه ســڀني جــي َجــڙ آهــي ”گريــن هائــوس‬ ‫گئســز“ جــو وڌڻ‪ .‬اهــو نالــو هاڻــي ايتــرو عــام ٿــي ُچڪــو آهــي‬ ‫جــو ڪنهــن الِء بــه نئــون ڪونهــي‪ .‬پــر هتــي انهــيَء جــي ســؤلي‬ ‫ســنڌي ۾ وضاحــت ڪجــي تــه بهتــر‪ .‬گريــن هائــوس گئســز جــو‬

‫ماحول ‪ ،‬سماج ۽ صحت‬

‫نالــو گريــن هائوســز مــان ئــي کنيــو ويــو آهــي جيڪــي ٻوٽــن‬ ‫جــي نشــونما الِء النــڍي نمــا شيشــي يــا پالســٽڪ جــا گهــر ٺاهيــا‬ ‫وڃــن ٿــا‪ .‬جنهــن ۾ ڪنٽرولــڊ گرمــي پــد تــي ٻوٽــا (خــاص ڪــري‬ ‫ڀاڄيــون) پوکيــا وڃــن ٿــا‪ .‬انهــن ۾ ســڄو ڏينهــن ســج جــي جيڪا‬ ‫روشــني انــدر اچــي ٻوٽــن تــي پئــي ٿــي اهااٻاهــر نــه ٿــي وڃــي‬ ‫ســگهي تنهــن ڪــري اهــي رات جــو بــه گــرم رهــن ٿــا‪ .‬پــر انهــن‬ ‫جــي گــرم ٿيــڻ ۽ گريــن هائــوس گئســز جــي ڪــري ڌرتــي جــي‬ ‫گــرم ٿيــڻ جــو عمــل بلــڪل ُمختلــف آهــي‪ .‬گريــن هائــوس‬ ‫گئســز اصــل ۾ مختلــف گئســز جــو مجموعــو آهــي جنهــن ۾‬ ‫پاڻــي جــا ُبخــار‪ ،‬ڪاربــان ڊاِء آڪســائڊ‪ ،‬ميٿيــن (ٻــارڻ واري‬ ‫گئــس)‪ ،‬نائٽــرس آڪســائڊ ۽ اوزون آهــن‪ .‬ســج کان اينــدڙ گــرم‬ ‫ُشــعاع اڌ تــه ڌرتــي پــاڻ جــذب ڪــري ٿــي باقــي اڌ واپــس ُاڇالئــي‬ ‫ٿــي‪ .‬اهــو ئــي ســبب آهــي جــو جيئــن مٿــي وڃبــو آهــي تــه گرمــي‬ ‫گهــٽ ٿئــي ٿــي ڇــو تــه ُشــعاع جــذب ٿــي واپــس موٽــڻ کان پــوِء‬ ‫هنــن گئســز جــي ڪــري ئــي گرمــي جــو ســبب ٿيــن ٿــا ۽ مٿــي‬ ‫اهــي گئســز گهــٽ آهــن‪ .‬انهــي جــو ُمشــاهدو جهــاز ۾ ٿئــي ٿــو‬ ‫جڏهــن جهــاز ڪيتــرو مٿــي وڃــي ٿــو تــه ٻاهــر جــو گرمــي پــد‬ ‫ڪرنــدو رهــي ٿــو‪ .‬ڌرتــي پــاران واپــس ُاڇليــل اهــي ُشــعاع گرين‬ ‫ِ‬ ‫هائــوس گئــس جــذب ڪــن ٿيــون ۽ انهــن کــي وڌيــڪ گرمائــش‬ ‫۾ تبديــل ڪــري ڦهالئــن ٿيــون‪ .‬جــن ســان ڌرتــي جــي گرمــي َپــد‬ ‫۾ ‪ 33‬ڊگــري ســينٽي گريــڊ جــو اضافــو ٿئــي ٿــو‪ .‬مطلــب تــه اهــي‬ ‫گئســز نــه ُهجــن هــا تــه ڌرتــي جــو گرمــي پــد گهڻــو تڻــو ڄمــڻ َپــد‬ ‫تــي ئــي رهــي هــا‪ .‬پــر جيســتائين اهــي گئســز ُ‬ ‫گهربــل مقــدار ۾‬ ‫ُهيــون تــه تــوازن هِــو‪ .‬بلڪــه انهــي تــوازن ئــي انســان جــي هــن‬ ‫ڌرتــي تــي رهــڻ ممڪــن بڻايــو آهــي‪ .‬جيئــن انســان الِء ُشــگر‬ ‫ضــروري آهــي پــر هــڪ حــد تائيــن جنهــن کان گهــٽ يــا وڌيــڪ‬ ‫ٿيــڻ ماڻهــو کــي مريــض بڻايــو ڇــڏي‪ .‬ايئــن ئــي هنــن گئســز جــو‬ ‫ُهجــڻ بــه ضــروري آهــي پــر هــڪ حــد کان وڌڻ بــه خطرنــاڪ‬ ‫آهــي‪ .‬پــر جــي‪ .‬وقــت ُگذريــو ۽ کان ترقــي ٿــي تــه انســان آســاني‬ ‫الِء وقــت کــي مــات ڏينــدڙ شــين جــي ايجــاد ڪئــي ۽ مختلــف‬ ‫شــيون اهڙيــون اســتعمال ۾ آنديــون يــا ٺاهــي ِوڌيــون جيڪــي‬ ‫انهــن گئســز جــي واڌاري جــو ســبب بڻجــي پيــون‪ .‬جنهــن جــو‬ ‫وڏو مثــال آهــي گئــس جــو اســتعمال ۽ پئٽــرول تــي گاڏيــون‬ ‫هالئــڻ‪ .‬جيئــن جيئــن انهــن گئســز جــو اضافــو ٿيــو تــه گرمــي‬ ‫َپــد وڌڻ لڳــو ڇــو تــه گئســز جــي وڌڻ ســان انهــن ضــرورت کان‬

‫ماهــوار تندرســتي مئگزيــن آڪٽوبــر ‪2014‬‬

‫‪12‬‬

‫وڌيــڪ ُشــعاع جــذب ڪــري انهــن کــي گرمائــش ۾ ٿــي بداليــو‪.‬‬ ‫اهــو ئــي ســبب آهــي جــو ماحولياتــي تبديلــي ۽ موســمن ۾ غيــر‬ ‫يقينــي تبديلــي هاڻــي ســان ئــي ِڏســڻ ۾ اچــي ٿــي‪.‬‬ ‫هــن وقــت جڏهــن ماحولياتــي سائنســدان اهــو پيــا چــون‬ ‫ ‬ ‫تــه اســان کــي ٽارگيــٽ ســيٽ ڪرڻــا پونــدا‪ .‬فــي الحــال ُرڳــو‬ ‫خطــري جــي گهنٽــي وڄــي آهــي ۽ ڳالهــه هٿــن مــان ناهــي وئــي‪.‬‬ ‫جيڪڏهــن اســان عالمــي طــور تــي ڪوشــش وٺــون ۽ گريــن‬ ‫هائــوس گئســز جــي تڪــڙي واڌاري کــي روڪيــون تــه شــايد‬ ‫‪2050‬ع تائيــن جــي پيشــن گوئــي ٿيــل خطــري کــي منهــن‬ ‫ڏيئــي ســگهون ٿــا‪ .‬پــر جيڪڏهــن ايئــن نــه ٿيــو تــه ‪2050‬ع تائيــن‬ ‫صورتِحــال ڳنڀيــر ٿــي وينــدي‪ .‬۽ انهــيَء جــو خطرنــاڪ پهلو اهو‬ ‫هونــدو تــه ڏکــڻ وارا عالئقــا (خــاص طــور تــي ســامونڊي پٽيــون)‬ ‫ســخت گــرم ٿينديــون‪ .‬نــه ُرڳــو انهــيَء جــي ويجهــي رهواســين‬ ‫جــو پــر ســامونڊي جيــوت جــو بــه جيئــڻ ڏکيــو ٿينــدو ۽ وڏي‬ ‫شــرح ســان مــوت جــو انــگ وڌنــدو‪ .‬اهــي ســامونڊي پٽيــون‬ ‫جيڪــي ڪيئــي صديــن کان ماڻهــن جــي ڪشــش جــو ســبب‬ ‫رهيــون آهــن ۽ هــن مهــل تائيــن اوڀــر کان وٺــي اولهــه تائيــن جي‬ ‫ُملڪــن ۾ ڏســبو تــه ماڻهــن مختلــف ســبب ڪــري جيــڪا لڏپالڻ‬ ‫ڪئــي آهــي ســا ُاتــر کان ڏکــڻ ڪئــي آهــي‪ .‬هِــن ُملــڪ ۾ ڏســو‬ ‫تــه اســان کــي پٺــاڻ بلــوچ حيدرآبــاد بديــن تــوڙي ٺٽــي ۾ کــوڙ‬ ‫ملنــدا پــر اوهــان ســندن عالئقــن ۾ وڃــو تــه مســتقل رهائشــي‬ ‫تــه ٺهيــو پــر ڪــو مجبــوري ۾ ڪــم ڪار يــا نوڪــري ســانگي‬ ‫ملنــدو تــه بــه بيــزار بيــزار هونــدو‪ .‬ايئــن ئــي وري اوڀــر ۾ ڏســو‬ ‫تــه چائنــا کان مالئيشــيا ڏي لــڏ پــاڻ ۽ رهائــش اختيــار ڪــرڻ‬ ‫جــي تاريــخ َڀــري پئــي آهــي‪ .‬هــن وقــت مالئيشــيا تــوڙي آســپاس‬ ‫ايتــرا چائنيــز آهــن جــو يقيــن نــه ٿــو اچــي تــه هــي ُملــڪ ڪنهــن‬ ‫ٻــي قــوم جــو آهــي چائنــا وارن جــو آهــي‪ .‬ايئــن وري اولهــه ۾‬ ‫آمريــڪا (ميڪســيڪو) تائيــن لــڏ پــاڻ جــو اهــو ُرجحــان رهيــو‬ ‫آهــي‪ .‬ڇــو تــه ُاتــر جــي ســخت پٿريلــي زميــن تــي ُگــذارو ڪــرڻ‬ ‫نســبتن ڪافــي ُڏکيــو آهــي جڏهــن تــه ســامونڊي پٽــي جــي ِســڌي‬ ‫زميــن تــي جتــي موســم بــه ڪافــي ُســٺي ُهجــي ٿــي ۽ ســمنڊ تــه‬ ‫هونئــن بــه واپــار الِء بهتريــن رســتو رهيــا آهــن تنهنڪــري انهيَء‬ ‫جــي ويجهــي وارن عالئقــن ۾ روزگار جــا موقعــا بــه ســوايا‬ ‫هونــدا آهــن‪ .‬ايســتائين جــو رڳــو پرڳڻــي جــي ُاتــر وارا ماڻهــو‬ ‫بــه موســم جــي ڪشــش ۾ ڏکــڻ پاســي گهڻــو اينــدا رهيــا آهــن ۽‬

‫‪13‬‬

‫ذاتي طور ڇا ٿو ڪري سگهجي؟‬

‫تــوڙي جــو اڄڪلهــه جــي مــادي دؤر ۾ هــر ڪــو چئــي‬ ‫ٿــو جڏهــن ٿيــو تڏهــن ڏســبو يــا اســان نــه هونداســين‪.‬‬ ‫پــر هــن وقــت ذميــداري جــو مظاهــرو ڪنــدي گهــٽ‬ ‫توانائــي واريــن شــين تــي زور ڏيــڻ (مثــال طــور بلــب‬ ‫بجــاِء انرجــي ســيور جــو اســتعمال)‪ ،‬ڪچــرو (‪ )waste‬ٿيــڻ‬ ‫کان پــوِء انهــن جــي ختــم ڪــرڻ کان بهتــر آهــي انهــي‬ ‫جــي ٿيــڻ کــي ئــي روڪــڻ جــي پاليســي اختيــار ڪــرڻ‬ ‫(مثــال طــور پالســٽڪ ٿيلهيــن بجــاِء ڪاغــذ جــي بئــگ‬ ‫جــو اســتعمال) ۽ اضافــي گئســز جــي جــذب الِء وڻ پوکــڻ‬ ‫جــي ڪوششــن ۾ هــٿ ونڊائــڻ ۽ دونهــون ڇڏينــدڙ گاڏيــن‬ ‫جــي هــر ُممڪــن ننــدا ڪــرڻ اهــڙا ڪــم آهــن جيڪــي‬ ‫ذاتــي طــور تــي ڪجــن تــي ڏينهــن رات هــڪ ڪــري اهــو‬ ‫مســئلو ُســلجهائڻ ۾ ُرڌل سائنســدانن جــي ڪــم کــي‬ ‫جيڪــر هٿــي ملــي پئــي‪.‬‬ ‫ُ‬ ‫”ســهڻا تــون نــه وڃ الڙ پکــو مــان جهلينــدي مــانِء“ جهــڙا گيــت‬ ‫ســرجيا ويــا‪َ .‬پــر خــدا نــه ڪــري جيــڪا پيشــن گوئــي ٿئــي پئــي‬ ‫ايئــن ٿيــو تــه وڏي پئمانــي تــي گنــگا ُابتــي وهنــدي يعنــي ماڻهــو‬ ‫ڏکــڻ کان ُاتــر طــرف لــڏ پــاڻ ڪنــدا‪ .‬ڇــو تــه نارمــل موســم ۾‬ ‫رهــڻ جــا عــادي اچانــڪ وڌي ويــل گرمــي جــي َســٽ نــه ســهي‬ ‫ســگهندا‪ .‬۽ موســم جــي انهــي تڪــڙي تبديلي ڪــري وڌ کان وڌ‬ ‫قلــت ڪـ ۡ‬ ‫ـڻ جــي ٿينــدي جيــڪا هنــن عالئقــن ۾ هلڪــي (ڏور ُاتر‬ ‫جــي ڀيــٽ ۾) َٿــڌ ۾ ٿئــي ٿــي‪ .‬پــر جڏهــن ســيارو صفــا اينــدو ئــي‬ ‫نــه تــه ڪڻــڪ نــه ٿينــدي‪ .‬اهــڙي ۾ ماڻهــن ۾ خــوراڪ تــي ويڙهــه‬ ‫جــا بــه امــڪان آهــن‪ .‬لڏپــاڻ ســان ڀلــي کڻــي گرمــي کان بچــاُء‬ ‫ٿِئــي پــر ُاتــر طــرف وڃــڻ ســان جيئــڻ الِء جيڪــي ٻيــا َجتــن آهــن‬ ‫انهــن ۾ اهنــج اينــدا ۽ ُڏکيايــون وڌنديــون‪ .‬ســواِء موســم جــي‬ ‫ٻيــو ڪــو ســاٿ نــه هونــدو‪ .‬آبــاد ٿيــڻ ۽ لوازمــات جــي پورائــي‬ ‫ُڏکــي ٿينــدي‪ .‬هــڪ ئــي وقــت تــي ايــڏي وڏي پئمانــي تــي ٿيــل‬ ‫لــڏ پــاڻ ويڙهــه جــو ســبب بــه ٿــي ســگهي ٿــي‪ .‬انهــيَء وقــت جــي‬ ‫مــوزون ُملڪــن الِء ســرحدن تــي ڪنٽــرول بــه هــڪ چئلنــج ٿــي‬ ‫ســگهي ٿــو‪.‬‬

‫ماهــوار تندرســتي مئگزيــن آڪٽوبــر ‪2014‬‬

‫مٽائينــدا رهــو‪.‬‬ ‫بيمــاري دوران اســتعمال ڪيــل‬ ‫ ‬ ‫شــين کــي بــه تبديــل ڪــرڻ ۾ الپرواهي نه‬ ‫ڪيــو‪ .‬مثــال ڏنــد صاف ڪــرڻ واري برش‬ ‫کــي تبديــل ڪــرڻ نــه وســاريو‪ ،‬جيڪڏهــن‬ ‫بيمــاري ســيَء يــا بخــار ســان الڳاپيــل آهــي‬ ‫تــه بــرش تبديــل ڪــرڻ ضــروري هونــدو‬ ‫رکــو‪ .‬ٽماٽــن ۾ اينٽــي آڪســيڊنٽ هونــدا آهــي‪ ،‬ڇــو تــه بيمــاري دوران اســتعمال‬ ‫آهــن‪ ،‬جيڪــي جســم ۾ ڪنهــن بــه قســم ٿيــڻ ســبب انيفڪٽيــڊ ٿــي وينــدو آهــي‪.‬‬ ‫جــي ٽيومــر کــي بڻجــڻ کان روڪينــدا‬ ‫آهــن‪.‬‬ ‫ڪيترائــي ماڻهــو کائــڻ ســان‬ ‫ ‬ ‫گڏوگــڏ ڪولــڊ ڊرنڪــس يــا هيلــٿ‬ ‫ڊرنڪــس پيئنــدا آهــن‪ .‬ڪولــڊ ڊرنڪــس‬ ‫۽ هيلــٿ ڊرنڪــس صحــت الِء درســت نــه‬ ‫آهــن‪ .‬ان ۾ ڪاربوهائيڊريــٽ جــي مقــدار‬ ‫تمــام گهڻــي هونــدي آهــي‪ .‬ان جــو هــڪ‬ ‫نقصــان اهــو بــه آهــي تــه اهــي کاڌي ۾‬ ‫موجــود توانائــي واري جــزن کــي جســم‬ ‫ذريعــي جــذب ٿيــڻ ناهــن ڏينــدا‪ .‬ان الِء‬ ‫ڪولــڊ ۽ هيلــٿ ڊرنڪــس بــدران جــوس ان الِء جيڪڏهــن توهــان ان ئــي بــرش ۽‬ ‫ٽنــگ ڪلينــر کــي صحتمنــد ٿيــڻ بعــد‬ ‫پــي ســگهو ٿــا‪.‬‬ ‫بــه اســتعمال ڪنــدو تــه ٻيهــر بيمــار ٿيــڻ‬ ‫جــو خطــرو هونــدو‪ .‬بلــڪل انهــيَء ريــت‬ ‫اکيــن ۾ انفيڪشــن ٿئــي ۽ ان دوران‬ ‫جيڪڏهــن توهــان اســٽڪ ڪجــل جــو‬ ‫اســتعمال ڪيــو آهــي تــه ان کــي ٻيهــر‬ ‫اســتعمال نــه ڪريــو‪.‬‬

‫فــِــٽ رهـــڻ الِء‬ ‫پنـهـنـجونعـادتـون‬ ‫بـداليـــو‬

‫صحتمنــد رهــڻ الِء ســڀ کان‬ ‫ ‬ ‫وڌيــڪ ضــروري صحيــح کائــڻ پيئــڻ‬ ‫آهــي‪ ،‬پــر اهــو ڪافــي نــه آهــي‪ .‬ان ســان گــڏ‬ ‫ٻيــون بــه شــيون آهــن جيڪــي صحتمنــد‬ ‫زندگــي الِء ضــروري آهــن‪ .‬کائــڻ پيئــڻ‬ ‫جــي صحيــح عادتــن ســان گــڏ انهــن عادتــن‬ ‫تــي بــه غــور ڪــرڻ ضــروري هونــدو آهــي‪،‬‬ ‫جــن ســان اســان جــي صحــت الڳاپيــل ٿئــي‬ ‫ٿــي‪ .‬اســان کڻــي صحــت جــي معاملــن ۾‬ ‫ڪيتــرو بــه احتيــاط ڪريــون پــر اســان‬ ‫پنهنجــي روزانــي جــي عادتــن ۾ کائــڻ‬ ‫پيئــڻ ســان گڏوگــڏ ڪيتريــون اهڙيــون‬ ‫غلطيــون ڪنــدا آهيــون جــن جــو نــاڪاري‬ ‫اثــر صحــت تــي پونــدو آهــي‪.‬‬ ‫گهڻــا ماڻهــو پيــزا تمــام گهڻــو‬ ‫ ‬ ‫پســند ڪنــدا آهــن‪ ،‬کائــڻ ۾ مزيــدار‬ ‫لڳــڻ وارو پيــزا اســان جــي صحــت الِء‬ ‫صحيــح ناهــي‪ ،‬ڇــو تــه مڪمــل طــور‬ ‫پريچوريٽيڊفيــٽ هونــدو آهــي‪ .‬ان الِء‬ ‫پيــزا ۾ اســتعمال ڪيــل چيــز تمــام گهــٽ‬ ‫رکــو ۽ ٽوميٽــو ســاس جــو مقــدار وڌيــڪ‬

‫ڪڏهــن ڪڏهــن اســان جــو ڌيــان‬ ‫ ‬ ‫اســتعمال ڪيــل وهاڻــن طــرف ناهــي‬ ‫وينــدو‪ ،‬غلــط وهاڻــن جــو اســتعمال‬ ‫ڪلهــن ۾ ســور‪ ،‬پٺــي ۽ چيلهــه جــي ســور‬ ‫جــو ســبب بڻجنــدو آهــي‪ .‬ان الِء وهاڻــا‬ ‫ماهــوار تندرســتي مئگزيــن آڪٽوبــر ‪2014‬‬

‫‪14‬‬

‫“تندرســتي” ُبــڪ شــيلف‬ ‫سنڌيَء ۾ ڇپيل صحت ۽ سائنس بابت ڪتابن جو تعارف‬ ‫ڪتاب‪“ :‬ذهني بيماريون” جو هڪ صفحو‬

‫ڪتاب‪:‬‬

‫ذهني بيماريون‬

‫ليکڪ‪ :‬ڊاڪٽر ڪرتار لعل پمناڻي‬ ‫صفحا‪290 :‬‬ ‫ پبلشر ‪ :‬سنڌ ادبي‬ ‫اڪيڊمي ڪراچي‬ ‫سال‪2012 :‬‬

‫ڊاڪٽــر ڪرتــار لعــل‬ ‫پمناڻــي ذهنــي‪ ،‬نفســياتي ۽‬ ‫دماغــي بيماريــن جــو تجربيــڪار ڊاڪٽــر آهــي۔‬ ‫پــاڻ ڪيتــرن ئــي ســالن کان ســکر ۾ نفســياتي‬ ‫۽ ذهنــي بيماريــن ســان گــڏ دماغــي بيماريــن‬ ‫جــي اســپتال ۾ هزاريــن مريضــن جــو عــاج‬ ‫ڪنــدا رهيــا آهــن۔ ڪجهــه عرصــي کان ڪئنــاڊا‬ ‫۾ آهــن۔ ســندن ســنڌي ۾ لکيــل هــي ڪتــاب‬ ‫ذهنــي بيماريــون ‪ Mental Illnesses‬هــڪ تمــام‬ ‫ســٺو ڪتــاب آهــي‪ ،‬جيڪــو هــر ماڻهــوَء کــي‬ ‫پڙهــڻ گهرجــي۔ هــي ڪتــاب ذهنــي ۽ نفســياتي‬ ‫معاملــن ۽ مريضــن کــي ســمجهڻ ۾ گهڻــو‬ ‫مــددگار ثابــت ٿينــدو۔‬

‫‪15‬‬

‫ماهــوار تندرســتي مئگزيــن آڪٽوبــر ‪2014‬‬

‫ ‬ ‫تندرستي پوسٽر‬

‫ترتيب‪ :‬اعجاز اسد پليجو‬